Adviescommissie Dagelijks bestuur Algemeen bestuur
15 oktober 2013 7 november 2013 28 november 2013
Bijlage
1
agendapunt 13
ENERGIE ARBORATORIUM OUDERKERKERPLAS Het groengebied draagt bij aan de doelstelling om te komen tot een energie neutrale regio in 2040. In 2010 gaf het bestuur opdracht om de mogelijkheden voor het ontwikkelen van een energieknooppunt bij de Ouderkerkerplas te verkennen. Voorstel aan het bestuur: Het algemeen bestuur besluit in te stemmen met het plan van aanpak van bureau Compassie in Cocreatie voor ontwikkeling van een energieknooppunt met daarin als belangrijke te behalen resultaten: 1. Een integraal rapport met programma van wensen over het energieknooppunt; 2. Een aanzet tot een bijbehorend business plan; en 3. Intentieverklaringen voor realisatie overeen te komen met geïnteresseerde partners. Onderbouwing besluit In 2010 stelde het bestuur vast dat een energieknooppunt bij de Ouderkerkerplas een belangrijke pijler vormt in het duurzaamheidsbeleid van het schap. Argumenten hiervoor zijn: Levert een substantiële bijdrage aan duurzaamheidsdoelstelling; Genereert significante inkomsten voor beheer en onderhoud; Versterkt imago van het groengebied; en Creëert maatschappelijk draagvlak voor de activiteiten. Voor het realiseren van het energieknooppunt zijn initiatiefnemers nodig die het knooppunt willen realiseren. De hier gevraagde investering betreft het vinden van deze initiatiefnemers. DRO Amsterdam adviseerde over de werkwijze en koppelde ons aan Compassie in Cocreatie. De opzet van het onderzoek is bijgevoegd. Bijdrage aan schapsdoelen Dit besluit is onderdeel van het project “Duurzaamheid en energie neutrale regio 2040”. Bevorderen & faciliteren ontwikkeling van groene energie; Streven naar duurzaamheid met aandacht voor biodiversiteit. Financiële consequenties De kosten zijn ca. € 21.000 (inclusief BTW). Daarnaast dient Recreatie Noord-Holland de opdracht te begeleiden. Hiervoor worden 60 uren geraamd. De dekking van het totale bedrag is binnen de begroting 2014 (budget voor uitvoeringsprogramma) aanwezig. Juridische consequenties Het groengebied sluit intentieverklaringen met geïnteresseerde partners af. Bestuurlijke achtergrond In 2010 heeft het bestuur opdracht gegeven op zoek te gaan naar initiatiefnemers voor duurzame projecten die inkomsten opleveren en die een goede bijdrage leveren aan de duurzaamheidsdoelstelling van het schap. Communicatie Compassie in Cocreatie en het groengebied nodigen samen deelnemers aan de bijeenkomsten uit.
Pagina 1 van 2
Opmerkingen AC 15 oktober 2013
De adviescommissie adviseert conform het voorstel, met inachtneming van de volgende opmerkingen: Laat veel ruimte voor creativiteit in de ideevorming, maar probeer toch ook richting te geven aan de dialoog tussen enerzijds energieopwekking en anderzijds recreatie in het groen; Besteed aandacht aan een evenwichtige samenstelling van de ‘denktank’, zodat dit niet alleen lokale belangstellenden bevat, maar ook regionale belangstellenden die met wat meer afstand naar het gebied en de materie kunnen kijken; Betrek - waar opportuun - ook specialisten bij de ideevorming, -toetsing en/of de uitwerking.
Opmerkingen DB 7 november 2013
Het dagelijks bestuur besluit het voorstel, rekening houdend met de opmerkingen van de adviescommissie, te agenderen voor het AB.
