J.E.F, van DONGEN ERVARINGEN EN GEDRAG VAN BEWONERS IN WONINGEN MET VERSCHILLENDE VERWARMINGSSYSTEMEN

J.E.F, van DONGEN

ERVARINGEN EN GEDRAG VAN BEWONERS IN WONINGEN MET VERSCHILLENDE VERWARMINGSSYSTEMEN

onderzoek in het demonstratieproject Westenholte te Zwolle

Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg TNO Lelden december 1985

NIPG-TNO

wassenaarsevre9 56

Ieiden postadres: postbus 124 2300 AC leiden telefoon 071 - L7 04 4r

@

1985 Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg Publikatienu¡nmer 85029

TNO

of gedeelÈelijke publikaÈie van dit rapport is alleen geoorIoofd indien daartoe schriftelijke toestemming is verleend door het Nederland.s Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg TNO. Gehel-e

INHOUD blz. SAMENVATTING EN CONCLUSIES

I

1.

INLEIDING

1

1.1 1.2 1.3

1 1 2

2.

ALGEMENE RESULTATEN 2.1 2.2 2.3

3.

Achtergronden en doelstellingen Kenmerken van de woningen Kenmerken van de onderzoekpopulatie

Algemene waardering van aspecten van de woning . . . Problemen met expliciet genoemde aspecten Samenvattend

5 7 10

SPECIFIEKE RESULTATEN

11

3.1

Het ervaren van de toegepaste verwarmingsinstallatie

11

3.1.1

16

3.2

3.3

17

3.2.1

Samenvattend

26

Het gedrag van de bewoners

26

3.3.1 3.3.2

26

3.3.5 3.4

3.5

Samenvattend

Het ervaren van het binnenklimaat

3.3.3 3.3.4

4.

5

Het gebruik van de thermostaat Het gebruik van de radiatoren en verwarmingsroosters Het gebruik van gordijnen Het ventilatiegedrag en het gebruik van de ramen Samenvattend

28 31 32 39

Het energieverbruik

39

3.4.1

43

Samenvattend

De voorlichting

DAGLICHTTOETREDING

44 45

BIJLAGEN

47

Bijlage 1. Plattegronden en gevelaanzichten

49

Bijlage 2. De gehanteerde vragenlijst en introductie bij de bewoners

51

Bijlage 3. Het gebruik van de ventilatieroosters, de ramen en binnendeuren van de vertrekken op de bovenetage . . .

82

SAMENVATTING EN CONCLUSIES

1.

ACHTERGRONDEN EN DOELSTELLING

In opdracht van SACON Projectconsulting b.v. te Zwolle en gefinancierd door de woningcorporatie SAVO, de Nederlandse Energie Ontwikkelingsmaatschappij b.v. (NEOM) en de'Provincie Overijssel is door het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg-TNO (NIPG-TNO) een onderzoek verricht onder de bewoners van nieuwe woningwetwoningen van de woningcorporatie SAVO te Zwolle. Deze woningen zijn voorzien van vier verschillende verwarmingssystemen en de doelstelling van het onderzoek was het bëwonersgedrag na te gaan voorzover dat van invloed is op het energieverbruik van de verschillende vexwarmingssystemen. Tevens is het oordeel van de bewoners over de toegepaste verwarmingssystemen en het binnenklimaat onderzocht. Uitdrukkelijk zij hier vermeld, dat het om een demonstratieproject gaat en dat de stand van zaken ten tijde van het onderzoek wordt weergegeven.

In februari 1985, een maand waarin de gemiddelde etmaaltemperaturen varieerden van zo'n +5" tot -8''C, is met een zeer hoge respons van 95% een mondelinge enquête gehouden. In totaal 104 woningen zijn in het onderzoek betrokken, als volgt verdeeld over vier clusters die op de toegepaste verwarmingssystemen zijn gebaseerd:

31 RAD 36 LV

woningen

woningen met radiatorverwarming

woningen

woningen met luchtverwarming zonder warmteterugwinning

32 LVWT woningen

woningen met luchtverwainning en warmteterugwinning

5 Vloer woningen

woningen

met

vloerverwarming

op

de begane

grond en radiatorverwarming op de bovenetage. Alle woningen zijn voorzien van een mechanisch ventilatiesysteem.

II 2.

KENMERKEN VAN DE WONINGEN EN DE BEWONERS

In het kort zij hier vermeld dat het vrij kleine nagenoeg identieke woningen betreft (inhoud 225m3) met êén bovenetage waarop zich twee slaapkamers bevinden, alsmede een (onverwarmde) bergingsruimte (eventueel te gebruiken als studieruimte of kleine slaapkamer), een badkamer en een ruimte waar de verwarmings- en ventilatie-installatie staat. Op de begane grond is in 71 van de 104 onderzochte woningen sprake van een "open" keuken. De keukenruimte is via een deur verbonden met een aangebouwde buitenberging. Waar sprake is van verwarming met radiatoren bevindt zich ook een radiator in het entreehalletje. Alleen in de van radiatoren en van vloerverwarming voorziene woningen zijn op de begane grond ventilatieroosters (in de raamkozijnen) aangebracht ten behoeve van de natuurlijke luchttoevoer. De woningen zijn goed geïsoleerd met een gemiddelde K-waarde van 0,54 W/m^K en een isolatie-index (I ) van 15,5. De ramen op de begane grond zijn voorzien van 'thermoplus' glas, die op de bovenetage van isolatieglas. De onderscheiden clusters woningen zijn ook wat kenmerken van de bewoners betreft, homogeen te noemen: sprake is van kleine huishoudens (tot maximaal 3 personen) met relatief jonge bewoners (25 - 35 jaar) die in de helft van de woningen overdag niet thuis zijn. Ook qua kleedgedrag bestaan er geen verschillen tussen de clusters: 3/4 van de bewoners kleedt zich binnenshuis 's winters gewoonlijk (tamelijk) dik. Voor bijna de helft van de respondenten was het hun eerste woning. Op vier na waren alle respondenten degenen die het meeste thuis waren en het betrof in 69% van de woningen vrouwen. In zes woningen hadden de bewoners geen stookervaring uit de vorige winterperiode (1983/1984).

