h e t h o ut b l a d
28
j u n i 2 0 05
j u n i 2 0 05 h e t h o ut b l a d
29
w o n i n g b o u w p ro j e c t v i j f h u iz e n
o n vo o rwa a r d e l i j k hout
Zelfs de Franse balkons zijn van hout in een gloednieuw ministadje bij Fort
door Archiprix bekroond. Hij werkte toen al bij Soeters Van Eldonk architecten, vooral aan stedenbouwkundige
j u n i 2 0 05
Vijfhuizen. Architect Jaco Woltjer uit Amsterdam paste hier een drastische
ontwerpen. De reden dat hij de opdracht voor Vijfhuizen won, lag met name in de opzet van zijn plan.
vorm van hout(skelet)bouw toe, waarbij constructie, gevelbekleding, kozijnen en plafonds onverbloemd van onbehandeld hout zijn.
Zelf opgegroeid in de Noordoostpolder, wist hij hoe noodzakelijk het is in een dergelijk vlak landschap ook plekken te creëren die beschutting bieden. Vandaar dat hij deze opdracht ontwierp als een soort ministad. Daarbij liet hij
h e t h o ut b l a d
30
Het is ongebruikelijk: een architect die door een gloed-
zich leiden door de vorm van de locatie, die tussen de
nieuwe woonwijk loopt en door de bewoners wordt
geniedijk en een verlaten spoordijk is ingeklemd. De
begroet, alsof ze allemaal afzonderlijk zijn particuliere
geniedijk loopt krom, en dat heeft de architect uitgebuit
opdrachtgever waren. Toch overkomt dat Jaco Woltjer als
door in het breedste gedeelte een heus plein te maken, als
hij zijn eerste zelfstandig gerealiseerde woningbouw-
grootste van een serie halfbeschutte plaatsen waarlangs de
project bezoekt. Het telt in totaal achttien woningen, in
woningen in wisselend perspectief staan opgesteld. Aan
opmerkelijke houtbouw. En daarin schuilt dan ook het
dat plein staat alleen een blokje van zes rijtjeshuizen,
geheim van die hechte band tussen architect en bewoners:
volgens de architect 'een langhuis'. De overige twaalf
het ontwerp liet de kopers vele keuzen in de indeling en
woningen zijn steeds twee-onder-tweekappers, in één
het uiterlijk van hun huis.
bouwvolume maar wel elk met een eigen lessenaarsdak. Per duo is de noordelijke woning een beukbreedte groter
Werelderfgoedlijst Ook de aanleiding tot dit woning-
dan de zuiderbuur.
bouwproject was bijzonder. Het komt namelijk voort uit de herbestemmingsplannen voor Fort Vijfhuizen. Dit bolwerk
Tektonisch Houten huizen moesten het worden. Dat
maakt deel uit van de beroemde Stelling van Amsterdam,
vond de opdrachtgevende stichting al direct, want passend
een militaire verdedigingslinie die tussen 1870 en 1920
bij de locatie én de doelgroep. Woltjer dacht op deze mate-
werd aangelegd om de hoofdstad in oorlogstijd door een
riaalkeuze door, over hoe kunstenaars bij voorkeur wonen.
brede ring water van ondergelopen land te beschermen.
Zo kwam hij op het idee van 'een houten schuur, een
Als verdedigingswerk is het nooit gebruikt, maar omdat
onbestemd gebouw waar een bewoner aan kan blijven
het geheel van zo'n 135 kilometer nog zo goed intact was,
timmeren.' Meteen daarop was zijn conclusie: houtskelet.
werd het in 1996 door de Unesco op de Werelderfgoedlijst
Toch dacht hij daarbij aan iets ongebruikelijks, namelijk
gezet. Alle onderdelen kregen een beschermde status,
letterlijk aan een houten skelet: een draagconstructie van
hetzij als rijks-, hetzij als provinciaal monument. En dat
kolommen en liggers. Normaliter wordt bij houtskelet-
betekende weer dat initiatieven tot hergebruik konden
bouw de dragende functie vervuld door prefab wanden.
rekenen op financiële steun. Zo ook bij Fort Vijfhuizen.
