Juni Compostmaand 2009

De Compostmeester Afgiftekantoor: ANTWERPEN X

Vlaamse Compostorganisatie vzw Beste compostmeester, Ook benieuwd wat de collegacompostm eesters organiseerden tijdens juni compostmaand? In dit nummer geven we een overzicht van enkele activiteiten in Vlaanderen. We geven je al een inkijk in onze nieuwe lijst van al dan niet composteerbare materialen die je ook op de website www.thuiscomposteren.be kan raadplegen en we lichten een tipje van de sluier van het nieuwe boek ‘Composteren en kringlooptuinieren’ .

BELGIE-BELGIQUE P.B. P.P. ANTWERPEN X P409458 BG/9535

Afzenderadres: vzw VLACO Kan. De Deckerstraat 37, 2800 Mechelen • Juli - Augustus - September 2009 • nr 51

Juni Compostmaand 2009 Op basis van de gegevens waar we momenteel over beschikken, kreeg elke demoplaats, infostand of open tuin gemiddeld meer dan 80 geïnteresseerde bezoekers over de vloer tijdens de campagnemaand.

Wedstrijd Tijdens de maand juni konden alle bezoekers van compostmeesteractiviteiten deelnemen aan de Grote Kringloopwedstrijd. De hoofdprijs, een Eliet NEO² hakselaar ter waarde van 665 euro, sloot mooi aan bij het thema van dit jaar, nl. snoeihout nuttig inzetten. We ontvingen een 6000-tal wedstrijdformulieren. Er zit blijkbaar heel wat goktalent in Vlaanderen want hoewel de wedstrijdvraag niet zo eenvoudig was, benaderden heel wat wedstrijdformulieren het correcte antwoord. Hoeveel liter snippers levert de hoop op de foto op?

De personen in onderstaande tabel wonnen een Eliet NEO² hakselaar! Ilse Van Loon, Antwerpen Nico Jacobs, Herent Erwin Vandersteen, Pepingen Rosine Hellebuyck, Waregem Van Den Kerkhof, Vosselaar Joris Van Masserhove, Moerkerke Willy De Muynck, Pittem Guy Lerminiaux, De Pinte Pascal Verdoolaeghe, Gistel Willy Stragier, Koksijde Sven Hantson, Ronse Hilde Nonneman, Beveren Geert De Meyer, Lochristi Ria Poils, Aartselaar

Veel leesgenot

Egied Rossiau, Mechelen Elfriede Anthonissen Gerrit Van Dale Kristof Van Stichelen Cel Thuiscomposteren en Kringlooptuinieren

Gunther Coppens, Herzele Michel Spelier, Machelen Bo Vander Hulst, Vossem Stijn Claessen, Nederokkerzeel Natalja D’Hert, Mariakerke Maurice Van Belleghem, Westkapelle

1

Door de non-ferro fabrieken zijn er in sommige regio’s in Vlaanderen in het verleden heel wat schadelijke metalen in het milieu terecht gekomen. Verneem meer over hoe je in die regio’s veilig groenten kan kweken op de infosessie ‘Teel veilig je eigen groenten!’ Wanneer en waar: 22 oktober in Lommel, 26 oktober in Beerse, 27 oktober in Overpelt, 29 oktober in Neerpelt Meer informatie vind je op: www.compostmeester.be

Marcel Hombroux, Gingelom Denduyver Marc, Lichtervelde Het juiste antwoord op die vraag was 1240 liter!

Omer Van Hove, Belsele Benny De Wilde, Tienen Nicole De Meersman, Mespelare

We brachten alle winnaars op de hoogte. Hun gemeente of intergemeentelijke vereniging zal hen vanaf september de prijs overhandigen.

De Compostmeester 51

Vlaamse Compostorganisatie vzw

Juni Compostmaand 2009 Een kijk op de activiteiten

Bezoekers kuieren door de tuin en houden halt bij Karin die de bezoekers weet te boeien met haar uitleg over de compostering in bakken. Zal zich dat weerspiegelen in de bakkenverkoop de komende weken?

Vlaams-Brabant

Naar aloude gewoonte doorkruisen wij Vlaco-medewerkers Vlaanderen elk juniweekend en bezoeken we activiteiten. Van andere activiteiten ontvingen we een verslag met foto’s.

Dilbeek

Londerzeel De eerste zaterdag van de maand is traditiegetrouw bezoekdag in het Hof Ter Winkelen. Tijdens Juni Compostmaand gaat dit gepaard met een werkatelier over mulchen en een rondleiding door Ivo Pauwels die tevens het nieuwe boek voorstelt.

Hier stellen de compostmeesters twee tuinen open. De eerste tuin is van compostmeester en Velt-lid Liesbeth Dothee. Een grote afhellende tuin met borders, fruit en groenten.

Liesbeth geeft uitleg bij de plantencombinaties op het droger gedeelte.

De tweede tuin is van Vlaco-lesgeefster Sonia Hannon. Een snipperpad leidt de bezoeker door de sterk begroeide tuin. Meer planten, meer werk zou je denken? Vergeet het maar, bij Sonia voelen de planten zich in hun sas en vragen ze weinig onderhoud.

Ivo Pauwels geeft een rondleiding over kringlooptechnieken alsof hij dat altijd al gedaan heeft en legt heel eigen accenten. De aanwezige gidsen (Sonia, Armand en Gerrit) leren veel bij…

Begijnendijk

Kampenhout

2

Kampenhout

In het Park van Relst organiseert Interza een kringlooptuindag waar alle geïnteresseerden uitleg krijgen over kringlooptuinieren en thuiscomposteren. De compostmeesters stellen een gelegenheidsstand op met een Eliet-hakselaar, mulchmaaier, vaten, bakken en folders. Het park is een voorbeeld van kringloopgroen. De vijver is omgeven door een vlechtwerk, het snoeihout slijt zijn laatste dagen in de takkenwal en de bladwanden vormen een doolhof.


West-Vlaanderen

De tuin van Jackie en André herbergt veel verrassings elementen. Je vindt er snoeihout verwerkt tot snippers, vlechtwerken, borderafsluitingen, insectenmotel – of flat.

Het snoeihout van struiken en bomen verwerkt Sonia ter plaatse.

De Panne De compostmeesters mogen een 80-tal bezoekers verwelkomen aan hun stand voor het park.

De meeste mensen komen uitleg vragen over een compostvat of –bak. Meest voorkomende opmerking: compost is té nat; compost is te droog; of : het vat werkt niet!