3.

RESULTATEN EN CONCLUSIES

In deze samenvatting worden de voornaamste resultaten en conclusies van het onderzoek gepresenteerd. Tevens zullen de bevindingen worden verwerkt in een in 1986 door de NEOM uit te brengen brochure over praktijkervaringen van bewoners van zwaar geïsoleerde woningen.

m 3.1

De mate van tevredenheid over de verwarming

De algemene tevredenheid over de woningen is groot en aspecten die te maken hebben met de toegepaste verwarmingssystemen zijn niet zo dominerend dat hierdoor het algemene oordeel over de woningen duidelijk wordt beïnvloed. Wel blijkt' dat als er zaken verbeterd zouden moeten worden, in de meeste gevallen aspecten van de verwarming worden genoemd. In alle vier clusters zegt tenminste een derde van de respondenten vaak of soms problemen te hebben (gehad) met het verwarmen van hun woning. De problemen hebben zich het meest voorgedaan op de begane grond en wel in circa 60% van de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning, 35% van de met lucht verwarmde woningen met warmteterugwinning, 50% van de met radiatoren verwarmde woningen en in 2 van de 5 woningen met vloerverwarming. Het percentage bewoners dat tevreden of erg tevreden is met hun verwarmingsinstallatie is met circa 60% het hoogst in de met radiatoren verwarmde woningen en in de woningen met vloerverwarming. Bij koude weersomstandigheden (etmaalgemiddelde onder 0°C) was 75% van alle respondenten in de woningen met luchtverwarming zonder warmteterugwinning net niet tevreden tot erg ontevreden. Bij circa 40% was dit het geval in woningen met radiatorverwarming of in woningen met luchtverwarming en warmteterugwinning. De (slechts) vijf respondenten in de woningen met vloerverwarming waren allen in meer of mindere mate tevreden.

Geconcludeerd moet worden dat de algemene tevredenheid over de woningen als geheel groot is, maar dat er toegespitst op de verwarming, wel duidelijk sprake is geweest van onvrede. Deze onvrede wordt niet alleen geuit jegens beide toegepaste typen luchtverwarmingssystemen, maar geldt ook voor de geïnstalleerde radiatorverwarming.

3.2

Klachten over de verwarmingsinstallatie

Een nadere inventarisering van de klachten van de bewoners over de toegepaste verwarmingsinstallatie leidt tot het volgende overzicht waarin per verwarmingssysteem de percentages negatieve opmerkingen over de aangegeven aspecten zijn vermeld (tabel A ) .

IV Tabel A. Percentage respondenten per cluster dat negatieve oordelen geeft over aspektai van de installatie RAD (n = 31)

LV (n = 36)

LVWT (n = 32)

Vloer (n = 5)

39

25

6

20

electrische ontsteking

-

1/

-

20

ketelthermostaac

i

19

-

kamertbermostaat

13

36

9

geluld CV-Ketei

' 13

14

3

geluid ventilator

3

11

6

luchtstroming

-

56

53

verspreiding van warmte

13

25

41

opwarmtijdsduur

13

19

9

afkoeltijdsduur

6

19

9

bedieningsgemak

-

14

3

CV-ketel

Het grootste deel van de problemen heeft deels betrekking op technische voorzieningen

(met name de CV-ketel en de kamerthermostaat), deels op

koude luchtstroming en ongelijke warmteverspreiding. Tevens is gebleken dat zich in 16 van de 36 woningen in de LV cluster bevriezingsverschijnselen hebben voorgedaan in het watercircuit van de CV ketel. Er zijn geen verbanden gevonden tussen specifiek bewonersgedrag

(zoals thermo-

staatgebruik) en deze bevriezingsverschijnselen. Waarschijnlijk

speelt

het korte beluchtingskanaal hierbij een rol. In het eerste kwartaal van 1985 zijn reparaties aan de verwarmingsinstallaties verricht in 35% van de RAD woningen, 6 4 % van de LV woningen, 2 2 % van de LVWT woningen en 4ü% van de woningen met vloerverwarming. Dat geluidhinder relatief weinig optreedt, komt voort uit de zorg die bij het installeren van de ventilatoren is besteed aan maximale beperking van geluidemissies.

Bovenstaande leidt tot de conclusie dat er in alle clusters technische problemen met de verwarmingsinstallatie zijn opgetreden, vooral met de CV ketel en de kamerthermostaat. Daarnaast is in de met lucht verwarmde woningen de temperatuur en snelheid van de lucht uit de verwarmingsroosters een kritische variabele.