De kern daarvan bestaat weliswaar uit een houten raam-
Hier maakte de Stichting Kunstfort Vijfhuizen zich sterk om
werk, maar dat kan met elk willekeurig materiaal worden
het een bestemming van kunstenaarsateliers, expositie-
bekleed. De architect wilde daarentegen dat het houten
ruimte en café-restaurant te geven. De helft van de beno-
skelet niet alleen de drager werd, maar ook in het zicht zou
digde investeringskosten kon via monumentensubsidies
blijven. In vakkringen heet zoiets tektonisch: je ziet aan het
worden verkregen, de andere helft moest de stichting zelf
bouwwerk hoe het is gemaakt. Een praktisch voordeel is,
opbrengen. En zo ontstond het plan tegenover het fort, aan
aldus Woltjer, dat bijvoorbeeld alle binnenwanden schade-
de andere kant van de eveneens tot de stelling behorende
loos kunnen worden gesloopt, en dat je vides kunt maken
geniedijk, een wijkje kunstenaarswoningen te bouwen.
door het deels weghalen van vloeren.
De verkoop hiervan moest het budget sluitend maken.
Houten kathedraal En een echt houtskelet is het Halfbeschutte plaatsen
geworden, mede dankzij de loyale instemming van VDH
Jaco Woltjer kreeg de opdracht via een besloten prijsvraag.
Konstruktieburo uit Odoorn, dat toevallig kort tevoren een
Hiervoor waren uitsluitend jonge architecten uitgenodigd
woonhuis volgens een vergelijkbare bouwmethode had
die zich al bij hun afstuderen hadden onderscheiden. Zo
neergezet. Ook aannemer Kingma Bouw te Lelystad
was Woltjers slotwerkstuk aan de TU Delft in het jaar 2000
steunde de bouwwijze volledig en dacht kritisch mee over
Zes rijtjeshuizen en twaalf twee-onder-tweekappers als
foto's: www.johnlewismarshall.com
Situatieschets.
j u n i 2 0 05
nieuw onderdeel van de Stelling van Amsterdam.
Op de veranda van het langhuis nemen boomstammen van verduurzaamd inlands douglas de plaats in van gelamineerde kolommen.
h e t h o ut b l a d
tekeningen: jaco woltjer, architect amsterdam
31
Balkonhekken en -vloeren van bilinga, kolommen van azobé.
Van de twee-onder-twee-
Plattegronden begane grond
kappers is de noordelijke
en eerste verdieping.
4
2
woning een beukbreedte groter dan de zuiderbuur.
2
5
3
4 3
5 1
1
1
1
1
j u n i 2 0 05
Legenda. 1. Verblijfsruimten 2. Badkamer 3. Toilet 4. Berging 5. Verkeersruimte
32
1
h e t h o ut b l a d
6. Buitenruimte
1
6
6
Het interieur blijft vrij indeelbaar voor bijvoorbeeld vides. Op het nippertje kwam padoek beschikbaar voor de kozijnen.
Feiten en getallen Locatie:
Spieringweg 613, Vijfhuizen
Opdrachtgever:
Stichting Kunstfort Vijfhuizen
Ontwerp + openbare ruimte: Jaco Woltjer, Architect Amsterdam; Michiel Janssen, Casper Vos, Maarten van Tuyl Aannemer, houtskeletbouw: Kingma Bouw BV Lelystad Constructeur:
VDH Konstruktieburo Odoorn
Uitwerking openbare ruimte: Van Empelen van Aalderen Partners BV Heemstede Gelamineerd vuren:
GLC houtconstructies BV Arnhem
Padoek kozijnen:
Timmerfabriek Neede BV
Azobé/bilinga veranda's, bilinga hekwerken:
Houthandel Wijma & Zn BV Kampen BV
Omvang project:
2.675 m2
Bouwperiode:
September 2004 - mei 2005
Bouwkosten:
€ 2.500.000,Langsdoorsnede.
geanodiseerd aluminium geworden,' gruwt Woltjer als hij
mineerde kolommen (210 x 210 mm) over de volle hoogte
daaraan terugdenkt. Gelukkig hoorde hij op het nippertje
(tot 11,5 m hoog), die per verdieping aan weerszijden zijn
dat zijn vakbroeder Thomas Rapp bij timmerfabriek Neede
ingekeept. Hierin zijn dubbele gelamineerde liggers (90 x
kozijnen en deuren van padoek zou betrekken, prima
145 mm) geplaatst, als dragers van het dak en de vloeren.
kozijnhout dat onbehandeld kan blijven. Dat bleek de
Elk huis is opgebouwd volgens hetzelfde stramien, een
oplossing, temeer daar hiervoor al speciaal een KOMO-
raster van precies 3 x 3 m. Daarbij bleef in het midden van
certificaat was verleend. Toen het de timmerfabriek tevens
de woning steeds een kolom achterwege: de dubbele
lukte de benodigde hoeveelheid padoek tijdig in huis te
liggers kunnen een vrije overspanning van 6 m aan.
hebben, was de zaak beklonken.
