JURYRAPPORT AMATEURTHEATER-CONCOURS PIRANDELLO FESTIVAL – HELMOND 2005
Juryrapport amateurtheater-concours Pirandellofestival – Helmond 2005 Tijdens het Pirandello Festival zijn er tien producties vertoont door amateurspelers of voorstellingen, waar amateurs bij betrokken waren. Die producties kenden samen zestien opvoeringen in het festival. Een elfde voorstelling viel uit wegens ziekte van een van de spelers. Het deel van het Pirandello-festival dat door amateur-toneelspelers verzorgd werd is ontegenzeggelijk een succes geworden. Een hoog spelniveau, verrassende repertoirekeuzes, gewaagde regieconcepten, een vindingrijke vormgeving en een hoog Pirandellogehalte. We hebben eenakters van Pirandello zelf gezien, maar ook toneelbewerkingen van zijn verhalen en nieuwe stukken, samengesteld uit fragmenten van Pirandello’s werk of nieuwe confrontaties tussen personage’s uit zijn werk. Het amateurtheater – inclusief het amateurtheaterconcours – heeft van dit festival «het bal van de personages» gemaakt, een feest waar Pirandello zeer gelukkig mee geweest zou zijn. Men zou kunnen opmerken, dat de publieksbelangstelling – die gaande de tien dagen steeg – groter had mogen zijn. Daar staat tegenover dat er zo’n honderd amateurtoneelspelers voor het leven verslaafd geraakt zijn aan het werk van de Italiaanse meester en dat er een repetoire-aanwas van zo’n tien stukken van en over Pirandello in het Nederlands bewerkstelligd is door dit festival. Vijf van de tien amateurproducties dongen mee naar de hoofdprijs van het amateur-concours, de Pirandello-speld voor spelers en regisseur. Die voorstellingen waren: 1. Bij de uitgang door Boulevard All Stars uit Breda 2. Pirandello & Luigi, dialoog voor een heer door Kilimanjaro Productions uit Utrecht 3. Laten leven, de plicht van een arts door De Lindespelers, Nuenen 4. Het feest van onze Lieve Heer van het Schip door Reflex uit Roosendaal 5. Bittere nagedachtenis door Litteris Sacrum uit Leiden. De jury van het concours bestond uit Gerrie Abels, theaterdocent, regisseuse en actrice uit Griendsveen; Christine Leboute, theatermaker, Pirandellokenner en zangeres van het ZuidItaliaanse repertoire uit Brussel; Jan Smeets, consulent voor theater van het Centrum Voor Amateurkunst Noord Brabant uit Eindhoven. Op de volgende pagina’s een overzicht van de elf amateur-voorstellingen en het juryoordeel over de vijf mededingers.
[2]
DONDERDAG 23 JUNI
1. Ik droom, misschien (Sogno, o forse no, 1929) door Vreemd Beest uit Helmond De jonge vrouw: Farna El-Kadmiri – De minnaar: Menno Romers – Een kamermeisje: Marlies Magermans. Regie: Lavinia Freitas Vale Germano – Toneelbeeld: Vincent van Ojen – Vertaling: Martine Vosmaer Synopsis Een jonge vrouw raakt verstrikt in haar gevoelens van angst, liefde en hebzucht. Een geheime verhouding met een vroegere minnaar maakt haar huidige relatie tot een leugen. Haar soms angstaanjagende dromen zijn waarachtiger dan de werkelijkheid van overdag. Maar de nachtmerrie die haar droom is blijkt – eenmaal ontwaakt - bijna achteloos weggespoeld te kunnen worden door een bedrog, dat in haar dromen niet mogelijk was. Jurybeoordeling De voorstelling werd gespeeld buiten de mededinging. Vreemd Beest had deze ingespeelde voorstelling al eerder op het repertoire. De indrukwekkende vormgeving oversteeg ook de speelvoorwaarden van het concours, die om eenvoudig te changeren decors vroegen. Deze voorstelling is ook op 20 juni, de sponsoravond, en op 24 juni opgevoerd.