3.3

De b e o o r d e l i n g van h e t b i n n e n k l i m a a t

Afhankelijk van h e t t o e g e p a s t e verwarmingssysteem was c i r c a 30 - 50% vëui de ondervraagde personen n i e t d u i d e l i j k t e v r e d e n (erg t e v r e d e n of t e v r e den) over h e t b i n n e n k l i m a a t . In de met l u c h t verwarmde woningen o n d e r v i n d t ongeveer de h e l f t van de respondenten problemen met (koude) l u c h t s t r o m i n g , een a a n t a l d a t o v e r i gens overeenkomt met degenen d i e i n de met r a d i a t o r e n verwarmde woningen t o c h t ( u i t de v e n t i l a t i e r o o s t e r s i n de ramen) ondervinden. B i j n a u i t s l u i t e n d i n de met l u c h t verwarmde woningen t r e d e n b i j meer dan een derde van de respondenten stankproblemen op d i e worden v e r o o r z a a k t door bronnen van b u i t e n , v e e l a l l u c h t e n van open haarden v a n u i t

nabij

gelegen woningen en kookgeuren afkomstige van de d i r e k t e b u r e n . B i j 20% van de r e s p o n d e n t e n ,

e v e n r e d i g v e r s p r e i d over a l l e v i e r

clus-

t e r s , b l i j k t de afvoer van kookgeuren u i t de e i g e n woning problemen op t e leveren. In t a b e l B wordt (met k r u i s t e k e n s ) aangegeven waar en b i j welke weersomstandigheden (nk = n i e t zo koud, d a t w i l zeggen gemiddelde et:maaltemper a t u u r >0''C, en k = koud) t e n m i n s t e 15% van de respondenten h e t t e koud vond. Tabel B. Ruimten waar tenminste 15% van de respondenten het binnenklimaat als te koud ervaart RAD

LV

LVWT

Vloer

n k k

n k k

n k k

n k k

zitruimten

x

x

x

keukenruimten

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

entreehal

x

x

grote slaapkamer

x

x

kleine slaapkamer binnenberging

x

badkamer

(>p de begane grond is bij gemiddelde etmaaltemperatuur onder 0°C het binnenklimaat vrij veel als te koud ervaren: in de RAD en LV cluster

VI door respektievelijk 29 en 25% van de ondervraagden. Alleen in de RAD cluster bevindt zich in de entreehal een warmtebron. Het ontbreken van de verwarming in de entreehalletjes in de andere clusters verklaart de kouklachten daar. Tijdens het enquêteren zijn in de zitruimte gemiddelde luchttemperaturen gemeten vêui 19,2°C in de RAD woningen, 19,9*>C in de LV woningen en 21,3°C in de LVWT en vloerverwarmde woningen. 35% van degenen die de zitruimte te koud vonden is over het algemeen 'dun' gekleed en circa 25% van de respondenten gaf aan zich niet altijd te kunnen kleden zoals ze dit wenselijk achtten. Een deel van de respondenten, met 25% het meest in de met lucht verwarmde woningen met warmteterugwinning, vond de zitruimte te droog. Als men de woningen als basis neemt waar in het eerste kwartaal van 1985 geen reparaties zijn verricht aan de verwarmingsinstallatie (dus waar de bewoners geen problemen hebben gemeld) dan blijkt de beoordeling in de LV cluster relatief beter te zijn dan in tabel B is aangegeven, maar in de RAD cluster en in mindere mate in de LVWT cluster slechter. Dit duidt erop dat door nadere inspektie van de installaties en door goed overleg met de bewoners een verbetering van de situatie in de RAD en LVWT woningen wellicht nog mogelijk is.

Concluderend kan worden gesteld dat bij gemiddelde etmaaltemperaturen onder 0°C de verwarming in een vrij groot aantal woningen onvoldoende is geweest. Dit is in alle clusters het geval geweest, maar door de bevriezingsverschijnselen het meest in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning. Er zijn evenwel aanwijzingen dat door nadere inspektie van de toegepaste verwarmings- en ventilatie-installaties en door overleg met de bewoners een verbetering van het binnenklimaat alsnog gerealiseerd kan worden.

3.4. Het bewonersgedrag Er is nagegaan of er verschillen in bewonersgedrag tussen de clusters bestaan. Het gebruik van de thermostaat blijkt duidelijk afwijkend te zijn in de woningen met vloerverwarming: gemiddeld is de stand constant hoog en nachtverlaging en verlaging bij afwezigheid wordt er niet toegepast. Bij koude weersomstandigheden wordt in de met lucht verwarmde woningen

VII met warmteterugwinning de thermostaat gemiddeld minder hoog gezet en wordt deze bij afwezigheid eerder lager gezet dan in de overige clusters. De gemiddelde stand van de woonkamerthermostaat is in de RAD en LV woningen 5, in de LVWT woningen 4,7 en in de woningen met vloerverwarming 6,5 (op een schaal van 0-10). In de met lucht verwarmde woonkamers worden gordijnen meer gesloten om kou te weren dan in de van radiatoren voorziene woonkamers. Naast het feit dat in de RAD woningen een radiator wordt gebruikt in het entreehalletje, verschilt in de slaapkamers het gebruik van de radiatoren c.q. verwarmingsroosters alleen bij minder koude weersomstandigheden. In de met lucht verwarmde slaapkamers, en vooral waar warmteterugwinning is toegepast, wordt dem in ongeveer 50% van de woningen gebruik gemaakt van de verwarming; in de slaapkamers met radiatoren is dit in circa 25% van de woningen het geval. Alleen in de R7VD en Vloer woningen zijn op de begane grond twee ventilatieroosters aanwezig. Afhankelijk van de weersomstandigheden staat bij een kwart tot ruim de helft van de respondenten tenminste êén ventilatierooster altijd open. In een derde van de RAD woningen staan bij minder koude weersomstandigheden beide roosters gedurende 8 of meer uur per etimaal open. Voorzover kon worden nagegaan is er tussen de clusters geen verschil in gebruik van de afzuiginstallatie in de keukenruimte. De ramen op de begane grond worden in alle clusters weinig geopend en dan nog het meest in de RAD cluster. Het gebruik van de ramen in de slaapkamers verschilt wel per cluster. Het meest wordt er gelucht in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning, het minst in de met lucht verwarmde woningen met warmteterugwinning: respectievelijk in circa 40% en 5% van de slaapkamers staat het raam langer dan 8 uur per etanaal tot handbreedte open. De ventilatieroosters en de kamerdeuren op de bovenetage zijn over het algemeen het langst geopend in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning. Vrij uitgebreid luchten terwijl een slaapkamer wordt verwarmd gebeurt bijna uitsluitend in circa 35% van de woningen met luchtveirwarming zonder warmteterugwinning. Ten aanzien van het bewonersgedrag kan worden geconcludeerd dat in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning op de bovenver-

VIII

dieping langer wordt geventileerd en gelucht dan in de andere clusters. De met lucht verwarmde slaapkamers worden meer verwannd dan de met radiatoren verwarmde slaapkamers. De thermostaat in de woonkamers staat gemiddeld het laagst in de met lucht verwarmde woningen met warmteterugwinning en het hoogst in de woningen met vloerverwarming.

