KANNEN op CANVAS. Vergelijking tussen de benaming en het gebruik van aardewerk. Masterscriptie Archeologie Door: Jacobine Melis, s

KANNEN op CANVAS Vergelijking tussen de benaming en het gebruik van aardewerk

Masterscriptie Archeologie Door: Jacobine Melis, s2076551

KANNEN op

CANVAS Vergelijking tussen de benaming en het gebruik van aardewerk Jacobine Melis, s2076551

Masterscriptie Archeologie

Kannen op Canvas Vergelijking tussen de benaming en het gebruik van aardewerk LPX 4 Ma-scriptie Archeologie/01 Vakcode: LPX999M20 LPX 4 Ma-scriptie Voorber./stage/01 Vakcode LPX001M10 Scriptiebegeleider: prof. dr. D.C.M. Raemaekers Door: Jacobine Melis Studentnummer: s2076551 Violenstraat 37, 9712RE, Groningen [email protected] Tweede editie, juli 2012

1

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave

1 Inleiding ..................................................................................................... 5 2 Onderzoeksvoorstel .................................................................................. 6

2.1 Probleemstelling ............................................................................................................................ 6

2.2 Onderzoek ...................................................................................................................................... 6

2.3 Periodekeuze .................................................................................................................................. 7

2.4 Methode .......................................................................................................................................... 8

3 Probleemstelling ............................................................................................ 9

3.1 Beeld van (pre)historie aan de hand van archeologisch materiaal ...................................... 9

3.2 Classificatie .................................................................................................................................... 10

4 Historische achtergrond ............................................................................... 12

4.1 De zestiende eeuw tot het ontstaan van de Republiek .......................................................... 12

4.2 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ................................................................. 14

4.3 De Spaanse Nederlanden ............................................................................................................ 17

5 Kunsthistorische achtergrond ...................................................................... 18

5.1 De zestiende eeuw ........................................................................................................................ 18

5.2 Renaissance .................................................................................................................................... 19

5.3 De zeventiende eeuw .................................................................................................................... 20

Inhoudsopgave

5.3.1 Spaanse Nederlanden ................................................................................................. 20

5.3.2 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ................................................ 21

5.4 Genres .............................................................................................................................................. 22

5.4.1 Genrestuk .................................................................................................................... 22

5.4.2 Historiestuk .................................................................................................................. 22

5.4.3 Landschapsschilderkunst .......................................................................................... 23

5.4.4 Portret .......................................................................................................................... 23

5.4.5 Stilleven ........................................................................................................................ 24

6 Archeologische achtergrond ........................................................................ 25

6.1 Archeologie in de stad .................................................................................................................. 25

6.2 Voor de determinatie van aardewerk belangrijke, archeologische sporen......................... 26

6.3 Beerputten ...................................................................................................................................... 27

6.4 Determineren ................................................................................................................................. 28

7 Database ........................................................................................................... 30

7.1 Methode ........................................................................................................................................... 30

7.2 Schilderijentabel ........................................................................................................................... 30

7.3 Vormentabel ................................................................................................................................... 32

8 Aangetroffen baksels ..................................................................................... 34

8.1 Inleiding .......................................................................................................................................... 34

8.2 Roodbakkend aardewerk (Deventersysteemcode: r) ............................................................. 35

8.3 Steengoed (Deventersysteemcode: s) ....................................................................................... 36

8.4 Tinglazuur (faience (Deventersysteemcode: f) en majolica (Deventersysteemcode: m))39

8.5 Witbakkend aardewerk (Deventersysteemcode: w) .............................................................. 39

8.6 Porselein (Deventersysteemcode: p) ......................................................................................... 40

9 Vergelijking vormen ..................................................................................... 43

9.1 Inleiding .......................................................................................................................................... 43

9.2 Bakpan ............................................................................................................................................ 43

9.3 Beker ................................................................................................................................................ 44

2

3

Inhoudsopgave

9.4 Bord ................................................................................................................................................. 45

9.5 Deksel .............................................................................................................................................. 46

9.6 Drinkschaal .................................................................................................................................... 46

9.7 Fles ................................................................................................................................................... 46

9.8 Grape ............................................................................................................................................... 48

9.9 Kan .................................................................................................................................................. 49

9.10 Kom ................................................................................................................................................ 51

9.11 Komfoor ......................................................................................................................................... 51

9.12 Kop ................................................................................................................................................. 53

9.13 Kruik .............................................................................................................................................. 53

9.14 Lekschaal ...................................................................................................................................... 54

9.15 Olielamp ........................................................................................................................................ 54

9.16 Pispot .............................................................................................................................................. 55

9.17 Plooischotel ................................................................................................................................... 55

9.18 Pot ................................................................................................................................................... 55

9.19 Snelle .............................................................................................................................................. 56

9.20 Spreeuwenpot ............................................................................................................................... 56

9.21 Steelkom ........................................................................................................................................ 57

9.22 Test ................................................................................................................................................. 57

9.23 Trechterbeker ............................................................................................................................... 58

9.24 Tuitkan ........................................................................................................................................... 59

9.25 Veldfles .......................................................................................................................................... 59

9.26 Vuurstolp ...................................................................................................................................... 60

10 Algemene functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontext ................................................................................................................. 61

10.1 Inleiding ........................................................................................................................................ 61

10.2 Functie van het aardewerk op schilderijen............................................................................. 61

10.2.1 Verschillen in samenstelling baksels tussen aardewerkfuncties .................... 62

10.2.2 Verschillen in aardewerkfuncties binnen de vormen ........................................ 63

10.3 Gebruikscontext ......................................................................................................................... 65

10.3.1 Verschillen in samenstelling baksels tussen gebruikscontexten ...................... 69

Inhoudsopgave

10.3.2 Verschillen in gebruikscontexten binnen de vormen ......................................... 69

11 Conclusie ....................................................................................................... 74

11.1 Onderzoeksvraag 1 ..................................................................................................................... 74



12 Bibliografie .................................................................................................... 80

12.1 Boeken ........................................................................................................................................... 80

12.2 Websites ........................................................................................................................................ 83

Samenvatting/Summary .................................................................................. 85 Bijlage 1, Afkortingen database .................................................................... 87 Bijlage 2, Niet door het deventersysteem geclassificeerde vormen ...... 89

4

5

Inleiding

1 Inleiding

Middeleeuws aardewerk wordt in Nederland gedetermineerd aan de hand van het Deventersysteem, een classificatiesysteem dat in 1989 is opgezet1. Aardewerken voorwerpen worden aan de hand van de vorm benoemd en beschreven. Een middeleeuws voorwerp dat lijkt op een hedendaagse bakpan wordt een bakpan genoemd. Het systeem leidt al snel tot interpretaties over het gebruik van middeleeuwse voorwerpen. Wanneer bijvoorbeeld een bezoeker van een museum een voorwerp ziet met een benaming die hem bekend voorkomt, heeft de bezoeker al gelijk een beeld van het gebruik van het middeleeuws voorwerp. Moderne termen voor middeleeuwse vormen kunnen op deze manier leiden tot het beeld dat middeleeuwse voorwerpen op een moderne manier gebruikt werden. Het gebruik van middeleeuwse voorwerpen met een moderne benaming wordt in dit onderzoek vergeleken met het gebruik van de moderne voorwerpen met dezelfde benaming. Schilderijen vormen hierbij het centrale uitgangspunt. Hierop is namelijk te zien op welke wijze en in welke omgeving voorwerpen gebruikt werden. Zo wordt onderzocht of de benaming van het middeleeuws aardewerk een correct of verkeerd gebruik insinueert. De resultaten geven inzicht in de vooren nadelen van classificatiesystemen die bekende termen als uitgangspunt nemen. Naast het onderzoek naar het exacte gebruik van vormen zullen ook andere aspecten met betrekking tot het gebruik behandeld worden zoals de gebruikscontext van een voorwerp (de omgeving waarbinnen het voorwerp zich bevindt, bijvoorbeeld een drank- of kookgelegenheid). De scriptie is als volgt opgebouwd: eerst zullen de probleemstelling, het onderzoeksvoorstel en de onderzoeksmethode beschreven worden. Dan volgt een gedeelte met achtergrondinformatie over de periode waarin het onderzoek zich begeeft met drie verschillende ingangspunten: een historische, kunsthistorische en archeologische achtergrond. Daarna zal de gemaakte database beschreven worden samen met de resultaten die uit de database verkregen zijn. Ten slotte zullen de onderzoeksvragen in de conclusie beantwoordt worden.

1

Bartels, 1999a, 38.

Onderzoeksvoorstel

2 Onderzoeksvoorstel

2.1 Probleemstelling2 Overblijfselen uit het verleden worden door archeologen gedetermineerd zodat er onderzoek gedaan kan worden naar verbanden tussen verschillende opgravingslocaties en periodes. Archeologische voorwerpen die vergelijkbaar zijn worden geclassificeerd met eenzelfde benaming. De gegeven benamingen zijn in sommige gevallen ontstaan aan de hand van interpretaties door archeologen. Bij het benoemen van voorwerpen wordt er weinig naar het gebruik van deze voorwerpen gekeken. Zo kan de benaming tot foute conclusies met betrekking tot het gebruik leiden. Het Deventersysteem is beschreven met het gebruik van moderne benamingen voor middeleeuwse voorwerpen. Deze benaming is subjectief en hoeft geen indicatie van het gebruik te zijn.

2.2 Onderzoek De subjectiviteit van de classificatiesystemen kan onderzocht worden door naast archeologische gegevens tevens geschreven en grafische bronnen te raadplegen. In dit onderzoek zullen de benamingen van vormen in het Deventersysteem, de algemene betekenis van deze benamingen en het gebruik van die vormen op schilderijen vergeleken worden. Het onderzoek geeft inzicht in de vooren nadelen van het benoemen van voorwerpen met een term die we in het normale leven gebruiken. De volgende onderzoeksvragen zullen behandeld worden: • Worden de aardewerkvormen gebruikt zoals de benaming van de voorwerpen suggereert of hebben zij een andere functie. • Wat zijn de redenen dat voorwerpen op schilderijen op een andere wijze gebruikt worden dan de benaming van een vorm suggereert. • Wat zijn de valkuilen en verbeterpunten van classificatiesystemen aan de hand van bekende termen. 2

De probleemstelling wordt uitgebreid behandeld in hoofdstuk 3.

6

7

Onderzoeksvoorstel

2.3 Periodekeuze De barok, ook wel de gouden eeuw genoemd, staat centraal in het onderzoek. Deze periode werd in de zestiende eeuw geleidelijk ingeluid met de komst van de renaissance in Nederland en heeft zijn hoogtepunt in de zeventiende eeuw. Het onderzoek is georiënteerd op Nederland en Vlaanderen omdat de geschiedenis, kunst en archeologie veel overlappingen vertonen. De oudst gebruikte schilderijen voor het onderzoek dateren uit 1550. Deze datum is gekozen omdat er sindsdien in Nederland en Vlaanderen realistischere schilderijen gemaakt werden. De personages werden levensecht weergegeven en in een realistische omgeving geplaatst. Daarnaast werd er een grotere hoeveelheid schilderijen voor de vrije markt vervaardigd: de prijzen van schilderijen daalden waardoor de groeiende burgerij nu ook schilderijen kon kopen. Door deze nieuwe afzetmarkt buiten kerkelijke en vorstelijke kringen ontstonden nieuwe onderwerpen die de burgerij aansprak. Het boerenleven en de gewone mens waren onderwerpen die vooral op genreschilderijen maar ook op de achtergrond van historieschilderijen (schilderijen waarop een historische, Bijbelse of mythologische gebeurtenis werd afgebeeld3) en portretten weergegeven werden. Binnen deze schilderijen over het boerenleven en de gewone mens werden er frequent aardewerken voorwerpen afgebeeld. De aardewerken voorwerpen kwamen voor op de achtergrond en als attribuut (door een persoon daadwerkelijk gebruikt) van genre-, landschaps- en portretschilderijen.4 De jongste schilderijen dateren uit 1672 (het Rampjaar). In dit jaar werd De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aangevallen en deels bezet door vier landen (Engeland, Frankrijk en de stadstaten Keulen en Münster)5. Op politiek gebied was er veel onrust, de heersende staatsgezinden werden afgezet door de prinsgezinden. Naast onrust op politiek gebied heerste er eveneens onrust bij het volk: banken, scholen en winkels sloten en schilders gingen failliet6. De gouden eeuw eindigde abrupt en invloeden van voornamelijk Frankrijk en Engeland heersten op het gebied van kunst en in het dagelijkse leven. De eet- en drinkgewoonten veranderden. Er werd gedronken uit glazen voorwerpen in plaats van uit steengoed en tin werd veelvuldig gebruikt als tafelwaar7. Vanaf 1700 begon men te koken op fornuizen in plaats van op open vuren, aardewerk om in te koken veranderde van met pootjes naar zonder pootjes8. In de schilderkunst werd minder aardewerk afgebeeld: boerentaferelen werden gedecoreerd met rieten en houten manden en in veel mindere mate met aardewerk. Het aardewerk dat nog wel afgebeeld werd, was beperkt tot theeservies en sieraardewerk op schouwen9,10,11.

3 4 5 6 7 8 9 10 11

Brongers en Raemaekers, 2004, 70. Beschrijving gegeven in § 5. Israel, 1997b, 905-907. Prak, 2002, 276. Beschrijving gegeven in § 4. Bartels, 1999a, 111. Laan, 2002. Israel, 1997b, 1002-1006. Beschrijving gegeven in § 5.

Onderzoeksvoorstel

2.4 Methode Om het onderzoek uit te voeren is ten eerste het Museum voor Schone Kunsten te Brussel bezocht. Daarna zijn de schilderijen van het Rijksmuseum en het Frans Hals museum die op de website www.hetgeheugenvannederland.nl staan onderzocht12. Het onderzoek richt zich op schilderijen van 1550 tot en met 1672 welke door Nederlandse of Vlaamse kunstenaars vervaardigd zijn. Afbeeldingen van de schilderijen waarop aardewerk is weergegeven zijn op achternaam van de kunstenaar en schilderijtitel in het bestand ‘afbeeldingen schilderijen’ weergegeven13. Er is gekozen om schilderijen in musea te bekijken zodat er een algemeen beeld gevormd kan worden. Wanneer namelijk naar schilderijen uit boeken gekeken wordt zal een beperking van schilders toetreden. Na het verwerven van schilderijen is er een database vervaardigd met twee tabellen. In de eerste “schilderijentabel” zijn de details van het schilderij en de schilder beschreven. In de tweede “vormentabel” is het aardewerk op schilderijen beschreven aan de hand van het Deventersysteem. In de vormentabel is een kolom met ID-nummers toegevoegd zodat de vormentabel met de schilderijentabel te associëren is.

12 13

In beide musea mochten geen foto’s werden genomen. Bijgevoegde CD.

8

9

Probleemstelling uiteengezet

3 Probleemstelling uiteengezet

3.1 Beeld van de (pre)historie aan de hand van archeologisch materiaal De kennis van de (pre)historie wordt verkregen aan de hand van archeologisch onderzoek en literaire bronnen. Deze kennis wordt enerzijds aan het publiek gepresenteerd als absolute waarheden (bijvoorbeeld in informatieprogramma’s van Discovery Channel en in musea). Anderzijds wordt zij als inspiratiebron gebruikt voor boeken (bijvoorbeeld De stam van de holenbeer14), films (bijvoorbeeld Indiana Jones), liederen (bijvoorbeeld Manua met ‘la tribu de Dana’), etcetera. Mensen baseren hun kennis van de (pre)historie aan de hand van al deze bronnen. Informatie die door archeologen gepresenteerd wordt, wordt als waarheid gezien. Mensen realiseren zich echter niet goed dat inzichten in de archeologie geen vaste waarheden zijn maar steeds veranderen door het ontdekken van nieuwe archeologische data en het ontwikkelen van nieuwe onderzoeksmethodes. Bovendien krijgen mensen een geïdealiseerd beeld van het verleden doordat musea en programma’s voornamelijk bijzondere voorwerpen uitlichten. Daarnaast maken archeologen geregeld subjectieve verbindingen tussen voorwerpen en doen zij uitspraken over bijvoorbeeld sociale systemen die niet wetenschappelijk bewezen kunnen worden15. Naast dit geïdealiseerde beeld moet er tevens rekening gehouden worden dat archeologische conclusies subjectief zijn. Ze worden getrokken in het heden en bevatten de interpretatie van het materiaal door een archeoloog16. Deze interpretatie is gebaseerd op theoretische, sociale, nationale, nationalistische of persoonlijke voorstellingen welke tot subjectieve conclusies leiden (het onderzoek van V. Lambrinoudakis toont hoe deze aspecten zich bij onderzoek naar de oude Grieken uiten)17. Om archeologische onderzoeken zo objectief mogelijk uit te voeren moeten de waarden die het onderzoek beïnvloeden zo doorzichtig mogelijk weergegeven worden zodat zij bekritiseerd18 en gefalsificeerd19 kunnen worden. 14 15 16 17 18 19

Auel, 2002. Lambrinoudakis, 2010, 10-30. Shanks & Tilley, 1987, 16. Lambrinoudakis, 2010, 2. Shanks & Tilley, 1987, 65-67. Popper, 2004, 57-73.

Probleemstelling uiteengezet Ten slotte moet niet vergeten worden dat de voorwerpen in de bodem geen afspiegeling zijn van de realiteit. Archeologen graven het afval van de vroegere bewoners op waarvan het merendeel bestaat uit veelvuldig gebruikte voorwerpen. Waardevolle voorwerpen zullen minder vaak gebruikt worden en zo minder snel kapot gaan. Rituele voorwerpen waren van een groot belang voor de bewoners en circuleerden misschien jarenlang binnen een samenleving maar zijn daardoor niet frequent op opgravingen terug te vinden20. Voorwerpen van vergankelijk materiaal (hout, kleding) zijn in de meeste gevallen vergaan. De selectie door vroege bewoners van wat zij deponeerden samen met het vergaan van materiaal door de tijd heen leidt tot een beperkte selectie archeologische overblijfselen. Het is onmogelijk een gehele vroege samenleving te reconstrueren aan de hand van deze overblijfselen.

3.2 Classificatie Om de subjectiviteit van archeologen bij het determineren van voorwerpen te verminderen, wordt er gebruik gemaakt van classificatiesystemen. Voorwerpen worden bij classificatiesystemen aan de hand van het baksel en de vorm geclassificeerd, hierdoor is het mogelijk binnen een gebied of periode voorwerpen uit verschillende opgravingen met elkaar te vergelijken. Er zijn twee veel gebruikte manieren van classificeren: • Namen: het gebruik van een plaats- of persoonsnaam om een voorwerp aan te duiden. Romeins aardewerk wordt in Nederland op deze wijze gedetermineerd. Enerzijds krijgt het een plaatsnaam (vaak de locatie waar het voor het eerst gevonden is) zoals Niederbieber. Anderzijds krijgt het de naam van een archeoloog zoals Holwerda. Deze benamingen geven geen indicatie over het uiterlijk noch het baksel van een voorwerp. De Dragendorff 27 is bijvoorbeeld een klein ingesnoerd napje en de Dragendorff 43 is een grote wrijfschaal. • Termen: het gebruik van welbekende termen. Het Deventersysteem maakt gebruik van dit soort termen bij de classificatie van vormen. Een type wordt in drie stappen geclassificeerd: eerst wordt het baksel aangegeven met een code (r is bijvoorbeeld voor roodbakkend), ten tweede volgt de term voor de vorm (vaak als afkorting) en ten derde een type nummer. Het is een erg gebruiksvriendelijk systeem omdat veel voorwerpen lijken op voorwerpen die ons bekend zijn. Bovendien kan aan de eerste twee delen van het type al een beeld verkregen worden van het voorwerp waar over geschreven wordt. De interpretatie van archeologen bij het classificeren en determineren van materialen speelt een grote rol. Er zijn soms maar hele kleine verschillen tussen typen of baksels, die het lastig maken een type correct te determineren. Het Deventersysteem zal in dit onderzoek ter discussie worden gesteld. Het gevaar van dit classificatiesysteem kan zijn dat de benaming van een voorwerp een onjuiste indicatie geeft van het gebruik van dat voorwerp. Het beeld wordt gecreëerd dat oude voorwerpen op dezelfde wijze ge20 Een bekend voorbeeld van een rituele uitwisseling vond plaats op een eilandengroep ten oosten van PapoeaNieuw-Guinea en wordt Kula genoemd: Leach & Leach, 1983.

10

11

Probleemstelling uiteengezet bruikt worden als huidige voorwerpen met dezelfde benaming. Dit hoeft echter niet het geval te zijn. Bovendien kunnen er kleine verschillen tussen twee vormen zitten, waardoor hetzelfde voorwerp onder twee vormen benoemd kan worden. Ten slotte kunnen voorwerpen voor meerdere doeleinden dan de naam suggereert gebruikt worden. Onderzoek naar eet- en drinkgewoontes uit de middeleeuwen die als uitgangspunt de benaming van voorwerpen nemen21 kunnen hierdoor een verkeerd beeld van de werkelijkheid geven.

21

Schilder, 1997, 50.

Historische achtergrond

4 Historische achtergrond

4.1 De zestiende eeuw tot het ontstaan van de Republiek In 1496 trouwde Filips de Schone (1478-1506), regent van de Habsburgse Nederlanden, met Johanna van Castilië (1479-1555). Door het huwelijk werden de zuidelijke Nederlanden en Spanje

Afbeelding 1 De situatie in de Nederlanden in 1543. De oranje gebieden zijn de Patrimoniale Gewesten, rood is in 1515 door keizer Karel veroverd, paars in 1521, blauw in 1528, groen in 1536 en roze in 1543. Naar: Blom & Lamberts, 2009, 92.

12

13

Historische achtergrond door dezelfde soeverein geregeerd. De Nederlanden werden “de Patrimoniale Gewesten” genoemd 22 . Filips’ zoon, Keizer Karel V (1500-1558, heer der Nederlanden van 151523-155524) veroverde vele gebieden waaronder zes vorstendommen in de Nederlanden. In 1548 vormden de veroverde gebieden samen met de Patrimoniale Gewesten “de Zeventien Provinciën” (afbeelding 1). De Zeventien Provinciën waren op het terrein van bestuur, bevolking, landschap, werkzaamheden en taal erg verschillend. De Habsburgse vorsten streefden ernaar om meer eenheid binnen deze Zeventien Provinciën te krijgen door het instellen van centrale regeringsorganen, het samenvoegen en het tot algemene voorschriften vormen van de per regio verschillende stelsels van het gewoonterecht25. Bovendien voerde Karel’s regering aanhoudend oorlog waardoor de Nederlanders steeds hogere belastingen moesten betalen (de Spaanse staatsschuld was in korte tijd hoog opgelopen). De bevolking was ontevreden met het beleid van Karel V, aangezien zij veel belastingen moesten betalen en het oneens waren met de vele regelgevingen. Het slechte weer leidde bovendien tot een zware misoogst, met een hongersnood (bekend als het hongerjaar van 156626) en een econo-

Afbeelding 2 De Nederlanden na de opsplitsing van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (wit) en de Spaanse Nederlanden (grijs). De gearceerde gebieden zijn later door de Republiek veroverd (de data van verovering staan in de gebieden). Zie: Blom & Lamberts, 2009, 123.

22 23 24 25 26

Blockmans, 2009, 90-91. Baelde, 1991, 40. Baelde, 1991, 74. Baelde, 1991, 46-59. Baelde, 1991, 85.

Historische achtergrond mische crisis als gevolg. Ten slotte kreeg de leer van Calvijn steeds meer volgelingen. Mensen voelden zich aangetrokken tot deze leer omdat het de bestaande orde afwees en een hoopvolle boodschap predikte27. De Beeldenstorm in 1566 was het gevolg van de vele ontevredenheden onder het volk 28. Het nieuws van de volksopstand bereikte de regering in Spanje vanwege de grote afstand pas veel later. Als reactie werd de hertog van Alva, Fernando Àlvarez de Toledo (1507-1582), met een leger naar de Nederlanden gestuurd om orde op zaken te stellen29. Tussentijds was het machtsvacuüm in Nederland opgevuld en werd de protestantse leer aan de randen van steden getolereerd. De zending van het Spaanse leger werd in de Zeventien Provinciën niet gezien als ordeherstellend maar als provocatief. Alva probeerde orde te scheppen door een stelsel van heffingen op te stellen waardoor permanente en automatische inningen verricht konden worden. Daarnaast zette hij de Raad van Beroerten op, een rechtbank waar de adel ook berecht kon worden. Hier werden duizenden doodvonnissen uitgesproken. Vele edelen waaronder Willem van Oranje (1533-158430) voelden zich bedreigd en vluchtten naar Frankrijk, west Duitsland en Engeland. Daar bereidden zij de Opstand voor tegen de centrale regering. In oktober 1568 vond de eerste gewapende inval plaats onder leiding van Willem van Oranje. Dit leidde het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) in. De oorlog vervolgde zich met aanvallen vanuit Duitsland, Frankrijk en de zee (watergeuzen). Stadsbesturen en de bevolking steunden het verzet omdat zij zeer ontevreden waren over Alva’s bewind. Alva werd daarom door de Spaanse regering terug naar Spanje gehaald zodat hij het Spaanse gezag niet verder aan zou tastten. De regering in Spanje benoemde in 1575 een nieuwe, gematigde landvoogd, Requesens (1528-1576). Er werden onderhandelingen gevoerd tussen hem en de opstandelingen om de orde en het gezag van de Spaanse regering te herstellen, maar de onderhandelingen strandden op de eisen van de opstandelingen31. Requesens overleed in 1576 waardoor er opnieuw een machtsvacuüm optrad. In 1580 werd Willen van Oranje door Filips vogelvrij verklaard en loofde hij een beloning uit voor de man die hem zou doden. Filips geloofde dat het verzet neer te slaan zou zijn wanneer de leider van de opstandelingen dood zou zijn. Als gevolg besloot de Staten-Generaal van de opstandige provinciën definitief met Filips te breken. Dit leidde tot de scheiding van het noorden (de opstandige provinciën die de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ging heten) en het zuiden (die de Spaanse Nederlanden bleven) (afbeelding 2).