[3]
2. De heer Pirandello wordt aan de telefoon verlangd van auteur Antonio Tabbucci (1988) door acteur Joop Keesmaat c.s. Fernando Pessoa: Joop Keesmaat – De patiënten van de kliniek: Miranda van der Laan, Liesje de Leeuw, Andre Lelie, Wendy de Rooij – Een blinde orgeldraaier: Jurgen Zweemer. Regie: Jan Smeets – Vertaling: Manon Smits en Will Friederichs. Synopsis Fernando Pessoa, of een acteur die Pessoa speelt, voert een intermezzo op in een psychiatrische kliniek in Cascais. Hij worstelt met de personen, die zijn geest bevolken en met de vraag wie hij nu eigenlijk zelf is. Hij wil Pirandello bellen, want die weet om te gaan moet onwillige personages in zijn verbeelding. Jurybeoordeling Het betrof hier een theatrale lezing van een monoloog met figuranten. Joop Keesmaat is professioneel acteur, werkzaam bij het RO-Theater in Rotterdam. De figuranten waren amateurs. De voorstelling valt buiten de mededinging. Deze voorstelling werd ook opgevoerd op 30 juni.
3. Cécé ( 1913) door leerlingen van het Strabrecht-college Cécé: Jelle Klokman – Nada: Eva Verschuren – Squatriglia: Stijn Verhagen. Regie: Rob van Otterdijk. Synopsis Vanwege een weddenschap met vrienden dat hij een mooie meid zou versieren heeft hij dat meisje omgekocht voor € 6000, middels een schuldbekentenis. Om het geld terug te krijgen schakelt hij een vriend in, die aan het meisje duidelijk maakt, dat ze hem die schuldbekentenis beter kan verkopen omdat Cécé failliet is en de bekentenis dus niks waard. Jurybeoordeling Deze sprankelende voorstelling won de eerste prijs van het scholenproject voor Middelbare Scholen en werd daarom uitgenodigd op het festival. De voorstelling viel buiten de mededinging van het Amateur-concours. Deze voorstelling werd ook opgevoerd op 30 juni.
[4]
VRIJDAG 24 JUNI
4. Bij de uitgang (All’uscita, 1916) door De Boulevard All Stars, Breda Dikke man: Reginald Kluijtmans – Filosoof: Anton Geers – Vrouw van de dikke man: Angie Cotrosos. Regie: Pauline Koehorst – (Eerste) vertaling: Manon Smits Synopsis Een man is gestorven maar kan het leven niet loslaten. Gaandeweg blijkt dat hij nog iets heeft op te lossen met zijn vrouw die er een minnaar op na hield. Hij kan pas «sterven» als ook zijn vrouw bij de uitgang verschijnt en blijkt, dat de vernedering die ze haar man aangedaan heeft eerder uit onmacht dan uit minachting voortkomt… Jurybeoordeling De jury was zeer opgetogen over de voorstelling. Een simpele maar geestige spelomgeving; de omgekeerde grijze plastic prullenbakken met daarop foto’s geplakt, suggereerde een landschap van grafzerken. En bij elke zerk waren vier rode kommetjes met en waxinelichtje opgesteld. Fris en geestig samenspel met veel afwisseling in volume, intensiteit en speeltempo. Een echte Pirandello-voorstelling, juist omdat de toeschouwer steeds weer zijn conclusies over de personages en hun onderlinge verhoudingen moet bijstellen. Een grote virtuositeit in het aanbrengen van gelaagdheid in de dialogen. De geveinsde naïviteit van de dikke man; zijn gekwetstheid die zijn pantser lijkt te zijn; de reden waarom hij het leven niet los kan laten die steeds weer opduikt achter een eerder gegeven reden… En de superioriteit van de filosoof en van zijn «rede», die gaandeweg slinkt en omslaat: uiteindelijk is het de «rede» waarom hij alleen achterblijft bij «de uitgang», alsof hij voor zijn hardnekkig geredeneer gestraft wordt. Een helder regieconcept met veel humor, inventiviteit en lef. Een regisseuse die goed naar haar spelers gekeken heeft en de mogelijkheden van haar spelers uitbuit. Zonder iets af te willen doen van het formidabele spel van de twee mannen wil de jury opmerken, dat ze viel voor de rol van de vrouw: energiek, compromisloos en ontroerend. De actrice was in staat om de hardheid van haar gedrag tegenover mannen te verenigen met de zachtheid waarmee ze haar geheime wens koesterde. Een kapitale spelprestatie. Geen negatieve dingen? Jawel, één: van de jury had de filosoof, die overigens als speler voldoende overtuigde, wat strenger, wat ingebondener mogen zijn. In alle extroversie was hij soms te veel een creep, waardoor de toeschouwer zijn «straf», zijn gedwongen verblijf bij de uitgang, aan het eind van het stuk zou kunnen toeschrijven aan zijn grillige gedrag in plats van aan zijn wanhopige gehechtheid aan de «rede». Iets minder vervorming van de stem, iets minder accent en stemmetjes had dat kunnen voorkomen. De betekenis van de stemverandering, als de filosoof met de rug naar het publiek zat, ontging de jury. [5]