3.5. Het energieverbruik Het energieverbruik ten behoeve van het verwarmen over de maand februari 1985 (met 521 "graaddagen" in De Bilt) kan worden vergeleken met het verbruik in de met radiatoren verwarmde woningen (tabel C ) . Tabel C.

Het energieverbruik per verwarmingssysteem vergeleken met de RAD cluster) RAD

LV

(in percentages

LVWT

Vloer

gas

219 m^

- 18%

- 18%

+ 13%

electriciteit

67 kWh

+ 40%

+ 39%

+ 25%

Het energieverbruik is in beide typen met lucht verwarmde woningen gelijk. Het gasverbruik is er bijna 20% lager en het electriciteitsverbruik ten behoeve van de ventilatoren van het luchtverwarmingssysteem ongeveer 40% hoger dan in de met radiatoren verwarmde woningen. Het ontbreken van een verschil in gasverbruik tussen beide typen luchtverwarmings systemen hcuigt wellicht samen met de bevinding, dat in de LVWT woningen de (eenmalig) gemeten binnenluchttemperaturen gemiddeld 1,4''C hoger waren dan in de LV woningen. Er is een aanwijzing dat het gebruik van de ventilatieroosters in de ramen op de begane grond grotendeels het verschil in gasverbruik tussen de met radiatoren verwarmde woningen en de met lucht verwarmde woningen verklaart. Het langer open staan van de slaapkamerramen blijkt niet samen te gaan met een hoger gasverbruik. Bijna uitsluitend in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning vindt een deel van de bewoners (20%) dat hun (overigens niet afwijkende) energieverbruik is tegengevallen.

IX 3.6. De voorlichting Voor de bewoners is twee keer een voorlichtingsbijeenkomst gehouden waaraan naar schatting 50-60% van de genodigden heeft deelgenomen. Toch vond circa 40% van de bewoners de voorlichting die ze hebben gekregen matig of onvoldoende. Er bestaat vooral behoefte aan individueel gerichte specifieke informatie over de bediening van de installatie, mede in verband met opwarmen afkoeltijden (dit geldt speciaal ook voor nieuwe bewoners). Een thermostaat met graadaanduiding wordt wenselijk geacht. Tevens wordt in verband met de toepassing van nieuwe veirwarming- en regeltechnieken een continue bijscholing van installateurs aanbevolen.

-1-

1.

INLEIDING

1.1

Achtergronden en doelstellingen

In opdracht van SACON Projectconsulting b.v. te Zwolle en gefinancierd door de woningcorporatie SAVO, de Nederlandse Energie Ontwikkelingsmaatschappij b.v. (NEOM) en de Provincie Overijssel is door het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg-TNO (NIPG-TNO) een onderzoek verricht onder de bewoners van nieuwe woningwetwoningen van de woningcorporatie SAVO te Zwolle. In deze nagenoeg identieke woningen zijn vier verschillende installaties voor verwarming en ventilatie geïnstalleerd, te weten: radiatorverwarming, luchtverwarming zonder warmteterugwinning, luchtverwarming met warmteterugwinning en vloerverwarming. In alle woningen bevindt zich een mechanisch ventilatiesysteem. Het doel van dit onderzoek is het bewonersgedrag na te gaan voor zover dat invloed heeft op het energieverbruik. Hierbij is het tevens van belang comfortwensen van bewoners en hun oordeel over de werking en de gebruikersvriendelijkheid van de toegepaste installaties te kennen. Uitdrukkelijk zij hier vermeld, dat het om een demonstratieproject gaat en dat de stand van zaken ten tijde van het onderzoek wordt weergegeven.

1.2

Kenmerken van de woningen

Een beschrijving van kenmerken van de woningen en de verwarmingssystemen is gepubliceerd in (1)*. Een gevelaanzicht en plattegrond van de woningen zijn weertjeg€!V€r in Bijlage 1. In het kort zij hier vermeld dat het vrij kleine woningen betreft (inhoud 225 m^) met één bovenetage waarop zich twee slaapkamers bevinden, alsmede een

(onverwarmde) bergingsruimte

(eventueel te gebruiken als

studieruimte of kleine slaapkamer), een badkamer en een ruimte waarin zich de verwarmings- en ventilatie-installatie bevindt.

* (1) BALTUSSEN, H.H.H. Verwarmingssystemen vergelijkbaar uitgewerkt in demonstratieproject. In: Bouwwereld 79 (1983) nr. 22. (11 november)

-2-

C>p de begane grond is in 71 van de 104 onderzochte woningen sprake van een "open" keuken. De woningen zijn goed geïsoleerd met een gemiddelde K-waarde van 0,54 W/m*K en een isolatie-index (I ) van 15,5. De ramen op de begane grond zijn voorzien van "thermoplus" glas, die op de bovenetage van isolatie glas. De keukenruimte is via een deur verbonden met een aangrenzende buitenberging. Waar sprake is van verwarming met radiatoren bevindt zich ook een radiator in het entreehalletje. Alleen in de van radiatoren en van vloerverwarming voorziene woningen zijn op de begane grond ventilatieroosters

(in de raamkozijnen) aange-

bracht .