4.2 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden32 Nadat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zich onafhankelijk had verklaard, richtte de Spaanse regering haar buitenlandse oorlogsbeleid op Frankrijk in plaats van op Nederland. De Republiek had hierdoor de rust om haar positie te verstevigen. De Republiek bestond uit een statenbond van zelfstandige gewesten met gelijke machten die hun eigen rechten en zelfstandigheid behielden. Zij 27 28 29 30 31 32

Zwart, 1977, 88-95. Schöffer, 1991, 103-107. Schöffer, 1991, 109. Van Ditzhuyzen, 1992, 229-232. Eisen van de opstandelingen: medebestuur door de Staten, vertrek van vreemde ambtenaren en soldaten, opschorting van de geloofsvervolging en amnestie. Van Deursen, 2009, 114-177.

14

15

Historische achtergrond traden als één geheel op tegen Spanje. De macht binnen de Republiek lag bij het College van Gewesten welke door twee stadhouders begeleid werden (de stadhouders van Holland en Friesland). Willem van Oranje was na de Opstand de eerste stadhouder van Holland. Hij werd in 1585 opgevolgd door zijn zoon Maurits (1567-162533). Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) was naast Maurits de invloedrijkste man binnen de Republiek in de functie van raadspensionaris, de voornaamste bestuursambtenaar. In 1604 sloten Frankrijk en Engeland vrede met Spanje, hierdoor kon de Spaanse regering zijn oorlogsbeleid opnieuw op de Republiek richten. Het belangrijkste doel van de Spaanse regering was de Republiek waar sinds de Opstand het protestantisme getolereerd werd katholiek maken. Na vijf jaar oorlog werd het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) getekend waardoor een periode van vrede tussen de Republiek en Spanje plaatsvond34. Tijdens het Twaalfjarig Bestand heersten er in de naburige landen veel spanningen: de Dertigjarige Oorlog in Duitsland (1618-1648) en Frankrijk keerde zich tegen het Habsburgse rijk. Van Oldenbarnevelt adviseerde bondgenoot van het katholieke Frankrijk te worden in de strijd tegen de Habsburgers (Frankrijk was vanouds tegenstander van het Habsburgse rijk), maar Maurits wilde liever protestants Engeland als bondgenoot omdat hij katholiek Frankrijk niet vertrouwde. Tezelfdertijd beschermde Van Oldenbarnevelt de contra-remonstranten in een twist over de invulling van het vrijheidsideaal binnen het geloof in de Republiek35. Het ideaal van Maurits was dat alle religieuze groeperingen zich in één kerk zouden bevinden en naar elkaars preken zouden luisteren, maar dit was onrealiseerbaar. Religieuze minderheden (zoals de contra-remonstranten) gingen niet meer naar de gewone, protestantse kerkdiensten maar zetten eigen diensten op. De regering wilde dit tegenhouden en zette soldaten in. In 1618 kwam een partij aan de macht die het vertrouwen van de protestantse kerk genoot. Zij konden de rust en orde binnen de kerk beter handhaven. Daarnaast besloot de regering Engeland als bondgenoot te steunen. Maurits had het vertrouwen in Van Oldenbarnevelt verloren omdat hij de contra-remonstranten bleef steunen en omdat Van Oldenbarnevelt erop aan had gedrongen bondgenoot met katholiek Frankrijk te worden. Van Oldenbarnevelt werd gezien als een verader en werd daarom in 1619 publiekelijk geëxecuteerd36. Al snel realiseerde Maurits zich dat Engeland toch niet de juiste bondgenoot was. In 1621 begon Nederland opnieuw oorlog te voeren met Spanje. Engeland wilde de last van deze oorlog niet delen. Bovendien ontstond er een twist tussen de Republiek en Engeland over Indië. Nederland wilde een veilige overvaart en monopolie op handelsproducten handhaven maar hadden veel concurrenten waaronder Engeland. Door de verkeerde keuze van Maurits om met Engeland in plaats van met Frankrijk bondgenoot te worden, vertrouwde de bevolking Maurits niet langer. Zijn broer Frederik Hendrik (1548-164737) volgde hem daarom in 1625 op als stadhouder. Het bondgenootschap met Frankrijk werd opnieuw overwogen maar weer was de stadhouder bang dat de Republiek katholiek zou worden. Bovendien zou een bondgenootschap met Frankrijk ertoe kunnen leiden dat de Spaanse Nederlanden door de Republiek en Frankrijk veroverd 33 34 35 36 37

Van Ditzhuyzen, 1992, 197-200. Groenveld, 2009, 106-110. Israel, 1997a, 480. Israel, 1997a, 479-496. Van Ditzhuyzen, 1992, 102-104.

Historische achtergrond zou worden. Het veroverde land zou dan verdeeld moeten worden tussen beide landen. De Republiek zou dan niet meer een verzwakt Spanje maar een sterk Frankrijk als grensland hebben. In 1648 werd de Vrede van Münster38 getekend, wat een einde maakte aan de oorlogen tussen de Spaanse Nederlanden en de Republiek. Het verdrag leidde tot een kleinere omvang van de krijgsmacht en een vermindering van de te betalen belastingen. Het idee van Willem II (1626-1650, stadhouder vanaf 164739) om de oorlog met Spanje te hervatten kreeg daarom ook weinig steun. Na de dood van Willem II werd de functie van stadhouder afgeschaft en het eerste stadhouderloze tijdperk ving aan. De Republiek werd nu geheel geregeerd door de regering. De raadspensionaris Johan de Witt (1625-1672) stond aan het hoofd van deze regering. De Republiek bestond uit zeven vrije republieken waarin de regenten (stedelijke of provinciale regeringspersonen) meester waren op eigen grond en stad. Er heerste een vrijheid van denken en handelen. Deze periode wordt wel de Ware Vrijheid genoemd en duurde van 1648 tot 1672. In de zeventiende eeuw ontstond er een mondiale handelseconomie. De Republiek vervulde hierbinnen een sleutelpositie met zijn Verenigde Oost-Indische Compagnie waardoor er veel geld in de Republiek circuleerde. In de tweede helft van de zeventiende eeuw begonnen Engeland en Frankrijk de Nederlandse positie op de wereldeconomie te beconcurreren. Dit leidde tot een periode van handelsoorlogen: de Eerste Engelse oorlog (1652-1654) eindigde met de Vrede van Westminster waardoor de Engelse Akte van Navigatie in 1651 door de Nederlanders werd erkend. Deze akte maakte een einde aan de invoer van koloniale waren en vis in Engeland met Nederlandse schepen en voorkwam het vervoer van verschillende exotische producten van de Nederlandse stapelmarkt naar Engeland40. De Tweede Engelse oorlog (1665-1667) eindigde met de Vrede van Breda (1667) waardoor Engeland New York behield maar St.-Eustatius en Saba aan de Republiek teruggaf en Suriname voor Nieuw-Nederland verruilde. Bovendien deed Engeland afstand van de West-Afrikaanse basis Cormantijn, liet aanspraken op Pulau Run varen, stemde in met het beginsel ‘vrij schip, vrij goedt’ en versoepelde de Akte van Navigatie41. De Fransen dwongen in 1668 het transport van Franse goederen uitsluitend door Fransen te laten uitvoeren. De Republiek had een kleinere krijgsmacht dan Engeland en Frankrijk waardoor Johan de Witt zich genoodzaakt de twee mogendheden tegen elkaar uit te spelen. Hij hoopte zo oorlog te vermijden. Het plan van De Witt mocht niet baten. In 1672 (het Rampjaar) vocht de Republiek tegen beide landen. Johan de Witt kreeg de schuld van de oorlogen en werd samen met zijn broer (Cornelis de Witt, 1623-1672) vermoord. Binnen enkele weken vielen drie provinciën in handen van de vijanden, maar de Republiek overleefde dankzij de uit Engeland overgekomen Willem III (1650-1702, stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelre en Overijssel vanaf 1672 en koning van Engeland, Schotland en Ierland vanaf 1689 42). Hij bracht een coalitie tot stand, de Quadruple Alliantie, tussen het Habsburgse rijk, Spanje, Lotharingen en de Republiek waardoor Frankrijk genoodzaakt was zich uit de Republiek terug te trekken. 38 39 40 41 42

Groenveld, van der Weel en van Hagen, 1998, 29-109. Van Ditzhuyzen, 1992, 232-233. Israel, 1997b, 814. Israel, 1997b, 882-883. Van Ditzhuyzen, 1992, 233-235.

16

17

Historische achtergrond

4.3 De Spaanse Nederlanden43 Vanaf 1579 probeerde de Spaanse regering het katholieke geloof in de Nederlanden te herstellen. Nadat de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën zich in 1588 vrijgevochten had, bleven de zuidelijke (Spaanse) Nederlanden onder het gezag van de Spaanse soeverein staan. De Spaanse Nederlanden trokken de beleidslijnen door die door Karel V waren opgezet (centralisatie van het bewind en behoud van één kerk)44. De Spaanse Nederlanden hadden een hoge strategische waarde voor Spanje. Het lag tussen Frankrijk en de Republiek, landen waar de Spaanse regering oorlog tegen voerde. Maurits voerde een voorzichtige oorlog tegen Spanje door gebieden te veroveren en bij de Republiek te trekken. De Republiek hoopte dat de bevolking van Vlaanderen partij zou kiezen voor de Staten Generaal van de Republiek maar de bevolking was juist bang overhandigd te worden aan het Staatse leger. De Republiek realiseerde zich dat een samenvoeging van de Republiek met de Spaanse Nederlanden onmogelijk was. De bevolking uit de Spaanse Nederlanden wilde namelijk katholiek blijven terwijl de Republiek geen katholicisme tolereerde. Vredesonderhandeling tussen de regering van de Republiek en de landvoogdes van de Spaanse Nederlanden (Filips’ dochter Isabella 1566-1633, landvoogdes van 1598-1621) leidden tot de Vrede van Münster (1648) zodat de Spaanse Nederlanden en de Republiek geen vijanden meer waren. De vijandelijkheden van de Spaanse Nederlanden met Frankrijk werden groter, vooral toen Frankrijk en Engeland een bondgenootschap sloten en zij samen de Spaanse Nederlanden aanvielen. De Spaanse Nederlanden bevonden zich in een nieuwe tachtigjarige oorlog: de Frans-Spaanse oorlog (1635-1715). In 1658 leidde de Spaanse regering een grote nederlaag waardoor Duinkerken en de kust van Vlaanderen veroverd werden door Engeland. De koning van Frankrijk, Lodewijk XIV (1638-1715) trouwde in 1660 met Maria Theresa van Spanje en hoopte hierdoor aanspraak te maken op de Spaanse erfenis, in het bijzonder de Spaanse Nederlanden, maar hij kreeg geen gehoor. Hij ging vervolgens over tot het veroveren van de Spaanse Nederlanden. Tussen 1668-1713 werden er vele oorlogen gevochten waarbinnen vele vredesonderhandeling werden gevoerd. Bij elke vredesonderhandeling veranderde de grens van de Spaanse Nederlanden lichtelijk.

43 44

Janssens, 2009, 178-221. Groenveld. 2009, 27.

Kunsthistorische achtergrond

18

5 Kunsthistorische achtergrond

5.1 De zestiende eeuw45 De zestiende eeuw wordt gezien als een eeuw tussen twee grote kunstperiodes. In de voorafgaande periode, de late middeleeuwen genoten schilderijen uit de Nederlanden (zoals de Vlaamse Primitieven) een hoge internationale reputatie. Vlaanderen was bovendien de bakermat van een nieuwe schildertechniek op basis van olieverf waarmee gedetailleerder en gladder geschilderd kon worden. De opvolgende periode, de barok, wordt gezien als een zeer roemrijke stijlperiode met meesters als Rubens (1577-1640) en Rembrandt (1606-1669). De schildertechnieken, thema’s en kunsttheorieën welke de barok kenmerken vinden hun oorsprong in de zestiende eeuw. De zestiende eeuw kenmerkt zich als een periode vol veranderingen. Er heerste een veelheid en verscheidenheid van stijlen vanwege het continueren van oude en het opkomen van nieuwe stijlen. Het culturele centrum verplaatst zich van Vlaanderen naar Brabant. Het wereldbeeld en vervolgens de ideeënwereld veranderden door de ontdekking van Amerika (1492) en de vele technologische vernieuwingen (waaronder de boekdrukkunst). De vraag naar het afbeelden van de wereld (topografie) en het grafisch weergeven van technologische innovaties zorgen voor het toenemende belang van de schilderkunst. In de zestiende eeuw beginnen er verschillende opmerkelijke ontwikkelingen in de schilderkunst die zich in de zeventiende eeuw voortzetten: • De formaten van schilderijen werden groter. • Volledige ensembles werden afgebeeld (P. Brueghel I, 1525-1569). • Meer schilderijen werden geproduceerd, hierdoor werden schilderijen beschikbaar voor een grotere groep mensen. • Kunstvormen werden uitgebreid. Eerst werden alleen altaarstukken, epitafen, devotiebeelden en vorstenportretten uitgevoerd. Later ook burgerportretten, allegorieën en stukken met wereldse 45

Koldeweij e.a., 2006, 153-166.

19

Kunsthistorische achtergrond thema’s die een moraliserende inslag hadden en als doel de mens een spiegel voor te houden. • Er ontstonden genres als het portret, landschap, stilleven en genreschilderijen met moraliserende boerentaferelen. • Groeiende samenwerking tussen ateliers leidde tot schilders die zich in één genre specialiseerden. • Er ontstond een nieuwe beeldtaal ten gevolge van de Reformatie. De stijging van het aantal schilderijen ging gepaard met een grotere diversiteit aan kwaliteit en stijl. De kwaliteit van een schilderij verschilt niet per schilder maar per doel van een schilderij (een plafondschildering hoeft minder gedetailleerd te zijn dan een portret). Het doel van een schilderij is alleen van belang bij schilderijen die in opdracht gemaakt zijn, er is ook veel kunst voor de vrije kunstmarkt geproduceerd. Schilderen bleef een ambacht, het werken met handen om de kost te verdienen. Schilders hadden opdrachtgevers of schilderden vanuit een gilde waar men lid van moest zijn om schilderijen op de vrije markt te verkopen. De oprichting van de gilden voor de beeldend kunstenaars vond plaats in de vijftiende eeuw, veel later dan de meeste ambachtsgilden (dertiende eeuw)46. Vóór de oprichting van de kunstenaarsgilden zaten de kunstenaars bij andere gilden zoals de gilden van de zadelmakers of de goudsmeden. Sinds de oprichting van de kunstenaarsgilden dienden de schilders en zijn producten aan de richtlijnen van de gilde te voldoen. Men moest als meester ingeschreven zijn in de stad waar hij het werk wilde verkopen of een opdracht wilde uitvoeren. Een schildersbedrijf moest kleinschalig blijven en niet meer werk aanvaarden dan de meester aankon, wel mocht hij bijgestaan worden door een gezel. Hiervoor golden tevens beperkingen. Desondanks kwam het idee van schilderen in een atelierpraktijk naar Italiaans voorbeeld in Nederland op gang. Atelierpraktijken waren grootschalige naar specialisaties ingerichte workshops. De meester had vaak de rol van het ontwerpen terwijl het uitvoeren door medewerkers gedaan werd.

5.2 Renaissance In de Nederlanden begon de renaissance in de zestiende eeuw toen de renaissance in Italië al over haar hoogtepunt was. Tapijtkunst was de eerste kunsttak welke in de stijl van de renaissance in de Nederlanden vervaardigd werd. Brussel stond namelijk bekend om zijn tapijtkunst en had in 1517 een opdracht gekregen van paus Leo X een tapijt te weven in de stijl van de renaissance. Het tapijt bleek een succes waardoor er een samenwerking tussen de Italianen en de Brusselaren ontstond. De introductie van de renaissance bij het merendeel van de kunsten werd gedaan door de romanisten, een negentiende-eeuwse term welke refereert aan de reis die kunstenaars naar een Italiaanse stad begingen om inspiratie op te doen. De romanisten zijn in drie generaties te verdelen: • De eerste generatie begon rond 1530 toen Margaretha van Oostenrijk overleed. Haar hof vormde de standaard voor de renaissance in de Nederlanden. Daarnaast woedde er een grote brand in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen (1533) en overleden belangrijke schilders van de periode 46

Blockmans & Hoppenbrouwers, 2004, 287.

Kunsthistorische achtergrond ervoor. Tevens stonden de Nederlanden op een keerpunt in de economische groei. Dit alles leidde tot een nieuwe vormentaal welke geïnspireerd was op de kunst uit Lombardije. • De tweede generatie werd ingeluid door de intochten van prins Filips II (zoon van Keizer Karel V) door de Nederlanden(1549). Veel kunstenaars werkten mee aan de versiering van de intochten, hopende zich zo te onderscheidden zodat ze hofschilder konden worden. De intochten werd in renaissancistische stijl geproduceerd en werden een inspiratiebron voor vele kunstenaars47. • De derde generatie startte in het jaar 1570 met de dood van enkele voorname kunstenaars (zoals P. Brueghel I) en de sporen die de Beeldenstorm had nagelaten. Er ontstond een nieuwe groep kunstenaars welke invloed had op de kunst in zeventiende eeuw. Veel van deze schilders worden onder de barokschilders genoemd. Zoals de verschillende periodes weergeven veranderden de kunststijlen geleidelijk, elke vorige stijl had invloed op de volgende.

5.3 De zeventiende eeuw 5.3.1 Spaanse Nederlanden48 Na de Beeldenstorm (1566) en de Reformatie (protestantse hervormingen onder leiding van Maarten Luther (1483-1546)49)ontstond er in de Spaanse Nederlanden een grote vraag naar historieschilderijen. Deze vraag ontstond enerzijds om de bij de Beeldenstorm vernietigde schilderijen te vervangen en anderzijds ter decoratie van nieuwe kerken die ontstonden tijdens de Contrareformatie (katholieke hervormingen met name in de Spaanse Nederlanden maar onder leiding van S. Vosmeer (1548-1614) ook in de Republiek)50. Op historieschilderijen ter aankleding van kerken werden Bijbelse figuren afgebeeld. Historieschilderijen met Griekse, Romeinse of mythologie thema’s werden afgebeeld op schilderijen voor hofkringen ter gelegenheid van ceremoniën en ter decoratie van stad- en gildehuizen en andere gebouwen. Zij dienden als allegorieën (schilderijen met een voorbeeldfunctie). De rijke burgerij drukte haar welvaart uit door een elitaire en pronkzuchtige levenshouding aan te nemen. Zij omringden zich met kunstwerken met geleerde en antieke onderwerpen om hun humanistische scholing te benadrukken. Schilderijen van een hoge kwaliteit en figuren met perfecte gezichtsuitdrukkingen waren bij hen geliefd. Stillevens, genre- en landschapsschilderijen werden als serieproduct uitgevoerd voor de vrije markt. In de Spaanse Nederlanden vormde de vrije markt maar een klein gedeelte van de afzet van schilderijen. Het merendeel werd in opdracht gemaakt. Veel schilderijen in opdracht werden in atelierpraktijken vervaardigd. Binnen zo’n praktijk werkte een meester-schilder die de schilderijen ontwierp waarna een specialist van het genre waarin dat schilderij ontworpen was het schilderde. Wanneer een schilderij verschillende genres omvatte werkten er meerdere specialisten aan. 47 48 49 50

Geurts, 2010, 31-60. Vlieghe, 2007, 15-134. Blockmans & Hoppenbrouwers, 2004, 470. Schöffer, 1977, 140.

20

21

Kunsthistorische achtergrond Binnen al deze ontwikkelingen vormde Antwerpen het middelpunt van de schilderkunst in de Spaanse Nederlanden. Vele meester-schilders stichten hun atelierpraktijken in Antwerpen, zoals Rubens (1577-1640), van Dyck (1599-1641) en Jordaens (1593-1678). Deze atelierpraktijken trokken veel andere schilders aan. Bovendien was Antwerpen het centrum van de afzetmarkt voor de kunst. De genres die in de zuidelijke Nederlanden beoefend werden zijn: historie-, portret-, genre-, landschaps- en architectuurschilderkunst, stillevens en jachttaferelen. Zij zullen in paragraaf 5.4 behandeld worden. 5.3.2 De Republiek der Verenigde Nederlanden51 De zeventiende eeuw in de Republiek wordt de Gouden Eeuw genoemd vanwege de grote hoeveelheid en de hoge gemiddelde kwaliteit van schilderijen. Na de Opstand was het protestantisme het leidende geloof en verbood het vereren van beeltenissen van heiligen. Devotiestukken werden vernietigd en de kerk als opdrachtgever voor kunst verdween grotendeels. Het merendeel van de bevolking bleef echter katholiek en preekte in enkele schuilkerken welke versierd werden met kleine Bijbelse historiestukken. De afzetmarkt voor schilderijen was gegroeid. De door de wereldhandel rijk geworden bevolking wilde namelijk hun huizen met schilderijen versieren52. Bovendien waren er zeer veel schilders ten opzichte van burgers (een paar miljoen schilderijen voor een bevolkingsaantal van ongeveer vijf miljoen mensen53). Er was daarom een groot aanbod aan schilderijen waarbinnen de kwaliteit en kosten erg verschilden. De schilders werkten haast nooit in opdracht maar voornamelijk voor de vrije markt. Door het grote aanbod aan schilderijen werden ze samen met andere kunstwerken, bijzonder aardewerk, exotische voorwerpen, oudheden en naturalia door rijke burgers verzameld. Deze verzamelingen zijn weergegeven op schilderijen in het genre van de architectuurschilderkunst54. De schilderstijl veranderde van menselijke figuren in gekunstelde houdingen naar een natuurgetrouwere weergave van de mens. Bovendien ontstond er een kunststijl waarbinnen natuurlijke composities en een minutieus aandacht voor detail uitgevoerd werd. De achtergrond werd realistischer en er verschenen gebruiksvoorwerpen op de schilderijen. Sommige schilders specialiseerden zich in één soort schilderij en vervaardigde alleen maar schilderijen binnen dit soort. Hendrik van Avercamp specialiseerde zich bijvoorbeeld in winterlandschappen, Adriaen Coorte in schilderijen met vruchten, groenten of schelpen en Emanuel de Witte schilderde kerkinterieurs. De meeste schilders richtten zich op meerdere soorten schilderijen maar beperkte zich hierbinnen55. De verschillende genres die Noord-Nederlandse schilders beoefenden waren portretten, landschapsschilderijen, historiestukken en een nieuw genre: het Noord-Nederlands genrestuk.

51 52 53 54 55

Kieft, 2007, 135-218. Prak, 2002, 246. Kloek, 2001, 7. Van der Veen, 2005, 108-130. Kloek, 2001, 7-19.

Kunsthistorische achtergrond

5.4 Genres 5.4.1 Genrestuk Dit genre kent zijn hoogtepunt in de Republiek. Genreschilderijen zijn lastig te kenmerken omdat zij zeer uiteenlopende onderwerpen omvatten. Centraal binnen de schilderijen staat een kleine tot een zeer grote groep personen die gezamenlijk of afzonderlijk van elkaar handelingen uitvoeren. Daarbij beelden zij geen historische, Bijbelse of mythologische gebeurtenis uit maar het dagelijkse leven. Het betreffen vaak huishoudelijke taferelen als het bereiden van voedsel56. De schilderijen zijn voor de vrije markt gemaakt en zijn vaak geïnspireerd op andere schilderijen binnen dit genre (voornamelijk de schilderijen van Brueghel I57) waardoor de thema’s en composities vaak gelijk zijn. Er zijn verschillende soorten genrestukken. In de zuidelijke Nederlanden worden de volgende genrestukken geschilderd: hoofse gezelschapsstukken (voorstellingen van rijk en modieus geklede jonge mensen in gesprek of dansend in een tuin, prieel of interieur), volkse gezelschapsstukken (uitbeelding van ruwe boeren of andere volkse figuren die drinken, vechten of zich te buiten gaan aan een bepaalde vorm van overdaad), monumentale gezelschapstaferelen (levensgrote uitbeelding van moraliserende, volkse taferelen) en gevechtstaferelen (fictieve ruiterijgevechten)58. In de noordelijke Nederlanden zijn dit: boerenstukken (voorstellingen van feestvierende, lachende en dronken boeren), galante taferelen (deftige voorstellingen in Hollandse binnenhuizen met burgerlijke thema’s zoals theedrinken), huiselijke scènes (schilderijen waarop het dagelijks leven, vaak humoristisch afgebeeld wordt)59. De vroegste genrestukken hadden als doel een negatieve spiegel voor te houden, zij omvatten dan ook veel karikaturale personen. Later werden de personen waarheidsgetrouw afgebeeld. Een andere ontwikkeling binnen dit genre is de overgang van een zeer grote groep tot een klein groepje afgebeelde figuren. Pieter Brueghel I (1525-1569, Antwerpen) is de eerste en de bekendste schilder van de boerenstukken, hij schilderde grootse scènes met een rijkheid aan mensen en details. Andere schilders van dit genre zijn: Adriaen Brouwer (1605-1638, Antwerpen), Johannes Vermeer (1632-1675, Delft) en Jan Steen (1625-1679, Leiden). 5.4.2 Historiestuk Dit genre werd al ver voor de zeventiende eeuw beoefend. Zij bevatten schilderijen waarop een historische, Bijbelse of mythologische gebeurtenis afgebeeld staat60. Zij werden voornamelijk in opdracht van de kerk gemaakt. Deze traditie heeft zich in de Spaanse Nederlanden voortgezet en in de zeventiende eeuw zelfs uitgebreid omdat er sinds de Beeldenstorm veel kunst hersteld moest worden en er vanwege de Contrareformatie nieuwe kerken en daarom nieuwe opdrachtgevers bijkwamen. In de Spaanse Nederlanden was zij daarom verreweg het meest geschilderde genre61. In de Republiek werden Bijbelse afbeeldingen vanwege het protestantisme als staatskerk niet langer getolereerd al 56 57 58 59 60 61

Antoine-Andersen, 2004, 58. Vlieghe, 2007, 87. Vlieghe, 2007, 87-97. Kieft, 2007, 195-217. Brongers en Raemaekers, 2004, 70. Vlieghe, 2007, 19-66.