ZONDAG 26 JUNI
5. Pirandello & Luigi, dialoog voor een heer (eigen productie) door Kilimanjaro Productions uit Utrecht Spel: Ton Feil en Willem Westerman. Script: Willem Westerman – Video en fotografie: Ton Feil – Regie: Willem Westerman – Techniek: Schilleman de Vos. Synopsis Twee heren voeren een wanhopig gesprek. Zij zijn beiden personages, die Luigi Pirandello van zichzelf gecreëerd heeft. Het gesprek gaat over vragen als: hoe schimmig is de werkelijkheid, hoe helder is de droom ? Hoe werkelijk is waar en niet waar ? Wie of wat ben ik ? De voorstelling Pirandello & Luigi wil duidelijk maken: «De mens is zijn geheugen. De mens is zijn conditionering. Maar de mens is ook zijn verbeelding en dat is zijn redding… of zijn ondergang». Jurybeoordeling Een sober maar effectief toneelbeeld van twee rijen stoelen, waarvan er geen hetzelfde is. De acteurs gebruiken de stoelen om steeds een andere positie ten opzichte van elkaar te kiezen. Op een gegeven moment wordt de achterste rij gebruikt als vluchtweg wanneer de ene heer de andere achterna zit. De middelste stoel op de eerste rij is een hoge kantoorstoel, die gebruikt wordt als tafeltje om wijn op te serveren, maar ook om in de dialoog het ene personage een hogere positie te geven als de andere. Als achtergrond dient een projectiescherm, waarop we in sepia beelden de beide acteurs zien als «Pirandello», wandelend in het park bij zijn huis of werkend in zijn studeerkamer. Het script is samengesteld uit fragmenten uit het werk van Pirandello: Ik droom misschien, Het grote en het kleine ik, Iemand, niemand en tienduizend, Zes personages op zoek naar een auteur en andere. Maar die fragmenten zijn zo gemonteerd, dat er een geheel nieuwe toneeltekst ontstaat, die op een spannende wijze de intenties van de schrijver Pirandello uiteenzet. Pirandello die deze keer niet zijn personages ontvangt om met hen te bekvechten over de rol, die zij in zijn werk vervullen, maar die zichzelf als personage te lijf gaat over zijn werk. Een voorstelling die buitengewoon op zijn plaats is in dit festival. En er wordt formidabel gespeeld. Beweeglijk, exact maar met veel lef, geestig, sensueel, temperamentvol, met prachtige contrasten en tempoverschillen. De manier waarop de acteurs samenspelen, maakt de botsing tussen de twee personages tot een enerverend gevecht. En dat prachtige spel zorgt ervoor, dat de niet gemakkelijke inhoud – die van een grote kennis van het werk van de Italiaanse meester getuigt – niet alleen toegankelijk wordt, maar ook uiterst genietbaar! Het is heel vermakelijk om de twee kalende heren met grijs sikje in hun driedelig pak elkaar na te zien zitten, te zien zoenen en over de grond te zien rollen. Maar deze koddigheid is [6]
eerder een ondersteuning van de tragiek van de ontmoeting, dan dat ze afleidt. De filmpjes, die steeds een cesuur in de ontmoeting zijn, werken in eerste instantie versterkend op het spel, doordat ze de illusie van de authenticiteit van de personages vergroten. Maar gaandeweg zwakken ze de spanning van het stuk enigszins af vanwege de voorspelbaarheid die optreedt: acteur gaat af, filmpje start. Maar in het geheel van de appreciatie van de voorstelling door de jury is dat een ondergeschikt punt. De voorstelling van Pirandello & Luigi, die de jury gezien heeft was de première. Het was de bedoeling dat de voorstelling gespeeld zou worden door twee amateurspelers. Maar toen die om diverse redenen vlak voor het festival lieten afweten, zijn de regisseur en de filmer zelf in de twee rollen gestapt. Iets waar de festivalbezoeker hen dankbaar voor moet zijn.