Bijlage
Voorstel “Naar een Energie Arboratorium Ouderkerkerplas” van Compassie in Cocreatie 07/05/2013
Voorbereid door
Mark Schoots
Akkoord programmamanager
Gerben Houtkamp
In overleg met manager Advies
Wim Nieuwenhuis
Pagina 2 van 2
NAAR EEN ENERGIE ARBORATORIUM OUDERKERKERPLAS ?! Groengebied Amstelland heeft Compassie in Cocreatie begin april 2013 benaderd met het verzoek om een voorstel te schrijven voor de aanpak van een verkennend ontwerpproces voor een Energieknooppunt Ouderkerkerplas, in samenspraak met de belangrijkste betrokkenen. Compassie in Cocreatie heeft die vraag als volgt vertaald: Hoe kan in een cocreatief ontwerpproces met de betrokken eigenaren, omwonende burgers en bedrijven, potentiele gebruikers en beheerders een integraal concept voor een leuk, levend, beleefbaar, leerzaam Energielaboratorium voor de huidige Ouderkerkerplas worden ontwikkeld, dat uitmondt in een programma van wensen, zodanig dat het Energielaboratorium – mits tenminste economisch, ecologisch en sociaal neutraal - bijdraagt aan vier of meer van onderstaande doelen: • Dichterbij brengen van de duurzaamheidsdoelen van Amsterdam in enge zin en van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) in brede zin, met name inzake energiebesparing en opwekking (stadsverwarming, koelen van datacentra etc). • Verhoging van de recreatieve waarde van de Ouderkerkerplas en omgeving (bv abseilen van de windmolen(s), windmolen als klimpaal, maandelijkse streekmarkt in zonnebos). • Vergroting van de biodiversiteit van het gebied, betere lokale luchtkwaliteit en verminderde geluidshinder door koppeling met, en inpasbaarheid van/in Life+project/E-Corridors/groene klimaatgordel concept (speciaal groen dat luchtvervuiling vastlegt in combinatie met zonnepanelen als geluidswal langs snelwegen). • Mogelijkheid van nieuwe vormen van decentraal watermanagement, met helofytenfilter, fosfaatterugwinnig, wit, grijs en zwart water (evt incl. pharmaafvalwaterzuivering van AMC). • Mogelijkheid van lokale voedselproductie (stadslandbouw, aquacultuur, ruilmarkt etc) voor en door omwonenden en nabijgelegen bedrijven. • Verhoging van de educatieve waarde van Duurzaam Amsterdam met haar groene energieke scheggen in enge zin en van de MRA resp. Nederland in brede zin (bv inspiratorium/educatieve ruimte waarin alle samenhangende kringlopen gekoppeld aan menselijke levensbehoeften aantrekkelijk in beeld gebracht worden). • Versterking van de ‘lokale economie’, door de intelligente combinatie van recreatie-, educatie- en horecafaciliteiten, energie-, voedsel- en waterdiensten. • Ontwikkeling van de ‘circulaire economie’, door de verschillende kringlopen (water, voedsel, energie) waar mogelijk te sluiten en te koppelen, in aansluiting op de ontwikkeling van ‘de circulaire stad’, zoals onlangs door DRO voorbereid. Voorliggend voorstel biedt hiervoor een frisse, levendige, experimentele insteek: “Naar een ENERGIE ARBORATORIUM Ouderkerkerplas!” Een voor Nederland uniek integraal verduurzamingsconcept, met kansrijke uitdagingen van meervoudige waarde creatie in tijden van crises; geïnspireerd op levend systeemdenken waarin samenwerken en participatie vanaf de start, zelforganiserende principes, adaptief vermogen, wederkerigheid, transparantie over verdeling van lusten en lasten en diversiteit maximaal bijdragen aan robuustheid en flexibiliteit.
Dit voorstel schetst de weg waarlangs antwoorden op bovengenoemde vragen gevonden kunnen worden, uitmondend in een plan van wensen (t.a.v. gebruik voor en door de diverse doelgroepen; intentieverklaringen van betrokkenen, en een globaal businessplan voor ontwikkeling, exploitatie en beheer). Een omvattend ontwerpproces dus, met ecologische, sociaal-culturele en economische aspecten. Vanuit de basisnotie: eerst is er het idee, dan het geld… Eerdere Inventarisatie energiewinningprojecten door Groengebied Amstelland In bijlage 1 wordt het vertrekpunt van ‘de Ouderkerkerplas’ geschetst: wat karakteriseert de Ouderkerkerplas, wat