22

23

Kunsthistorische achtergrond werden ze voor de schuilkerken nog wel vervaardigd. Historieschilderijen in de Republiek hadden vooral mythologische en klassieke thema’s welke bij de burgerij geliefd waren. De schilderijen dienden ter versiering en aankleding van officiële gebouwen en woningen van rijke kooplui62. Grote schilders van dit genre zijn Peter Pauwel Rubens (1577-1640, Antwerpen), Antoon van Dyck (1599-1641, Antwerpen), Jacob Jordaens (1593-1678, Antwerpen) en Rembrandt van Rijn (1606-1669, Amsterdam). 5.4.3 Landschapsschilderkunst In de zeventiende eeuw wilde de rijke burgerij dichter bij de natuur staan. Zij versierden daarom hun huis met landschapsschilderijen. Muren werden met meerdere landschapsschilderijen bedekt zodat men in een kamer het idee had door ramen naar buiten de natuur in te kijken. De natuur werd op een idyllische en romantische wijze weergegeven: vredig en rustig. Het genre werd eerst in de zuidelijke Nederlanden geschilderd. Toen er na de Beeldenstorm vele Vlamingen naar de Republiek migreerden (omdat zij protestants waren) voerden zij dit genre in de Republiek in63. Er werden verschillende landschappen geschilderd: berg-, winterlandschappen en zeestukken. De meeste berglandschappen deden on-Nederlands aan. Zij werden in een atelier gemaakt met schilderijen uit het buitenland als inspiratie. Zeestukken werden tevens in een atelier gemaakt maar gaven wel Nederlandse taferelen weer. De zee werd in het begin van de zestiende eeuw woest en met historische zeeslagen weergegeven, later werd de zee rustig afgebeeld64. Na het Rampjaar zijn veel landschapschilders naar Engeland gemigreerd. Een ander genre welke vaak onder de landschapsschilderkunst benoemd wordt, is de architectuurschilderkunst, het afbeelden van een interieur. Deze schilderijen gaven het interieur van rijk versierde renaissancepaleizen weer. Er wordt geregeld een grote zaal met een kunstverzameling op afgebeeld. Op de voorgrond worden vaak rijk geklede personen weergegeven65. Bekende landschapsschilders zijn: Paul Bril (1554-1626, Antwerpen), Abraham Govaerts (1589-1626, Antwerpen), Gillis van Coninxloo (1544-1606, Amsterdam) en Jacob van Ruisdael (1628-1682, Haarlem). 5.4.4 Portret Portretten werden voornamelijk in opdracht geschilderd als verheerlijking van de burgerij. De afgebeelde persoon of personen werden waarheidsgetrouw in mooie klederdracht en in een levendige achtergrond weergegeven. Er zijn verschillende soorten portretten: familietaferelen, huwelijks- en groepsportretten. Groepsportretten werden vaak in bestuursvertrekken gehangen, de Nachtwacht van Rembrandt (1642) is hiervan een bekend voorbeeld. Portretten werden als substituut van de geportretteerde persoon of personen beschouwd als zij weg of overleden waren. De portretten bleven lang in hetzelfde gebouw of werden van familie op familie geërfd. Ze kwamen daarom zelden in handen van kunstverzamelaars66. 62 63 64 65

Kieft, 2007, 219-248. Kieft, 2007, 174-178. Vlieghe, 2007, 111-112. Vlieghe, 2007, 114-117.

Kunsthistorische achtergrond Twee andere soorten portretten werden niet in opdracht gemaakt: het zelfportret en de tronie. Een zelfportret diende als studie naar gelaatsuitdrukkingen. Tronies gaven niet bestaande personen weer, maar karakteristieke typetjes. Ze waren goedkoop en daarom zeer geliefd op de kunstmarkt67. Portretschilders werden door andere schilders laag aangeschreven omdat zij naar voorbeeld schilderden en niet het geschilderde zelf verzonnen68. Bekende portretschilders zijn Frans Hals (15831666, Haarlem), Michiel Jansz. van Mierevelt (1566-1641, Delft) en Frans Pourbus II (1569-1622, Antwerpen). 5.4.5 Stilleven Op een stilleven staat een assemblage afgebeeld die geregeld chaotisch neergelegd lijkt te zijn maar die weldegelijk geordend is. Er zijn vele soorten stillevens: bloemstukken (zeer grote bloemstukken werden in een vaas weergegeven), keukenstukken (op de voorgrond werd etenswaar afgebeeld, op de achtergrond vaak een religieuze afbeelding), jachtstilleven (de buit wordt samen met een jachthond afgebeeld)69 en vanitasstilleven (stilleven met verschillende voorwerpen die de vergankelijkheid van het leven benadrukken)70. De populariteit van het jachtstilleven leidde tot de productie van jachttaferelen (waarop het moment waarop een dier gepakt werd door een jachtdier als een leeuw of door de mens is afgebeeld)71. Bekende schilders van dit genre zijn: Osias Beert (1580-1624, Antwerpen), Frans Snyders (1579-1657, Antwerpen), Ambrosius Bosschaert de Oude (1573-1621, Utrecht) en David Bailly (15841657, Leiden).

66 67 68 69 70 71

Vlieghe, 2007, 67-72. Kieft, 2007, 165-169. Kieft, 2007, 147-149. Vlieghe, 2007, 119-130 Kieft, 2007, 190-191. Vlieghe, 2007, 129-130.

24

25

Archeologische achtergrond

6 Archeologische achtergrond

6.1 Archeologie in de stad Archeologisch onderzoek richtte zich vroeger primair op resten uit de klassieke oudheid. Aan het einde van de negentiende eeuw werd er tevens onderzoek gedaan naar de prehistorische stadsculturen in Anatolië en Mesopotamië. Rond 1920 startte in Europa het onderzoek in bestaande stadskernen om meer inzicht in de oorsprong, vroege geschiedenis, topografie en chronologie van een stad te verkrijgen72. Grote archeologische projecten binnen een stad werden echter maar sporadisch uitgevoerd omdat er vanwege de vele huizen beperkte ruimte was om onderzoek uit te voeren. Dit veranderde vlak na de Tweede Wereldoorlog omdat er een periode van wederopbouw begon, dit gaf archeologen de mogelijkheid om in steden onderzoek te verrichten. Om zo veel mogelijk van de bodem te onderzoeken ontwikkelden archeologische instellingen speciale onderzoeksprogramma’s, namen archeologisch belangrijke steden een eigen gemeente- of stadsarcheoloog in dienst en verrichten amateurarcheologen vele reddingsoperaties73. Er zijn echter veel archeologische resten verloren gegaan. Hier zijn verschillende redenen voor: • Er waren te weinig archeologen om al het onderzoek uit te voeren. • Wanneer men bij bouwwerkzaamheden archeologische resten aantrof werd dit niet aan de archeologische dienst gemeld omdat het tot vertraging van de bouwwerkzaamheden zou leiden. • Er waren geen maatregelen tegen het schatgraven en verzamelen van archeologische voorwerpen. • Er was een beperkt bedrag beschikbaar voor archeologisch onderzoek Aan het einde van de vorige eeuw ontstonden verschillende wetgevingen waardoor archeologische resten en monumenten beter beschermd werden. Zo werd in 1988 de Monumentenwet ingevoerd. Deze wet beschermde rijkmonumenten zodat zij niet zonder toestemming verbouwd of 72 73

Sarfatij, 1990, 10-13. Sarfatij, 1990, 30-36.

Archeologische achtergrond gesloopt konden worden74,75. Op 1 september 2007 is de Wet Archeologische Monumentenzorg76 in werking getreden, een ingrijpende verandering van de Monumentenwet. Belangrijke onderdelen van deze wet zijn: • Archeologische resten dienen zoveel mogelijk in situ (in de bodem zelf) bewaard te blijven • Bij het vaststellen van bestemmingsplannen moet zo vroeg mogelijk rekening gehouden worden met aanwezige en te verwachten monumenten of archeologiche resten. • Degene die de bodem verstoort draagt de kosten die gemaakt worden voor archeologisch onderzoek.

6.2 Voor de determinatie van aardewerk archeologische sporen Kenmerkend aan stadsarcheologie is dat er op één locatie één of meerdere huizen hebben gestaan. Sporen van deze huizen zijn in de ondergrond terug te vinden als kelders, putten, afvalkuilen en mestkuilen welke wel of niet gevuld zijn met afval. Sporen kunnen globaal verdeeld worden in gesloten en open contexten. Gesloten contexten zijn depositieplaatsen welke na gebruik afgedekt zijn zodat de inhoud één bepaalde periode weergeeft. Open contexten zijn depositielocaties waarbij de inhoud constant veranderd (bijvoorbeeld een rivier). Locaties waar afval in gesloten contexten onderzocht kunnen worden zijn77: • Beerputten. Ze waren de belangrijkste depositieplaatsen voor afval. Ze zullen daarom in een aparte paragraaf (§6.3) beschreven worden. • Mest- en afvalkuilen. Ze werden gebruikt vanaf de vijftiende eeuw en gevuld met één soort afval bijvoorbeeld puin, slacht- of productieafval. Ze geven inzicht in één specifieke afvalgroep. • Houten planken putten en tonnen putten. Deze putten dateren van de dertiende tot de vijftiende eeuw, dezelfde periode dat mensen in houten huizen woonden. Houten putten zijn vaak rechthoekig, hebben geen bodem en zijn vervaardigd van sloophout. Tonnen werden gebruikt als verpakkingsmateriaal van vloeistoffen, wanneer de vloeistof op was werden de tonnen secundair gebruikt als beerput. In sommige gevallen werden er twee tonnen op elkaar gezet dan dienden ze eerst als waterput en later als afvalput. • Secundaire afvalputten. Afval werd naast de hierboven beschreven locaties ook in waterputten, kelders, kadewerken en beschotten gedeponeerd wanneer deze structuren hun primaire functie hadden verloren. De structuren zijn vaak na het primaire gebruik beter afgewerkt zodat zij minder water doorlieten en konden fungeren als beerput. 74 Brinkman en Nijpels, 1988, 5-26. 75 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/wettelijk-en-bestuurlijk-kader/rijk-erfgoed/ monumentenwet-1988 76 http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/wettelijk-en-bestuurlijk-kader/rijk-erfgoed/ monumentenwet-1988/wet-a 77 Bartels, 1999a, 25-31.

26

27

Archeologische achtergrond

6.3 Beerputten78 Beerputten vormen de belangrijkste en grootste depositielocatie binnen de middeleeuwse archeologie. De inhoud van een beerput geeft vaak het afval van één huishouden weer. De inhoud omvat een hoge mate van compleetheid, veel voorwerpen zijn in zijn geheel in de put gedeponeerd. Wanneer meerdere beerputten in een stad vergeleken worden, kan onderzoek gedaan worden naar de verschillende wijken binnen een stad (een gebied met beerputten vol waardevolle voorwerpen kan bijvoorbeeld geduid worden als een rijke buurt). Bovendien kan de inhoud van een beerput informatie geven over de handel en bedrijvigheid van een stad in zijn geheel omdat voorwerpen die met bepaalde werkzaamheden te maken hebben zich in beerputten kunnen bevinden. Beerputten zijn vaak snel maar degelijk gemetseld: hoe groter hij gemaakt werd hoe minder vaak hij geleegd diende te worden. Beerputten waren vaak rond of rechthoekig met een bodem van planken. Op een ronde beerput werd vaak een koepel met gaten gebouwd waarop glijgoten (soort stortkokers) uitkwamen hierdoor kan achterhaald worden van welke woning en welke kamer (in de meeste gevallen het toilet) het afval vandaan kwam. Wanneer een put vol was werd de koepel gesloopt, de inhoud geleegd en een nieuwe koepel gebouwd. Wanneer de beerput niet meer gebruikt werd, werd zij dichtgemetseld tegen de stank. Beerputten konden ook uit drie putten bestaan die door goten met elkaar verbonden waren. De dikke beer werd dan gescheiden van de dunne beer, welke soms naar een rivier werd geleid. Een beerput bestaat gemiddeld voor 70 tot 80 procent uit water en voor de rest uit vaste materialen zoals aardewerk, glas, metaal, botten en plantaardige resten. Deze percentages verschillen per gebied omdat in gebieden waar de holocene bodem op de oppervlakte ligt het water minder goed de bodem in kan en er dus nattere beer overblijft dan bij gebieden met een pleistocene bovenlaag. In natte beer wordt organisch materiaal beter bewaard. Er zitten verschillen in het sedimentatieproces in een beerput. Bij natte beerputten blijven de lichtste objecten drijven (bijvoorbeeld walnootschillen), de iets zwaardere objecten glijden naar de zijkanten toe en de zwaarste voorwerpen zakken naar de bodem. In een drogere beer treft men vaker een chronologische opeenstapeling van voorwerpen aan. Sedimentatie is tevens te herkennen wanneer een beerput meerdere malen leeggeschept is. Vaak werd zij niet tot aan de bodem leeggemaakt zodat de voorwerpen op de bodem dateren uit het eerste gebruik van de put en de bovenste laag uit het laatste gebruik. Vanwege het wegscheppen van materiaal ontstaat er een hiaat. Het is wenselijk de beerput binnen een dag op te graven, anders is de kans groot dat zij leeggeroofd wordt. Er zijn meerdere methodes om de put te onderzoeken: • Minimale optie. Wanneer een put al leeg gegraven is door bijvoorbeeld schatgravers, kan de archeoloog alleen een datering bepalen van de beerput zelf. Er wordt hiervoor gekeken naar de grootte van de bakstenen en het materiaal waaruit zij vervaardigd zijn. • Lubeckse methode. Wanneer de opgravingsput in zijn geheel stapsgewijs dezelfde hoeveelheid centimeters wordt verlaagd, wordt de beerput op dezelfde wijze stapsgewijs verdiept. Deze me78

Bartels, 1999a, 31-37.

Archeologische achtergrond thode geeft schatgravers echter wel de tijd om de beerput leeg te roven. • Amsterdamse methode. Wanneer de beerput in een archeologisch leeg vlak ligt wordt er naast de beerput een kuil gegraven. De put wordt gehalveerd en de ene helft wordt in de kuil gelegd. Hierdoor kan de stratigrafie van de beerput onderzocht worden en een dwarsprofiel getekend worden. Vervolgens wordt de beerput laagsgewijs met de troffel geleegd. Artefacten worden apart gelegd en de overige inhoud wordt gezeefd of als dat niet mogelijk is met een metaaldetector doorzocht. • Alkmaarse methode. Zij is zeer vergelijkbaar met de Amsterdamse methode maar de inhoud die na het troffelen overblijft wordt niet bij de opgravingslocatie gezeefd maar meegenomen naar het depot. In het depot zal het verder onderzocht worden.

6.4 Determineren79 Beerputten leveren veel materiaal op. Om het determineren te vergemakkelijken zijn er vele standaarden opgezet: in heel Nederland worden vondsten in dezelfde soort vondstzakjes en dozen gedaan, vondstnummerkaartjes hebben dezelfde opmaak en voor het determineren van materiaal is een standaard ontwikkeld (in 1989 is het Deventersysteem opgezet80). Een van de belangrijkste doelen van het determineren van voorwerpen is het verkrijgen van een datering van bepaalde structuren. Zo kan bijvoorbeeld een chronologie van verschillende op elkaar gebouwde huizen gemaakt worden. Dateringen worden op verschillende manieren verkregen: • Complexdateringen. In sommige gevallen zijn er naast archeologische gegevens ook historische gegevens van een gebied bekend. Op oude kaarten zijn bijvoorbeeld bruggen, molens en dergelijke weergegeven waaruit geconcludeerd kan worden dat een bepaald object er in het jaar waarin een kaart gemaakt is er stond. Daarnaast worden bepaalde gebouwen genoemd in geschreven bronnen. Bovendien zijn er geschreven bronnen bekend van overstromingen welke in de stratigrafie te herkennen zijn. Zo kan van bepaalde grondlagen en structuren een vrij zekere datering gemaakt worden. • Looptijddatering. De datering waarin een bepaald aardewerkbaksel of een bepaalde vorm in productie was. Dit geeft geen afspiegeling van de gebruiksperiode van een voorwerp omdat zij lang nadat de productie gestopt was nog gebruikt kan worden. Looptijddateringen worden voornamelijk gebruikt wanneer andere dateringsmethoden niet toegepast kunnen worden. Als de looptijddateringen van meerdere voorwerpen samen worden genomen kan er een relatief nauwkeurige datering gegeven worden. • Objectdateringen. Sommige voorwerpen zijn voorzien van een jaartal, initiaal of een beeldmerk welke goed te dateren vallen. Op het aardewerk werden zij vaak via een mal op het aardewerk geplaatst. Deze mallen werden soms wel jaren gebruikt zodat de datering niet exact klopt met het jaar van vervaardiging81. Bovendien geven sommige voorwerpen een weergave van een 79 80 81

Bartels, 1999a, 38-40. Bartels, 1999a, 38. De Bodt, 1991, 11-13.

28

29

Archeologische achtergrond historische gebeurtenis. Men kan deze voorwerpen dan dateren na die gebeurtenis (terminus ante quem datering). Objectdateringen komen sporadisch voor vanaf de late middeleeuwen. De meeste opgravingen bevatten geen voorwerpen die objectdateringen opleveren

Database

7 Database

7.1 Methode De schilderijen die gebruikt zijn binnen het onderzoek zijn afkomstig uit drie musea. Ten eerste is het Museum voor Oude Kunst te Brussel bezocht. Er zijn van aardewerken voorwerpen op schilderijen foto’s gemaakt en de gegevens van deze schilderijen zijn in de schilderijentabel weergegeven. Ten tweede is het Rijksmuseum te Amsterdam bezocht. Hier mochten geen foto’s gemaakt worden, maar op de website van het Geheugen van Nederland82 stonden de schilderijen die in het Rijksmuseum hangen en schilderijen welke in het archief van het Rijksmuseum liggen. Ten slotte is met behulp van diezelfde website de collectie van het Frans Hals Museum in Den Haag onderzocht. Alle schilderijen die dateren tussen 1550 en 1672 en die in het museum te Brussel en op de website bij de genoemd musea weergegeven waren zijn onderzocht. Er is één database gemaakt waarin twee tabellen zijn opgenomen: de schilderijen- en de vormentabel. De database is in het programma Microsoft Access vervaardigd. De database en de afbeeldingen van de gebruikte schilderijen zijn op de bijgeleverde CD (achter in het boek83) in te zien. De afbeeldingen van schilderijen zijn hierop alfabetisch gesorteerd op achternaam waarbij de tussen- en voorvoegsels vóór de achternaam geplaatst zijn. Na de achternaam volgt de titel van het schilderij. Het schilderij Ellenden-eind van Van de Venne staat bijvoorbeeld onder Van de Venne, Ellenden-eind. Afkortingen die in de databases gebruikt zijn, zijn in bijlage 1 weergegeven.

7.2 Schilderijentabel Binnen de schilderijentabel staan de algemene gegevens van de schilderijen die gebruikt zijn in het onderzoek en de gegevens van de schilder (vervaardigd met behulp van de database van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie84). De functie van de database is om de schilderijen die gebruikt zijn voor het onderzoek op te kunnen zoeken. Er is voor een aparte schilderijentabel 82 www.geheugenvannederland.nl 83 Bij de online versie van de scriptie is de CD niet toegevoegd. Zij kan aangevraagd worden via: [email protected] 84 www.rkd.nl

30

31

Database gekozen om de vormentabel zo overzichtelijk mogelijk te houden door er alleen voor het onderzoek relevante kolommen in te voegen. De schilderijentabel bevat de volgende kolommen: • ID

Identificatienummer van het schilderij.

• Schilder (achternaam)

De achternaam van de schilder: de tussen- en voorvoegsels staan voor de achternaam (bijvoorbeeld Van der Mij).

• Schilder (voornaam)

De voorna(a)m(en) van de schilder.

• Schilder (geboortejaar)

Het geboortejaar van de schilder (wanneer bekend).

• Schilder (sterfjaar)

Het sterfjaar van de schilder (wanneer bekend).

• Schilder (geboorteplaats)

De geboorteplaats van de schilder (wanneer bekend).

• Plaats van werkzaamheid 1t/m7 Zeven opeenvolgende kolommen bestaande uit de plaatsen waar de schilder werkzaam is geweest. In elke kolom is één locatie gevuld. • School De school (Noord- of Zuid-Nederlands) waarin de schilder werkzaam was. • Tweede schilder (achternaam)

De achternaam van de eventuele tweede schilder: de tussen- en voorvoegsels staan voor de achternaam.

• Tweede schilder (voornaam)

De voorna(a)m(en) van de eventuele tweede schilder.

• Tweede schilder (geboortejaar) Het geboortejaar van de eventuele tweede schilder (wanneer bekend). • Tweede schilder (sterfjaar) Het sterfjaar van de eventuele tweede schilder (wanneer bekend). • Tweede schilder (geboorteplaats) De geboorteplaats van de eventuele tweede schilder (wanneer bekend). • Titel

De titel van het schilderij.

• Genre

Het genre van het schilderij. De volgende genres zijn gedetermineerd zijn: genre, historie, landschap, portret en stilleven. Beschrijvingen van verschillende genres zijn te vinden in §5.4.

• Vervaardiging jaar

Het jaar dat het schilderij vervaardigd is.

• Opmerkingen

Eventuele verdere opmerkingen.

Database

7.3 Vormentabel De vormentabel geeft een beschrijving van het gebruik van het afgebeelde aardewerk. In elke rij worden één of meer voorwerpen die er hetzelfde uit zien en die op dezelfde wijze gebruikt worden beschreven. De vormentabel bevat de volgende kolommen: • ID

Identificatienummer van de vorm.

• ID schilderijentabel

Het identificatienummer van het gebruikte schilderij welke in de schilderijentabel te vinden is.

• Baksel

Het baksel van het beschreven voorwerp.

• Vorm

De vorm van het beschreven voorwerp. De vorm is gebaseerd op de vormen die in het Deventersysteem gebruikt zijn.

• Deventersysteem

Wanneer het onderzochte voorwerp overeenkomt met een voorwerp uit het Deventersysteem, heeft zij de code van het Deventersysteem gekregen. Wanneer er geen equivalente in het Deventersysteem werd gevonden maar het wel een specifieke vorm had, heeft een voorwerp een nieuwe code met een x voor het baksel gekregen en een cijfer van 1000 of meer ontvangen (bijvoorbeeld xr-pot-1000). Deze voorwerpen zijn in bijlage 2 weergegeven.

• Klein/groot

Bepaalde vormen hebben grote en kleine voorwerpen zoals de kan en de kom. Wanneer een voorwerp groter of kleiner dan gemiddeld was, is het hier benoemd.

• Deksel Het deksel dat op een voorwerp zat was soms gemaakt van aardewerk (zij is dan apart benoemd), maar het merendeel van de deksels bestonden uit andere materialen: metalen kleppen, stro en doek. • Opvallendheden Wanneer het voorwerp opvallendheden vertoonde zijn zij hier genoemd. • Aantal De hoeveelheid voorwerpen die hetzelfde baksel en vorm hadden, op dezelfde manier gebruikt werden en op hetzelfde schilderij voorkwamen. • Schilderijfunctie

Hoe functioneert het voorwerp in het schilderij. Is zij een attribuut dan wordt zij door een persoon gebruikt. Presentatie betekent dat er dingen zoals etenswaar in ligt. Staplaats is waar het voorwerp, wanneer het niet gebruikt wordt staat

32

33

Database • Gebruikscontext

(bijvoorbeeld op een plank of boven de haard). In welke omgeving wordt het voorwerp gebruikt (bijvoorbeeld in een herberg, eetgelegenheid, keuken of dergelijke) in of op een kast.

• Arm /rijk Is de omgeving waarin het voorwerp zich bevindt een arme of rijke omgeving. • Binnen/buiten

Wordt het voorwerp binnen of buiten gebruikt.

• Gebruik

Hoe wordt het voorwerp gebruikt.

• Man/vrouw/kind

Wordt het voorwerp gebruikt door een man (aangegeven met m), vrouw (v) of kind (k).

• Verwacht gebruik Wordt het voorwerp gebruik zoals de beschrijving in Steden in Scherven suggereert.

Aangetroffen baksels

8 Aangetroffen baksels

8.1 Inleiding Middeleeuwse voorwerpen worden volgens het Deventersysteem in drie stappen beschreven. Ten eerste wordt een code van het baksel weergegeven, ten tweede een code voor de vorm en ten derde een cijfer die het exacte type binnen een vorm weergeeft. De codes van de baksels worden tussen haakjes achter elke kopje beschreven. Daarnaast zijn zij in bijlage 1 weerge-

Grafiek 1. Aangetroffen baksels Cirkeldiagram waarin de percentages van de op schilderijen aangetroffen baksels weergegeven zijn.

34

35

Aangetroffen baksels geven. Tijdens het determineren wordt er in de bovenstaande volgorde gehandeld. Eerst wordt het baksel gedetermineerd, dan wordt naar de vorm gekeken en ten slotte naar het type binnen die vorm die het meest overeenkomt met het voorwerp. Het baksel is dus het eerste criterium waar naar gekeken wordt, ook bij het onderzoek naar voorwerpen op schilderijen. In het onderzoek staan de verschillende vormen en baksels centraal. Het verschil van gebruik tussen baksels kan een verschil in rijkdom weergeven. Voorwerpen van veelgebruikte baksels worden vaker en minder voorzichtig gebruikt dan voorwerpen van schaars voorkomende baksels. Ze worden wellicht voor andere activiteiten gebruikt of komen op ander soort schilderijen voor. In hoofdstuk 10 zullen verschillende opvallendheden tussen baksels beschreven worden. Er is voor gekozen een apart hoofdstuk te wijden aan de verschillende baksels om de lezer hierover een beknopte inleiding te geven. De baksels die op de onderzochte schilderijen gevonden zijn zullen hier behandeld worden. Een cirkeldiagram met de percentages van alle afgebeelde baksels is hierboven weergegeven (grafiek 1).