Juni Compostmaand 2009 Lichtervelde

Naast de uitleg over het hoe en het waarom, deelden de compostmeesters visitekaartjes uit met een meldnummer. Dit creëert een direct contact met een compostmeester, die via de telefoon al tips kan meegeven of, indien gewenst, een afspraak aan huis regelt.

Geïnteresseerden kregen een starterskit (kartonnen doosje) samengesteld uit : info, mulchmateriaal, een stek geurgeranium en als toemaatje een stokje zoethout om bij het thema te blijven.

Angeline Vanloo Compostmeester De Panne

Ingelmunster Zeer mooi uitgebouwde demoplaats waar kringloop technieken zoals composteren, grasbeheer en snoeihout aan bod komen.

De bezoekers krijgen een begonia of bakje kerstomaten mee.

Oost-Vlaanderen

Ook hier tonen de compostmeesters diverse kringloop technieken: kippen, mulchmaaier, composteren, hakselen, vlechtwerken, snipperwanden… De parkwachter is ook compostmeester en geeft zelfs uitleg bij de kleinschalige waterzuivering van het containerpark. De compo-mobiel van Mirom maakt het verhaal compleet.

Stekene Kringlooptuinieren in het ‘Huis van Lieske’

De compostmeesters van Stekene kenden een zeer druk voorjaar, en hadden niet alleen hun handen vol met hun zelf uitgewerkt scholenproject “Met Lieske naar school”, maar ook met deelname aan de jaarlijkse bloemen- en proeversmarkt op het marktplein van Stekene en met een infostand op de milieuhappening ‘Stekene anno 2050’. Als klap op de vuurpijl volgde de deelname aan de jaarlijkse ‘Juni Compostmaand’ waarbij het Kringlooptuinieren in het “Huis van Lieske” centraal stond. Het huis van Lieske is de woning annex natuurtuin van compostmeester en duivel-doet-al Marie-José Menu en Lieske zelf is het in compostkringen intussen bekende personage uit het boek van Marie-José. De compostmeesters richtten daar in samenwerking met de milieuploeg van de gemeente de tuin optimaal in als Kringlooptuin, zodat de bezoekers een zo breed mogelijke waaier aan mogelijkheden zagen van wat je met tuinafval, snoeihout en compost kan creëren én hoe je een tuin onderhoudsvriendelijk – en dus afvalarm – kan inrichten en er tegelijkertijd toch iets moois van maken. Marie-José heeft het geluk vanuit haar woning te kunnen genieten van een weids Stekens landschap, en zorgde ervoor dat de natuur letterlijk tot bij haar achterdeur komt. Rond het thema Kringlooptuinieren werden volgende activiteiten verricht: • Workshop creatief met snoeihout uit de tuin, grote wiglo; • Natuurtuin volop in bloei met in de hoofdrol margrieten en klaprozen, een stalletje met groene dakbegroeiing (oa. sempervivum), kippen en geiten die gft-afval opeten, demonstratie van de woelvork, werkbesparing door te mulchen met karton bedekt met houtsnippers, insectenhotel • Demonstratie composteermethodes: wormenbakken, compostbakken met symphytum naast geplant die regelmatig afgesneden wordt en de kwaliteit van de compost verbetert met voedingsstoffen, compostvaten met beluchtingsstok, zeven van compost op oude bedvering, zelf gefabriceerd composttoilet; • Fototentoonstelling van constructie kruidenspiraal met houten palen, snipperwanden en informatiefolders rond composteren en plantenexoten Dit alles werd overgoten met een drankje en een stukje taart, en elke bezoeker kreeg een klein zakje compost. Jan Van Dooren, Milieuambtenaar Stekene

Voederplankje voor vogels, gemaakt met snoeihout.

Bloemstuk met snoeihout, en tuinzetel rond boomstronk (in opbouw).

Marie-José schenkt enkele kinderen een ‘compostsnoepzakje’ van Lieske met de vermelding op het naamkaartje: “met groeten van Lieske en laten we samen goed voor onze aarde zorgen”.


3


Juni Compostmaand 2009

Assenede Deze demoplaats bestaat al enkele jaren en kreeg van in het begin een aantal vlechtwerken als omheining. Die zijn nu mooi bezet met korstmossen. Hier zie je drie goed gevulde compostbakken, houtsnippers als mulch en er staan ook enkele hakselaars.

De Pinte Hier kan je niet alleen de hakselaar winnen maar ook een compostbak en 2 compostvaten.

bezoek aan de wijkcompostinstallatie van het Schuttershof te Elversele, de terreinen van de schapenhouderij van compostmeester Johan Deyaert en de tuin van compostmeester Suzy. De fietsers werden verwend met kaas, ijs, pannenkoeken, koffie en frisdrank. Deze uiterst succesvolle activiteit is voor herhaling vatbaar.

Demoplaats Assenede

Elke bezoeker ontvangt op de koop toe een handige herbruikbare boodschappentas met infomateriaal en een biologisch afbreekbare balpen en kan gratis compost meenemen. Dit en de kringlooptechnieken lokte veel belang stelling. Ingrid Scheerlinck, Milieuambtenaar De Pinte

Dendermonde Deze goed onderhouden demoplaats aan de Verko installatie ligt wat afgelegen en trekt bijgevolg enkel echt geïnteresseerden. Vooral nadruk op composteren al zijn vlechtwerkje, takkenril, mulchen, beestenhotel, hakselaar en knuppelpad wel aanwezig.

Temse

Op de demo-compostplaats gaven de compostmeesters op zaterdag 6 juni een ‘compostinitiatie’. Onder gunstige weersomstandigheden ontvingen de compostmeesters tal van bezoekers. Naast de initiatie over thuiscomposteren besteedden ze de nodige aandacht aan het thema kringlooptuinieren met snoeihout. Na deze activiteit trakteerde het gemeentebestuur de compostmeesters op een bio-broodjesmaaltijd. Juni-compostmaand werd afgesloten op zondag 21 juni in de vorm van een ‘compostbabbel’. Compostmeester Jef Verspecht zorgde met zang en gitaar voor de nodige sfeermuziek. Iedere bezoeker genoot van een aperitiefje.

De compostmeesters van de Scheldegemeente staken de handen uit de mouwen met allerlei demonstratieen infostanden over ‘thuiscomposteren’.