Door het raadgevende

ingenieursbureau

TEBODIN b.v.

is

in

de

winter

1983/1984 in vijf woningen een technisch onderzoek verricht naar het binnenklimaat (2)*.

Door de woningcorporatie SAVO wordt per maand en gespecificeerd naar diverse toepassingen (zoals uitsluitend voor het verwarmen) het energieverbruik geregistreerd. Enkele resultaten van deze verbruiksregistratie en andere onderzoeksbevindingen zijn gepubliceerd in een syllabus, die ter gelegenheid van een symposium over luchtverwarming in eengezinshuizen is uitgegeven (3)**. Gegevens van dit onderzoek zullen tevens worden verwerkt in een in 1986 door de NEOM uit te brengen brochure over praktijkervaringen van bewoners van zwaar geïsoleerde woningen.

1.3

Kenmerken van de onderzoekpopulatie

In februari 1985, een maand waarin de gemiddelde etmaaltemperaturen varieerden van zo'n +5" tot -S'C. is in 105 van de in totaal 111 beschikbare woningen (= 95%) een

*

mondelinge enquête gehouden.

(De gehanteerde

(2) NOUWEN, S.H.H. & P.P.N. Triepels. Metingen in bet demonstratieprojekt ffestenholte te Zwolle. Sapportnummer 12531-3101. TEBODIN, Den Haag, jan 1985. (uitsluitend voor intern gebruik)

** (3) BOnwCENTRUH/INFO. Luchtverwatming - eengezinshuizen. Voordracht: Baltussen, M.H.M. Onderzoeksresultaten demonstratieproject Zwolle. Rotterdam, 5 november, 1985.

-3-

vragenlijst is opgenomen in Bijlage 2). Door deze hoge respons is er sprake van een populatie-onderzoek, hetgeen toetsing

van de gegevens op

(door het toeval bepaalde) significante verschillen tussen de onderscheiden groepen niet noodzakelijk maakt. Van de respondenten in deze 105 woningen is er êén afgevallen om redenen van te korte woonduur (twee maanden) en "afwijkende" samenstelling van de huishouding (vijf personen), zodat uiteindelijk 104 woningen in het onderzoek zijn betrokken, als volgt verdeeld over vier clusters (groepen) die op de toegepaste verwarmingssystemen zijn gebaseerd: 31 RAD

woningen: woningen met radiatorverwarming

36 LV

woningen: woningen met luchtverwarming

32 LWVT woningen: woningen met luchtverwarming en warmteterugwinning 5 Vloer woningen: woningen met vloerverwarming op de begane grond en radiatorverwarming op de bovenetage. Op vier na waren alle respondenten degenen die het meeste thuis waren en het betrof in 69% van de woningen vrouwen. In zes woningen hadden de bewoners geen stookervaring uit de vorige winterperiode (1983/1984). Het aantal personen per huishouding is als volgt over de verschillende clusters woningen verdeeld (tabel 1, in % en absolute aantallen (n)). Tabel 1. Aantal personen per huishouding SAD

LV

LVWT

Vloer % (n)

(n)

(1)

34

(35)

40

(2)

53

(55)

(7)

40

(2)

13

(14)

(32)

100

(5)

100

(104)

(n)

%

(n)

%

(n)

1 persoons

32

(10)

44

(16)

25

(8)

20

2 persoons

52

' (16)

56

(20)

53

(17)

3 persoons

16

(5)

0

(0)

22

100

(31)

100

(36)

100

Totaal

Totaal

%

%

Duidelijk zal zijn dat per woning sprake is van kleine huishoudens en gesteld moet worden dat de onderzoekspopulatie mede om die reden niet kan worden beschouwd als representatief voor "standaardbewoners" van eengezinswoningen in Nederland. Dit blijkt tevens uit het feit dat in slechts 8 woningen (= 8%) een of meer van de bewoners 50 jaar of ouder

-4-

was. In 11 woningen (= 11%) was sprake van een kind dat jonger was dan 5 jaar. In de cluster LV is noch sprake van ouderen (>50 jaar) noch van kleine kinderen (<5 jaar).

In 54 woningen (= 52%) is overdag vaak niemand thuis (minstens 4 dagen per week 7 uur of meer, ofwel gemiddeld meer dan 4 uur per dag niemand aêinwezig). Van deze 54 woningen zijn er bovendien nog 22 waarin

's

avonds minstens 3 dagen per week en minstens 3 uur niemand aanwezig is. In tabel 2 is aangegeven hoe deze afwezigheid is verdeeld over de verschillende clusters woningen.

Tabel 2.

Afwezigheid thuis overdag vaak niemand thuis % (n)

's avonds ook vaak weg % (n)

RAD

61

(19)

32

(10)

LV

58

(21)

19

(7)

LVWT

41

(13)

16

(5)

Vloer

60

(3)

0

(0)

Degenen die in de met radiatoren verwarmde woningen wonen zijn het meest "uithuizig". Naar verwachting zal de mate van afwezigheid mede het totale energieverbruik bepalen (zie paragraaf 3.4).

Het energieverbruik kan ook samenhangen met het kleedpatroon dat men 's winters in het algemeen binnenshuis verkiest. Gebleken is dat dit als volgt is (tabel 3 ) :

Tabel_3.

Kleedgedrag

RAD % (n) dun (blouse)

26

tamelijk dik (trui)

74 (23)

(8)

%

LV (n)

25

(9)

75 (27)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

Totaal % (n)

(6)

0 (0)

22 (23)

81 (26)

100 (5)

78 (81)

19

Er bestaan geen grote verschillen in kleedgedrag in de onderscheiden clusters woningen.