8.2 Roodbakkend aardewerk (Deventersysteemcode: r) Roodbakkend aardewerk dankt zijn kleur aan het bakken van de klei in een oxiderende atmosfeer. Het merendeel van de voorwerpen is gedeeltelijk of geheel geglazuurd met loodglazuur85. Roodbakkend aardewerk kan in drie periodes verdeeld worden. De eerste periode dateert tussen 1200 en 1450. Roodbakkend aardewerk werd geproduceerd in gespecialiseerde productiecentra, zoals Bergen op Zoom, Aardenburg, Leiden, Delft, Haarlem en Utrecht86. Het roodbakkend aardewerk uit die tijd kenmerkt zich door haar lichtbruine, beige, felrode tot oranje kleur. Daarnaast heeft het een zandig baksel (dit zand bevond zich al in de gewonnen klei) en is het egaal van kleur. De hardheid van het baksel varieert van zeer zacht tot hard. Deze verschillen zijn het gevolg van de verschillende bakmethodes en –temperaturen. De tweede periode dateert van 1450 tot 1700. De productie van roodbakkend aardewerk werd in deze periode op twee manieren georganiseerd. Ten eerste waren er gespecialiseerde pottenbakkerscentra met een interregionale afzet. Zij produceerde grote hoeveelheden aardewerk zodat er een surplus ontstond welke buiten het kerngebied verhandeld kon worden. Productiegebieden die op deze manier georganiseerd waren zijn: West-Brabant (waaronder Bergen op Zoom), Holland en Utrecht. Ten tweede ontstonden er stedelijke productiecentra met een lokale en beperkte regionale afzet zoals de steden Alkmaar, Delft en Groningen. Het is lastig deze periode te kenmerken omdat er een grote diversiteit in kleur, vorm en baksel heerste. Baksels kleurden rood, rossig, roodbruin of oranje. De kwaliteit van het baksel varieerde enorm maar het aardewerk was minder zandig en zacht dan voorheen. Glazuur werd steeds vaker en in grotere hoeveelheden gebruikt: het glazuur beperkte zich in de veertiende eeuw tot de schouder en binnenkant van een voorwerp, in de vijftiende eeuw werd er geregeld ook aan de buitenzijde een dikke laag glazuur geplaatst, in de zestiende eeuw werden sommige vormen geheel met glazuur bedekt en in de zeventiende eeuw werden alle voorwerpen geheel (soms met uitzondering van de bodem) geglazuurd. Voorwerpen werden in de vijftiende 85 86

Groote, de, 2008, 300-302. Baart, 1992, 126-127.

Aangetroffen baksels en zestiende eeuw versierd met duimindrukken, ribben, groeven, rillen en slibsikkels en –bogen. De laatste periode dateert van 1700 tot 1900. In deze periode verdwenen de stedelijke, lokale productiecentra geleidelijk. Twee nieuwe productiegebieden ontstonden: Friesland en het Nederrijns gebied. Er waren grote verschillen in de kwaliteit en kleur van baksels. In deze periode is het lastig de herkomst van de voorwerpen te herleiden omdat productiecentra en –gebieden de kenmerken van andere centra en gebieden voor hun eigen producten overnemen.87

8.3 Steengoed (Deventersysteemcode: s) Steengoed is een hardgebakken aardewerksoort uit met name het Rijnland en de Eifel (Duitsland) welke naar de Nederlanden geëxporteerd werd88. De verschillende soorten aardewerk worden aan de hand van de hardheid verdeeld en naar de eerste vindplaats benoemd. Het baksel is niet waterdoorlatend en werd daarom voornamelijk gebruikt om vloeistoffen in op te bergen of te vervoeren. De traditie van het exporteren van hardbakken aardewerk uit de Eifel naar Nederland begint bij het pingsdorf baksel (daterend van 850-1340, lichtgeel, oranje tot donker bruin of paarse scherf met een versiering van ijzeroxide)89. In de dertiende eeuw veranderde het pingsdorfbaksel geleidelijk naar een harder gebakken soort waaruit hogere kannen werden vervaardigd zonder versiering. Dit hardere baksel wordt proto-steengoed genoemd (Deventersysteemcode: s5). Dit baksel veranderde geleidelijk naar een geheel gesinterd baksel, het steengoed. Het steengoed wordt in het Deventersysteem met twee codes aangeduid: het geglazuurde steengoed (s2) en het ongeglazuurde steengoed (s1). Het ongeglazuurde steengoed is zeer lichtgekleurd met soms een rode blos aan de buitenzijde. In de ontwikkeling van het proto-steengoed naar het steengoed wordt er nog een tussenfase gedetermineerd: het bijna-steengoed (Deventersysteemcode: s4). Het bijna-steengoed is gladder en verder gesinterd dan het proto-steengoed maar ruwer en minder gesinterd dan het steengoed. De laatste fase van het steengoed is het industrieel steengoed (Deventersysteemcode: s3). De verschillende soorten steengoed zullen in het vervolg van deze paragraaf chronologisch behandeld worden. In tabel 1 zullen de verschillende productiecentra beschreven worden. Proto-steengoed (s5), 1200-1280: de overgang van het pingsdorfbaksel naar het protosteengoed is goed te herkennen in de productiecentra Pingsdorf, Schinveld en Mayen. De rode slib-versiering, typerend voor het pingsdorfaardewerk, verdwijnt en er ontstaat een standaardisatie van vormen. Proto-steengoed kleurt bruin tot donkerbruin, olijfgroen of paars en bevat duidelijk zichtbare en aan de buitenzijde voelbare inclusies. Voorwerpen hebben duidelijk zichtbare draairingen. Ze zijn in sommige gevallen voorzien van een schenklip en/of een engobe. Belangrijke productiecentra zijn Siegburg (vaatwerk zonder engobe, donkerbruin maar ook licht en oranje kleurig) en Langerwehe (witte of grijze scherf met leemengobe en een versiering van ijzerverf)90. Bijna-steengoed (s4), 1250-1310: het bijna-steengoed is fijner gedraaid dan het protosteengoed. Het is meer versinterd waardoor het baksel hechter is en minder vloeistof door87 88 89 90

Bartels, 1999a, 105-146. Alders, 1996, 105-146. Bult, 2011, 169-190. Beckmann, 1975, 19-20.

36

Lichtgeel tot lichtoranje scherf. Zacht gebakken, niet egaal van baksel. Tussenvorm van Siegburg en Langerwehe.92

Voorzien van blos en appliques. Decoratie en vormen identiek aan Siegburg maar de horizontale draairingen zijn groter en fijner en de oranjeblos is egaler en intenser.

Tussen 15431690 geen productie vanwege oorlog. In 1706 productie in oude traditie hervat.

1400- Meer afgewerkte 1500 vormen. Voorzien van een oranje blos, soms ijzerengobe of zoutglazuur. Fijn baksel, dikker baksel.

1500- Wit, lichtgrijs 1680 tot lichtgele scherf. De potwand werd steeds dunner. De versiering met oranje blos verdween in de 16de/17de eeuw. Regelmatig dik zoutglazuur aangebracht. In de 16de eeuw nam de variatie in decoratie en vormen toe.

Brühl

1280- Lichtgrijze, 1400 beige-bruin, wit of witgele scherf. Geen engobes noch glazuur. Standring uitgeboetseerd. Onafgewerkt.

Siegburg

91 92

Reinecking von Bock, 1976, 57. Groothedde, 1996, 113. Tussen 15431690 geen productie vanwege oorlog. In 1706 productie in oude traditie hervat.

Standaardisatie van vormen, blijft twee eeuwen hetzelfde. Erg gelijkend met Aken en Raeren.

Grijs tot donkergrijze scherf met chocoladebruine tot paarse buitenzijde. Leem- en ijzerengobe waarover zoutglazuur. Binnenkant ruw en ongeglazuurd.

Langerwehe

Stevige, compacte, grijzer scherf met een glimmend helder, dik zoutglazuur. Opvallende decoratie: appliques van doedelzak- en schalmeispelers, puntneus-baardmanmaskers.

Aken

Grijs baksel met de binnen- en buitenzijde bruingekleurd. Aan de buitenkant zat een glimmend en dik zoutglazuur. Tot 1590 werd decoratie als appliques, rasterornamenten en kerfsneewerken aangebracht.

Lichtgrijze scherf met een onderglazuur van ijzerengobe of zoutglazuur. Gedecoreerd met draairillen op schouder, roulettestempels of pantermotief.

Raeren

Grijze scherf met een onderglazuur van dik ijzer-engobe en zoutglazuur. Oppervlakte soms als pantervel met steeds grotere vlekken. Vanaf einde 18de eeuw, productie van bouwkeramiek.

Frechen

Zelfde klei als bij Frechen gebruikt.91 Vormen zijn voorzien van engobe en zoutglazuur en kleuren daarom donkerbruin tot beige. Soms bevinden zich roze vlekken, blaasjes of strepen op het aardewerk.

Keulen

Lichtgrijze tot donkergrijze scherf met helderblauwgrijs zoutglazuur. Vormen hebben een dunne wand. Decoratie bestaat uit stempels, radstempels, appliques en kobaltverf.

Westerwald

Witgrijze tot grijze scherf. Versierd met appliques en kobaltverf zoals bij het Westerwald

Altenrath

37 Aangetroffen baksels

Tabel 1. Kenmerken van steengoed per productiecentrum en periode

Aangetroffen baksels laat. Het baksel is lichter van kleur en fijner gemagerd maar er zijn nog wel inclusies te zien en te voelen. Vormen van bijna-steengoed hebben kleinere draairillen en gegolfde standringen. Ze zijn dunner, strakker en worden op hogere temperaturen gebakken waardoor het meer versintert is. De ontwikkeling van proto- naar bijna-steengoed is een geleidelijk proces. Het is mogelijk dat het resultaat uit één oven proto- en bijna-steengoed opleverde, vanwege de verschillende temperaturen binnen de oven. Bij onderzoek tussen de vroege steengoedsoorten wordt er daarom meer van de vorm uitgegaan dan van het baksel. Siegburg is de belangrijkste productielocatie. In Langerwehe worden grotere vormen geproduceerd. Het steengoed (s1 en s2) is in drie periodes verdeeld. De kenmerken van de productiecentra zijn in tabel 1 per centra en periode omschreven. De eerste periode dateert van 1280 tot 1400. Tussen 1270 en 1290 ontstond het eerst geheel gesinterde baksel, de hardheid en dichtheid neemt hierdoor toe93. Een ontwikkeling die snel in alle productiecentra uitgevoerd werd. In deze periode werd de wand dunner, de rand veranderde van een ronde, stevige naar een dunne, puntige rand. De belangrijkste productiecentra zijn Siegburg, Langerwehe en Brühl. De tweede periode van het steengoed dateert van 1400 tot 1500. Het uiterlijk van de vormen binnen de bestaande productiecentra verandert. Er ontstonden nieuwe productiecentra (Aken en het gebied rond Raeren) ten koste van Siegburg, Langerwehe en Brühl (in Brühl stopt de productie in de zestiende eeuw zelfs geheel). De derde periode van het steengoed dateert van 1500 tot 1680. De decoratie verandert van ingetogen, sober en stilistisch naar fijne en krachtige patronen zoals distelornamenten, eikenbladeren en baardman-appliques. In de zestiende eeuw ontwikkelde dit naar een overdreven warboel aan versieringen met veel appliques en het gebruik van nieuwe kleuren als paars en blauw. Nieuwe productiecentra zijn Frechen (vanaf 1450), Keulen (vanaf 1490), Altenrath en Westerwald. De laatste twee productiecentra maken gebruik van kobaltverf op hun vormen waardoor blauwe tekeningen vervaardigd werden. Industrieel steengoed (s3), 1700 – onbekend. Industrieel steengoed werd gemaakt in Engeland. Eerst in Londen maar later ook in Bristol, Nottingham en Liverpool. Het eerst in de Nederlandse bodem gevonden industrieel steengoed dateert uit 1735. Voorwerpen van industrieel steengoed werd in gipsen mallen vervaardigd. Per voorwerp werd er zeer dunne slib in een mal gegoten, rondgedraaid en eruit gegoten om een dunne laag slib achter te laten. Dit werd meerdere malen herhaald totdat de vorm gevuld was en gebakken kon worden. Er zijn twee verschillende soorten industrieel steengoed. Ten eerste is er saltglazed ware wat grijs, lichtgrijs of vaal wit kleurt, het is een egaal baksel met een dun en goed hechtend glimmend zoutglazuur. Versiering werd soms aangebracht door de bovenlaag weg te krassen. Ten tweede is er brown stoneware een chocolade tot koffiebruin baksel met glimmend zoutglazuur.94

93 94

Alders, 1988, 309-311. Bartels, 1999a, 43-92.

38

39

Aangetroffen baksels

8.4 Tinglazuur aardewerk (faience (Deventersysteemcode: f) en majolica (Deventersysteemcode: m)) Aardewerk met tinglazuur is ontstaan in het middellands zeegebied. Enkele pottenbakkers uit deze streek vestigden zich in het begin van de zestiende eeuw in de Nederlanden en begonnen het aardewerk in de Nederlanden te produceren95. Het aanbod van tinglazuur sloot goed aan op de vraag naar aardewerk dat goed schoon te houden was. Er zijn veel verschillende productiecentra in Nederland welke technieken en decoraties van elkaar overnamen. Het is daarom lastig per voorwerp aan te geven in welk productiecentra het vervaardigd was. Aan het einde van de achttiende eeuw eindigde de productie van tinglazuur vanwege de relatief dure productiemethode en geringe bestendigheid tegen hoge temperaturen. Aan de grondslag van tinglazuur aardewerk lag een goed baksel (biscuit). Het baksels kleurde wit, bruin, geel of rood, afhankelijk van de klei. De klei moest minstens 28 procent kalk bevatten, zodat het glazuur goed zou hechten. Vormen met reliëf (zoals plooiborden) werden met behulp van mallen vervaardigd, vormen zonder reliëf werden op een draaischijf gemaakt. Vormen werden vervolgens gedroogd, gebakken en geglazuurd. Bij faience werd het hele voorwerp in tinglazuur gedompeld en daarna in sommige gevallen beschilderd. Bij majolica werd eerst de bovenzijde met tinglazuur bedekt, daarna het voorwerp beschilderd en ten slotte de onderkant in loodglazuur gedompeld. Majolica voorwerpen werden altijd beschilderd. De beschilderingen bestonden uit meerdere kleuren (blauw, rood, geel, bruin en groen). Faience werd geregeld onbeschilderd gemaakt, wanneer zij wel werd beschilderd was dit tot 1685 altijd in een blauwe kleur. Vanaf 1685 werden ook andere kleuren zoals rood en geel gebruikt. Versieringen op beide aardewerk soorten werden aan de hand van voorbeelden opgeschilderd. Er werd gebruikt gemaakt van een ‘spons’ of priktekening. Hierbij werd op een te beschilderen voorwerp een papier met een gaatjespatroon gelegd waarover fijngemalen houtskool geklopt werd zodat de gaatjes een patroon op het aardewerk achterliet. Deze puntjes dienden vervolgens als houvast bij het schilderen96. De versieringen kunnen in drie stijlen verdeeld worden: Italiaanse en Iberische stijlinvloeden (geometrische, bloem en fruitmotieven), Chinese stijlinvloeden (kraakstijl en –motieven) en Hollandse stijlinvloeden (tulpen, Hollandse en Bijbelse taferelen).97

8.5 Witbakkend aardewerk (Deventersysteemcode: w) Witbakkend aardewerk is gemaakt van tertiaire klei die geen ijzer bevat en daarom rood noch grijs kleurt. Variaties in de kleur ontstaan door het mengen van tertiaire klei met andere soorten klei. Witbakkend aardewerk is meer dan duizend jaar lang naar de Nederlanden geëxporteerd uit het Rijnland, Noord-Frankrijk en gebieden langs de Maas98. Witbakkend aardewerk wordt in drie periodes verdeeld. Eerste periode, 1300-1500. Het witbakkend aardewerk werd geproduceerd in centra waar ook steengoed geproduceerd werd. Het merendeel werd vervaardigd in het gebied Langerwehe95 96 97 98

Dumortier en Veeckman, 1994, 169. Van Dam, 1982, 20. Bartels, 1999a, 201-236. Verhaeghe, 1995, 166.

Aangetroffen baksels Aken-Raeren, waar witte tot geelwitte baksels gedraaid werden. Zij werden bedekt met een helder groen of geel loodglazuur en in sommige gevallen met geheel of gestippeld bruin glazuur. In Siegburg werd hardgebakken, lichtgeel of beige aardewerk gemaakt welke voorzien was van ijzerengobe of geel en groen glazuur99. In Keulen werden twee witbakken aardewerksoorten vervaardigd: hafnerwaar (gemaakt van grove klei met duidelijke horizontale draairillen en gespikkeld en druppelend doorzichtig geel glazuur welke alleen aan de binnenkant zit) en wit Keuls aardewerk (krijtwit tot witgrijze scherf met een dik, egaal geelgroen glazuur). Ten slotte wordt er in Dieburg witbakkend aardewerk gemaakt die zich kenmerkt door een lichtbruine, gele, geelwitte of witte brokkelige scherf, sterke draairillen en paarsbruine uitwendige engobe. Tweede periode, 1550-1700. Het gebruik van witbakkend aardewerk neemt in het derde kwart van de zestiende eeuw sterk toe met als gevolg dat er meer witbakkend aardewerk geproduceerd werd en er meer concurrentie ontstond. Roodbakken vormen werden nagemaakt in witbakken baksels. Daarnaast werden vormen van andere productiecentra geïmiteerd, het is daarom lastig een voorwerp aan een productiecentrum te verbinden. Het hafnerwaar begon veel op producten uit het Rijnland te lijken en verdween in de zeventiende eeuw. Er ontstond een nieuwe groep witbakkend aardewerk uit Frankrijk: beauvais (krijtwit, zacht baksel met rode of rood met witte slib en diepe, ingekraste versiering) welke ook weer snel verdween. Aardewerk uit Frechen en de Nederlanden zijn moeilijk van elkaar te onderscheiden. Ze hebben een krijtwit tot grijs-wit, zacht baksel, slecht hechtende groene maar soms ook geel of geelbeige glazuur met in sommige gevallen kamstreken als versiering. Derde periode, 1700-1900: productiecentra van roodbakkend aardewerk produceerden nu ook witbakkend aardewerk. Er werden bij productiecentra vergelijkbare vormen, versieringen en dezelfde grondstoffen gebruikt. De herkomst was daarom nog steeds moeilijk te bepalen. Een nieuwe aardewerkgroep uit Duitsland, Frankfurter (witgeel, roze tot rood baksel met helder loodglazuur, een bruine horizontale streep onder de rand en soms een roze tot witte slib engobe, gemaakt in Dieburg en verhandeld via Frankfurt), viert hoogtij en werd al snel gekopieerd in Nederland. Een groot productiegebied in Nederland is Friesland (met productiecentra in Leeuwarden, Sneek en Workum). Het Friese aardewerk kenmerkt zich door het donkergroene glazuur, decoratie van inkervingen gevuld met verschillende kleuren, radstempels en soms vlekken op de oppervlakte. Gouda is tevens een centrum van witbakkend aardewerk. Hier werden naast aardewerken pijpen eenvoudige, standaard vormen vervaardigd met een groenkleurig, goedplakkend glazuur en een decoratie van inkrassingen, appliques en bruine vlekken op het oppervlakte. Frechen en Siegburg exporteerden krijtwit aardewerk van een zacht baksel waarbij het glazuur afbladderde.100

8.6 Porselein (Deventersysteemcode: p) Porselein wordt gevonden in Nederlandse beerputten die dateren vanaf de zestiende eeuw. Het porselein wordt enerzijds geclassificeerd naar de naam van de keizer onder wie het gemaakt is (zoals Wan-li, 1573–1650101) anderzijds aan de hand van kenmerken. In het Deventersysteem wordt 99 100 101

Patourel, 1992, 162. Bartels, 1999a, 147-170. Davison, 1987, 6-15.

40

41

Aangetroffen baksels porselein net als andere baksels gedetermineerd. Kenmerkend aan porselein is dat een scherf zeer hard en witgekleurd is, glimt en een glad oppervlakte heeft en met blauwe verf beschilderd is. Het aardewerk werd voorzichtig en alleen voor speciale gelegenheden gebruikt. Porselein werd vervaardigd door kwarts, kaoline en veldspaat te vermalen, zeven en kneden. Vervolgens werd de klei met een draaischijf gevormd en om reliëf te creëren in een mal geduwd. Daarna werd het met kobaltverf beschilderd, de vorm met glazuur bespoten of in glazuur gedompeld en ten slotte gebakken. Porselein werd eerst in Azië (China en Japan) gemaakt later ook in Europa, waarna in Azië een ander soort porselein werd vervaardigd. Deze verschillende productiegebieden en –periodes zullen afzonderlijk van elkaar beschreven worden. Chinees porselein (achtste – negentiende eeuw). In het begin van de zestiende eeuw vervoerden Portugezen specerijen maar ook porselein van Oost Azië naar Lissabon, waar Hollandse en Zeeuwse kooplieden deze producten kochten. Vanwege de Opstand (1572-1584) konden de Nederlanders geen Aziatische producten meer uit Portugal importeren. Nederlandse schepen (VOC) gingen daarom zelf naar Oost-Azië om de producten te importeren. Een veel verhandelde porseleinsoort is het Chinees kraakporselein (1550-1645), wat een dunne scherf, goed hechtend, egaal glazuur en een decoratie van helderblauwe tot paarse verf met symmetrische figuren, herten, rotsen en vlammen heeft. Swatow-porselein (1600-1650) kenmerkt zich door eenvoudige vormen, dikke scherven met druipend (grauw) wit glazuur (soms ook turkoois, groen of zwart glazuur) en versieringen met ijzerrode verf. Kangxi porselein (1680-1780) heeft een helderwitte scherf met helder glazuur en blauwe versiering van onder andere gekke mannetjes (zotjes). Qianlong porselein (1680-1780) heeft een helderwitte scherf met transparant tot grijs glazuur, donker tot grijs blauwe versiering met Europese motieven. Japans porselein (1600-1680). Door een dynastiewisseling in China werd het lastig porselein hiervandaan te importeren102. Door een aantal toevallige ontmoetingen ontstond de handel met Japan103. Het Japanse porselein is van een andere kwaliteit en heeft andere vormen en andere voorstellingen dan het Chinese porselein. Normaal Japans porselein heeft een dikke glazuurlaag, een stevige standring en asymmetrische, niet vlakdekkende voorstellingen. Imari porselein kenmerkt zich door afbeeldingen die in drie kleuren (blauw, rood en goud) zijn uitgevoerd. Europees porselein (vanaf 1700). In Dresden werd aan het begin van de achttiende eeuw na veel pogingen voor het eerst in Europa een product vervaardigd wat gelijk was aan porselein. De techniek die daarbij gebruikt werd is in de achttiende eeuw langzaam verspreid. Het merendeel van de productiecentra bevonden zich in Duitsland waar kaoline beschikbaar was. Tussen 1710-1800 veranderde de productie van experimenteel naar een professionele en gestroomlijnde industrie. Het aardewerk werd in mallen geperst, voor de eerste maal gebakken, het onderglazuur geschilderd, voor de tweede maal gebakken, bovenglazuur geplaatst en voor de laatste maal gebakken. Decoratie is opgezet in kobaltverf met behulp van drukdecors, plakplaatjes of met de hand geschilderd. Er werden vaak goudkleurige accenten op het aardewerk aangebracht. Gestileerd massagoed (1780-1850). Aziatisch porselein werd minder populair in Europa vanwege de intrede van het beter verkrijgbare Europees porselein. Aziatisch porselein uit deze periode, 102 103

Blussé, 2000, 14. Blussé, 2000, 17.

Aangetroffen baksels heeft een doffere glans en een lichtblauwe versiering van abstracte lijnen, bloemen en karakters.104

104

Bartels, 1999a, 183-200.

42

43

Vergelijking vormen

9 Vergelijking vormen

9.1 Inleiding In dit hoofdstuk zullen alle vormen die op schilderijen weergegeven zijn alfabetisch in een eigen paragraaf behandeld worden. De paragrafen zijn in vier alinea’s gedeeld. De eerste alinea geeft de beschrijving die in de ‘Van Dale’ 105 staat van de desbetreffende vorm. Er is van uit gegaan dat de beschrijving uit de Van Dale het algemene beeld weergeeft dat mensen van een vorm hebben. Alinea twee geeft de beschrijving van de vorm zoals deze in ‘Steden in Scherven’ 106 (het standaardwerk voor het Deventersysteem), is beschreven. De derde alinea geeft vervolgens een beschrijving van het gebruik en de setting van de vorm op de onderzochte schilderijen. In deze alinea worden de identificatie nummers (ID) van de gebruikte voorwerpen benoemd in de voetnoot. De voorwerpen kunnen dan aan de hand van dit nummer in de vormentabel geraadpleegd worden. In alinea vier worden het gebruik op schilderijen en de beschrijving in de Van Dale en in Steden in Sterven met elkaar vergeleken.