4

Het startschot werd gegeven met een infostand op de wekelijkse vrijdagsmarkt op 15 mei waar de com postmeesters voornamelijk publiciteit maakten voor hun komende activiteiten. Heel wat marktbezoekers informeerden zich over thuiscomposteren en namen deel aan de wedstrijd waarbij 10 compostvaten te winnen zijn. Op zondag 24 mei organiseerden de compostmeesters van Temse een ontspannende fietstocht langs mooie plekjes in de Scheldegemeente. Een 70-tal fietsers brachten een


Speciale dank aan de compostmeesters Maria Lobelle, Susy Vandaele, Henri Vermeulen, Etienne Dietvorst, Jef Verspecht, Geert Flammand, Jef Vandermeulen, Wim Vereecken, Wim Barbier, Gilbert Van Kerkhove en Johan Deyaert, Vlaco, de intercommunale MiWA


en het gemeentebestuur van Temse die van “Juni Compostmaand 2009” te Temse een geslaagde editie maakten. Wim Vereecken

Kruibeke De tuin van Annette heeft een groot gazon en op eenvoudig verzoek plaatste een locale verdeler enkele mulchmaaiers. Achteraan ligt een kringloopplek met compostbakken, kippen, een beestjeshotel en een groentetuin.

Annette is al lang compostmeester. Haar dochter volgde recent ook de cursus maar het is de zoon die samen met haar enthousiast de tuin toont.

Lochristi

Tijdens de rondleiding in deze tuin ontdek je veel kringlooptechnieken: de siertuin vol bodembedekkers, takkenril van resthout en bamboeresten, mulching met compost in de moestuin, tuinpadjes in hakselhout (aanvoer uit containerpark), kleine vlecht-kunstwerkjes compostvat, kippen.

De IDM-compostmobiel zorgt voor de educatieve ondersteuning.

Lokeren IDM organiseert in het kader van Juni Compostmaand op 6 juni een fietstocht langs enkele interessante kringlooplocaties in Lokeren. Dankzij de aangename en rustige wegen en de prima bewegwijzering wordt het voor de talrijke deelnemers een aangename tocht. De fietstocht is opgevat als een kringlooprally, waarbij je onderweg een 8-tal vragen oplost omtrent het nuttige gebruik van snoeihoutresten. Op 4 locaties kan je terecht voor uitgebreidere informatie: • Het Molsbroek met zeer grote insectentuin • Het Recyclagepark, waar de compostmeesters uitleg geven bij het creatief gebruik van hakselhout • Wijkcomposteerpark ’t Compostjen: uitgebaat door 6 zeer gedreven compostmeesters, die beschikken over compostmateriaal in alle vormen en maten • Natuurtuin Ons Blokske: een ‘tuin’ temidden van landbouwpercelen, waar alleen afgedankte planten werden aangeplant, en waar zeer creatief wordt omgesprongen met stam- en snoeihout (wiglo’s, vogelkijkhut, schommel, composttoilet, beeldhouwwerken, …)

Zulte

www.natuurlijkzulte.net Zoals we in het vorige nummer van De Compostmeester vermeldden, trokken Ives Claeys en Sofie Dierick het project: de aanmaak van de DVD ‘Afval selecteren en thuiscomposteren’. De opnames illustreren methodes van het thuiscomposteren en kringlooptuinieren, de opstart van een compostvat of –bak, oplossingen voor moeilijkheden, … kortom mooi beeldmateriaal voor een beginnend composteerder. De DVD van 20 minuten is gratis ter beschikking van alle compostmeesters, leraars, verenigingen, … die les willen geven over thuiscomposteren. Onder grote belangstelling (250 kijkers naar de film op groot scherm) en in aanwezigheid van Mark Demesmaeker werd de DVD op 21 juni officieel voorgesteld in Zulte. Tegelijkertijd vond een tuinbeurs plaats met diverse standen van oa. Vlaco vzw, Velt, Natuurpunt, Omer Wattez, Natuurlijk Zulte, EM, Viking, Eliet, tuindecoraties, bijenhouders, tuinmachines,… Er zijn 1000 DVD’s gratis beschikbaar. Je mag de DVD openbaar vertonen en schenken (niet verkopen!) aan alle mensen die je kent. De DVD (één of meerdere exemplaren) kan je bestellen door een mailtje te sturen naar natuurlijk.zulte@ busmail.net of telefonisch via 0479/29.60.64 met vermelding van je naam, adres, telefoonnummer en het doel (compostmeester, school, vereniging of gewoon als burger die wil starten met composteren). De DVD(s) krijg je dan gratis toegestuurd. Naast de DVD werkten de compostmeesters van Zulte ook aan een sensibilisatiecampagne om de mensen aan te zetten tot mulchmaaien, thuisverhakselen en thuiscomposteren. IVM verspreidt deze affiches in alle gemeenten van het werkingsgebied.


5



Antwerpen

Balen De compostmeesters van Balen organiseren op hun activiteit een aanwezigheidstombola waarbij je een compostbak en waardebonnen van AVEVE tuincentra kan winnen.

Bornem

Een tevreden winnaar die de bak snel in gebruik zal nemen

vzw ’t Wielhof

Kasterlee Achteraan in het park Ark van Noa (speeltuin, zwemvijver, kinderboerderijdiertjes) zijn de compostmeesters paraat. Na de bakken, vaten, vlechtwerkje, bladerwandje en enkele boomstamschijven als voorbeeld van een paadje kom je aan een uitgebreide proeftafel van bio-producten waar je de posters kan lezen terwijl je staat te kauwen. De compostmeester/milieuambtenaar geeft een boeiende presentatie over snoeien en snoeihout.

de toeschouwers, het verterende materiaal om van bak 1 naar bak 2. Niet alleen op de demoplaats, maar ook in het park vind je tal van voorbeelden van verwerkt snoeihout.