6. Als men het spel begrepen heeft (Il giuocco delle parti, 1919) door studenten van de Fontys-hogeschool uit Tilburg Synopsis Een ontevreden vrouw, die gescheiden leeft van haar man die haar in staat blijft stellen om een luxe leven te lijden, draagt haar man op de graaf te vermoorden, die haar beledigd heeft. Maar hij geeft die opdracht door aan haar minnaar: «Ik ben wel getrouwd met haar, maar jij hebt het plezier van haar». Deze voorstelling, vertaald door Kees Konings en in een regie van Rob van Otterdijk, is afgelast vanwege de ziekte van een van de spelers. In de plaats van de opvoering gaf Renato Stanisci (zie Naakt Leven) een masterclass met scènes uit dit stuk.
[7]
DINSDAG 28 JUNI
7. Naakt Leven (Vita nuda) van auteur Renato Stanicci door Regionale amateurspelers Zuidoost Brabant Synopsis De Italiaanse schrijver en regisseur Renato Stanisci maakte in Vita nuda een collage van verhalen en toneelfragmenten uit het werk van Pirandello. Roel Blok speelde Pirandello, die zijn ontevreden personages op bezoek krijgt. Ze komen een rol in zijn werk opeisen. Dat resulteert in een aantal scènes, waarin we hen op Pirandelliaanse wijze actief zijn. Het stuk werd gespeeld door een twintigtal regionale amateurs. Een stuk, gemonteerd voor de grote zaal van het Speelhuis. De regie was van Henriëtte van Otterdijk, periodiek bijgestaan door de schrijver. De vertaling is van Ieneke van Boeckel. Met name dat laatste is de reden, dat de voorstelling buiten de mededinging valt. Deze voorstelling is ook opgevoerd op woensdag 29.
Renato Stanisci
[8]
VRIJDAG 1 JULI
8. Laten leven, de plicht van een arts? (Il dovere del medico, 1902) door Lindespelers, Nuenen De dokter: Bram Soetendal – De moeder: Astrid van den Akker – De huishoudster: Anita Immers – Tommaso: René Van Hoenselaar – Adriana: Linda de Vocht. Regie en toneelbewerking: Linde Wibbelink. Synopsis Tomasso wordt door de echtgenoot van zijn minnares betrapt tijdens overspel. Hij schiet de man overhoop om vervolgens het pistool op zichzelf te richten. Zwaargewond wordt hij bij Adriana, zijn eigen vrouw gebracht. De arts, die hem er doorheen sleept krijgt wel een erg vreemd bedankje van de twee echtlieden: waarom heeft hij Tomasso laten leven? Tomasso had zichzelf gestraft. Nu moet hij door toedoen van de arts de gevangenis in! Jurybeoordeling De voorstelling had een hoog tempo en maakte daardoor een vitale, bijna slapstickachtige indruk. Dat was tegelijk de sterkte én de zwakte van de voorstelling. Het publiek heeft zich best geamuseerd, bijvoorbeeld met de dokter die op een hilarische wijze omsprong met zijn dodelijk gewonde patiënt. Maar door dat nonchalante, luidruchtige spel werd niet duidelijk dat de dokter, zoals hij zelf zei, het redden van deze patiënt wilde gebruiken om naam te maken in de stad. Het probleem van de dokter was het probleem van de hele voorstelling: wat wilde deze aaneenschakeling van grappen zeggen? Pirandello heeft het stuk geschreven vanwege de absurditeit van het verwijt van het echtpaar aan de dokter, dat hij het leven van Tomasso gered heeft. In de dialogen was dat verwijt aanwezig, maar het spel (of liever: het regieconcept) was er niet op uit om dat verwijt onontkoombaar aan de toeschouwers over te brengen. Het hoge speltempo gaf geen ruimte voor contrasten of nuances. Veel respect had de jury voor de onvoorwaardelijke inzet van de spelers, maar de ambitie van de dokter, de onvoorwaardelijke liefde van Adriana voor Tomasso en de gespeelde verontwaardiging van de geredde Tomasso had in spel en niet in de dialogen waargemaakt moeten worden, meent