9.2 Bakpan In de Van Dale staat de bakpan beschreven als een ‘pan waarin gebakken wordt’. Synoniemen voor de bakpan zijn koekenpan en braadpan. In het Deventersysteem wordt de bakpan beschreven als een bord met opstaande rand en een steel. De bodem kan een vlakke of concave vorm hebben met of zonder drie poten. De hoogte:breedte verhouding is 1:4. Een bakpan is geen steelkom (steelkom is dieper, zie §9.21). Binnen de onderzochte schilderijen zijn twee bakpannen107 weergegeven van roodbakkend aardewerk. In één geval wordt het voorwerp niet gebruikt en staat het opgeslagen in een kast. In het andere geval betreft het een bakpan die als drinkkom gebruikt wordt. Dit voorwerp is afgebeeld op het schilderij ‘De Sint-Maartenswijn’ van P. Brueghel I (Iden105 www.vandale.nl.proxy-ub.rug.nl. 106 Bartels, 1999b, 521-526. 107 ID: 27 en 252

Vergelijking vormen

Afbeelding 3 Detail van het schilderij ‘de Sint-Maartenswijn’ door P. Brueghel I (Identificatienummer schilderijentabel: 39) met delen waar aardewerk op afgebeeld is uitvergroot. Foto & bewerking: Jacobine Melis

tificatienummer schilderijentabel: 39) waarop mensen zich snellen naar een persoon die wijn uitdeelt (afbeelding 3). Naast de gebruikelijke drinkkannen gebruiken mensen allerlei voorwerpen om drank in geschonken te krijgen (kannen, borden, kommen, grapen en ook een bakpan), met deze afbeelding benadrukt de schilder de gulzigheid van de mens108. De op schilderijen gevonden bakpannen geven geen indicatie van het gebruik van het voorwerp als kookgerei. De bakpan wordt namelijk in één geval niet en in het andere geval op een andere en ongebruikelijke wijze gebruikt.

9.3 Beker In de Van Dale wordt een beker beschreven als een drinkgereedschap waarbij geen schoteltje hoort. Een beker heeft de vorm van een afgeknotte kegel en is gemaakt van hout, metaal, glas, steen of kunststof. Ook kan het een cilindervormig voorwerp zijn dat op een drinkbeker lijkt. In het Deventersysteem wordt een beker vergeleken met een kop. Het onderscheidt zich van een kop door de cilindrische vorm, het opgaande werk dat recht of toelopend is, een verticaal oor en de diameter van de rand is bij een beker groter dan bij een kan. Bovendien hoort een beker niet bij een schoteltje. Een beker is geen snelle (§9.19) noch trechterbeker (§9.24). Op schilderijen zijn zes bekers gevonden welke allen van geglazuurd steengoed (s2) vervaardigd zijn109. Op twee voorwerpen zijn metalen deksels weergegeven. De voorwerpen worden als drankgerei gebruikt. Twee voorwerpen worden als attribuut in de hand gehouden en er wordt uit gedronken, beide keren door een man. In andere gevallen worden de voorwerpen 108 109

Ostkamp, 2007, 16. ID: 43, 277, 344, 401, 405 en 452

44

45

Vergelijking vormen niet gebruikt maar bevinden zij zich wel in een omgeving waar gedronken of gegeten wordt. Het gebruiks van bekers op schilderijen komt overeen met de beschrijvingen in de Van Dale en in Steden in Scherven. De voorwerpen worden in alle gevallen als drinkgerei gebruikt of suggereren het gebruik als drinkgerei omdat zij zich in een drinkend gezelschap bevinden.

9.4 Bord De Van Dale beschrijft een bord als een schijfvormig voorwerp van aardewerk met rand, om voornamelijk van te eten of om iets op aan te bieden. In het Deventersysteem wordt een bord beschreven als een ronde, vlakke vorm welke voorzien kan zijn van een standwerk. De hoogte is opvallend kleiner dan de diameter, de hoogte:breedte verhouding is 1:4. De diameter van het bord geeft een indicatie van zijn functie. Onder de benaming bord worden tevens de schotels (altijd voorzien van een kop) behandeld. Een bord is geen kom (kom is hoger, §9.9) noch plooischotel (plooischotel heeft een golvende rand, §9.16). Op de onderzochte schilderijen zijn 68 borden weergegeven waarvan 40 faience110, zeven roodbakkend111, twee witbakkend112, twee majolica113, twee porseleinen voorwerpen114 en één waarvan het baksel onduidelijk was115. Borden worden in de meeste gevallen (32 voorwerpen) ter presentatie gebruikt. In mindere mate dienen ze als attribuut (negentien voorwerpen) of staan ze op een vaste plaats (veertien). De borden worden in alle gevallen belegd met voedsel, maar met verschillende doelen. Ten eerste worden borden vaak afgebeeld op stillevens (negentien voorwerpen). Het betreffen dan vooral borden van de rijkere baksels (faience, majolica en porselein) die op een tafel gerangschikt zijn met verschillende etenswaren erop (in §10.2.2 wordt beschreven welke producten als presentatie weergegeven zijn). Ten tweede worden borden gebruikt bij eetgelegenheden (negen voorwerpen). Zij worden evenals bij een stilleven op tafel weergegeven met voedsel erop maar er wordt in deze gevallen ook door meerdere mensen uit gegeten of uit opgeschept. Ten derde worden borden weergegeven op schilderijen waarbij het bereiden van voedsel centraal staat. Het voedsel wordt dan tijdelijk op een bord gelegd om later in een gerecht gebruikt te worden. Bovendien worden borden ter versiering op de haard geplaatst (elf voorwerpen). Het betreft dan faience borden die veelvuldig versierd zijn. Op een haard zijn vaak meerdere siervoorwerpen weergegeven (zoals faience borden en schotels). De verschillen tussen een bord en kom zijn subtiel maar aanwezig. Zo is een bord minder hoog en minder bol. Het gebruik van borden op schilderijen komt niet overeen met de beschrijving van een bord in de Van Dale. De primaire functie die in de Van Dale wordt beschreven (eetgerei) wordt minder vaak op schilderijen weergegeven dan het in de Van Dale genoemde secundaire gebruik (presentatie). Het bord dient ter presentatie, als tijdelijke locatie waar het voedsel in bewaart kan worden of als voorwerp waaruit het voedsel opgeschept werd. De beschrijving die de Van Dale geeft voor een 110 111 112 113 114 115

ID: 4, 53, 59, 69, 71, 73, 79, 149, 169, 188, 196, 200, 210, 221, 226, 235, 288, 313, 315, 360, 361, 370, 372, 379, 398, 429, 438, 442, 455 en 456 ID: 35, 143, 147, 422, 425, 426 en 445 ID: 358 en 359 ID: 140 en 248 ID: 182 en 233 ID: 52

Vergelijking vormen schotel komt meer overeen met de functies van een bord op schilderijen: naar de kanten min of meer steil oplopende, niet al te diepe schaal, bestemd om gerechten in op te dienen of iets op te bewaren of neer te zetten.

9.5 Deksel De Van Dale beschrijft een deksel als een voorwerp dat een ander hol, open voorwerp van boven afsluit. Voornamelijk een bijbehorend deksel die precies op het open voorwerp past. Volgens het Deventersysteem is een deksel een omgekeerde bordvorm zonder standwerk maar met additieven. Het is bedoeld om een (half-)open vorm af te sluiten. Er zijn twee deksels gevonden op de onderzochte schilderijen116. Het zijn beide roodbakken voorwerpen. Eén deksel werd afgebeeld op een zalfpotje, het andere was afzonderlijk geschilderd. Het deksel dat op het zalfpotje zat had hetzelfde baksel en dezelfde kleur als het zalfpotje en paste er nauwsluitend op. Waarschijnlijk is het samen met het zalfpotje gekocht. Het gebruik van de deksels is op de schilderijen hetzelfde als de benaming van de vorm indiceert.

9.6 Drinkschaal In de Van Dale wordt een drinkschaal beschreven als een drinkglas, een champagneglas zonder steel. In het Deventersysteem wordt een drinkschaal beschreven als een schoteltje met opstaande rand en een bescheiden voet. Meestal zijn drinkschalen uitgevoerd in steengoed. Er zijn twee drinkschalen gevonden op de onderzochte schilderijen, beide van ongeglazuurd steengoed (s1)117. De voorwerpen zijn bij drankgelegenheden weergegeven. Drinkschalen worden weinig op schilderijen weergegeven. Waarschijnlijk werden zij minder vaak gebruikt dan andere drinkgereedschappen. Vergeleken met kannen of snellen hebben drinkschalen verschillende nadelen. Drinkschalen zijn minder makkelijk met de hand te dragen (kannen en snellen kunnen vol vloeistoffen aan het oor gedragen worden), ze hebben een kleiner standvlak, vallen daarom sneller om en er kan minder vloeistof in een drinkschaal dan in een kan of snelle. De beschrijving van de Van Dale komt niet overeen met de beschrijving in Steden in Scherven noch met het gebruik op schilderijen. Wanneer we alleen naar de betekenis van het woord schaal in de Van Dale kijken, komt dit meer met het gebruik en het uiterlijk van de vorm overeen: een klein, ondiep en wijd, meestal rond of ovaal vat met gebogen bodem en gewoonlijk met voetstuk voor verschillende doeleinden.

9.7 Fles In de Van Dale wordt een fles beschreven als een langwerpig, hol voorwerp van glas en soms ook van kunststof of metaal. Het heeft een cilindervormige buik en een nau116 117

ID: 414 en 463 ID 44 en 161

46

47

Vergelijking vormen

Afbeelding 4 Detail van het schilderij ‘Vanitas’ door P. Boel en J. Jordaens (Identificatiecode schilderijentabel 31) met een porseleinen fles en voorbeelden van flessen uit het Deventersysteem. Foto & bewerking: Jacobine Melis

we hals. Een fles wordt gebruikt om vloeistoffen in te doen en in te vervoeren. In het Deventersysteem wordt een fles beschreven als een kan-vorm waarvan de halsopening zo nauw is dat zij eenvoudig afgesloten kan worden. De fles heeft als functie opslag en transport. Secundair wordt zij gebruikt om te schenken. Een fles is geen kruik (een kruik heeft twee oren §9.13). Er zijn drie voorwerpen op schilderijen gevonden die gedetermineerd worden als fles118. Het zijn porseleinen voorwerpen die een erg sierlijk voorkomen hebben. Twee voorwerpen zijn met bloemen gevuld en één voorwerp ligt tussen allerlei andere voorwerpen op een vanitasstilleven (beschrijving vanitasstilleven zie §5.4.5). De twee met bloemen gevulde voorwerpen dienen als vaas, en niet als fles. Bij één schilderij wordt ook de naam ‘vaas’ in de titel genoemd: stilleven met bloemen in een Wan-Li vaas van A. Bosschaert (ID schilderijentabel: 33). De benaming Wan-Li voor de vaas geeft aan dat het voorwerp in de regeringsperiode van Wan-Li vervaardigd is (1573–1650)119. In deze twee gevallen krijgen de voorwerpen een benaming die niet overeenkomt met het gebruik. Het derde voorwerp dat gedetermineerd is als fles (zie afbeelding 4) heeft een ander uiterlijk dan de flessen van andere baksels binnen het Deventersysteem. Flessen van steengoed hebben een eenduidig uiterlijk met een langwerpig tot bol lichaam, een dunne hals en vaak voorzien van een oor. Het hierboven afgebeelde porseleinen exemplaar heeft twee op elkaar gestapelde bolle lichamen en is zeer rijkelijk versierd. Het gaat hier dan ook niet om een normale fles maar om een sierfles. Ze werd niet gebruikt voor het vervoer van goedkope vloeistoffen maar voor bijzondere, rijke vloeistoffen als zalf of parfum. Het is juist dat dit voorwerp fles genoemd wordt maar het is een ongewoon exemplaar.

118 119

ID: 13, 110 en 181. Davison, 1987, 6-15.

Vergelijking vormen

9.8 Grape Zoekende naar de grape in de Van Dale werd er op een opvallende inconsistentie tussen het archeologische begrip grape en het woordenboek gestuit. In archeologische boeken120,121 wordt er gesproken van het voorwerp grape met het meervoud grapen. In de Van Dale staat de beschrijving “driepotige kookpot van brons, ijzer of aardewerk” onder het enkelvoudige woord grapen. Het meervoud van het woord zou volgens de Van Dale grapens zijn, een bewoording die in archeologische stukken nooit zo gebruikt wordt. In het Deventersysteem wordt een grape beschreven als een ronde, halfopen pot met drie of meer poten en het kan verschillende additieven hebben. De grape heeft een kookfunctie. Een grape is geen bakpan (een bakpan heeft één handvat en is platter §9.2) of steelkom (een steelkom heeft een steel §9.21). Er zijn 69 grapen op de onderzochte schilderijen weergegeven waarvan 67 van roodbakkend aardewerk122, één van witbakkend aardewerk123 en één waarvan het baksel onduidelijk was124. 22 voorwerpen worden op schilderijen gebruikt door personen, negentien voorwerpen staan op een vaste locatie, vier zijn op de markt weergegeven en twee worden ter presentatie gebruikt. De voorwerpen worden in verschillende gebruikscontexten gebruikt. Ten eerste ter bereiding van voedsel (achttien voorwerpen), de grape bevindt zich dan bij of boven de haard (opgehangen aan een metalen beugel) en bevat in opvallend veel gevallen een dikke witte vloeistof (waarschijnlijk pap) en een lepel. Personen die in de pot roeren zijn mannen of vrouwen. Ten tweede worden grapen bij eetgelegenheden weergegeven (zes voorwerpen), waarbij in elk geval met een lepel rechtstreeks uit de grape gegeten werd door vrouwen, kinderen en mannen. Ten derde worden ze bij drankgelegenheden weergegeven (vier voorwerpen) waar grapen zich in een herberg bij een drinkend gezelschap bevinden. Waarschijnlijk werd de grape hier als kook- en eetgerei gebruikt. Ten vierde bevinden ze zich in een feestgezelschap (zeven voorwerpen). De gebruikscontext feest geeft een wild gezelschap weer dat niet voorzichtig met voorwerpen omgaat. Grapen worden binnen deze gebruikscontext gegooid, als verkleedstuk gebruikt (hoed of schoen), ook wordt het voorwerp hier gebruikt als kook- en eetgerei. Ten vijfde zijn er grapen afgebeeld nabij werkzaamheden (negen voorwerpen), waarvan er vier op een markt worden verkocht, één als afvalbak bij een slachting fungeert en twee bij het verzorgen van de zieken dienen als po of braakkom. Ten slotte zijn er grapen weergegeven in boerderijen (drie voorwerpen) en in kasten (drie voorwerpen) waar de grapen niet gebruikt worden maar opgeslagen staan. De primaire functie van de grape (kookgerei) komt overeen met de beschrijving uit Steden in Scherven. Daarnaast werd zij even vaak als eetgerei gebruikt. Het is waarschijnlijk dat de grape eerst gebruikt werd om voedsel in te koken om vervolgens dit voedsel rechtstreeks uit de grape te eten. Secundair werd de grape op veel verschillende manieren gebruikt. 120 121 122 123 124

Groeneweg, 1992, 156. Bartels, 108. ID: 2, 26, 31, 34, 39, 40, 41, 48, 84, 89, 103, 106, 109, 131, 151, 152, 153, 157, 163, 179, 185, 204, 207, 231, 246, 250, 256, 257, 261, 264, 265, 268, 280, 291, 299, 308, 310, 311, 321, 322, 326, 334, 336, 340, 352, 366, 374, 376, 384, 403, 411, 415, 421, 431, 440, 443, 446 en 454 ID: 138 ID: 283

48

49

Vergelijking vormen

Afbeelding 5 Details van drieorenkruiken op de schilderijen ‘kermis met toneel en processie’ (identificatienummer schilderijentabel: 43) en ‘bruiloftsdans in open lucht’ (identificatienummer schilderijentabel: 41) door P. Brueghel II Foto‘s schilderijen en bewerking: Jacobine Melis Foto drieorenkruik: www. rijksmuseum.nl

9.9 Kan In de Van Dale wordt de kan beschreven als een conisch, cilindervormig of zich in het midden buikverwijdend vaatwerk met een handvat of oor en een tuit om vloeistoffen uit te schenken en vóór gebruik gereed te houden. Kannen kunnen vervaardigd zijn van metaal, porselein, steen, aardewerk, kunststof, glas of hout. Een tweede betekenis in de Van Dale beschrijft een kan als een vat om bier en wijn in te tappen en uit te drinken. Het voorwerp heeft een handvat of oor, flapdeksel en tuit om vloeistoffen mee uit te schenken. In het Deventersysteem wordt een kan beschreven als een vorm met een primaire schenk en drinkfunctie en secundair een kookfunctie. Een kan heeft altijd één oor, een opening aan de bovenzijde en als bodem een standwerk. Een kan met kookfunctie heeft een schenklip of tuit. De hoogte:breedte verhoudingen lopen zeer uiteen. Een kan is geen fles (smallere hals §9.7) noch kruik (twee oren, §9.13). 125 126

ID: 1, 3, 6, 9, 14, 19, 20, 37, 45, 47, 50, 51, 58, 62, 66, 85, 86, 90, 93, 94, 95, 99, 101, 105, 108, 111, 115, 116, 127, 128, 129, 130, 133, 141, 150, 155, 160, 167, 171, 176, 178, 197, 201, 205, 213, 215, 217, 236, 237, 254, 269, 272, 273, 275, 276, 290, 293, 295, 309, 312, 320, 329, 331, 332, 337, 342, 343, 346, 348, 349, 350, 351, 355, 356, 363, 365, 367, 369, 377, 381, 386, 387, 390, 391, 397, 406, 408, 418, 420, 423, 435, 437, 450, 451 en 458. ID: 12, 42, 139, 142 en 146.

Vergelijking vormen Er zijn 204 kannen op de onderzochte schilderijen gevonden waarvan 124 kannen van steengoed (113 geglazuurd (s2),125 zeven ongeglazuurd steengoed (s1)126 en zeventien waarbij het soort steengoed niet te herkennen was127), 60 roodbakken128, twee faience129, één porseleinen kan130 en zeventien kannen waarvan het baksel onduidelijk was131. 53 kannen zijn voorzien van een deksel: metalen klep (48 voorwerpen), lap stof (twee voorwerpen), stro (twee voorwerpen) en een verguld deksel (het porseleinen voorwerp). Kannen worden voor verschillende activiteiten gebruikt. Ten eerste worden kannen vaak gebruikt als drinkgerei door mannen, vrouwen en kinderen. Zij worden aan het oor in de hand gehouden en er wordt rechtstreeks uit gedronken. Op veel schilderijen word de kan niet daadwerkelijk als drinkgerei gebruikt maar indiceert de omgeving als een herberg en kaartspelende, lachende of rokende gezelschappen wel dat de kan in dat geval als drinkgerei gebruikt werd. Ten tweede dienen kannen als uithangbord voor herbergen. Op schilderijen worden vaak huizen maar ook tenten weergegeven waar boven de ingang een stok hangt met daaraan een kan (tien voorwerpen). Dit is een duidelijk teken van een herberg. Ten derde worden kannen gebruikt voor het bereiden van voedsel. Er wordt dan vloeistof uit een kan geschonken in een voorwerp waarmee gekookt werd (twee voorwerpen). Sommige kannen zijn zeer groot, circa 50 centimeter (elf voorwerpen). Deze kannen konden niet gebruikt worden als drinkgerei en dienen daarom primair om vloeistoffen uit te schenken. Een schenktuit komt bij deze grote varianten vaak voor. Een voorwerp dat vijf maal op schilderijen afgebeeld was maar waar geen voorbeeld van in het

Afbeelding 6 Vrouw met een kan als ‘foekepot’ detail van het schilderij ‘het gevecht tussen carnaval en vasten’ door P. Brueghel II (identificatienummer schilderijentabel: 44). Foto schilderij: Jacobine Melis

127 128 129 130 131

ID: 49, 56 en 245. ID: 7, 22, 24, 30, 33, 38, 46, 65, 76, 81, 82, 87, 97, 114, 132, 173, 175, 189, 193, 208, 209, 211, 228, 240, 251, 260, 266, 270, 274, 285, 286, 287, 296, 297, 304, 324, 325, 327, 328, 335, 339, 353, 402, 404, 412, 417, 439, 444 en 460 ID: 67 en 416 ID: 388 ID: 25, 159, 162 183, 203, 206, 214, 218, 219 en 242

50

51

Vergelijking vormen Deventersysteem was opgenomen, is de drieorenkruik. Het heeft precies het uiterlijk van een kan maar heeft drie in plaats van één oor (een kruik is een kan met twee oren, ik heb daarom deze kan niet onder kruik maar onder kan benoemd). In de database is deze kan aangegeven als xs2kan-1000. De kan is vooral geschilderd op schilderijen van P. Brueghel II. Er zijn van dit voorwerp equivalenten binnen de archeologie gevonden (afbeelding 5). Deze voorwerpen zijn ontstaan in Raeren132. Een ander bijzonder voorwerp dat geschilderd is, is een porseleinen kan met een verguld klepdeksel. Het is een zeer mooi, rijk versiert exemplaar afgebeeld op een stilleven. Ten slotte springt het gebruik van één kan naar voren, een kan als foekepot. De kan is bespannen met een lap stof waar een stok doorheen gestoken is. Door het bewegen van de stok kon er een trommelend geluid gemaakt worden (afbeelding 6). Kannen worden op schilderijen gebruikt om uit te drinken en de grote voorwerpen om uit te schenken. Dit gebruik komt overeen met de beschrijvingen in de Van Dale en in Steden in Scherven.

9.10 Kom In de Van Dale wordt een kom beschreven als vaatwerk in de vorm van een betrekkelijk diep, bijna half bolsegment op een laag voetstuk met een opening naar boven, met of zonder oor. In het Deventersysteem wordt de kom beschreven als een halfopen vorm. De hoogte:breedte verhouding is 1:4 en de minimale diameter is 14 centimeter. Een kom heeft geen kookfunctie. Een kom is geen bord (kom is hoger §9.10). Op de schilderijen zijn 51 kommen weergegeven waarvan 31 roodbakkende133, achttien faience134, drie witbakkende135 en één porseleinen136 . Het gebruik van de kommen verschilt per grootte. Kleine kommen die met twee handen goed te omvatten zijn (achttien voorwerpen) worden gebruikt om kleine vruchten in te presenteren (zoals bessen), uit te eten (voornamelijk pap) en uit te drinken. Wanneer er uit kleine kommen word gegeten of gedronken worden ze met twee handen vastgepakt. Grote kommen worden gebruikt om grote stukken en grote hoeveelheden voedsel op te leggen, pap uit te eten (een grote kom wordt dan op een tafel gezet en hieruit eten meerdere personen) of beslag in te maken. Grote voorwerpen worden vaker ter presentatie gebruikt, kleine vaker als eetgerei. Kommen van bijzondere baksels worden vaak gebruikt op stillevens ter presentatie van voedsel (de gepresenteerde etenswaren worde behandeld in §10.2.2).

9.11 Komfoor Volgens de Van Dale is een komfoor een met gloeiende houts- of turfkolen, later ook met spiritus of met elektriciteit gestookt toestelletje. Het voorwerp wordt gebruikt om iets te verwarmen, te smelten of aan te steken. 132 133 134 135 136

Ostkamp, 2007, 11-12. ID: 8, 23, 28, 36, 60, 61, 107, 126, 134, 135, 148, 164, 177, 238, 244, 258, 259, 284, 298, 300, 306, 319, 345, 354 en 430 ID: 5, 54, 55, 78, 168, 187, 195, 199, 314, 316, 362, 389, 395, 396, 399, 424, 428 en 449. ID: 156, 249 en 383 ID: 220.

Vergelijking vormen

Afbeelding 7 Detail van komfoortypes r-kmf-10 uit de schilderijen ‘de bekoring van de heilige Antonius’ (identificatienummer schilderijentabel: 95) door C. Massijs en ‘het gevecht tussen carnaval en vasten’ (identificatienummer schilderijentabel: 44) door P. Brueghel II. En een voorbeeld van een hedendaags wierookvat. Foto’s schilderijen en bewerking: Jacobine Melis Foto wierookvat: www. stjudeshop.nl

In het Deventersysteem wordt het komfoor beschreven als een vorm waarop een voorwerp dat verwarming behoefd gezet kan worden. In het komfoor bevindt zich gloeiende kool of turf. Een komfoor heeft vaak nokken waarop het te verwarmen voorwerp wordt geplaatst. Het heeft ventilatiegaten waardoor lucht kan stromen, additieven en een standwerk. Er zijn drie komforen op schilderijen weergegeven, hiervan zijn twee voorwerpen roodbakkend137 en één voorwerp waarvan het baksel onduidelijk was138. De twee roodbakken komforen zijn beide van het type r-kmf-10, een afwijkend type komfoor omdat zij geen nokken op de rand heeft en een gesloten vorm betreft, het maakt het daarom lastig het voorwerp zoals het beschreven is in Steden in Scherven te gebruiken. Van het ander kon het baksel niet gedetermineerd worden (het schilderij is in grijstinten uitgevoerd). Deze komfoor wordt door een oude man gebruikt om zijn handen aan te warmen. Het is gevuld met kolen. Op dit exemplaar is geen warmtebehoevend voorwerp geplaatst, maar het heeft wel de nokken die aangeven dat dit gebruik mogelijk is. De twee afwijkende voorwerpen worden niet gebruikt zoals de beschrijving van het Deventersysteem beschrijft. Er wordt namelijk geen voorwerp op het komfoor gezet om te verwarmen. De vorm van het komfoor maakt het ook lastig om er een voorwerp op te plaatsen omdat de smalle rand een kleine diameter heeft. De twee voorwerpen hangen met touw door de oren aan het uiteinde van een stok. Het is aannemelijk dat er wel kolen in de komforen zaten en dat zij vanwege de hitte aan een stok vastgehouden moest worden. De overeenkomsten met het gebruik van deze komforen en het gebruik van wierookcontainers in een kerk zijn opvallend: beide voorwerpen hebben gaten in de bovenzijde om zuurstof bij de smeulende inhoud te laten en ze hangen beide aan touwen. Bovendien hebben beide schilderijen waarop de komforen weergegeven zijn een Bijbels thema wat de vergelijking met een wierookvat nog aannemelijker maakt (afbeelding 7). Deze schilderijen zijn: de bekoring 137 138

ID 32 en 63. ID 202.

52

53

Vergelijking vormen van de heilige Antonius van C. Massijs (Identificatienummer van de schilderijentabel: 95) en het gevecht tussen carnaval en vasten van P. Brueghel II (Identificatienummer van de schilderijentabel 44).