Laakdal

Oud-Turnhout

In het centrum van Oud-Turnhout woont de pastoor. En wanneer de pastoor op vakantie is, dan nemen de compostmeesters zijn tuin over. Onder het alziend oog van Jerom de compostworm poten ze een tent met bioproducten neer. In de borders staan nette paaltjes waarop je wat uitleg over composteren en bio-producten kan lezen. En achteraan vind je en paar grote hakselaars. Een mini vlechtwerk is de ondergrond voor de bordjes ‘wat wel’ en ‘wat niet’ te composteren. Verder klinkt vrolijke muziek door de tuin en geven de compostmeesters op vraag een demonstratie composteren. Aardig en gezellige bedoening…

Mol 6

Ondanks de regenbuien is er een constante stroom van bezoekers in de demoplaats van het ecocentrum De Goren. Compostmeester Marc zet, terwijl hij uitlegt verschaft aan


De tuin van Marc Biermans is nog volop in aanleg. De reeds klaargelegde borders kregen een flinke laag hakselhout om onkruidgroei tegen te gaan. Resten uit de groentetuin composteert hij samen met zijn grasmaaisels en houtsnippers in wel 6 geschakelde bakken. De bezoekers kunnen meer uitleg krijgen over verschillende hakselaars. Ook scholen komen hier op bezoek. Marc hing speciaal voor de compostlessen een schoolbord onder de carport.

Westerlo De compostmeesters geven uitleg over de hakselaars en composteren

Limburg


Zoersel

Lummen

De 1000-jarige eik van Lummen is de blikvanger van het ‘Boomenfeest’. Veel volk komt naar de talrijke ludieke, informatieve en kinderactiviteiten. Ook de stand van de compostmeesters krijgt veel belangstelling. Ze zagen vandaag al meer volk aan hun demonstratie dan alle voorbije jaren samen. Mohammed en de berg…

De tuin van Ivo Pauwels is een zogenaamde cottage-tuin met veel hagen, kamertjes, schaduw, rozen, bijzondere planten en ‘kringloop’ornamenten.

Putte De tuin van Harold Van der Veken in Putte is met liefde ingericht. Er zijn veel speelse hoekjes gecreëerd door hagen, hekjes en afsluitingen van wilgentenen.

Blikvanger is de takkenwal met krulwilg

Bonheiden De compostmeesters samen met Velt vzw, Natuurpunt en Oxfam staan paraat in deze grote tuin met grasveld, bloemenweide, zwemvijver en groentetuin.

Deels onder tent, deels buiten en tegen een achtergrond van een brede blijvende snipperwand en een vlechtwerk gaat de aandacht vooral naar composteren in vaten, bakken en wormenbakken.

Overpelt

Op deze demoplaats kan je heel wat technieken ontdekken om je snoeihout te verwerken en het infomateriaal is handig tentoongesteld in een eenvoudige uitvoering van de compo-mobiel.

Bocholt

7



Grond, grondiger, gegrond Al dan niet composteerbaar ?

Op verzoek van tientallen cursisten, lesgevers, compostmeesters, hobbytuiniers, … maakte Vlaco vzw een gedetailleerde lijst op waarin ‘alle’ al dan niet composteerbare tuinen keukenresten worden opgesomd. Deze detaillijst moet je zien als een uitdetaillering van de pragmatische oplijstingen die je zowat ‘overal’ aantreft: in compostbrochures (van bv. IGV’s, gemeentes, …), in composteerpublicaties (in bv. de boekhandel), in de Vlaco-cursus, …. De meeste van die bestaande lijstjes zijn tweeledig (‘ja composteerbaar’ of ‘nee niet composteerbaar’) en zijn (bewust) eerder summier gehouden om de composteerbaarheid inzichtelijk te maken voor de geïnteresseerde leek. Maar zeker jij als compostmeester weet dat composteerbaarheid in de praktijk niet steeds een zwart-wit kwestie is, maar eerder een verhaal met veel grijstinten en heel wat nuances afhankelijk van de plaats waar je composteert, de periode waarin je gecomposteert, het composteersysteem, het andere organisch materiaal dat mee composteert, … .

8

We werkten dus een composteerbaarheidsdetaillijst uit. Deze lange lijst kan je sinds enkele dagen terugvinden op de Vlaco -website www. thuiscomposteren.be (onder het kopje ‘Wat is composteerbaar?’). Deze lijst is min of meer en successief als volgt opgevat: 1. het gaat om een materialenlijst met namen van al dan niet composteerbare materialen. Deze lijst is alfabetisch gerangschikt. Er worden algemeen geldende termen gebruikt. 2. voor elk van deze materialen wordt vervolgens een hele reeks voorbeelden gegeven (dus het materiaal is bv. ‘gebak’, waarbij dan wordt aangegeven wat met gebak bedoeld wordt, nl. taart, cake, koekjes, wafels, biscuits, beignets, …). 3. voor elk van deze materialen wordt een foto getoond, zodat het ook visueel voldoende duidelijk is. 4. elk van de materialen uit de materialenlijst kan worden aangeklikt. Wanneer je een materiaal aanklikt, krijg je op je scherm een gedetailleerde toelichting bij het gekozen materiaal. 5. deze toelichting bestaat telkens uit 4 onderdelen: a. een definitie van het aangeklikte materiaal (wat valt er precies onder deze noemer ?)


b. de algemene kenmerken van het aangeklikte materiaal (vochtgehalte, stikstof, structuur, …) c. de composteerbaarheid van het aangeklikte materiaal (goed composteerbaar, moeilijk composteerbaar, beter niet composteren want …, en niet composteerbaar) d. een toelichting bij het aangeklikte materiaal (een gedetailleerde beschrijving van wat jij als composteerder allemaal dient te weten over dit materiaal, bv. waarop moet je specifiek letten ?, hoe staat het met het beleid ten opzichte van dit materiaal ?, is het waar wat ‘ze’ zeggen over dit materiaal ?, …) Hieronder lichten we bij wijze van voorbeeld één onderdeel uit deze lijst. • Papier o.a. papier, verpakkingskarton, keukenpapier, krantenpapier, tijdschriftpapier, … Definitie: Het hieronder besproken materiaal omvat o.a. papier, verpakkingskarton, keukenpapier, krantenpapier, tijdschriftpapier, niet-gebruikte papieren koffiefilters, … Algemene kenmerken: vochtig tot droog, koolstofrijk Composteerbaarheid: composteerbaar Toelichting: Papier en karton worden vervaardigd uit houtvezel. Ze bevatten voornamelijk cellulose en lignine (houtstof) die deels worden afgebroken, deels worden omgezet in humus. Eén enkel vel krantenpapier waarop je de aardappels hebt geschild kan gerust mee in de compost. De rest van de stapel oud papier geef je mee met de selectieve inzameling ervan. Dat is de beste manier om het te revaloriseren. Keukenrolpapier kan meestal vrij eenvoudig worden gecomposteerd; net als servettenpapier, overigens. Het is dun materiaal, het heeft een open en luchtige vezelstructuur, het neemt makkelijk vocht op, … waardoor het alle kenmerken bevat om snel te verteren. Let op: er zijn producenten die kunststofvezel of andere additieven in het keuken-, en servettenpapier verwerken. Dit soort papier kan