is de voorgeschiedenis, ook wat betreft energieprojecten, en wat is de potentie. Groengebied Amstelland die het gebied (waaronder de Ouderkerkerplas) in beheer heeft, heeft in 2010 een inventarisatie gedaan naar de mogelijkheden om extra energie op te wekken. Daar zijn de volgende drie mogelijkheden uitgekomen: • Zonnebos: 455 zonnebomen op een oppervlakte van 6-8 hectare; goed voor 1.400 huishoudens. Project is ontwikkeld door architectenbureau in Breda in samenwerking met recreatieschap RGV. Internationaal innovatief. Dit zonnebos is overigens niet gepland in ‘de Ouderkerkerplas’, maar elders in het gebied. • Uitbreiding van windmolens: De praktijk leert dat concentratie van windturbines beter is dan spreiding. Moderne windmolens zijn > 100 meter hoog en hebben een vermogen van > 3 megawatt. Om die reden is uitbreiding door extra windturbines naast de huidige windturbine het meest voor de hand liggend. Deze kunnen het beste als rij langs de snelweg A9 worden geplaatst. Knelpunt kunnen de bezwaren vanwege de risico’s voor het vliegverkeer zijn (regiefunctie vliegveld Schiphol).1 • Uitbreiding van warmtekoude opslag: Afhankelijk van de afspraken komen de pacht inkomsten direct bij GGA of bij Staatsbosbeheer (SBB) terecht. De ervaringen binnen Nederland met koude winning op deze wijze zijn nog beperkt. Genoemd project betreft dan ook een grootschalige test. Op dit moment is de techniek nog niet voldoende uitontwikkeld. De risico’s op de omgeving zijn nog niet goed te overzien.2 Plan van Aanpak cocreatief ontwerpproces: “Naar een Energie Arboratorium” Twee bijeenkomsten met de belangrijkste partners vormen de kern van het ontwerpproces. Daaraan voorafgaand en gaande het proces zullen op specifieke, nader te bepalen onderdelen diverse verdiepende bilaterale gesprekken gevoerd worden. Ontwerpverslagen en intentieverklaringen zijn het resultaat. 1. De eerste bijeenkomst heeft een verkennend karakter. We gaan 'de lucht in’. Vanuit Fletcher, 18 hoog, hebben we een prachtig uitzicht over het gebied, om even los te
Sinds november 2012 heeft de provincie Noord-Holland bekrachtigd dat er geen windmolens in de huidige coalitieperiode bij mogen komen. Thans wordt onderzocht of de vergunningaanvraag voor een tweede Amstelvogel stamt van voor de tijd van het coalitieakkoord. In opdracht van het schap is al een quick scan uitgevoerd. 2 Amsterdam heeft in haar Klimaatvisie 2013 het energiegebruik van datacentra hoog in het vaandel staan. Een aantal datacentra staan nabij de Ouderkerkerplas; wellicht een mooie kans om pilotprojecten met waterkoeling te starten. 1
komen van de dagelijkse context en openlijk met elkaar te onderzoeken hoe de vraag, de uitdaging leeft bij alle (potentiele) belanghebbenden bij het gebied, zowel van de kant van de aanbieders als van de kant van de gebruikers. Welke streef- en schrikbeelden horen daarbij? Als ‘warming up’ wordt een mogelijk visueel doorkijkje gegeven, waarin niets geschuwd wordt. Aan de hand van sprekende, praktische voorbeelden van elders, naast meer theoretische principes over gezamenlijkheid en verantwoordelijkheidsverdeling bij zo'n multifunctionele aanpak, brengen we al schetsend de diversiteit aan verwachtingen en wensen t.a.v. de Ouderkerkerplas in beeld. Transparantie over lusten en lastenverdeling op het niveau van ‘waarden’ staat centraal. We identificeren tot besluit van deze eerste verkennende bijeenkomst maximaal 'drie zoekrichtingen voor nadere verkenning' en geven daarmee de contouren aan voor de invulling van de tweede bijeenkomst. Het resultaat hiervan wordt binnen 2 weken vastgelegd in een gezamenlijk conceptstartdocument. 