9.12 Kop In de Van Dale wordt een kop beschreven als een klein vaatwerk met een cilindrische of halfbolle vorm, een platte bodem en een oor. Er worden voornamelijk niet alcoholische dranken uit gedronken. In tegenstelling tot een beker bevindt een kop zich altijd in combinatie met een schotel. In het Deventersysteem wordt zij beschreven als een ronde diepe vorm waarvan de hoogte groter is dan de diameter. De maximale diameter van een kop is 14 centimeter. De functie van een kop is afhankelijk van het formaat en het baksel Een p-kop-1 is bijvoorbeeld bedoeld voor thee, terwijl de r-kop-4 een eet- en drinkfunctie heeft. Een kop kan één of meerdere oren hebben en gaat geregeld gepaard met een schoteltje. Een kop is geen beker (§9.3). Er zijn vijftien koppen op schilderijen aangetroffen waarvan tien van faience139, vier roodbakkend140 en één witbakkend141. De exemplaren van faience dienen ter presentatie van kleine vruchten of ter versiering op haard of kast. De roodbakken en witbakken exemplaren worden gebruikt als eetschaaltje voor pap (twee voorwerpen) maar worden ook gebruikt ter presentatie van kleine vruchten (één voorwerp). Koppen en kleine kommen worden op dezelfde wijze gebruikt en hebben vergelijkbare vormen. De diameter van de rand is hier het doorslaggevende verschil (koppen hebben een diameter tot 14 centimeter, kommen vanaf 14 centimeter). Op schilderijen was het onmogelijk de verschillen tussen kop en kom aan de hand van de diameter in te delen. De verschillen zijn gemaakt op basis van uiterlijke kenmerken. De beschrijving van de Van Dale komt niet overeen met de voorwerpen die in het Deventersysteem onder kop worden genoemd. De Van Dale geeft weer dat een kop altijd voorzien is van een oor en er altijd een schoteltje bij hoort. De in het Deventersysteem genoemde koppen hebben ongeveer een gelijk aantal types met als zonder oor, bovendien hebben de voorwerpen die op schilderijen voorkwamen er in geen enkel geval een bijbehorend schoteltje bij. Daarnaast wordt in de Van Dale beschreven dat er voornamelijk niet alcoholische dranken uit gedronken worden. De koppen op de schilderijen worden ook vaak gebruikt om voedsel (zoals pap) uit te eten of te presenteren. Het gebruik als eetgerei wordt in Steden in Scherven wel genoemd.

9.13 Kruik In de Van Dale wordt de kruik beschreven als een aarden of metalen vat. De vorm heeft een grotere hoogte dan breedte, is cilindervormig of heeft een buik met nauwe hals. Het heeft gewoonlijk een oor en dient om vloeistoffen in te bewaren en uit te schenken. In het Deventersysteem wordt een kruik beschreven als een fles of kan met twee 139 140 141 142

ID: 74, 186, 194, 292, 373, 380 en 448 ID: 77, 88, 400 en 427 ID: 368. ID: 104.

Vergelijking vormen oren. De vorm van een kruik kan identiek zijn aan een kan of fles met als enige verschil dat een kruik twee oren heeft. Op de schilderijen was één kruik van roodbakkend aardewerk weergegeven142. Deze kruik lag in de achtergrond op zijn buik met de opening naar de toeschouwer gekeerd. De opening van de kruik was gesloten met een prop stro, wat suggereert dat de kruik gevuld was. Het voorwerp bevond zich bij een reizend gezelschap. Het uiterlijk en het gebruik van de voorwerpen op schilderijen komen overeen met de beschrijvingen in de Van Dale en Steden in Scherven. De prop stro geeft aan dat de kruik gevuld was. Dit komt overeen met de functie die beschreven wordt in de Van Dale (het bewaren van vloeistoffen).

9.14 Lekschaal In de Van Dale komt het woord ‘lekschaal’ niet voor. In het Deventersysteem wordt een lekschaal beschreven als een bord dat op regelmatige afstanden met gaten doorboord is zodat de op de schaal liggende producten uit kunnen lekken. Een lekschaal heeft meestal additieven en een standwerk. Op schilderijen zijn veertien lekschalen weergegeven waarvan dertien roodbakkende143 en één witbakkende144. Ze worden weergegeven bij gebruikscontexten waar het bereiden van voedsel centraal staat of op stillevens waar dood wild op de lekschalen afgebeeld is. Lekschalen zijn in de meeste gevallen gevuld met klaar te maken of klaargemaakte vis of vlees. In sommige gevallen staat een ander voorwerp onder de lekschaal om het bloed dat uit het vlees lekt op te vangen. Eén lekschaal is gevuld met vruchten. Dit komt niet overeen met de functie van lekschalen. Lekschalen worden met uitzondering van één voorwerp allen gebruikt om klaargemaakt of klaar te maken vlees of vis in uit te laten lekken. Deze functie komt overeen met de beschrijving in Steden en Scherven.

9.15 Olielamp In de Van Dale wordt een olielamp beschreven als een lamp waarin olie met behulp van een oliezuigende, katoenen pit of lont, wordt gebrand. In het Deventersysteem wordt aangeven dat een olielamp in alle gevallen is voorzien van een brandstofreservoir in de vorm van een klein bord met opstaande rand. Er bestaan bolle, conische en dubbelconische olielampen. Een olielamp bevat in ieder geval één lip of lontlegger. Olielampen komen voor in tafel-, wand- en hangende modellen. Op schilderijen zijn er drie olielampen weergegeven, twee van witbakkend145 en één van roodbakkend146 aardewerk. Ze worden gebruikt in verschillende gebruikscontexten: werkzaamheden en drankgelegenheid. Het zijn alle drie tafelmodellen. Olielampen worden op schilderijen op dezelfde wijze gebruikt als de Van Dale en Steden in 143 144 145 146

ID: 80, 92, 102, 136, 144, 253, 271, 281, 282, 318 en 333. ID: 307. ID: 227 en 243. ID: 461.

54

55

Vergelijking vormen Scherven suggereert.

9.16 Pispot In de Van Dale wordt bij pispot alleen het synoniem po omschreven. De beschrijving onder po is een kleine ronde bak met handvat om urine in op te vangen. In het Deventersysteem wordt een pispot beschreven als een pot met een oor en standwerk. Het heeft geen verdere additieven. De pispot onderscheidt zich van andere potten en kannen omdat hij op bepaalde punten afwijkt. Op schilderijen zijn vier pispotten weergegeven waarvan drie roodbakkende147 en een van steengoed (s2)148. In twee gevallen bevindt de pispot zich naast de bedstee, zodat ’s nachts niet ver van bed gegaan hoefde te worden om naar het toilet te gaan. De andere voorwerpen bevinden zich aan een spijker aan een muur en op een bankje. De pispot wordt gebruikt zoals de beschrijvingen in de Van Dale en in Steden in Scherven suggereert.

9.17 Plooischotel In de Van Dale wordt een plooischotel beschreven als een schotel van faience of porselein met een geplooide of gegolfde rand. In het Deventersysteem wordt een plooischotel beschreven als een bord dat als plastische versiering een regelmatig golvend reliëf heeft met brede, smalle of verspringende plooien. Een plooischotel is rond en heeft meestal een standring. Op schilderijen zijn vier plooischotels weergegeven, allen van faience149. Ze worden gebruikt om voedsel in op te dienen. In één geval was het bord gevuld met vruchten, in de andere gevallen was de inhoud niet te zien. De beschrijvingen in de Van Dale en in Steden in Scherven geven alleen een indicatie van de vorm van het voorwerp en niets over het gebruik. De beschrijving van het woord schotel in de Van Dale geeft een indicatie van het gebruik van een schotel: naar de kanten min of meer steil oplopende, niet al te diepe schaal, bestemd om gerechten in op te dienen of iets op te bewaren of neer te zetten. Deze beschrijving komt overeen met het gebruik van de plooischotel.

9.18 Pot In de Van Dale wordt een pot beschreven als vaatwerk van gebakken aarde, klei of metaal. Zij is meestal rond en wijd, met oren of hengsel en met of zonder bijbehorend deksel. Zij dient voor het bewaren van verschillende stoffen maar wordt voor allerlei doeleinden gebruikt. Een tweede beschrijving gaf aan dat een pot een vaatwerk is waarin gekookt wordt. In het Deventersysteem wordt opslag als primaire functie gezien. De verschil147 148 149

ID: 229, 392 en 447. ID: 394. ID: 68, 317 en 371.

Vergelijking vormen lende baksels, formaten en additieven geven echter verschillen in functie weer. Potten hebben vaak twee oren, soms een schenklip, -tuit of hengsel. Op schilderijen zijn zestien potten afgebeeld waarvan veertien roodbakkend150 en twee van steengoed151. Zeven roodbakken potten hadden zeer specifieke kenmerken maar konden niet aan typen in het Deventersysteem verbonden worden. Deze potten zijn in de database onder Deventersysteem beschreven als xr-pot met de nummers: 1000, 1001, 1002, 1003, 1004 of 1005. Voorwerpen met specifieke kenmerken en geen vergelijkbare types in het Deventersysteem zijn in bijlage 2 weergegeven. Bij één pot zat stro in de opening, waarschijnlijk als stop. Zes potten (waarvan vijf op hetzelfde schilderij, M. Sweerts, De zieken bezoeken, Identificatienummer schilderijentabel: 141) bevinden zich in of nabij de haard, zij worden bij de bereiding van voedsel gebruikt. In de pot die zich in het vuur bevond werd misschien iets verwarmd. Voorwerpen nabij de haard kunnen dienen als opslag van iets wat tijdens het bereiden van voedsel gebruikt werd. Een pot werd in de Van Dale beschreven als een voorwerp met als primaire functie opslag. Volgens de Van Dale wordt het ook geregeld gebruikt als kookgerei en kan het daarnaast veel secundaire functies hebben. Op schilderijen wordt een pot vaak gebruikt bij de bereiding van voedsel, de functie van kookgerei wordt dus ondersteund door de waarnemingen op schilderijen. Een pot als opslag is op schilderijen lastig te herkennen omdat de inhoud van de pot niet te zien is, wel staat het vaak in de buurt van waar voedsel bereid werd, een logische locatie voor de opslag van bijvoorbeeld eetwaar.

9.19 Snelle In de Van Dale wordt de snelle niet beschreven. In het Deventersysteem worden snelles beschreven als hoge bekers om bier uit te drinken. De term wordt uitsluitend gebruikt voor bekers uit de zestiende en vroeg zeventiende eeuw. De vormen zijn bijzonder hoog, conisch, hebben een standvlak en een vertikaal oor. Meestal zijn ze op een vluchtige wijze uitwendig versierd met appliques en verschillende voorstellingen. Een synoniem voor snelle is monniksbeker. Op schilderijen zijn zeventien steengoed snelles weergegeven. Hiervan zijn twee van ongeglazuurd152, dertien van geglazuurd153 en twee van een niet nader te determineren steengoed. Vier voorwerpen worden in de hand gehouden, allen door mannen. Twaalf voorwerpen zijn aan een spijker in een kast opgehangen, het betreffen hier meestal meerdere snelles in één kast. De snelles die gebruikt worden, dienen als drinkgerei. Dit komt overeen met de beschrijving uit Steden in Scherven.

9.20 Spreeuwenpot In de Van Dale wordt een spreeuwenpot beschreven als een keramisch vaatwerk dat als 150 151 152 153

ID: 10, 112, 212, 222, 223, 224, 225, 255, 301, 302, 303, 375 en 413. ID: 247 en 305. ID: 137. ID: 96, 100, 174, 180, 278, 347 en 432.

56

57

Vergelijking vormen nestkastje dient. In het Deventersysteem wordt een spreeuwenpot beschreven als een nestkast voor vogels waarbij aan de achterzijde een roofgat zit om de eieren te verwijderen. Een spreeuwenpot heeft de vorm van een liggende fles met aan de opening twee gaten waarin een houten landingsstok gestoken werd. Aan de vlakke zijde van de buik bevindt zich het roofgat. Spreeuwenpotten kunnen diverse vormen hebben. In het Deventersysteem wordt maar één spreeuwenpot gedetermineerd, de roodbakken rspr-1. Alle op schilderijen gevonden spreeuwenpotten (33 voorwerpen154) hebben daarom deze code in de vormentabel onder de kolom ‘Deventersysteem’ staan. Alle voorwerpen die hoog aan de buitenmuur (28 voorwerpen) hangen met uitzondering van kannen boven deurposten of in een boom (vijf voorwerpen) hangen hebben de naam spreeuwenpot gekregen. De voorwerpen werden op schilderijen vaak in de verte, ongedetailleerd afgebeeld. De functie van het voorwerp als spreeuwenpot was vanwege de locatie duidelijk. Het is wel mogelijk dat kannen secundair als spreeuwenpot gebruik werden, dit verschil was vanwege het op de achtergrond afbeelden van de spreeuwenpotten niet te zien. Spreeuwenpotten worden vaak met meerdere spreeuwenpotten bij elkaar weergegeven. De determinatie van een geschilderd voorwerp als spreeuwenpot is gegeven aan de kanachtige voorwerpen die hoog aan de muur (niet boven een deurpost) of aan een boom hing. De locatie van de voorwerpen is zo dat er geen sprake kan zijn van een andere functie dan nestkastjes.

9.21 Steelkom De steelkom wordt niet in de Van Dale beschreven. In het Deventersysteem wordt zij beschreven als een halfopen vorm met of zonder standwerk en vaak met een schenklip. Een steelkom heeft altijd een steel. De hoogte:breedte verhouding is 1:4. Een steelkom is geen bakpan (bakpan is minder diep, §9.2) Er zijn zeven roodbakken steelkommen op schilderijen weergegeven1. Zij worden vooral gebruikt bij eetgelegenheden waar pap gegeten wordt (drie voorwerpen). Waarschijnlijk wordt de pap in de steelkom klaargemaakt en er dan direct uit gegeten. De steelkommen waaruit pap gegeten wordt, worden gebruikt door vrouwen en één kind. De vorm van de op schilderijen gevonden steelkommen komt overeen met de beschrijving in Steden in Scherven. De beschrijving in Steden in Scherven geeft geen indicatie over het gebruik van de vorm en de Van Dale heeft het woord steelkom niet in zijn woordenlijst staan. Er kan dus geen vergelijking gemaakt worden met de beschrijving van het gebruik en het gebruik op schilderijen.

9.22 Test In de Van Dale wordt een test beschreven als een pot of schotel van aardewerk bestemd voor vuur. In het bijzonder een kleine, vierkante, naar onder smaller toelopende pot met één oor. In de test wordt een kooltje vuur geplaatst, de test wordt vervolgens in een stoof gezet. In het Deventersysteem wordt een test beschreven als een vorm met standwerk en ad154 155

ID: 29, 57, 64, 158, 165, 166, 192, 232, 241, 279, 357, 434 en 457. ID: 91, 230, 262, 323, 330, 407 en 441.

Vergelijking vormen ditieven waarin een kooltje vuur geplaatst kan worden. Testen zijn wel of niet geglazuurd en rond, vierkant, recht- of meerhoekig. Grapen of kommen zonder poten dienen soms ook als test. Er zijn 26 testen op schilderijen weergegeven, allen van roodbakkend aardewerk156. Alle testen waren gevuld met kooltjes. De helft werd door mannen gebruikt om hun pijp in aan te steken, drie testen (met en zonder stoof) werden door vrouwen gebruikt om hun handen of voeten mee te verwarmen. Vijf testen bevonden zich in een stoof, deze voorwerpen werden in de meeste gevallen niet gebruikt maar er kan wel vanuit gegaan worden dat ze als verwarming diende. In de beschrijving van de Van Dale blijkt dat testen in een stoof hoorden. Op schilderijen blijkt dat de test in een stoof één manier is waarop een test gebruikt werd. De functie van de test als aansteker van pijpen wordt vaker afgebeeld. Het gebruik van de test als verwarmer ging waarschijnlijk langer door dan het gebruikt van een test als aansteker.

9.23 Trechterbeker In de Van Dale wordt de trechterbeker beschreven als een trechtervormige beker aangetroffen in hunebedden. In het Deventersysteem wordt de trechterbeker beschreven als een beker waarvan het bovendeel de vorm van een trechter heeft. Trechterbekers komen alleen voor in steengoed. Er zijn drie trechterbekers op schilderijen weergegeven. Zij bestaan allen uit ongeglazuurd steengoed (s1)157. Ze bevinden zich alle drie op één schilderij, J. Beuckelaer’s de welvoorziene keuken met op de achtergrond Jezus bij Martha en Maria (Identificatienummer schilderijentabel: 24). Ze worden in een keuken weergegeven samen met een weelderigheid aan voedsel en ander aardewerk. Ze worden niet gebruikt.

Afbeelding 8 Vergelijking van prehistorische trechterbeker (links) en steengoed trechterbekers (rechts) weergegeven op het schilderij ‘de welvoorziene keuken met op de achtergrond Jezus bij Martha en Maria’ van J. Beuckelaer (identificatienummer schilderijentabel: 24). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis Foto prehistorische trechterbeker: www.geheugenvannederland.nl

156 157

ID: 83, 113, 154, 172, 191, 198, 216, 234, 239, 263, 267, 289, 294, 338, 364, 382, 385, 393, 409, 410, 419, 433, 436, 453, 459 en 462 ID: 145.

58

59

Vergelijking vormen De benaming is zoals de beschrijving van de Van Dale aangeeft ietwat verwarrend. Trechterbeker is een bekend archeologisch begrip voor de aardewerken voorwerpen die de hunebedbouwers (Trechterbekercultuur: 3400-2900 v. Chr.158) vervaardigden. Het is daarom verwarrend dat er andere archeologische vormen trechterbekers genoemd worden, mede omdat de vorm van de twee trechterbekers niet op elkaar lijken (afbeelding 8).

9.24 Tuitkan In de Van Dale wordt de tuitkan beschreven als een kan met een tuit. Het voorwerp wordt niet beschreven in het Deventersysteem. Omdat het wel een zeer specifieke vorm was is gekeken naar verdere bronnen waar het voorwerp wel in voorkwam: Das Rheinische Steinzeug van O. van Falke159. Hierin werd de tuitkan beschreven als een steengoed (s1) voorwerp vervaardigd in Siegburg met een metalen deksel en tuitje. Er zijn twee tuitkannen160 op schilderijen aangetroffen. De tuitkannen zijn zeer royaal gedecoreerde theepotten met een zeer dunne, lange tuit. Ze bevinden zich beide in een zeer rijke omgeving. De voorwerpen worden op de schilderijen niet gebruikt. De Van Dale geeft een beschrijving van het uiterlijk van een tuitpot, deze komt overeen met de voorwerpen op schilderijen. Het gebruik van een tuitpot wordt niet beschreven.

9.25 Veldfles In de Van Dale wordt een veldfles omschreven als een meestal buikronde, van hoes voorziene fles waarvan de dop als beker kan dienen. Het voorwerp wordt meegenomen om er onderweg uit te kunnen drinken. In het Deventersysteem wordt een veldfles beschreven als een voorwerp met een zeer nauwe hals-opening en primair geschikt om vloeistoffen als water of bier in te vervoeren. Veldflessen hebben oren waardoor het makkelijker is om hem vast te maken aan kleding en dergelijke. Veldflessen beschikken meestal niet over een voet waardoor ze niet blijven staan. Veldflessen komen in verschillende vormen voor: pilvormig tot cilindrisch met bolle uiteinden. Veldflessen zijn meestal van steengoed. Op schilderijen is één veldfles gevonden. Zij is gemaakt van geglazuurd steengoed (s2)161. Van dit voorwerp was er geen vergelijkbaar exemplaar in het Deventersysteem beschreven, het voorwerp heeft daarom in de kolom ‘Deventersysteem’ de volgende beschrijving gekregen: xs2-vel-1000 (afbeelding van het voorwerp in bijlage 2). De veldfles wordt buiten, in een reisgezelschap waar gegeten wordt, gebruikt. Er wordt door een man uit gedronken. Het voorwerp komt niet overeen met de uiterlijke beschrijving die de Van Dale geeft van een veldfles, het is een beschrijving van een moderne veldfles die bijvoorbeeld soldaten met zich meenemen. Het gebruik als drinkgerei die tijdens reizen meegenomen wordt komt wel overeen met 158 159 160 161

Gijn, van & Bakker, 2005, 281-292. Van Falke, 1908, 93. ID: 21 en 170. ID: 98.

Vergelijking vormen de beschrijving.

9.26 Vuurstolp In de Van Dale wordt de vuurstolp beschreven als een stolp om ’s nachts over het vuur van een open haard te plaatsen ter voorkoming van brand. In het Deventersysteem wordt ze beschreven als een omgekeerde kom die over het vuur geplaatst wordt. Er kwamen ronde, half- en kwartronde modellen voor. Een gebruikte vuurstolp heeft inwendige roetaanslag. Tot de veertiende eeuw worden kommen regelmatig gebruikt als vuurstolp, daarna worden vuurstolpen bewust geproduceerd. Op schilderijen is één witbakkend exemplaar weergegeven162. Het staat in de buurt van de haard waar eten wordt voorbereid. De vuurstolp wordt op het schilderij niet gebruikt. De locatie van de vuurstolp dicht bij de haard komt overeen met het gebruik dat beschreven wordt in de Van Dale en in Steden in Scherven.

162

ID: 378.

60

61

Algemene functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontext

10 Algemene functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontext

10.1 Inleiding Het vorige hoofdstuk geeft een vergelijking van de wijze waarop vormen tegenwoordig gebruikt worden en hoe voorwerpen met dezelfde benaming op schilderijen uit de zestiende en zeventiende eeuw gebruikt zijn. In dit hoofdstuk zal er dieper ingegaan worden op het gebruik van de vormen. Daarnaast zal in dit hoofdstuk het verschil in gebruik tussen baksels behandeld worden. Er zal beschreven worden waar en door wie de verschillende vormen en baksels gebruikt worden in twee thema’s: functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontex. De verschillende thema’s zullen ondersteund worden door grafieken. Deze grafieken zijn gebaseerd op de vormentabel, waar de thema’s in verschillende kolommen behandeld zijn. Door de verschillende thema’s te onderzoeken kan er inzicht verkregen worden in de reden waarom voorwerpen op schilderijen op een andere wijze gebruikt worden dan de beschrijvingen in de Van Dale en Steden in Scherven suggereren. Dit is van belang voor het beantwoorden van de tweede onderzoeksvraag.

10.2 Functie van het aardewerk op schilderijen Voorwerpen op schilderijen worden op verschillende manieren afgebeeld. Zij hebben verschillende functies binnen het schilderij. De volgende functies zijn gedetermineerd: • Attribuut; een voorwerp dat door een persoon gebruikt wordt. Het voorwerp benadrukt zo de activiteit van de geschilderde persoon. • Staplaats; voorwerpen die zich op de achtergrond bevinden ter aankleding van het decor en omdat het gewoon was deze voorwerpen op die locatie te plaatsen. De voorwerpen staan op de locatie waar zij zich bevinden als ze niet gebruikt worden zoals voorwerpen die opgeruimd zijn en later weer gebruikt worden of voorwerpen die als versiering altijd op een bepaalde locatie staan. • Presentatie; voorwerpen die gebruikt worden om etenswaren in te presenteren. Deze voorwerpen bevinden zich vaak op stillevens.


Grafiek 2. Functie van aardewerk op schilderijen Cirkeldiagram waarop de schilderijfuncties weergegeven zijn van alle gevonden voorwerpen.

• Verkoop; voorwerpen die verkocht worden, worden apart beschreven omdat zij niet binnen de hierboven benoemde schilderijfunctie passen. Deze voorwerpen zijn te herkennen aan de locatie (bijvoorbeeld een markt) en hoe de voorwerpen zich daar bevinden (in een kraam vol aardewerk of op een kleed). In grafiek 2 zijn de schilderijfuncties van alle onderzochte voorwerpen in percentages weergegeven. Aan een groot gedeelte van de aardewerken voorwerpen (25,4%) kon geen functie toebedeeld worden omdat zij niet bij de hierboven omschreven functies paste. Het betreffen met name voorwerpen die zich op de grond bevonden. 10.2.1 Verschillen in samenstelling baksels tussen schilderijfuncties De cirkeldiagrammen in grafiek 3 geven duidelijk weer dat er een verschil zit tussen de baksels en de functie dat aardewerk heeft op schilderijen. De grafiek voor de functie “verkoop” (grafiek 3d) bestaat alleen uit roodbakkend aardewerk en zal daarom binnen deze paragraaf niet verder behandeld worden. De functie “attributen” (grafiek 3a) bestaat grotendeels uit het vaak bij opgravingen aangetroffen roodbakkend aardewerk en steengoed. In veel mindere mate werd faience (zes voorwerpen) als attribuut gebruikt. Minder waardevolle baksels werden vaker gebruikt dan kostbare baksels, zij gaan daarom ook vaker kapot en zijn dan vaker bij opgravingen te vinden. Roodbakken aardewerk en steengoed komt daarom vaker voor als attribuut dan bijvoorbeeld faience. In grafiek 3b “staplaatsen” zijn veel verschillende baksels te herkennen. Waarschijnlijk is dit een afspiegeling van de grote verschillen tussen de locaties waar de aardewerken voorwerpen zich bevinden. Enerzijds worden voorwerpen tijdelijk opgeborgen om later gebruikt te worden, het betreffen dan veelgebruikte voorwerpen van roodbakkend aardewerk en steengoed. Anderzijds worden voorwerpen die als versiering op bijvoorbeeld een haard of op een kast geplaatst zijn ook onder ‘staplaatsen’ gerekend. Dit verklaart het hoge percentage van faience en de aanwezigheid van majolica.

62

63


Zo kan er onderzocht worden welke baksels en vormen bijvoorbeeld bij het bereiden van voedsel of bij een drankgelegenheid veelvuldig gebruikt wordt. De verschillende gedetermineerde omgevingen zijn

Grafiek 3. Functie van aardewerk op schilderijen en baksels Cirkeldiagrammen per schilderijfunctie waarbinnen de baksels weergegeven zijn.