uiteraard niet worden gecomposteerd. Meestal geldt: hoe goedkoper het rolpapier is, des te beter het geschikt is voor compostering. Pas op met papier bedrukt met gekleurde inkt of met blinkend papier (van bv. weekbladen). Die kunnen, ondanks het feit dat ze voor de mens onschadelijk zijn, toch giftig zijn voor de composterende microorganismen of ze kunnen de ontwikkeling van microorganismen verhinderen. Daarom raden we aan om deze papiersoorten niet (te veel) in compostvat of -bak terecht te laten komen. Karton, en dan vooral ribbelkarton, kan de rol vervullen van bruin materiaal. Ook kartonnen eierdoosjes zijn geschikt. Kijk steeds of er geen plastiekresten of veel (kleurige) inkten zijn gebruikt. Let op: niet alle kartonsoorten zijn even geschikt. Hardgeperste karton (bv. van schoendozen) of sterk met inkt bedrukte karton (bv. verpakking van elektro) worden uit veiligheidsoverwegingen beter niet verwerkt in het composteringsproces (hardgeperste karton omdat hier synthetische lijmen in verwerkt kunnen zitten, met inkt behandeld karton omdat het niet steeds duidelijk is welke chemische samenstelling deze inkten hebben). De meest aangewezen manier om papier en karton te recycleren blijft echter de papierrecyclage. Enkel indien het papier en karton vervuild is door etensresten, kan het gebruikt worden in de compostering. Een bijzondere manier om karton te hergebruiken is ermee mulchen. Deze lijst werd met de nodige zorg en in samenspraak met al de Vlaco-lesgevers opgesteld. Maar een foutje of een onduidelijkheid is natuurlijk nooit uitgesloten. Heb je nog aanvullingen, ideeën, aandachtspunten bij deze materialenlijst, dan lezen we die graag. Stuur een mailtje naar kristof.van. [email protected]. We bekijken dan intern hoe we jouw informatie in de lijst kunnen inpassen. Alvast hartelijk dank.

West-Vlaanderen

Compostmeesters aan de slag Leerkrachten volgen compostles…. Alle scholen van Lo-Reninge werkten afgelopen schooljaar rond het thema afval. Om de leerkrachten om te vormen tot een ‘compost’leerkracht, zorgden de compostmeesters van Alveringem, Lo-Reninge en Vleteren voor een compostles, aangepast aan de geïnteresseerde leerkrachten. Een 11-tal leerkrachten kreeg meer uitleg over de verschillende composteermethoden, de

composteerbare en niet-composteerbare afvalfracties. Daarna werd de gehele compostkoffer door elkaar gehaald. Tot slot mochten de leerkrachten de handen uit de mouwen steken en 2 compostvaten opstarten…. Voor zowel de leerkrachten als de compostmeesters was deze compostles een aangename activiteit. Compostmeesters van Alveringem, Lo-Reninge en Vleteren

Opening nieuwe demoplaats op de kinderboerderij De oprichting van het Torhoutse team compostmeesters dateert van mei 1999 en sinds 2001 beschikten de compostmeesters over een demonstratieplaats op het recyclagepark. Een dergelijke demoplaats heeft twee doelen: 1. Sensibilisering van de bevolking om te gaan thuiscomposteren (o.a. met infoborden) 2. Tonen welke systemen en middelen er bestaan om te composteren, aangepast aan de grootte van de tuin. Maar vanaf 2007 rezen er problemen.

Antwerpen

Problemen oude demoplaats: • sluikstort van bedorven garnalen, mosselschelpen, zakken aardappelen en wortelen buiten de openingsuren van de demoplaats • de demoplaats evolueerde naar een ‘brengplaats’: vele inwoners met een tuin brachten hun afval liever naar de demoplaats, dan zelf thuis te composteren • door de constante uitbreiding van het recyclagepark (jaarlijks nieuwe afvalstoffen die gerecycleerd worden en dus meer containers) geraakte de demoplaats letterlijk in de verdrukking tussen containers en de bulldozer.

Vanaf begin 2008 brainstormden de compostmeesters over een verhuis en het uitbreiden van de demoplaats. De groenzone buiten het recyclagepark kwam ter sprake, maar al gauw werd de denkpiste Kinderboerderij gevolgd. Een vergadering met de coördinator, mevr. Veerle Callebert, een plaatsbezoek en … de nieuwe demoplaats was een feit. Voordelen nieuwe demoplaats: • geen inbreng meer toegelaten. Intern gebruik Kinderboerderij. ’s Avonds is het domein afgesloten. • geen betonvloer, maar gehakseld hout • uitbreiding van de middelen om thuis te composteren: demonstratie compostbak uit kunststof, paletten en draadnet (vroeger alleen kunststof) • nieuw: takkenwal, snipperwand en vlechtwerk. Was quasi onmogelijk op het recyclagepark. Bovendien ideaal, want het thema van Vlaco vzw voor “Juni Compostmaand 2009” was snoeihout • sensibilisering van de jeugd: naast composteren ook nestkasten, vlinderhuisjes en insectenhotel • sluit perfect aan bij de moestuin waarin compost zal worden gebruikt en de kippenrennen met zeldzame neerhofdieren • nieuwe infozuil met folders over hakselen, gazonmaaisel en verwerking snoeihout

Eddy Reynaert Milieuambtenaar Torhout

De zes van Aartselaar in actie!

De vrijwillige Aartselaarse Compost meesters - ze zijn met 7 waarvan 1 nog in opleiding - vierden zaterdag 13 juni hun 10-jarig bestaan. Al 10 jaar staan zij met raad en daad de bewoners van hun gemeente bij met het thuiscomposteren. Weg met het geitewollensokken-imago! In Aartselaar wordt er gecomposteerd volgens de nieuwste inzichten, helemaal passend binnen de huidige ecotrend. De compostmeesters en enkele vrijwilligers, onder de bezielende leiding van Milieuschepen Marijke Vandebroeck verwelkomden iedereen op het Laar met een bio-hapje en een drankje en toonden in ‘t kort wat composteren precies inhoudt: of hoe een last een lust kan worden. Van afval naar tuinplezier,

en - niet te vergeten - je bespaart met thuiscomposteren in je portemonnee! De bezoekers vulden ter plaatse een prijsvraag in waarmee je een compostvat met beluchtingsstok kon winnen. Ook kon je meedingen naar een Neo²-hakselaar door de wedstrijdvraag van Juni Compostmaand in te vullen. Nina Vanwonterghem Compostmeester Aartselaar

Compostmeesters: Stan, Hilde, Pierre, Nestor en Nina (Lieve was afwezig), Schepen voor milieu Marijke Vandebroeck, de vier vrijwilligers en een trotse Burgemeester Marc van den Abeelen.