ze. Vooral de omkeerpunten bij de laatste twee kregen weinig tijd en aandacht: het moment waarop Adriana besluit om achter Tomasso te blijven staan en het overspel als en vergissing van hem te zien, en het moment waarop Tomasso merkt, dat het feit dat hij zichzelf gestraft heeft er niet voor zorgt dat hij uit de gevangenis blijft en derhalve de dokter er van beschuldigt, dat hij hem in een onmogelijke positie gebracht heeft door hem te genezen. De moeder was in het tumult van deze voorstelling een baken van beheersing. Ze slaagde er in toch een genuanceerde en daardoor goed geprofileerde rol neer te zetten. De jury had daar alle waardering voor. [9]
9. Intieme vrienden (Intimissimi) door BV De Dorpsgek Gerard van Maren: Jan Smeets – De vriend: Rob van Otterdijk. Regie: Jet Smeets – Vertaling: Max Nord – Toneelbewerking: Marcel Schmeits. Synopsis Gerard van Maren staat op de tram te wachten als een onbekende hem aanspreekt en hem didelijk maakt, dat ze oude vrienden zijn. Gerard neemt de «vriend» mee naar huis en geeft hem te eten, maar als de «vriend» voldaan weggaat weet Gerard nog niet wie het is en of het een oude vriend is dan wel een uitvreter… Een bewerking van het verhaal Intimissimi. Omdat lid van de jury Jan Smeets meespeelt, valt deze voorstelling buiten de mededinging. Deze voorstelling is ook op 20 juni, de sponsoravond, opgevoerd.
[10]
ZATERDAG 2 JULI
10. Het feest van onze Heer van het Schip (Sagra del Signore della Nave, 1924) door Reflex uit Roosendaal Spel: Claudia de Clerck, Lizeth van Oirschot, Anna Verduin, Marloes Wiericx, Fleur Wortman, Michael Grauwmans, Jeroen Schrauwen, Corné van Sprundel en een zangeres, die niet genoemd wordt in het programma. Regie: Yves van den Bogaart – Decor: Gerard Konings – Decorbouw: Marcel de Kok – Licht: Ludo Pirée – Productie: Bert Mathijssen. Vertaling: Manon Smits Synopsis Ieder jaar is er feest in het dorp ter ere van Onze Heer van het Schip. Jaren geleden bracht een buitenlandse bemanning een kruisbeeld naar de kerk van het dorp. Hun schip was vergaan, maar de bemanning kon zich redden door zich vast te klampen aan het kruisbeeld van het schip. Op dat feest wordt ieder jaar een varken geslacht. Wat heeft die slacht te maken met de vrome herdenking van die redding? Jurybeoordeling Bij binnenkomst wordt de toeschouwer verrast door een intrigerend toneelbeeld, dat gaandeweg zijn indringende betekenis verraadt door de handelingen in het stuk: op de achtergrond een lattenconstructie, die dienst doet als kruis voor een «levende» crucifix, daarvoor een zevental uitbeentafels met vlees erop en een slagershak en daarvoor weer een plankier, waarop de spelers zich voorstellen. De geur van het vlees dringt zich op aan de toeschouwers. De acteurs, vijf vrouwen en drie mannen, vertellen samen het verhaal – ieder heeft deel aan de presentatie van de vertelling, maar ieder speelt ook een aantal rollen in het verhaal. Ze zijn met achten in staat om een uur lang het publiek aanwezig te laten zijn op het dorpsplein, dat volstroomt met de bewoners van het dorp, die zich in eerste instantie opmaken om het feest van de goddelijke redding te vieren, zich vervolgens overgeven aan een «beestachtige» slemp- en vreetpartij om tenslotte lam en verdoofd zich over te geven aan de devotie voor de gekruisigde Christus. Ondertussen wordt de discussie gevoerd tussen de dorpelingen en de eigenaar van het geslachte varken - die «sterft» van spijt dat hij het intelligente beest aan de slager overgeleverd heeft – wat nu eigenlijk het verschil is tussen een varken en een mens. Acht acteurs, die om de