Grafiek 3c bevat voorwerpen die gedetermineerd zijn als ‘presentatie’. Voorwerpen die als presentatie gedetermineerd zijn bevinden zich vaak op stillevens (veertien voorwerpen). Er worden met name bijzonderdere baksels als faience, majolica en porselein gebruikt ter presentatie. Op een stilleven werd meestal een overvloed van (vaak duur) voedsel geschilderd om een grote welvaart af te beelden. Rijke baksels dragen bij aan het beeld van grote welvaart. Kortom, de veelvoorkomende en goedkopere aardewerksoorten (steengoed en roodbakkend aardewerk) werden door personen daadwerkelijk gebruikt. De bijzonderdere, duurdere baksels (porselein, faience en majolica) werden in veel mindere mate gebruikt maar functioneren op schilderijen om welvaart uit te beelden. De functie staplaatsen is een mengeling van bijzondere, rijke baksels en goedkope, veelvoorkomende baksels. Dit komt vanwege de verschillen in locaties: enerzijds een bewaarplaats voor voorwerpen om gebruikt te worden. Anderzijds de locatie waar voorwerpen werden geplaatst om indruk mee te maken, als versiering (op kasten of haard). 10.2.2 Verschillen in schilderijfuncties binnen de vormen In grafiek 4 zijn de vormen afzonderlijk weergegeven met daarbinnen de verschillende schilderijfuncties. Vormen waarbij de schilderijfunctie niet gedetermineerd kon worden, zijn niet in de grafiek weergegeven.


Grafiek 4. Functie van aardewerk op schilderijen en vormen Staafdiagram waarop de schilderijfuncties binnen de vormen weergegeven zijn.

De functie “attribuut” bestaat voornamelijk uit kannen, grapen, kommen, borden en testen. Dit zijn voorwerpen die ook vaak in archeologische context gevonden worden. Dit beeld komt overeen met de baksels bij attributen. De baksels onder attributen geven namelijk ook de meest gevonden baksels op opgravingen weer. De vormen die onder presentatie vallen bestaan uit open vormen (vormen waarvan de diameter van de rand de grootste diameter van het voorwerp is) met uitzondering van twee grapen. Voedsel kan duidelijk en mooi in open vormen gepresenteerd worden. Ze zijn daarom vaak op stillevens gebruikt om voedsel in te presenteren. De gepresenteerde etenswaren kunnen onderverdeeld worden in de volgende categorieën: • Vlees; waaronder twee voorwerpen met konijnen, twee met kip, twee met worsten, één met zwaluwen, één met spek, één met een varkenskop en acht die niet specifieker dan vlees gedetermineerd konden worden. • Zeeproducten; waaronder zes met vissen, drie met kreeften, één met schaaldieren en één met krab. • Fruit; waaronder acht met druiven, vijf met bessen, vier met appels, twee met kersen, één met

64

65

Algemene functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontext bramen, één met rozenbottels en elf die niet specifieker dan fruit gedetermineerd konden worden. • Zoetigheid; waaronder twee met koeken en één met een wafel. • Noten; waaronder twee met hazelnoten en één met gepofte kastanjes. • Overig voedsel; waaronder twee met olijven, twee met peper, één met soep, één met pap en één met boter. De meeste voorwerpen die als presentatie zijn gedetermineerd, bevinden zich in een rijke omgeving (58 voorwerpen163). Dit beeld komt overeen met de grote hoeveelheid aan weinig voorkomende baksels (faience, witbakkend aardewerk, majolica en porselein; grafiek 3) binnen de presentatie en met de bijzondere etenswaren die op de voorwerpen gepresenteerd worden (zoals kreeften, olijven, peper etcetera). Onder verkoop werden alleen vier grapen en één steelkom gedetermineerd, deze resultaten geven geen uitzonderlijkheden. De baksels die binnen de functie “staplaats” in §10.2.1 beschreven zijn, laten daar een grote overeenkomst zien met de baksels binnen de schilderijfunctie attribuut. Een vergelijking tussen de vormen en deze twee schilderijfuncties laten minder overeenkomsten zien. Met uitzondering van kannen die in beide schilderijfuncties veelvuldig voorkomen, verschillen andere vormen in hoeveelheden en soorten. De spreeuwenpot onder staplaats is een vorm die opvallend vaak afgebeeld is, in één geval zelfs zeven spreeuwenpotten op een toren164. Zij worden in de meeste gevallen gerekend onder staplaats, hierdoor is het aantal roodbakken voorwerpen onder staplaats erg hoog. Op één schilderij worden spreeuwenpotten leeggehaald en worden daarom als attribuut benoemd.

10.3 Gebruikscontext Onder gebruikscontexten zijn de omgevingen beschreven waarbinnen een voorwerp zich bevind. In grafiek 5 (beneden) zijn de gebruikscontexten over het geheel in percentages weergegeven. Het onderzoek naar gebruikscontexten geeft inzicht in welke baksels en vormen zich binnen een bepaalde omgeving begeven. Zo kan er onderzocht worden welke baksels en vormen bijvoorbeeld bij het bereiden van voedsel of bij een drankgelegenheid veelvuldig gebruikt wordt. De verschillende gedetermineerde gebruikscontexten zijn: • Drankgelegenheid: omgeving waarbinnen het drinken centraal staat, bijvoorbeeld een herberg. • Bereiding van voedsel: omgeving waarbinnen het bereiden van voedsel centraal staat. Enerzijds zijn dit voorwerpen die bij het klaarmaken van ingrediënten gebruikt werden (zoals een lekschaal). Anderzijds zijn het voorwerpen die zich in of bij de haard bevonden. • Eetgelegenheid: omgeving waarbinnen het eten van voedsel centraal staat. 163 164

Acht voorwerpen kwamen voor in een arme omgeving en negen voorwerpen konden niet verdeeld worden onder rijk of arm. Op het schilderij ‘de herberg’ van A. Govaerts (identificatienummer schilderijentabel: 79).


Grafiek 5. Gebruikscontext Cirkeldiagram waarop de gebruikscontexten weergegeven zijn van alle onderzochte voorwerpen.

• Tafel: omgeving waar voorwerpen op een tafel stonden (voornamelijk op stillevens). Deze voorwerpen dienden vaak ter presentatie van voedsel. Het verschil met de categorie eetgelegenheid is dat bij tafel er op het schilderij niet van gegeten wordt. • Werkzaamheden: voorwerpen in deze categorie bevinden zich bij werkende personen in een omgeving waarbinnen werk centraal stond, bijvoorbeeld op een markt, werk- of studeerkamer. • Aan muur of boom: voorwerpen die met een spijker aan de buitenmuur van een gebouw geplaatst zijn of aan een boom hangen. Wanneer een kan zich echter boven de deurpost bevond is deze onder drankgelegenheid beschreven (het gaat hier dan om een teken van een herberg). • Feest: omgeving waar feest gevierd wordt. • Rookgelegenheid: omgeving waar het roken van pijp centraal staat, deze categorie komt geregeld samen voor met de categorie ‘drankgelegenheid’. • Kast: voorwerpen die zich in een kast bevinden. Voorwerpen die op een kast werden geplaatst ter versiering worden niet binnen deze categorie behandeld, deze voorwerpen waren te herkennen aan de vaak bijzonderdere, rijkere baksels en aan de manier waarop zij op de kast zijn geplaatst. Een bord staat bijvoorbeeld op zijn rand zodat de spiegel van het bord zichtbaar is in de kamer. Vaak staan er als een voorwerp ter versiering op een kast staan meerdere van dezelfde voorwerpen naast elkaar op een kast. • Boerderij: voorwerpen die zich in een boerderij bevinden.

66

67


Grafiek 6A. Gebruikscontext en baksels Cirkeldiagrammen van de gebruikscontexten met daarbinnen de samenstelling van de baksels.


Grafiek 6B. Gebruikscontext en baksels Cirkeldiagrammen van de gebruikscontexten met daarbinnen de samenstelling van de baksels.

• Reisgezelschap: voorwerpen die zich bij een reizend gezelschap bevinden. Een groep personen die zich in de natuur bevindt wordt hier een reisgezelschap genoemd. • Toilet: voorwerpen waarvan dat locatie (naast bedstee) en de vorm suggereren dat zij als toilet gebruikt zijn. Op schilderijen kwam het vaak voor dat er binnen één gebruikscontext (bijvoorbeeld een drinkgelegenheid) ook andere activiteiten werden uitgevoerd (zoals eten of roken), in deze gevallen is de meest voorkomende activiteit als gebruikscontext gekozen. Voorwerpen als een test kunnen daarom ook onder drankgelegenheid vallen terwijl het niet als drinkgerei gebruikt werd. De resultaten geven dus aan in welke omgeving bepaalde baksels en voorwerpen werden gebruikt, niet de wijze hoe ze werden gebruikt. Wanneer twee activiteiten op een schilderij even belangrijk waren, zijn twee gebruikscontexten beschreven (bijvoorbeeld drank-/rookgelegenheid). In de grafiek zijn het aantal voorwerpen met zo een gecombineerd gebruikscontext onder beide gebruikscontexten gerekend. Van alle gebruikscontexten zijn cirkeldiagrammen gemaakt en bijgevoegd.

68

69

Algemene functie van aardewerk op schilderijen en gebruikscontext 10.3.1 Verschillen in samenstelling baksels tussen gebruikscontexten De eerste gebruikscontext die behandeld zal worden is de grootste categorie, namelijk de drankgelegenheid (108 voorwerpen, grafiek 6A,a.). Het merendeel van de voorwerpen binnen deze categorie bestaat uit steengoed. Dit baksel heeft het kenmerk dat zij waterdicht is en daarom goed kan fungeren als drinkvoorwerp. Het roodbakkend aardewerk is minder geschikt als drinkvoorwerp omdat zij brozer en meer waterdoorlatend is. Het aardewerk is echter als drinkgerei op schilderijen wel vaak gebruikt, wellicht omdat het goedkoper was dan steengoed. De tweede gebruikscontext die behandeld wordt is ‘tafel’ omdat het bestaat uit veel verschillende soorten baksels (grafiek 6A,d.). Een opvallend groot gedeelte bestaat hier uit de minder veelvoorkomende baksels: faience (26 voorwerpen) en porselein (zes voorwerpen). De gebruikscontext ‘tafel’ wordt gevormd door voorwerpen die op tafel stonden zonder verder gebruikt te worden. Wanneer binnen deze categorie naar de schilderijfuncties (§10.2) gekeken wordt, worden voornamelijk ‘presentatie’ en ‘staplaats’ gedetermineerd. De voorwerpen binnen deze categorie bevinden zich met name op stillevens, waar de bijzondere en duurdere materialen en vormen gebruikt worden om voedsel mooi in te presenteren. De derde gebruikscontext is ‘feest’ (grafiek 6A,g.). Binnen deze categorie bevinden zich alleen veel voorkomende baksels als roodbakkend aardewerk (twintig voorwerpen) en steengoed (tien voorwerpen). Het is vanzelfsprekend dat er geen dure materialen tijdens een feest gebruikt werden. Er wordt namelijk zoveel gedronken en gedanst dat er veel kapot kan gaan. De laatste categorie die afzonderlijk behandeld zal worden is ‘kast’ (grafiek 6B,i.). Deze categorie is opvallend omdat zij relatief veel bijzondere (faience, witbakkend aardewerk en majolica) maar ook veel voorkomende (roodbakken) baksels omvat. Terwijl bij de andere categorieën vaak één van de twee naar voren komt. Op het schilderij van H. Potuyl, een huisvrouw op een binnenplaatsje bij het schoonmaken van vis (identificatienummer schilderijentabel: 116) bevinden zich zelfs bijzondere en veel voorkomende baksels in eenzelfde kast. De voorwerpen die zich in een kast bevinden worden daar tijdelijk neergezet omdat zij op dat moment niet gebruikt worden. Het is goed mogelijk dat de veel voorkomende baksels vaker uit de kast gehaald werden om te gebruiken en dat de bijzonderdere baksels alleen op speciale gelegenheden werden gebruikt. 10.3.2 Verschillen in gebruikscontexten per vorm De enige vorm die binnen alle gebruikscontexten gedetermineerd is, is de kan (grafiek 7B,h.). De primaire functie van een kan is dat zij vloeistof bevat. Deze vloeistof wordt op schilderijen vaak rechtstreeks uit de kan gedronken, ook wordt er bij het bereiden van voedsel vloeistof uit de kan in kookgerei geschonken. Daarnaast is de kan een herkenningspunt van een herberg, zij wordt dan boven de ingang gehangen aan een spijker of een stok. Op een markt is de herbergtent ook herkenbaar gemaakt door een aan een tentstok gehangen kan. In één geval staat een kan van steengoed naast een bedstee, mogelijk met pispot als functie. Bijzonder gebruik van de kan is als foekepot op een schilderij van P. Brueghel II, ‘het gevecht tussen carnaval en vasten’ (identificatienummer schilderijentabel: 44), een muziekinstrument gemaakt door een lap


Grafiek 7A. Gebruikscontext en vormen Cirkeldiagrammen van de vormen met daarbinnen de samenstelling van de gebruikscontexten.

stof over de rand te spannen en er een gat in te maken waar een stok doorheen steekt. Door de stok heen en weer te bewegen ontstaat er een trommelgeluid (afbeelding 6). De eerste gebruikscontext die behandeld zal worden is de eetgelegenheid. Er zijn veel verschillende vormen waaruit gegeten werd maar het merendeel wordt gevormd door de kan (veertien voorwerpen, grafiek 7B,h.), kom (dertien voorwerpen, grafiek 7B,i.), borden (negen voorwerpen, grafiek 7A,c.) en grapen (negen voorwerpen, grafiek 7A,g.). In sommige gevallen wordt er gegeten uit de vorm waarmee het eten is bereid, zoals de grape of steelkom. In grapen wordt vaak pap bereid en rechtstreeks met een lepel uit gegeten.

70

71


Grafiek 7B. Gebruikscontext en vormen Cirkeldiagrammen van de vormen met daarbinnen de samenstelling van de gebruikscontexten.

‘Feest’ is de tweede gebruikscontext die beschreven wordt. Op feesten worden vooral vormen gebruik die draagbaar zijn: niet te groot en met een oor om het vast te houden (kannen, grapen). Bovendien gaat men op feesten minder zuinig met het aardewerk om, het betreft daarom vooral vormen en baksels die veel voorkomend waren. Onder rookgelegenheden zijn twee voorwerpen gedetermineerd. De test (grafiek 7C,u.), die gevuld was met kolen zodat de rokers hun pijp in de test aan konden steken. Naast de test is de kan (grafiek 7B,h.) gedetermineerd, dit omdat er naast het roken vaak ook gedronken werd. De personen die de test als aansteker voor hun pijp gebruiken zijn in alle gevallen mannen.


Grafiek 7C. Gebruikscontext en vormen Cirkeldiagrammen van de vormen met daarbinnen de samenstelling van de gebruikscontexten.

De laatst gebruikscontext die omschreven wordt is ‘kast’. Vormen die hierbinnen zijn gedetermineerd zijn bevatten enerzijds vormen die op planken werden gezet: borden (grafiek 7A,c.), grapen (grafiek 7A,g.) en kommen (grafiek 7B,i.). Deze vormen werden soms op elkaar gestapeld. Anderzijds zijn sommige vormen aan hun oor opgehangen aan een spijker in een kast, zoals kannen (grafiek 7B,h.)en snellen (grafiek 7C,r.).

72

73


Grafiek 7D. Gebruikscontext en vormen Cirkeldiagrammen van de vormen met daarbinnen de samenstelling van de gebruikscontexten.

Conclusie

11 Conclusie

11.1 Onderzoeksvraag 1 Worden de aardewerkvormen gebruikt zoals de benaming van het voorwerp suggereert of hebben zij een andere functie? 280 voorwerpen worden gebruikt zoals de beschrijving in Steden in Scherven suggereert, 53 voorwerpen worden op een afwijkende manier gebruik en 226 voorwerpen worden niet gebruikt (grafiek 8). De vormen die niet gebruikt worden zoals de benaming suggereert zijn: • Bakpan. Er zijn twee bakpannen op schilderijen gevonden. Eén voorwerp wordt niet gebruikt, het andere voorwerp wordt gebruikt om uit te drinken. • Bord. Er zijn 68 borden op schilderijen gevonden. Negentien voorwerpen worden niet gebruikt. 35 borden worden op de verwachte manier gebruikt (ter presentatie of als schaal om voedsel in op te dienen). Negentien voorwerpen bevinden zich als versiering op kasten. De functie van een bord als versiering wordt niet genoemd in de beschrijving in Steden in Scherven noch in de Van Dale. • Fles. Er zijn drie flessen op schilderijen weergegeven. Eén fles wordt niet gebruikt. Het uiterlijk van deze fles is afwijkend van de meeste flessen maar het is mogelijk dat zij als sierfles diende met als inhoud een kostbaar vloeistof zoals parfum. Twee voorwerpen hebben een onverwacht gebruik als vaas, zij zijn gevuld met boeketten bloemen. • Grape. Er zijn 68 grapen op schilderijen weergegeven. 28 grapen worden niet gebruikt. Het merendeel (29 voorwerpen) wordt als kookgerei gebruikt wat overeenkomt met de beschrijving van een grape in Steden in Scherven. De voorwerpen die als kookgerei gebruikt zijn, worden ook regelmatig als eetgerei gebruikt. Elf voorwerpen worden op andere manieren gebruikt: om in over te geven, als po, om afval dat verkregen is tijdens het voorbereiden van voedsel in te deponeren en er wordt met grapen gespeeld. Het wordt dan als bal overgegooid of als kostuum gedragen,

74

75

Conclusie

Grafiek 8. Juist of onjuist gebruik van vormen Cirkeldiagram waarop weergegeven is of de vormen gebruikt worden zoals de beschrijving in Steden in Scherven suggereert.

met name op schilderijen waar carnaval gevierd wordt. • Kan. Er zijn 204 kannen op schilderijen weergegeven. 117 werden niet gebruikt. 73 voorwerpen werden op de te verwachtte wijze gebruikt (om direct uit te drinken of om vloeistoffen uit te schenken). Veertien kannen werden op andere manieren gebruikt. Het merendeel van de kannen met een afwijkend gebruik hing boven de ingang van een herberg als herkenningspunt. Daarnaast werden kannen in carnavalstijd op afwijkende manieren gebruikt: als foekepot en hangende aan stokken. • Komfoor. Er zijn drie komforen op schilderijen weergegeven. Een komfoor wordt beschreven als een voorwerp gevuld met hete kolen waarop een warmte behoevend voorwerp geplaatst wordt zodat het voorwerp verwarmd wordt. Op de drie afgebeelde voorwerpen zijn er geen andere voorwerpen geplaatst. Aan één voorwerp warmt een man zijn handen. Dit voorwerp heeft wel noppen waarop een voorwerp geplaatst zou kunnen worden. De andere twee voorwerpen worden niet gebruikt als komfoor noch hebben ze de rand waarop een ander voorwerp geplaatst zou kunnen worden. Deze voorwerpen hangen aan een stok die gedragen wordt en hebben meer weg van een wierookvat dan van een komfoor. • Kop. Er zijn vijftien koppen op schilderijen afgebeeld. Acht koppen worden niet gebruikt. Twee koppen worden gebruikt als drinken eetgerei, gebruiken die in Steden en Scherven beschreven worden. Vijf koppen worden gebruikt als kleine kom. Er wordt voedsel in gepresenteerd (zoals kleine vruchten). De kop heeft hier dezelfde functie en vorm als de kom maar is kleiner.

Conclusie • Lekschaal. Er zijn veertien lekschalen op de onderzochte schilderijen weergegeven. Eén lekschaal werd niet gebruikt. Op twaalf lekschalen lag vis of vlees in stukken gesneden of als geheel. Op één voorwerp werd de lekschaal gevuld met vruchten, dit komt niet overeen met het normale gebruik van de lekschaal waar klaar gemaakt of klaar te maken vis of vlees op ligt zodat bloed en dergelijke eruit kan lekken. • Snelle. In totaal zijn er zeventien snellen op schilderijen weergegeven. Tien snellen worden niet gebruikt. Vijf voorwerpen worden gebruikt als drinkbeker, het gebruik dat beschreven wordt in Steden en Scherven. Er zijn twee snellen die gebruikt worden bij de bereiding van voedsel, een gebruik dat niet in Steden in Scherven beschreven is. Het merendeel van de vormen wordt gebruikt zoals de beschrijvingen in Steden in Scherven suggereert. De beschrijving die de Van Dale voor sommige vormen geeft is vaak anders dan de beschrijving uit Steden in Scherven en komt daarom vaker niet overeen met het gebruik van een vorm. Sommige beschrijvingen in de Van Dale beschrijven een zeer modern gebruik van een vorm (bijvoorbeeld de drinkschaal die wordt beschreven als een drinkglas voor champagne, een kop als drinkgerei waar altijd een schotel bij hoort of een test die altijd in een stoof geplaatst is). Andere vormen worden in de Van Dale niet benoemd (zoals de steelkom en snelle). Er is in dit onderzoek vanuit gegaan dat de beschrijving in de Van Dale het beeld geeft dat mensen tegenwoordig van een vorm hebben. Deze beschrijvingen verschillen in sommige gevallen geheel of op bepaalde punten met de beschrijvingen in Steden in Scherven. Wanneer middeleeuwse vormen gebruikt worden in bijvoorbeeld een museum of boek zouden de beschrijvingen uit Steden in Scherven toegevoegd moeten worden zodat de toeschouwer of lezer een correcter beeld krijgt van de vorm. Daarnaast komt het gebruik van de hierboven omschreven vormen niet altijd overeen met de beschrijvingen in Steden in Scherven. Het is mogelijk dat de beschrijving in Steden in Scherven bij deze voorwerpen niet juist of incompleet is.

11.2 Onderzoeksvraag 2 Wat zijn de redenen dat voorwerpen op schilderijen op een andere wijze gebruikt worden dan de benaming van een vorm suggereert? Er zijn verschillende oorzaken waardoor voorwerpen op schilderijen anders gebruikt worden dan de benaming van de vorm suggereert. De verschillende verklaringen zijn: • Kookgerei wordt als eetgerei gebruikt. Voorwerpen waarin gekookt werd dienden geregeld als eetgerei. Tegenwoordig wordt er eten in een pan gemaakt waarna het eten uit de pan wordt geschept op een voorwerp waaruit gegeten wordt (een bord, kom en dergelijke). Op schilderijen is weergegeven dat het gewoon was om voedsel klaar te maken in bijvoorbeeld een grape of een bakpan waarna dit voorwerp op tafel werd gezet en er rechtstreeks uit gegeten werd. Er zijn verschillende onderzoeken gedaan waaruit geconcludeerd wordt dat het eetgerei mist, zo-

76

77

Conclusie als een onderzoek naar Amsterdamse kloosters in de middeleeuwen door M. Schilder165. In het onderzoek wordt gekeken naar een keukeninventaris van een klooster waarin alleen kookgerei omschreven wordt. Volgens de auteurs mist het eetgerei, als oorzaak wordt gegeven dat het eetgerei zich niet in de keuken zou bevinden of dat eetgerei een persoonlijk bezit zou zijn. Uit het onderzoek blijkt dat kookgerei als eetgerei gebruikt kan worden, deze mogelijkheid wordt bij onderzoek naar huisraad vaak niet benoemd. • Voorwerpen die verkeerd benoemd zijn. Voorwerpen worden aan de hand van hun uiterlijk gedetermineerd als behorende bij een bepaalde vorm. Het gebruik van die vormen hoeft niet voor alle typen binnen de vorm gelijk te zijn. Het is mogelijk dat één type binnen een vorm op een andere manier gebruikt werd dan de andere typen binnen die vorm. Onder de komforen bevindt zich bijvoorbeeld het type: r-kmf-10. Dit type komfoor heeft een afwijkende vorm en gebruik dan de andere typen komforen. Zij werd namelijk gebruikt hangende aan een stok die in de hand gehouden werd. Dit gebruik is vergelijkbaar met het gebruik van een wierookvat en komt niet overeen met het gebruik van een komfoor. Kijkende naar het gebruik zou dit type beter onder een andere of nieuwe vorm gecategoriseerd worden. • Vormen die meerdere doeleinden hebben. Sommige voorwerpen worden voor veel verschillende doeleinden gebruikt. De doeleinden kunnen verschillen per grootte zoals bij de kan waar de kleine kannen worden gebruikt om uit te drinken en de grote kannen om iets in een ander voorwerp te schenken. Het uiterlijk van de kannen verschilt ook per functie, wanneer een kan een schenkfunctie heeft, heeft zij een schenktuit. Het gebruik van kommen verschilt tevens per grootte. Kleine kommen (die met de hand te omvatten zijn) worden door één persoon gebruikt om rechtstreeks uit te eten of er wordt klein voedsel in gepresenteerd (bessen en dergelijke). Zij worden op dezelfde wijze gebruikt als koppen. Grote kommen worden gebruikt om grote stukken voedsel op te leggen en om met meerdere personen uit te eten. Deze gebruiken van kannen en kommen worden in Steden in Scherven benoemd. De voorwerpen die zo gebruikt worden zijn daarom niet benoemd in de vorige paragraaf maar illustreren wel de grote verscheidenheid van gebruik binnen één vorm. Voorwerpen die geregeld voor andere doeleinden gebruikt worden dan beschreven in Steden in Scherven zijn kannen en grapen. Dit zijn vormen waarvan elk middeleeuws huishouden meerdere bezat en het waren relatief goedkope voorwerpen. Het was dan ook niet erg wanneer ze bijvoorbeeld kapot vielen. • Het gebruiken van voorwerpen tijdens carnaval. Op schilderijen is weergegeven dat voorwerpen tijdens een carnavalsfeest op vele vreemde manieren gebruikt werden. In sommige gevallen gebruiken personen aardewerken vormen als kledingstuk: aan de voeten, op het hoofd of als uiteinde van een staf. Het is onduidelijk of personen carnaval echt zo vierden of dat de schilder het bizarre van carnaval wil benadrukken door het vreemde gebruik van aardewerk. • Het weergeven van aardewerk als symbool of teken. Aardewerk kan ook een symbolische betekenis hebben of als teken gebruikt zijn op schilderijen. De kan is een op schilderijen een veelge165

Schilder, 1997, 50.