9


Thuiscomposteren TIPS kringlooptuinieren Wespen en composteren

De zomer van 2009 was zeer rijk aan wespen. Afgelopen zomer liepen er bij Vlaco vzw tientallen vragen binnen van mensen die problemen hadden met wespen in hun compostvat. Het gebeurt inderdaad dat iemand die wespen in zijn compostvat ontdekt, in paniek de brandweer belt. De spuitgasten rukken dan uit met grof geschut: de gifspuit. De wespen gaan vervolgens dood, maar de miljarden nuttige organismen in het compostvat sterven eveneens. Wespen geheel vermijden is natuurlijk een onmogelijke opdracht, maar je kan wel enkele maatregelen nemen om het aantal wespen te beperken. Wespen zijn even nuttig als vervelend. Maar wespen zijn bovenal zoetekauwen. Wie een compostvat heeft waarin vooral tuinafval wordt gecomposteerd en waarin

het keukenafval gemakkelijk met tuinafval afgedekt kan worden, zal normaal gezien weinig last hebben van wespen. Een compostvat waarin zich naar verhouding meer keukenafval bevindt, waaronder groente- en fruitresten, oefent wel aantrekkingskracht uit op wespen. De klassieke remedies liggen hier voor de hand: de inhoud van het vat regelmatig beluchten met de beluchtingsstok, de bovenlaag afdekken met grasmaaisel, houtsnippers of bladeren, …. Veel mensen denken dat er wespen IN hun vat zitten. Dit wordt echter zeer dikwijls verkeerd ingeschat. Het geniet de voorkeur eerst eens de volgende proef te doen, om absoluut zeker te weten dat de wespen effectief in het vat zitten, en niet vanop een andere plek massaal rond jouw compostvat komen vliegen. Wespen trekken zich in de schemering terug in hun nest. Als het donker is, zie je ze niet. Haal dan het deksel van het compostvat en dek het vat af met gaas, een oud gordijn of tule. Zitten er de volgende ochtend geen wespen in het vat, dan hebben ze

hun nest elders en is uw compostvat niet meer dan een veelbelovende voedselbron. Je zou het net nog een tijdje ter plaatse kunnen laten en de inhoud van je compostvat met gras, houtsnippers of bladeren kunnen afdekken. Na enkele dagen zullen de wespen zeker wegblijven rond je vat. Als de wespen écht IN het vat blijken te zitten, kan je proberen het vat af te plakken en de grotere luchtgaten dicht te maken, gedurende pakweg een week. De organismen in de compost krijgen nog steeds genoeg zuurstof, terwijl de wespen niet kunnen uitvliegen omdat de doorvlieggaatjes te klein zijn. Wespen hebben behoefte aan licht en dat krijgen ze niet in een flink afgesloten vat. Na een week in het donkere compostvat sterven ze af omwille van lichtgebrek. Deze methode is en blijft nog altijd beter dan met vergif te moeten uitrukken.

Wegwijs in het bos van recyclagelogo’s Wat al dan niet thuis composteerbaar is, daar ben je als compostmeester goed van op de hoogte. Het gebeurt nog maar zelden dat jij compostmeester tuinen keukenresten in de compostbak kiepert, die er eigenlijk helemaal niet in thuis horen. Maar verpakkingsafval levert geregeld nog wel problemen op. Mag dit eierdoosje nu wel of niet worden gecomposteerd? En wat mag ik doen met die verpakkingsfolie en dat botervlootje? Allemaal vragen die we geregeld zien en horen opduiken. Voor wie tussen de bomen terug het bos wil zien, lijsten we hieronder nog eens de belangrijkste recyclagelogo’s op. Het gaat om logo’s die allemaal een zekere relatie vertonen met het thuiscomposteergebeuren, en die in bepaalde gevallen voor onduidelijkheid zouden kunnen zorgen. De meeste logo’s bevatten pijlen die wijzen op recyclage maar elke stroom heeft zijn eigen proces. Dit kringlooplogo met drie pijlen vind je op verpakkingen van papier en karton. Het betekent dat deze verpakkingen samen met oud papier gerecycleerd kunnen worden. Het symbool wil echter niet zeggen dat de verpakking van betreffend product altijd gemaakt is van gerecycleerd papier of karton. Het glasbaklogo staat op eenmalige glazen verpakkingen. Het betekent dat de gereinigde verpakking in de glasbak hoort en wordt gerecycleerd. Het betekent niet dat de inhoud van flesje of bokaal eerst ergens (bv. in een compostvat) in moet uitgegoten worden. Glas hoort uiteraard absoluut niet in de compostering thuis.

10

De kunststoffenindustrie heeft een coderingssysteem dat recyclers helpt bij het sorteren van kunststofproducten. In het coderingssysteem zijn 7 kunststofsoorten ondergebracht. Het nummer (1-7)


verwijst naar het soort kunststof waaruit de verpakking is gemaakt. Het symbool is bedoeld voor recyclingbedrijven. De magneet en het blikje vind je op metalen verpakkingen. Het betekent dat de verpakking met behulp van magneten uit de afvalstroom wordt gehaald en gerecycleerd. Het ALU logo staat op verpakkingen van aluminium. Ook deze verpakkingen worden uit de afvalstroom gehaald en gerecycleerd. Het vuilnisbakje met de wijzende hand of figuurtje kunt u aantreffen op allerlei verpakkingen die er gevoelig voor zijn op straat terecht te komen, zoals drankenblikjes. Het logo betekent dat de lege verpakking in de vuilnisbak hoort. Het logo betekent niet dat de particulier moet opletten wanneer hij dit materiaal zomaar in de restafvalvuilnisbak gooit.