Per woongebouw en per stramien werd eerst het skelet overeind gehesen; pas later zijn per verdieping de wanden
Beschorste boomstammen Een wandeling door de
aangebracht en vervolgens eerst weer de vloeren. Even
kleine nederzetting is een afwisselende ervaring. Te
was er dus telkens, bij elk gebouw, het beeld van een open,
beginnen bij het grootste plein biedt elke hoek een ander
kaal skelet. 'Een transparante houten kathedraal,' verzucht
perspectief. 'Dat zorgt ervoor dat de blik van de wandelaar
Woltjer. Maar hij heeft gedaan wat hij kon om de 'schade'
gaat dwarrelen,' zegt Woltjer. En inderdaad, er zijn genoeg
te beperken: in de afgebouwde woningen zijn de
details die het dwalende oog boeien. Wat te denken
kolommen in het interieur te zien, als pilasters in de
bijvoorbeeld van de fraaie horizontale badkamerramen,
binnenmuren. En ook de plafondbalken zijn volledig in het
die exact in de gevelcompositie passen. Van de houten
zicht, de geluidsisolatie bevindt zich óp de vloeren.
kiepstroken boven de deuren die kunnen worden opengezet, en van alle hekwerk dat zo zorgvuldig is gemaakt.
Ruigheid Naast het ruwvlekkerige betonnen fort wou
Het bewijst hoeveel aandacht hier steeds is besteed aan
de architect zijn woningbouw het liefst een vergelijkbare
alles wat een finishing touch behoefde, zoals de buiten-
ruigheid geven. Zo wilde hij eenieder duidelijk maken dat
verlichting van mooie Deense gevellampen en de regen-
die twee werelden aan weerszijden van de geniedijk stevig
pijpen, alle van zink. Ook de dakbekleding is van zink,
met elkaar verbonden zijn. Vergrijzend loofhout is dan de
omdat dit het beste past bij het vergrijzende gevelhout.
ideale keuze. Voor de gevel lag western red cedar voor de
Goed zichtbaar is hoeveel de bewoners zelf konden
hand. Tegenwoordig wordt dat meestal behandeld voor
kiezen, met winst voor de kopers zelf en voor de diversiteit
een gelijkmatige verkleuring, maar de architect wilde dat
van het plan als geheel. Er is een voortdurende alternering
juist niet. En ook voor alle andere geveldetails wilde hij
van gevelelementen: geheel dicht, hetzij met een groot of
onbehandeld, dus min of meer onregelmatig vergrijzend
iets kleiner raam dan wel voorzien van dubbele deuren.
hout. Zo'n keuze vergt veel kennis van de precieze eigen-
Sommigen kozen een garage, een gewone of een dubbel-
schappen van de verschillende houtsoorten. Zo is western
grote, en daar kon dan eventueel nog een dakterras op.
red cedar feitelijk alleen geschikt voor gevels: te zacht voor
Eén frivoliteit heeft Woltjer toegevoegd. Op de veranda
kozijnen (niet inbraakbestendig, tenzij in forsere afmetin-
van het langhuis nemen beschorste boomstammen van
gen), niet slijtvast genoeg voor balkonvloeren, te moeilijk
verduurzaamd inlands douglas de plaats in van gelami-
bewerkbaar voor het beoogde hekwerk, en niet sterk
neerde kolommen, puur om de ruigheid te versterken.
genoeg voor de dragende kolommen van de balkons. Voor elk van deze onderdelen moest dus ander hout worden
Toegesneden Het mooiste is een woning binnengaan.
gezocht, eerst kleurrijk maar uiteindelijk wel allemaal
Daar ervaar je het sterkst hoe dit project op z'n plaats is
vergrijsd.
toegesneden. Slapen doet men doorgaans beneden, op het maaiveld heeft zelfs niemand een tuin. Want wonen doe je
Padoek Voor de balkonhekken en -vloeren bleek
vanzelfsprekend boven. Dáár vind je het uitzicht dat dit
dezelfde houtsoort mogelijk: bilinga. De ondersteunende
project zo uniek maakt: dijken, water, weidse polder. En
kolommen zijn van azobé. Het grootste probleem waren
natuurlijk het Fort, die fraaie bron van inspiratie, waarmee
de kozijnen, waarvoor de architect met constructeur VDH
het allemaal ooit begonnen is. •
vele mogelijkheden heeft overwogen. Afzelia, iroko, robinia, jatoba - geen hiervan voldeed aan het plaatje, of er
hilde de haan
j u n i 2 0 05
was geen KOMO-keur op te krijgen. 'Het was al bijna
seerde gebouwen. Deze hebben een constructie van gela-
33
h e t h o ut b l a d
de bouwdetails. Zo kwam men ten slotte tot de gereali-