Conclusie bruikt teken om aan te duiden dat een gebouw een herberg is. Verschillende schilders gebruiken dit herkenningspunt, het is daarom aannemelijk dat een kan boven een deurpost in de middeleeuwen gebruikt werd als aanduiding van een herberg. Daarnaast kan een schilder een beeld versterken door het gebruik van voorwerpen in een schilderij. P. Brueghel II versterkt het beeld van gulzigheid op het schilderij ‘Sint-Maartenswijn’ door mensen allerlei voorwerpen als drinkgerei te laten gebruiken (bakpan, grape) terwijl het geen drinkgerei was.

11.3 Onderzoeksvraag 3 Wat zijn de valkuilen en verbeterpunten van classificatiesystemen aan de hand van bekende termen? Het grote voordeel van deze classificatiesystemen is dat ze erg gebruiksvriendelijk zijn. Een voorwerp wordt beschreven aan de hand van het baksel, de vorm en het exacte type binnen de vorm (roodbakken test van type 4 krijgt de code: r-tes-4). De vorm is vaak logisch gekozen, middeleeuwse voorwerpen krijgen een benaming van een hedendaagse vorm die er op lijkt. Een classificatiesysteem dat op deze wijze werkt kan voor verschillende problemen bij de interpretatie zorgen: • Het gebruik van de vorm wordt samengetrokken met de benaming van de vorm. Mensen hebben een bepaald idee van het gebruik van vormen. Dit idee wordt meegenomen bij het interpreteren van middeleeuws aardewerk. De gedachte wordt gewekt dat middeleeuwse vormen die een hedendaagse benaming hebben op een moderne manier gebruikt wordt. In het onderzoek kwam naar voren dat deze ideeën over vormen niet in alle gevallen overeenkomen met het gebruik van vormen. Een test hoort volgens de Van Dale in een stoof maar op schilderijen wordt het vaker afgebeeld op tafel als aansteker van een pijp. Een kop hoort altijd bij een schotel maar wordt op schilderijen nooit zo afgebeeld. • Verschillen in benaming hoeven geen verschillen in gebruik aan te geven. Verschillende middeleeuwse vormen worden op dezelfde wijze gebruikt en zien er vergelijkbaar uit maar worden wel onder een andere vorm benoemd. Het verschil tussen kommen en koppen is bijvoorbeeld dat de diameter van de rand van kommen vanaf 14 centimeter en die van koppen tot 14 centimeter is, het gebruik en het uiterlijk zijn wel hetzelfde. De s2-bek-16 is ook een mooi voorbeeld. In de beschrijving van Steden in Scherven wordt expliciet beschreven dat een beker geen snelle is.

Afbeelding 9 Vergelijking van de s2-bek-16 met de vorm snelle. Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis Tekeningen vormen: Deventersysteem

78

79

Conclusie Wanneer echter de s2-bek-16 wordt vergeleken met de s2-sne-1 (afbeelding 9) zijn er toch erg veel overeenkomsten te zien. Ze dienen beide als drinkgereedschap, hebben een verticaal oor, de diameter van de rand is de smalste diameter van de vorm en de voorwerpen lopen van bodem naar rand lichtelijk taps toe. Verschillen tussen de voorwerpen kunnen gezien worden in de iets dikkere wand en uitstekende standring van de beker. Verschillen die klein maar misschien wel reden kunnen zijn voor de differentiatie tussen deze twee vormen. Wanneer echter naar de overige bekers van steengoed gekeken wordt zijn er juist zeer grote verschillen te herkennen. Zo zijn er zeer bolle voorwerpen zonder oor die haast geen overeenkomsten hebben met de s2bek-16 (vergelijk s2-bek-1 op afbeelding 9). De grote verschillen binnen de steengoed-bekers en de overeenkomsten tussen s2-bek-16 en de snellen zijn erg verwarrend, mede ook vanwege hetzelfde gebruik als drankgereedschap die aan het oor vastgehouden en geheven wordt. • Binnen één benaming kunnen er verschillende gebruiken voorkomen. Soms komen er verschillen voor in de grootte van typen binnen één vorm. Onder de kannen worden kleine kannen gedetermineerd die als drinkgerei gebruikt worden en grote kannen die primair een schenkfunctie heeft. Binnen de komforen is er in ieder geval één type die op een andere manier gebruikt wordt (wierookvat) dan de meeste komforen waar een warmte behoevend voorwerp op geplaatst wordt. Classificatiesystemen die bekende termen gebruiken zijn voor sommige periodes en gebieden standaard geworden bij het determineren van voorwerpen. Het omgooien van dit systeem is niet wenselijk, vormen zouden dan andere benamingen krijgen en zo ontstaat er veel verwarring bij het vergelijken van verschillende opgravingen. Er kunnen wel verbeteringen aangebracht worden bij het gebruik van deze classificatiesystemen: • De beschrijving van vormen in standaardwerken komt soms niet overeen met de beschrijving in woordenboeken (er is van uitgegaan het woordenboek ‘Van Dale’ het beeld weergeeft dat mensen van een vorm hebben). Wanneer de benamingen die bij het classificeren van vormen ter informatie gebruikt worden, dan moeten de beschrijvingen van de benamingen uit de gebruikte standaardwerken van de classificatiesystemen gegeven worden. • Naast de beschrijving uit het standaardwerk dient er tevens een notitie gemaakt te worden over alle benamingen van voorwerpen. Deze notitie moet beschrijven dat het classificatiesysteem als doel heeft om voorwerpen op een snelle, makkelijke en overzichtelijke manier te beschrijven. De benaming is gebaseerd op de vorm van een voorwerp en dit hoeft geen indicatie te geven van het gebruik van de voorwerpen. • Het maken van conclusies over het gebruik van aardewerk moet niet gebaseerd worden op de benaming van het aardewerk. Geregeld worden er conclusies getrokken dat zich geen eetgerei binnen het aardewerk bevindt. Sommige voorwerpen worden echter als kook- én eetgerei gebruikt.

Bibliografie

12 Bibliografie

12.1 Publicaties Voor het vervaardigen van de bibliografie is gebruik gemaakt van het Harvard systeem166 en een boek van P. de Buck167. Alders, G.P., 1988. Nieuwe dateringen van het vroegste steengoed. Westerheem, 37, p.306-312. Antoine-Andersen, V., 2004. Kunst om de wereld te begrijpen. Vertaald uit het Frans door W. Sanders. Leidschendam: Biblion uitgeverij. Auel, J.M., 2002. De stam van de holenbeer: Deel 1 van de aardkinderen. Vertaald uit het Engels door A. Hazenberg. Utrecht: Bruna. Baart, J.M., 1992. De opkomst van de nijverheid en handel in Holland. Rotterdam papers 7, p.125134. Baelde, M., 1991. De Nederlanden van de Spaanse erfopvolging tot Beeldenstorm, 1506-1566. In: I. Schöffer, H. van der Wee en J.A. Bornewasser, red. De lage landen van 1500 tot 1780. Amsterdam: Agon, pp. 38-102. Bartels, M., 1999a. Steden in scherven 1: Vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht, Nijmegen en Tiel (1250-1900). Zwolle: Stichting Promotie Archeologie. Bartels, M., 1999b. Steden in scherven 2 catalogus: Vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht, Nijmegen en Tiel (1250-1900). Zwolle: Stichting Promotie Archeologie. Beckmann, B., 1975. De scherbenhügel in der Siegburger Aulgasse: Band 1: die formen der keramik von ihren anfängen bis zum beginn der sogenannten blütezeit (perioden 1-4). Rheinische Ausgrabungen 16. 166 http://libweb.anglia.ac.uk/referencing/harvard.htm. 167 De Buck, 2006, 107-132.

80

81

Bibliografie Blockmans, W. P., 2009. De vorming van een politieke unie (veertiende-zestiende eeuw). In: J. C. H. Blom, en E. Lamberts, red. Geschiedenis van de Nederlanden. Baarn: HB, pp. 46-113. Blockmans, W. P. en Hoppenbrouwers, P., 2004. Eeuwen des onderscheids: Een geschiedenis van middeleeuws Europa. Amsterdam: Bert Bakker Blom, J.C.H. en Lamberts, E., 2009. Geschiedenis van de Nederlanden. Baarn: HB. Blussé, L., 2000. Van openheid naar geslotenheid: de vroege jaren op Hirado, 1600-1640. In: L. Blussé, W. Remmelink en Ivo Smits, ed. 2000. Bewogen betrekkingen: 400 jaar Nederland-Japan. Ede: Veenman, pp 11-32. Bodt, S. de, 1991. Gedateerde keramiek: Gebruiksvoorwerpen met jaartal uit de collectie Van Beuningen-De Vriese. Rotterdam: Museum Boymans- van Beuningen. Brinkman, L.C. en Nijpels, E.H.T.M., 1988. Monumentenwet 1988: Wet houdende voorzieningen in het belang van monumenten van geschiedenis en kunst (monumentenwet). : Rijkdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Brongers, D. en Raemaekers, D., 2004. Kunst abc: Meer dan 1000 termen. Baarn: VBK Media. Buck, P. de, Mout, M.E.H.N., Musterd, C. en Talsma, C., 2006. Zoeken en schrijven. Handleiding bij het maken van een historisch werkstuk. Haarlem: HB. Bult, E.J., 2011. Dateringsmogelijkheden van pingsdorfaardewerk met behulp van de publicatie van Sanke. In: H. Clevis, ed. 2011. Assembles articles. Symposium on medieval and post-medieval ceramics 4. Zwolle: Stichting Promotie Archeologie, pp. 169-190. Dam, J.D. van, 1982. ‘Geleyersgoet en Hollants porceleyn’: ontwikkelingen in de Nederlandse aardewerkindustrie 1560-1660. ‘s Gravenhage: Nederlande Vereniging van Vrienden van de Ceramiek. Davison, G., 1987. A guide to marks on Chinese porcelain. Londen: Bamboo. Deursen, A. Th van, 2009. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1579-1780). In: J.C.H. Blom et al., ed. 2009. Geschiedenis van de Nederlanden. Baarn: HB, pp.114-177. Ditzhuyzen, R.E. van, 1992. Oranje-Nassau: een biografisch woordenboek. Haarlem: H.J.W. Becht. Dumortier, C., 1992. De ‘geleyerspotbackers’ in de Schoytestraat te Antwerpen. In: J. Veeckman ed. 1992. Blik in de bodem, recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen. Antwerpen: stad Antwerpen, pp.109-112. Falke, O. van, 1908. Das Rheinische Steinzeug. Berlin: Berlin-Schöneberg. Geurts, J. 2010. Een jaar vol intochten, feesten, propaganda en spektakel; De rondreis van kroonprins Filips door de Nederlanden in 1549. In: J. W. Koopmans en W. Thomas, red. Propaganda en spektakel: vroegmoderne intochten en festiviteiten in de Nederlanden. Maastricht: Shaker Publishing.

Bibliografie Gijn, A. van en Bakker, J.A., 2005. Hunebedbouwers en steurvissers Midden-neolithicum B: trechterbekercultuur en Vlaardingen-groep. In: L.P. Louwe Kooijmans et al., ed. 2005. Nederland in de Prehistorie. Amsterdam: Bert Bakker, pp.281-306. Groenveld, S., Weel, H.B. van der en Hagen, H. van, 1998. Vreden van Munster 1648-1998: Tractaat van een ‘aengename, goede en oprechte vrede’. Den Haag: Sdu Uitgevers. Groenveld, S., 2009. Unis-bestand-vrede: Drie fundamentele wetten van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Hilversum: Verloren Groote, K. de, 2008. Middeleeuws aardewerk in Vlaanderen: techniek, typologie, chronologie en evolutie van het gebruiksgoed in de regio Oudenaarde in de volle en late middeleeuwen (10de-16de eeuw) deel I. Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed Groothedde, M., 1996. Waterputten in Eme. In: M. Groothedde, ed 1996. Leesten en Eme: Archeologisch en historisch onderzoek naar verdwenen buurtschappen bij Zutphen. Wageningen: Veenman, pp.105-114. Israel, J.I., 1997a. De Republiek 1477-1806; Band 1:tot 1647. Vertaald uit het Engels door B. Smilde. Franeker: Van Wijnen. Janssens, P., 2009. De Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden (1579-1780). In: J.C.H. Blom, E. et al., ed. 2009. Geschiedenis van de Nederlanden. Baarn: HB, pp.178-221. Kieft, G., 2007. De zeventiende-eeuwse schilderkunst in de Noordelijke Nederlanden: deel II. In: H. Vlieghe, G. Kieft en C.J.A. Wansink, ed. 2007. De schilderkunst der lage landen, deel 2, de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp.135-264. Kloek, W., 2001. Schilderkunst van specialisten. In: J. P. Filedt Kok, et al., red. Nederlandse kunst in het rijksmuseum 1600-1700. Zwolle: Waanders Uitgevers, pp. 7-20. Koldeweij, J., Hermesdorf, A. en Huvenne, P., 2006. De schilderkunst der lage landen, de middeleeuwen en de zestiende eeuw: deel 1. Amsterdam: Amsterdam University Press. Laan, C.A., 2002. Drank en drinkgerei: Een archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek naar de alledaagse drinkcultuur van de 18de-eeuwse Hollanders. Amsterdam: De Bataafsche leeuw. Lambrinoudakis, V.C., 2010. Rediscovering, reconstructing, using the past. [pdf] Beschikbaar op [raadgepleegd op 30 mei 2012] . Leach, J.W. en Leach, E.R., 1983. The Kula: new perspectives on massim exchange. Cambridge: University Press. Ostkamp, S., 2007. Puntneuzen en drieorenkruiken, steengoed op vijftiende- en zeventiende-eeuwse schilderijen. Vormen uit Vuur, 198, pp.11-17.

82

83

Bibliografie Patourel, J. le, 1992. Ceramic horns. In: D.R.M. Gaimster, M. Redknap en J.G. Hurst, ed. 1992. Everyday and exotic pottery from Europe c 650-1900: studies in honour of John G. Hurst. Oxford: Oxbow, pp.157-166. Popper, K., 2004. The logic of scientific discovery. Londen: Routledge. Prak, M., 2002. Gouden eeuw: Het raadsel van de Republiek. Nijmegen: Sun. Reineking von Bock, G., 1971. Steinzeug. Keulen: Kunstgewerbemuseum. Sarfatij, H., 1990. Verborgen steden, stadsarcheologie in Nederland. Amsterdam: Meulenhoff Schilder, M., 1997. Amsterdamse kloosters in de middeleeuwen. Amsterdam: Vossiuspers AUP. Schöffer, I., 1977. De republiek der verenigde Nederlanden, 1609-1702. In: J. Bornewasser et al., ed . 1977. Geschiedenis der Nederlanden: Deel 2, noord en zuid in de nieuwe tijd (van ca. 1500 tot 1780). Amsterdam: Elsevier, pp.119-202. Schöffer, I., 1991. De opstand in de Nederlanden, 1566-1609. In: I. Schöffer, H. van der Wee en J.A. Bornewasser, red. De lage landen van 1500 tot 1780. Amsterdam: Agon, pp. 103-167. Shanks, M. en Tilley, C., 1987. Reconstructing archaeology, theory and practice. Cambridge: University Press. Verhaege, F., 1995. Het vroeg-middeleeuwse geglazuurde aardewerk uit Oost-Souburg. In: R.M. van Heeringen, P.A. Henderiks en A. Mars, ed. 1995. Vroeg-Middeleeuwse ringwalburgen in Zeeland. Goes: de Koperen Tuin. Veen, J. van der, 2005. Vorstelijke en burgerlijke verzamelingen in de Nederlanden vanaf het einde van de zeventiende eeuw tot omstreeks 1700. In: E. Bergvelt, D.J. Meijers en M. Rijnders, red. Kabinetten, galerijen en musea: Het verzamelen en presenteren van naturalia rn kunst van 1500 tot heden. Zwolle: Waanders Uitgevers. Vlieghe, H., 2007. De zeventiende-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden, deel I. In: H. Vlieghe, G. Kieft en C.J.A. Wansink, ed. 2007. De schilderkunst der lage landen, deel 2, de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam: Amsterdam University Press, pp.15-134. Zwart, A.H., 1977. Renaissance en Reformatie (±1450-1600). Rotterdam: Lekturama.

12.2 Websites Schilderijen van het Rijksmuseum. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012]. Schilderijen uit het Frans Hals museum. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012].

Bibliografie Database van schilders. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012] . Online woordenboek Dikke van Dale. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012] . Foto drieorenkruik. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012]. Foto moderne wierookhouder. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012]. Beschrijving Harvard systeem. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 30 mei 2012]. Beschrijving van de monumtenwet. Beschikbaar op: [geraadpleegd op 1 juli 2012], Beschrijving van de Wet Archeologische Monumentenzorg. Beschikbaar op: < http://www.cultureelerfgoed.nl/handreikingerfgoedenruimte/wettelijk-en-bestuurlijk-kader/rijk-erfgoed/monumentenwet-1988/wet-a> [geraadpleegd op 1 juli 2012].

84

85

Samenvatting/Summary

Samenvatting Archeologen gebruiken classificatiesystemen bij het determineren van archeologische vondsten. Er zijn twee veelgebruikte manieren van classificeren. Enerzijds krijgen voorwerpen een persoons- of plaatsnaam. Anderzijds krijgen voorwerpen een benaming aan de hand van welbekende termen, van een hedendaags voorwerp waarop het lijkt. Bij deze manier van classificeren wordt het gebruik van de middeleeuwse voorwerpen geregeld gecorreleerd met het gebruik van het moderne voorwerp. In deze scriptie is onderzocht in hoeverre het gebruik van middeleeuwse voorwerpen overeenkomt met het gebruik van moderne voorwerpen met dezelfde benaming en wat dit betekent voor dit type classificatiesystemen. Dit onderzoek is uitgevoerd door het gebruik van vormen op schilderijen te vergelijken met de beschrijvingen in het woordenboek ‘Van Dale’ en in ‘Steden in Scherven’ het standaardwerk van het Deventersysteem. De gebruikte schilderijen dateren tussen 1550 en 1672 (een periode waarin veel aardewerk op schilderijen weergegeven werd) en zijn geschilderd door Nederlandse of Vlaamse schilders. Uit het onderzoek blijkt dat de meeste voorwerpen gebruikt worden zoals de beschrijving in ‘Steden in Scherven’ suggereert. De vormen die anders gebruikt zijn, zijn bakpan (drinkgerei), bord (versiering), fles (vaas), grape (eetgerei en als pot), kan (teken herberg), komfoor (wierookvat), kop (kleine kom), lekschaal (met vruchten) en snelle (voorbereiden voedsel). Er zijn verschillende oorzaken voor het afwijkende gebruik van deze vormen: vormen om in te koken worden als eetgerei gebruikt, vormen hebben een verkeerde benaming gekregen, vormen hebben meerdere doeleinden dan degene die beschreven zijn, vormen worden op afwijkende manieren gebruikt tijdens carnaval en vormen dienen als teken of symbool. Naar aanleiding van het onderzoek kunnen de volgende valkuilen van classificatiesystemen aan de hand van termen aangewezen worden: gebruik van een voorwerp wordt foutief samengetrokken met de moderne benaming van een vorm, verschil van benaming hoeft geen verschil van gebruik te betekenen en binnen één benaming kunnen verschillende gebruiken voorkomen. Om deze valkuilen te beperken is het belangrijk om bij het gebruik van deze classificatiesystemen een goede beschrijving van de vorm te geven. Daarnaast dient er een notitie toegevoegd te worden dat de benamingen als doel hebben snel te kunnen determineren en geen indicatie geven van het gebruik van een voorwerp. Ten slotte wordt geconcludeerd dat er nooit conclusies gemaakt mogen worden die primair gebaseerd zijn op de benaming van vormen.

Summary Archaeologists use systems for classifying archaeological finds. There are two commonly used ways in which the systems are structured. One works by giving objects the names of persons or places. The other uses the name of well-known terms of currently used objects. The disadvantage of the last way is that the use of medieval objects is quickly taken similar as the use of the modern object. In this essay research has been done on how far the use of medieval objects is similar to that of their modern equivalent and what this means for systems of classifying by well-known terms. This research has been done by comparing the use of medieval objects

Samenvatting/Summary on paintings with the descriptions of objects in the Dutch dictionary ‘Van Dale’ and in ‘Steden in Scherven’ the standard book on the Deventersysteem (the Dutch system for classifying medieval ceramics). The paintings that have been researched date from 1550 to 1672 (a period in which a lot of pottery was depicted on paintings) and are painted by Dutch or Flemish painters. The research shows that most objects have been used as the description in ‘Steden in Scherven’ suggests. The objects that in some cases have been used differently are: frying pan (to drink), plate (decoration), bottle (vase), pipkin (to eat and as pot), jug (sign of an inn), chafing dish (censer), cup (little bowl), dish for leaking (with fruit) and beaker (in Dutch: snelle, preparing food). There are different causes for the deviant uses of the objects: cooking pots are used as eating vessels, object have recceived wrong names, objects have more uses then the ones described, objects are used in a different manner during carnival and object are used as sign or symbol. This research shows the following pitfalls of systems for classifying with well-known terms: modern names have wrongly been contracted with the use of objects, difference in name doesn’t always mean a difference in use and within one name different uses can occur. When using this classifying system it is important to give a good description of the names given to objects. Furthermore, insert a note that the names given to objects are there to make classifying easier. The names do not neccesarily give an indication on the use of objects. Lastly, never make conclusions solely based on the names of objects.

86

87

Bijlage 1

Bijlage 1 Afkortingen database

1 Inleiding In de vormentabel worden enkele bij het classificeren van middeleeuws aardewerk veelgebruikt afkortingen gebruikt. Deze afkortingen zullen per kolom beschreven worden.

2 Baksel f faience m majolica p porselein r roodbakkend aardewerk s steengoed s1 ongeglazuurd steengoed s2 geglazuurd steengoed w witbakkend aardewerk

3 Man/vrouw/kind m man v vrouw k kind

88

89

Bijlage 2

Bijlage 2 Niet door het deventersysteem geclassificeerde vormen 1 Inleiding Bij het determineren van aardewerk op schilderijen waren er vormen die niet onder een type in het Deventersysteem gedetermineerd konden worden, maar wel zeer specifieke kenmerken hadden. Deze vormen worden in deze bijlage weergegeven.

2

xp-kan-1000 (afbeelding 10)

Afbeelding 10 xp-kan-1000 op het schilderij ‘stilleven’ van N. van Gelder (identificatienummer schilderijentabel: 180). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

Bijlage 2

3

xr-kan-1000 (afbeelding 11)

Afbeelding 11 xr-kan-1000 op het schilderij ‘het dansende paar’ van A. van Ostade (identificatienummer schilderijentabel: 192). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

4

xr-kan-1002 (afbeelding 12)

Afbeelding 12 xr-kan-1002 op het schilderij ‘kermis met toneel en processie’ van P. Brueghel II (identificatienummer schilderijentabel: 43). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

5

xr-pot-1000 (afbeelding 13)

Afbeelding 13 xr-pot-1000 op het schilderij ‘Jezus bij Martha en Maria’ van J. Beuckelaer (identificatienummer schilderijentabel: 25). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

90

91

Bijlage 2

6


Afbeelding 14 xr-pot-1001 op de schilderijen ‘stilleven met speenvarkenschedeltjes’ (boven) van Anoniem (identificatienummer schilderijentabel: 9) en ‘een boerendeel’ (onder) van E.L. van der Poel (identificatienummer schilderijentabel: 175). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

7


Afbeelding 15 xr-pot-1002 op het schilderij ‘een boerendeel’ van E.L. van der Poel (identificatienummer schilderijentabel: 175). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

Bijlage 2

8


Afbeelding 16 xr-pot-1003 op het schilderij ‘een boerendeel’ van E.L. van der Poel (identificatienummer schilderijentabel: 175). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

9


Afbeelding 17 xr-pot-1004 op het schilderij ‘Stilleven in een stal’ van H. Potuyl (identificatienummer schilderijentabel: 116). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

92

93

Bijlage 2

10 xr-pot-1005 (afbeelding 18)

Afbeelding 18 xr-pot-1005 op het schilderij ‘De zieken bezoeken’ van M. Sweerts (identificatienummer schilderijentabel: 141). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

11 xs1-tui-1000 (afbeelding 19)

Afbeelding 19 xs-tui-1000 op de schilderijen ‘de bruiloft van Bacchus en Ariadne’ (links) van J. Brueghel I en H. van Balen (identificatienummer schilderijentabel: 40) en ‘stilleven met kazen’ (rechts) van P.C. van Dijck (identificatienummer schilderijentabel: 177). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

Bijlage 2

12 xs2-kan-1000 (afbeelding 20)

Afbeelding 20 xs2-kan-1000 op de schilderijen ‘kermis met toneel en processie’ (links en rechtsboven) van P. Brueghel II (identificatienummer schilderijentabel: 43) en ‘bruiloftsdans in openlucht’ (rechtsonder) van P. Brueghel II (identificatienummer schilderijentabel: 41). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

13 xs2-kan-1001 (afbeelding 21)

Afbeelding 21 xs2-kan-1001 op het schilderij ‘boerendrinkpartij’ van A. Brouwer (identificatienummer schilderijentabel: 36). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

14 xs2-vel-1000 (afbeelding 22)

Afbeelding 22 xs2-vel-1000 op het schilderij ‘het landelijk maal’ van H. van der Mij (identificatienummer schilderijentabel: 173). Foto en bewerking schilderij: Jacobine Melis

94

KANNEN op CANVAS. Vergelijking tussen de benaming en het gebruik van aardewerk. Masterscriptie Archeologie Door: Jacobine Melis, s

Recommend Documents