Duitsland, België, Engeland, Frankrijk, Ierland, Luxemburg, Oostenrijk en Spanje gebruiken het groene punt-logo. Italië kent wel het Groene Puntsysteem, maar past het logo niet toe op verpakkingen. Het logo betekent niet dat het betreffende materiaal composteerbaar is. Het OK compost-label: de composteerbare materialen die dit label dragen zijn composteerbaar in een professionele compostering. In Vlaanderen zijn ze echter niet toegelaten bij de gftophaling Voor deze afbraak is soms een temperatuurspiek nodig. Deze producten kunnen dus niet bij particulieren gecomposteerd worden.

Dit logo laat zien dat het bedoelde materiaal niet in de afvalbak thuishoort. Meestal tref je dit logo aan op allerlei soorten kga.

Het OK biodegradable-label: Biodegradatie kan zowel in de bodem als in water. Wanneer een product dit label bezit, dan is het in de bodem binnen 2 jaar voor 90% afgebroken. Het betekent niet dat het binnen de normale termijnen van 6 à 9 maanden in de compostering wordt afgebroken. Deze materialen horen dus niet bij particulieren gecomposteerd te worden.

Producten die het kiemplantlogo mogen voeren, zijn composteerbaar in een professionele compostering. In Vlaanderen zijn ze echter niet toegelaten bij de gft-ophaling. Dit logo betekent geenszins dat dit materiaal in de thuiscompostering mag !! Daarvoor bereikt de thuiscompost onvoldoende hoge temperaturen.

Het OK compost Home-label: Producten die dit label dragen kunnen ook in compostvaten, -hopen of –bakken gecomposteerd worden. Indien het composteringsproces op de goede manier verloopt, vallen ze binnen de 4 maanden uiteen en biodegraderen ze bij 20°C in 6 maanden.

Het logo met een groene en een witte pijl betekent dat de producent van de verpakking bijdraagt aan de kosten van het afvalscheiding- en recyclingsysteem ‘Groene Punt’.

Thuiscomposteren TIPS kringlooptuinieren Waarom mogen de composteerbare verpakkingen niet bij het gft-afval? In overleg met alle betrokkenen (OVAM, intergemeentelijke verenigingen, gemeenten, Vlaco vzw) is de gft-definitie de afgelopen jaren niet aangepast. Alhoewel er vanuit de biologische verwerking duidelijk interesse bestaat in composteerbare, biobased verpakkingen, zijn er ook ernstige bedenkingen, zoals ook geformuleerd in diverse beleidsplannen van de OVAM. • Het gft-afval is in Vlaanderen een zeer zuivere stroom. Dat is de verdienste van de gemeenten, intergemeentelijke verenigingen, de OVAM en Vlaco vzw, die blijven sensibiliseren over wat wel en wat niet composteerbaar is. • De hoeveelheden biobased verpakkingen zijn zeer klein ten opzichte van de hoeveelheid gft-afval die selectief wordt ingezameld. Men raamt dit op 1,5 kg (op een termijn van 10 jaar) ten opzichte van ongeveer 80 kg/inw./jaar gft-afval. In 2007 is er 450 ton bioplastic op de Vlaamse markt gebracht. Het grootste deel daarvan zijn dan nog de schaaltjes van bagasse en die worden samen met het papier en karton gerecycleerd. • Er is een duidelijk probleem met het communiceren rond het composteren van biobased verpakkingen in Vlaanderen. Consumenten in België, zo blijkt uit een enquête van Fost Plus, kunnen niet goed wijs uit de termen en logo’s die er momenteel op de markt zijn. Dit bemoeilijkt de sorteerboodschap en maakt de insleep van niet composteerbare verpakkingen zeer waarschijnlijk. Bovendien is

het moeilijk om een uniforme communicatie op Vlaams niveau op te zetten? Slechts een beperkt deel van de bevolking kan deelnemen aan de selectieve inzameling van gft-afval. Bovendien zijn er verschillen in de verwerkingsinstallaties, waar afhankelijk van de regio rekening mee moet worden gehouden. Zo zullen composteerbare verpakkingen in bijvoorbeeld een mesofiele (koude) vergisting niet worden afgebroken. • Het toelaten van composteerbare plastics bij professionele composteerinstallaties zal zeker resulteren in de instroom van conventionele plastics. Bij een door Fost Plus aangestuurde simulatie van de potentiële vervuiling werd duidelijk dat de compost dan onverkoopbaar werd. De composteringssector is echter wel geïnteresseerd om zuivere monostromen van composteerbare verpakkingen te verwerken. Indien bijvoorbeeld een fastfoodketen kan overschakelen op composteerbare verpakkingen, kan al het afval uit het restaurant samen worden ingezameld en worden verwerkt in een composteringsinstallatie. Als op evenementen composteerbare bekers selectief worden ingezameld, is de sector zeker geïnteresseerd deze te composteren. Als de verpakkingen van groenten en fruit uit de distributiesector composteerbaar zijn, kan het afval van vervallen producten in zijn geheel naar een composteringsinstallatie. Er zijn dus gegronde redenen om de inzameling van

Schaaltjes op basis van suikerriet (bagasse)

composteerbare bioplastics met het gft-afval niet aan te moedigen. Naast compostering zijn ook andere verwerkingspistes mogelijk, bijvoorbeeld door recyclage in nieuwe producten. In alle gevallen gaat het er om een “zuivere” monostroom te bekomen. Die is beter beheersbaar doordat de afvoer naar een optimale verwerkingsinstallatie eenvoudiger georganiseerd kan worden en doordat een betere verdeling in het verwerkingsproces mogelijk is.

Kunnen de verpakkingen met OK-compost-home logo thuis worden gecomposteerd? Technisch is dat zeker geen probleem. Deze verpakkingen zijn getest en goed bevonden. Echter ook hier is en blijft de communicatie het struikelblok.

Info kort

Het ecologisch houden van kippen

Kippen kwamen de laatste jaren regelmatig in het nieuws. Soms negatief, in tijden van voedselcrisis of omdat je de dieren moest ophokken of afmaken. Maar nog vaker positief: kippen zijn eersteklasse afvalverwerkers! Heel wat steden, gemeenten en milieuverenigingen promoten de scharrelaars omdat ze het afvalprobleem aan de bron aanpakken. Kippen smullen van onze keukenresten en nemen op deze manier deel aan de kringloop in de tuin. Maar hoe begin je aan het houden van kippen? Welk ras kies je het best? Waar plaats je het hok, hoe groot

moet de ren zijn en hoe houd je kippen gezond? Op al deze vragen geeft het Velt-handboek originele en duurzame antwoorden. Wie goed geïnformeerd start en de eenvoudige maar juiste tips opvolgt, zal na een poosje enigszins verwonderd ontdekken dat de kippen zelden ziek zijn, dat ze er vinnig en kwiek bijlopen en dat ze zonder problemen op tijd en stond hun ei kwijt kunnen. Dat het boek veel concrete tips bevat en enkele bijlagen met adressen waar je bijvoorbeeld biologisch kippenvoer of streekeigen rassen vindt, is ongetwijfeld

een meerwaarde. Wil je zelfgekweekte dieren ruilen of je kippen de kans geven te paren met een partner van hun eigen ras, surf dan naar www. ecozoekertjes.be Het ecologisch houden van kippen, 176 pagina's, vierkleurendruk, verkrijgbaar in de betere boekhandel, €19,50. Of rechtstreeks bij Velt: www.velt.be/ publicaties . Wie lid is of wordt, krijgt korting!