-5-

ALGEMENE RESULTATEN

2.1

Algemene waardering van aspecten van de woningen

Voordat aspecten van de woning en van de verwarming specifiek aan de orde zijn gesteld is de algemene vraag gesteld in hoeverre men tevreden of ontevreden over de woning is (vraag 13). In tabel 4 is per cluster aangegeven hoe het oordeel over de woningen was.

Tabel 4. Mate van tevredenheid over de woning* RAD % (n) zeer tevreden

26

tevreden

65 (20)

(8)

LV % (n) 11

(4)

78 (28)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

Totaal % (n)

(6)

20

(1)

18 (19)

75 (24)

60

(3)

72 (75)

19

nog net tevreden

6

(2)

6

(2)

3

(1)

20

(1)

6

(6)

net niet tevreden

-

(-)

3

(1)

3

(1)

-

(-)

2

(2)

ontevreden

3

(1)

-

(-)

-

(-)

-

(-)

1

(1)

zeer ontevreden

-

(-)

3

(1)

-

(-)

-

(-)

1

(1)

N Totaal

31

36

32

5

104

* Om de leesbaarheid van de tabellen te verhogen moet de - (streep) aanduiding in deze en de volgende tabellen worden beschouwd als O (nul) Over het algemeen is het aantal tevredenen met de woning groot te noemen. Van de tien respondenten die nog net tevreden tot zeer ontevreden zijn noemen er drie het luchtverwarmingssysteem als reden van ontevredenheid. Dit zijn lage aantallen, maar let wel, het gaat hier om de woning in z'n algemeenheid. Voor 45 respondenten (= 43%) was het hun eerste woning, 43 respondenten (= 41%) hadden eerder in een flatwoning gewoond. De grote tevredenheid mèt de woning wordt bevestigd door de antwoorden die zijn gegeven op de vraag of de woning is meegevallen, tegengevallen of als verwacht is (vraag 15). Tabel 5 geeft aan dat bijna uitsluitend in de met radiatoren verwarmde woningen respondenten te vinden zijn voor wie de woning is tegengevallen (voor drie van hen was dit de eerste woning) .

-6-

Tabel 5. Mate van mee- of tegenvallen van de woning RAD % (n)

%

LV (n)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

Totaal % (n)

meegevallen

29

(9)

33 (12)

44 (14)

60

(3)

37 (38)

zoals verwacht

55 (17)

64 (23)

53 (17)

40

(2)

57 (59)

tegengevallen

16

0

(0)

(5)

N Totaal

3

(1)

31

3

(1) 32

36

7

5

(7) 104

Gesteld kan worden dat de woningen over het algemeen positief worden ervaren. Aspecten die te maken hebben met de verwarmingssystemen zijn niet zo dominerend dat het algemene oordeel hierdoor sterk wordt beïnvloed. Wel blijken drie van de vijf respondenten in de RAD woningen, voor wie de woning is tegengevallen, ook ontevreden te zijn over het verwarmingssysteem.

Toch blijken er wel problemen te bestaan met de toegepaste verwarmingssystemen. Op de algemene vraag of er aan de woning dingen verbeterd zouden moeten worden (vraag 16) is het percentage respondenten dat (aspecten van) de verwarming noemt niet verwaarloosbaar. Problemen met de verwarming worden het meest genoemd, op afstand gevolgd door gebrek aan bergruimte. Dat problemen met de verwarming het meest worden genoemd, kan echter samenhangen met het feit, dat het onderzoek betrekking had op de werking en het gebruik van het toegepaste verwarmingssysteem (zie de introductie bij de vragenlijst in bijlage 2). Vooral in de LV cluster waren er ten tijde van het onderzoek (nog) veel problemen (zie tabel 6). Tabel 6.

Gewenste veranderingen aan het verwarmingssysteem

RAD 26%

LV (8)

75%

(27)

LVWT 16%

(5)

Vloer 0%

(0)

Totaal 38%

(40)

Op basis van gegevens van het service- en onderhoudsbedrijf zijn in de periode van juni 1984 tot augustus 1985 in slechts vijf LV woningen, vier RAD woningen en één LVWT woning (in totaal dus in nog geen 10% van de onderzochte woningen) geen reparaties verricht of storingen verholpen

-7-

aan de verwarmingsinstallatie. In de eerste drie maanden van 1985, dus in de periode rond de enquête, zijn in 35% van de RAD woningen, 64% van de LV woningen, 22% van de LVWT woningen en 40% van de Vloer woningen storingen behandeld.

2.2

Problemen met expliciet genoemde aspecten

De vraag is gesteld (vraag 29) of zich sinds het verblijf in de woning vaak, soms, zelden of nooit problemen hebben voorgedaan met een reeks van expliciet bij het interviewen genoemde zaken. In tabel 7 zijn met betrekking tot de aangegeven aspecten de percentages woningen vermeld (met tussen haakjes de absolute aantallen) waarbinnen soms of vaak problemen zijn opgetreden. De respondenten gaven per aspect, en wat het verwarmen en koelen betreft per woningdeel, hun oordeel. Het meest werden door de bewoners problemen met het verwarmen (vooral van de begane grond) en met tocht en/of koude straling genoemd. Problemen met de verwarming hebben zich in alle vier clusters tenminste in 1/3 van de woningen voorgedaan, het meest in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning. Als men problemen ondervindt, is dit in de RAD woningen praktisch altijd in de hele woning het geval, in de andere clusters overwegend op de begane grond. De verwarmingsproblemen in de entreehal blijken in de RAD woningen samen te hangen met het functioneren van de verwarmingsinstallatie als geheel

(alleen in de RAD

cluster bevindt zich daar een warmtebron). Daarnaast wordt in 9 RAD woningen geklaagd over een kierende voordeur. Later zullen we zien (zie tabel 12), dat het binnenklimaat in de entreehalletjes van de RAD woningen desondanks het meest als juist goed wordt ervaren.