beurt het initiatief van het verhaal nemen vertellen in een prachtige wisseling van dan weer een up-tempo, dan weer vertraging en verstilling, een verhaal, dat bij de toeschouwer homogeen overkomt. Juist die wisselingen van vertellers houdt de toeschouwer bij de les, omdat iedere keer weer een nieuwe impuls, een nieuw appèl de aandacht vraagt. En acht acteurs die compromisloos alle verwordingen van menselijk gedrag in hun spel laten zien. Lef, kundigheid, betrokkenheid bij de inhoud en een grote speldrift, zo zou je hun acteurprestaties het [11]
beste kunnen karakteriseren. Soms – bijvoorbeeld tijdens het verhaal van de twee oudjes, terwijl op de achtergrond de slagers vechten om het vlees – is de balans tussen die activiteiten niet goed, zodat het verhaal onhelder wordt, maar op het geheel van de voorstelling is dat een ondergeschikte kritiek. Indrukwekkend is het slot, waarin een kleine oude vrouw, de zangeres, die gedurende het hele stuk dwars door het pandemonium van gebeurtenissen sloft terwijl ze haar rozenkrans bidt, de crucifix van het kruis haalt en aanbiedt aan de uitgeputte dorpelingen ter verering. Bach’s Erbarme dich, dat door haar a-capella gezongen wordt, gaat door merg en been.
11. Bittere nagedachtenis (eigen productie) door Litteris Sacrum uit Leiden Bernardo: Chris Isendoorn – Bartolino: Roland de Ligny. Regie: Saskia Hageman en Sigrid Zwart – Bewerking: Roland de Ligny en Sigrid Zwart. Synopsis Een kuuroord. Twee mannen raken in gesprek over vrouwen, het huwelijk en de teleurstelling, die de mislukking van dat huwelijk opgeleverd heeft. De een is gelukkig van zijn vrouw af en de ander staat op een breekpunt. Het bittere water van het kuuroord Aosta én hun gesprek moeten uitkomst brengen. Jurybeoordeling De gespeelde eenakter is samengesteld uit twee verhalen van Pirandello: Bitter water en Zaliger gedachtenis. Eigenlijk bestaat het stuk uit twee monologen, die door elkaar gesneden zijn. Dat is meteen het dramaturgisch probleem van het stuk: Twee mannen vertellen elkaar gedoseerd hun eigen verhaal, maar die verhalen lopen eerder parallel, dan dat ze met elkaar in contrast zijn. Er ontstaat geen spanning tussen de twee heren. Ze mogen elkaar zo nu en dan eens nuanceren, maar een dramatisch conflict tussen de twee ontstond er niet. Het is een geluk dat de tekst, die van Pirandello stamt, zo nu en dan uitgesproken geestig is, zodat het publiek beloond wordt voor haar geduld, maar juist door het ontbreken van een intrige tussen de twee heren wordt de zit lang. Misschien was het veel beter geweest om maar één verhaal te vertellen, één monoloog te spelen. Daarin zou de uitvoerende acteur een spanningopbouw hebben kunnen maken. Nu brak de ene acteur de spanning af, die de andere opgebouwd had en vise versa. De jury was onder de indruk van het mooie, ambachtelijke spel van de oudere acteur. De manier waarop hij schakelde, timede en van ritme, volume en intensiteit wisselde was verrukkelijk. Maar dat was niet genoeg om deze eenakter tot de kanshebbers op de eindoverwinning te maken.
[12]
Uitslag
De discussie van de jury ten aanzien van de toekenning van de Pirandello-speld ging over drie voorstellingen, te weten: Bij de uitgang van de Boulevard All Stars uit Breda; Pirandello & Luigi, dialoog voor een heer van Kilimanjaro Productions uit Utrecht; Het feest van Onze Heer van het Schip van Reflex uit Roosendaal. Met unanimiteit heeft de jury die laatste voorstelling, Het feest van Onze Heer van het Schip van Reflex uit Roosendaal, tot winnaar uitgeroepen. De jury, Gerrie Abels Christine Leboutte Jan Smeets
[13]