2. De tweede bijeenkomst heeft een meer verdiepend en integrerend karakter, eveneens op de bovenste verdieping van het Fletcher Hotel. Met het brede palet aan vragen, verwachtingen en wensen van de eerste keer in ons achterhoofd, en vastgelegd in het conceptstartdocument, worden nu de (max. drie) verschillende zoekrichtingen meer concreet ingevuld: inhoudelijk, organisatorisch en financieel; hoe zou het gebied eruit kunnen zien, en hoe zou die gebruikt kunnen worden voor en door de verschillende gebruikersgroepen (bewoners en bedrijven) uit de buurt, middels een aantrekkelijk betaalbaar aanbod van producten en diensten. In de tweede helft van deze bijeenkomst is vervolgens ruim aandacht voor de exploitatie, leidend tot een eerste businesscase. Aan het eind van deze bijeenkomst werken we toe naar focus en commitment: ingrediënten voor een gezamenlijk plan van wensen, waarin opgenomen een stevige paragraaf over exploitatie en beheer, uitmondend in intentieverklaringen van de betrokken partijen. Mogelijke partners Uitgangspunt is dat geen enkele partner wordt geschuwd mits hij bereid is om constructief bij te dragen aan de zoektocht. Veranderingsbereidheid en zin om in te stappen (bv sponsoring zonnebos door bedrijven uit Zuidoost; energie geschikt voor toekomstige exploitanten) zijn leidend, met in achtneming van de genoemde doelen. Zo wordt ook de participatie ‘van onderop’ vanaf het begin van het ontwerpproces gewaarborgd. Naast Groengebied Amstelland als initiator, de omliggende gemeenten (Ouder-Amstel, de Ronde Venen, Amstelveen, Stadsdeel Zuidoost, Centrale Stad, Provincie NH, Waterschappen, Rijkswaterstaat, Waternet, ook ruimte voor betrokken bedrijven en organisaties (NUON, Windvogel, Coherente, ANWB, uitbaters horeca, Fletcher hotel, Amsterdam Arena, Zuidpark, G-Star, Praxis, IKEA, Makro, ), organisaties van gebruikers (watersportvereniging, Vrienden van de Ouderkerkerplas, NEMO, ANMEC, de Gezonde Stad, platform eetbaar Amsterdam, vogelwerkgroep) etc. Resultaat / Producten 1 2 3
Warming-up presentatie n.a.v. verkennende gesprekken Gezamenlijk Concept-Startdocument n.a.v. verkennende bijeenkomst. Sfeertekening van draagvlak, draagkracht/vitaliteit en max. drie zoekrichtingen Verslag van verdiepende bijeenkomst: eerste concretisering van Energie Arboratorium
4
Integraal rapport met programma van wensen, aanzet tot businessplan en intentieverklaringen van geïnteresseerde partners (basis voor samenwerkingsovereenkomst); bundeling van kritische commentaren.
Tijdpad, uitvoering en financiering Groengebied Amstelland heeft aangegeven de ontwikkeling van de eerste fase van cocreatie te willen faciliteren, om te onderzoeken waar ‘de energie bij de verschillende partners zit’. Compassie in Cocreatie biedt aan om - vanuit haar rijke ervaring met BOERzoektBUUR, BEDRIJFzoektBUUR en het opgebouwde netwerk Wij krijgen Kippen - samen met de andere partners de realisatie zo goed mogelijk van de grond te helpen. Het project vangt aan op 1 januari 2014 en heeft een doorlooptijd tot 1 juli 2014. Vooralsnog wordt uitgegaan van de eerste stakeholdersbijeenkomst medio maart, gevolgd door een tweede bijeenkomst in mei. Tussentijds zullen ter verdieping bilaterale gesprekken plaatsvinden. Het integrale rapport zal uiterlijk 1 juli 2014 worden opgeleverd. Het project, dat bovenal een cocreatief ontwerpproces is, zal worden gefaciliteerd door Dr. Anne Stijkel, directeur van Compas-sie in Cocreatie (www.cocreatie.nl). Zij heeft als senioronderzoeker, adviseur en docent/trainer/coach veel ervaring met het begeleiden van participatieve ontwerp- en transitieprocessen in de woon- en werkomgeving (o.a. als directeur van Stichting Milieubewustzijn, later als projectleider ‘kennis in actie’ van Wij krijgen Kippen, een doe- en leerproject om proces- en systeeminnovaties te identificeren), met het ontwikkelen van vernieuwende concepten op het gebied van duurzaamheid, o.a. het Buurderijconcept (i.s.m. het Innovatienetwerk Groene Ruimte; www.innovatienetwerk.org), alsook met de realisatieslag van concept naar pilot, en met het coachen van multi-actor-relaties (zie www.boerzoektbuur.nl en www.bedrijfzoektbuur.nl). Voor ontwikkelfase 2 (vanaf september 2014) zal een nieuw verdienmodel worden gehanteerd, mede afhankelijk van de meest passende organisatievormen en bijbehorende partners.