-8-

Tabel 7. Het vaak of soms v66rkomen van problemen met de aangegeven aspecten LV % (n)

SAD % (n) verste luchttoevoer

LVWT % (n)

Vloer % (n)

Totaal % (n)

9

(3)

0

(0)

9

20

(1)

(9)

(1)

14

(5)

afvoer van kookgeur

35 (11)

25

(9)

31 (10)

afvoer van sigarettenrook

11

(2)

17

(3)

15

(2)

0

(0)

7

(7)*

6

(2)

14

(5)

3

(1)

0

(0)

8

(8)

condensvorming op ramen

13

(4)

8

(3)

3

(1)

0

(0)

8

(8)

vocht op muren

19

(6)

8

(3)

6

(2)

20

(1)

12 (12)

schimmelvorming

29

(9)

8

(3)

13

(4)

20

(1)

16 (17)

tocht

68 (21)

17

(6)

6

(2)

40

(2)

31 (31)

koude straling

13

(3)

47 (17)

41 (13)

0

(0)

32 (33)

6

(2)

11

(4)

3

(1)

0

(0)

lawaai van buren

19

(6)

36 (13)

13

(4)

20

(1)

lawaai van bulten

10

(3)

0

(0)

0

(0)

0

(0)

3

(3)

stank uit eigen woning

0

(0)

8

(3)

0

(0)

0

(0)

3

(3)

stank van buren

0

(0)

33 (12)

39 (12)

0

(0)

23 (24)

stank van buiten

3

(1)

48 (15)

(3)

0

(0)

18 (19)

48 45 42 39

(15) (14) (13) (12)

61 (19) 33 (12) 19 (6) 19 (6)

35 (11) 6 (2) 0 (0) 0 (0)

40 0 0 0

(2) (0) (0) (0)

45 27 18 17

(47) (28) (19) (18)

3 3 3 3

(1) (1) (1) (1)

0 0 0 0

(0) (0) (0) (0)

3 2 1 1

(3) (2) (1) (1)

3

afvoer van waterdamp

lawaai uit eigen woning

verwarming van kamers/ruimten: - op begane grond - kamers Ie etage - entreehalletje - overloop koeling van kamers/ruimten in zomer: - op begane grond - Icamers Ie etage - entreehalletje - overloop Aantal respondenten

3 0 0 0

9

(1) (0) (0) (0) 36

31

3 3 0 0

(1) (1) (0) (0) 32

5

30 (31)

7

(7)

23 (24)

104

* Er is hier gepercenteerd op basis van waar per dag meer dan vijf sigaretten worden gerookt. In 53 woningen (=51%) is dit het geval, als volgt verdeeld over de volgende clusters: SAD

61% (19),

LV

50% (18),

LVWT

41% (13),

Vloer

60% (3)

-9-

De tochtproblemen in de met radiatoren verwarmde woningen hebben in de meeste gevallen betrekking op luchtstromen door de ventilatieroosters (vooral als de wind erop staat), een kier onder de voordeur en de deur naar de buitenberging. In de met lucht verwarmde woningen hangen de meeste klachten over tocht samen met koude luchtstroming en koude straling (over de grond) als gevolg van het verwarmingssysteem. Het meest treden de problemen op in de woningen waar geen warmteterugwinning plaatsvindt. In een vijftal LV woningen is ook sprake van koude trek onder de woonkamerdeur door vanuit de entreehal en bij ramen. De problemen met koude straling treden bijna uitsluitend op in de met lucht verwarmde woningen. De open vraag nader te vertellen, wat de problemen zijn en wat een mogelijke oorzaak ervan is, levert per verwarmingssysteem de volgende typen antwoorden op:

LV

LVWT

lOx

3x

bij lage thermostaatstand koude lucht

lx

2x

wanneer kamer op temperatuur is

3x

koude stroming over de grond/koude voeten

2x

koude straling van muren

lx

koude straling vanuit verwarmingsrooster

luchtcirculatie niet goed, niet prettig

4x

inblaassnelheid t.b.v. ventilatie te hoog

lx

systeem niet aangenaam

lx

rooster op verkeerde plek

lx

geen gelijkmatige warmtespreiding

lx

Naast bovengenoemde problemen, waar nog nader op wordt ingegaan, treden in gelijke mate verdeeld over de clusters vrij veel problemen op met de afvoer van kookgeuren. Een groot aantal respondenten signaleert te weinig afzuigcapaciteit. Ook is sprake van het via het verwarmings systeem "terugkomen" van kookgeuren. De tendens is geconstateerd, dat in de RAD en LVWT clusters de problemen zich meer voordoen in woningen met een open keuken en in de LV cluster in woningen met een gesloten keuken. Uitsluitend in de met luchtverwarmende woningen kampt men voorts in meer dan 1/3 van de woningen met stank van buren en van buiten. Het betreft hier overwegend luchten uit open haarden in naburige woningen en kookgeuren van buren, die aangezogen worden.

-10-

Waar vocht op de muren en schimmelvorming is geconstateerd, treedt dit bijna uitlsuitend op in de (één steens) buitenberging. In vier woningen (allen voorzien van radiatoren) treden elders vochtproblemen op (in keuken, woonkamer, badkamer en entreehal) en in zes woningen elders schimmelvorming (keuken (2x), entreehal, in alle slaapkamers, in een slaapkamer en in een woonkamer).