11

Compost spinsels


Boek Composteren en Kringlooptuinieren

Ik heb met het boek Composteren en kringlooptuinieren het geluk dat de realisatie ervan een groepswerk was waaraan tal van compostmeesters, kringloopexperten en mensen van Vlaco vzw intensief hebben meegewerkt. Ze gaven ideeën, puurden het boek tot op de letter uit en zorgden ervoor dat in hoge mate met alle strekkingen en visies van de milieubeweging rekening werd gehouden. Vooral Gerrit Van Dale was me daarbij een voortdurende steun en toeverlaat. Een kringlooptuin is een tuin waarin het woord afval niet meer bestaat. Toch moet ik dat woord afval af en toe hanteren. En de basisidee dus een beetje afvallig zijn. Alles wat in de tuin groeit heeft waarde. Of het nu takken, bladeren of grassprietjes zijn. Ze zijn waardevol en voegen iets toe aan de tuin. Ze spelen een nuttige rol in de tuin. En wat mij als verwoed tuinier ten zeerste aanspreekt: ze kunnen een tuin mooier en speelser maken. Tuinafval wordt omgevormd tot bouwstenen voor een intens mooie, sfeervolle tuin. Meer nog het boek reikt je al vanaf de aanleg van de tuin trucs en weetjes aan waarmee de tuinier al vanaf de aanleg aan kringlooptuinieren kan doen. De natuur is onverbeterlijk. Wie de kringlopen in zijn tuin respecteert, tuiniert met de natuur mee. De tuin zal er mooier, boeiender en gezonder van worden. Je onmiddellijke omgeving wordt een gezond kader waarin het heerlijk toeven is. En in deze tijd van crisis wordt het nog duidelijker dan voorheen. Alleen de tuinbank geeft de hoogste rente. Een verstandige tuinier probeert mee te denken met en in te spelen op de natuurlijke processen in zijn tuin én probeert de talloze organismen die de afbraak- en opbouwprocessen aan de gang houden voor zich te laten werken. Een tuinier die met de natuur werkt en onder meer thuis composteert is een ondernemer die nog veel meer werknemers heeft dan mijn Franse imker destijds waarbij ik een tijdje mocht werken en altijd zei dat hij met ongeveer duizend korven met alles samen minstens 80 miljoen honingbijen ‘le plus grand entrepreneur de France’ was.

12

COLOFON

Maar laten we heel concreet worden, net als het boek overigens. Het reikt kringlooptechnieken aan.

Uitgave van de Vlaamse Compostorganisatie vzw Redactie: Elfriede Anthonissen, Kristof Van Stichelen en Gerrit Van Dale Vormgeving: Reclamebureau Mink Druk: Drukkerij Buroform V.U.: Ann Braeckevelt, Kan. De Deckerstraat 37, 2800 Mechelen

De Compostmeester De Compostmeester 51 51

Het gaat over mulchmaaien en het gazon beperken door bodembedekkers, bredere borders, een bloemenwei of een hooilandje. Over traaggroeiend gras. Het gebruikt snoeihout voor takkenrillen, snipperwanden, ornamenten, boomschijf- en knuppelpaden, vlecht schermen, klimsteunen en rijshout. Het reikt andere snoeitechnieken aan, vertelt dat je de juiste plant op de juiste plaats kunt planten, kleinblijvende bomen en struiken, juiste plantafstanden, traag groeiende en wilde hagen. Het vangt bladeren op in bladwanden, mulch en winterdekens en vertelt over bomen en struiken met zacht verterend blad. Het weet plantenresten uit sier- en moestuin te verwerken in sierstukjes of aan de vogels en de insecten te geven. En uiteraard te composteren tot het zwarte goud of zoals de grootste tuindiva die ik ooit ontmoette, Jelena de Belder, me ooit zei ‘het alpha en omega is van het tuinieren’. Ook groente – en fruitresten uit de keuken vinden hun weg naar leuke recepten, naar kippenvoer en grondstoffen voor lekkere eieren, of worden delicatessen voor de compostorganismen. Zelfs bouwhout en steenpuin vindt zijn weg naar originele rotstuinen, kruidenspiralen, beestjeshotels en vogelverschrikkers. Je leest het, met dit gloednieuwe, innoverende en praktische Vlaco -boek “Composteren en kringlooptuinieren” kan iedereen zijn voordeel doen. Zelden mocht ik zo een nuttig boek schrijven. En wat die vogelverschrikkers betreft. Geen nood. De vogels houden van deze nuttelozen van de tuin die arm en sjofel in hun oude kleren zitten. Ik zal snel moeten zijn, wil ik nog lekker fruit van mijn boom kunnen oogsten. Want de enige echt effectieve vogelverschrikker in mijn tuin ben ik zelf. Ivo Pauwels

Redactie-adres:

VLACO vzw, Cel Thuiscomposteren en Kringlooptuinieren Kan. De Deckerstraat 37, 2800 Mechelen Tel.: 015 451 370 - Fax: 015 218 335 E-mail: [email protected]

Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen is toegelaten, mits bronvermelding.

91138

Sinds eind juni is het boek van Ivo Pauwels en Vlaco vzw verkrijgbaar in de boekhandel. Tijdens Juni Compostmaand kon je de bezoekers van de activiteiten een kortingsbon aanbieden. Maar om het zelf te doorbladen is het nog wachten. In september nl. krijgen alle Intergemeentelijke verenigingen de mogelijkheid om het boek voor de compostmeesters aan te schaffen. Ivo Pauwels dompelt je alvast onder in de sfeer van het boek.

Juni Compostmaand 2009

Recommend Documents