Amsterdam, 7 mei 2013 Dr. Anne Stijkel directeur Compas-sie in Cocreatie
Compassie in Cocreatie, Maldenhof 477, 1106 EN Amsterdam, KvKnr 34326406 E:
[email protected] W:www.cocreatie.nl T:0031-20-6972999 Rekeningnummer:4840823
BIJLAGE I Vertrekpunt: Over welk gebied, welke potentie en welke voorgeschiedenis hebben we het? De Ouderkerkerplas ligt in de oksel van de A2 en de A9, aan de Zuidkant van Ouderkerk aan de Amstel. Het is een voormalige zandwinput gegraven in 1969 voor de aanleg van de A9; in een later stadium is er een grote hoeveelheid betonafval gestort. Het recreatiegebied is 127 ha groot en bestaat uit een plas met rondom ruimte voor recreatie en natuur; open voor het publiek sinds 1990. Het beheer van de plas valt onder het Groengebied Amstelland. Men kan er onder andere zwemmen, duiken, surfen, zeilen, wandelen, fietsen, dag kamperen en paardrijden. De grootste diepte is momenteel 43 m, de oppervlakte 0,73 km2 en het volume 12 miljoen m3. Langs de Ouderkerkerplas ligt een natuurzone. Door afplaggen is hier een moerasje ontstaan waar in het voorjaar onder meer koekoeksbloemen, rietorchissen en ratelaars bloeien. De overgang van water en land wordt gevormd door rietzomen. Vissen die er voorkomen: paling, snoek, baars, snoekbaars. blankvoorn etc. Snel werd duidelijk dat er een combinatie gevonden moest worden tussen recreatie en natuurbeheer, want de plas bleek al gauw een zeer belangrijk overwinteringsgebied voor diverse vogelsoorten te zijn. Uiteindelijk werd besloten om recreatie en natuurbescherming in tijd en ruimte te scheiden. De diepe plas is geheel voor de vogels van half oktober tot half april. Er mag dan niet gevaren worden en het wandelpad langs de oostelijke-, zuidelijke- en westelijke oever is dan afgesloten. Aan de noordoever van de plas is een zandstrand aangelegd dat speciaal geschikt is voor grotere kinderen. Er staan speeltoestellen en men kan er zwemmen. In het zwemseizoen ligt er een ballenlijn in het water. In de zomermaanden staat er een snackcar waar men patat, ijs en drankjes kan kopen. Ook is er plaats voor dag kamperen. In het nabijgelegen beheerdershuisje zijn openbare toiletten. Eveneens aan de noordoever, maar direct grenzend aan de grote plas ligt het onderkomen van de Watersportvereniging Ouderkerkerplas. Zij richt zich vooral op de jeugd, maar ook aan volwassenen worden de eerste beginselen van zeilen en surfen geleerd. Plezier in zeilen en surfen staat voorop. Ook is er een kijkhut nabij de zuidoever, en een spectaculaire duikplek met een zicht van soms wel 5 tot 7 meter. ‘Haakjes’/bedreigingen Omwonenden van de Ouderkerkerplas hebben destijds fel geageerd tegen de voornemens van de gemeente Ouder-Amstel om medewerking te verlenen aan de bouw van een horecagelegenheid en dienstwoning bij de Ouderkerkerplas. Ook is in het recente verleden de Ouderkerkerplas door de provincie genoemd als plek voor aanvullende waterberging. De A2 is onlangs verbreed en de A9 wordt binnenkort verbreed. De geluidshinder en omgevingskwaliteit zijn hierdoor verslechterd. Energie uit het Ouderkerkerplasgebied De plas wordt ook gebruikt als koelwaterreservoir door de NUON. Koud water uit de diepte dient in de zomer als koelelement voor het AMC en omliggende kantoren. Nuon pompt het koude water op en leidt het naar een warmtewisselaar in een koude centrale. Daar wordt het koelwater gekoeld en door buizen naar de afnemers gedistribueerd. Het opgewarmde water wordt teruggeleid naar de plas en geloosd in de warme bovenlaag. Er vindt hierdoor een transport plaats van voedselrijk dieptewater naar de warme en zon beschenen bovenlaag, wat kan leiden tot ongewenste algengroei, m.n. van de blauwalg. Om de meststoffen uit het dieptewater, voornamelijk fosfaten, aan de bodem te binden zodat ze niet meer in het water voorkomen, wordt bij de bodem zuivere zuurstof in het water gebracht. De plas is zeer voedselrijk, dat komt door instromend water en van de mest van de duizenden overwinterende vogels.
Voorts is er een windturbine, de Amstelvogel met een ashoogte van 85 m; de lengte van de wieken 35 m, zodat het hoogste topje op 120 m hoogte ligt. De molen heeft een vermogen van 2000 kW, de jaaropbrengst bedraagt ruim 4 miljoen kWh, goed voor zo’n 1300 huishoudens. De turbine is eigendom van de landelijk windturbines exploiterende coöperatieve vereniging 'De Windvogel'. De huidige molen verving in 2005 een kleinere die 13 jaar dienst deed.