Weinig problemen zijn gesignaleerd met het lawaai uit de eigen woning, dit ondanks het toepassen van mechanische ventilatiesystemen. Uit ander onderzoek is gebleken, dat bij lage geluidsniveaus reeds een aanzienlijke mate van hinder te verwachten is (4)*. In het kader van dit project is bij de installatie van de ventilatoren terecht uiterste zorg besteed aan een maximale beperking van de geluidsemissies (zie literatuur (1) op bladzijde 1 ) .

2.3

Samenvattend

De algemene tevredenheid over de woningen is groot, maar toegespitst op expliciet genoemde aspecten is er in alle clusters duidelijk sprake (geweest) van problemen met het verwarmen van ruimtes in de woning. In de met lucht verwarmde woningen (vooral in de LV cluster) is sprake van

(te) koude straling of stroming uit de verwarmingsroosters. In de

met radiatoren verwarmde woningen heeft een groot aantal respondenten problemen met tocht uit de ventilatieroosters in de raamkozijnen. Uitsluitend in de met lucht verwarmde woningen kampt men voorts met de aanzuiging van verontreinigde buitenlucht. Tenslotte levert in alle onderscheiden clusters de afvoer van kookgeuren problemen op.

* (4) DONGEN, J.E.F. VAN. Horen en hinder van sanitaire gelulden en installatlegeluiden biimen en tussen nieuwgebouwde eengezinswoningen en gestapelde woningen. IMG-TNO rapport D76. Delft, augustus 1984.

-11-

3.

SPECIFIEKE RESULTATEN

3.1

Het e r v a r e n van de t o e g e p a s t e

De i n v e n t a r i s a t i e v a n s p e c i f i e k e gepaste verwarmingsinstallaties

verwarmingsinstallatie

zaken d i e b e t r e k k i n g hebben op de

toe-

( v r a a g 31) l e i d t p e r c l u s t e r t o t d e v o l -

g e n d e a a n t a l l e n gemaêücte n e g a t i e v e o p m e r k i n g e n p e r a a n g e d u i d a s p e c t

(ta-

bel

zijn

8 ) . Men d i e n t

zich

van bewoners, n i e t van

Tabel 8.

ervan bewust t e

zijn,

dat d i t

opmerkingen

installatietechnici.

Negatieve opmerkingen over aspecten van de verwarmingsinstallaties

De kamerthermostaat

LV

LVWT

36% (13)

9% (3)

LV

LVWT

Vloer

LVWT

Vloer

SAD

Vloer

functioneert niet goed, veel storing klopt n i e t , n i e t goed afgesteld (bijv. 7-8 in plaats van 5-6 voor 20°C) vernieuwd (vaak meerdere malen) moeilijk regelbaar voorkeur voor thermostaat die graden aangeeft 13%

(4)

Totaal (in percentages en aantallen) SAD

De ketelthermostaat functioneert niet goed, veel storing geen vorstbeveiliging vernieuwd (vaak meerdere malen) vaak controle Totaal (in percentages en aantallen)

Electrische ontsteking

3%

(1)

19% (7)

SAD

LV

werkt slecht

2

t e vaak storing

3

Totaal (in percentages en aantallen)

17%

(6)

-12-

Tabel 8. Negatieve opmerkingen over aspecten van de verwarmingsinstallaties (vervolg 1) CV-ketel

RAD

LVWT

LV

Vloer

vaak storing (rood lampje) in het verleden (elektronische) storingen (afstelling)

2

problemen in het algemeen

2

drukverlles, lekkages, bijvullen

4

(aantal keer) vernieuwd, gerepareerd

2

te weinig capaciteit

1


39% (12)

RAD

Verspreiding van warmte

25%

1 (9)

LV

6%

(2)

LVWT

20%

(1)

Vloer

slecht, niet goed, onvoldoende, niet overal gelijk verdeling radiatoren, meer roosters gewenst te veel koude lucht uit roosters/ koude luchtcirculatie onvoldoende in slaapkamer(s) Totaal (in percentages en aantallen)

13%

(4)

RAD

Opwarmingtijdsduur

25%

(9) 41% (13)

LVWT

LV

Vloer

te lang, slecht alleen bij hoge thermostaatstand goed alleen goed bij zitruimte duurt lang voordat CV opnieuw aanslaat kamer goed, slaapkamer slecht bij opwarmen veel koude lucht Totaal (in percentages en aantallen)

Afkoeltij dsduur

13%

(4)

RAD

17%

(6)

13%

(4) 20%

LVWT

LV

te snel, slecht te lang (?) Totaal (in percentages en aantallen)

6%

(2)

19%

(7)

9%

(3)

(1)

Vloer

-13-

Tabel 8. Negatieve opmerkingen over aspecten van de verwarmingsinstallatles (vervolg 2) Luchtstroming

RAD

LV

t e koude lucht

5

t e (snel) koude lucht b i j afslaan

5

koude s t r a l i n g op bepaalde plekken

3

LVWT

Vloer

koude s t r a l i n g u i t vloer of van muur als slecht, hinderlijk, onaangenaam ervaren

4

a l s tocht ervaren

2

b i j opwarmen t e veel koude lucht veel stofvorming, vervuiling b i j roosters Totaal (in percentages en aantallen)

56% (20) 53% (17)

Bedieningsgemak

RAD

LV

roosters slecht t e regelen, niet af t e sluiten

1

slecht, bevalt n i e t

3

opnieuw starten na storing l a s t i g

1 14%

Totaal (in percentages en aantallen) Geluid van CV-ketel

RAD

te veel lawaai, storend

1

lawaai neemt toe

1

na lange uitschakeling ontploffingsknal

2


13%

Vloer

1 (5)

LV 4

3% (1) LVWT

Vloer

1

1 (4)

14% (5)

3% (1)

LVWT

Geluid van de ventilator

RAD

LV

te veel lawaai, storend

1

4


LVWT

3% (1) 11% (4)

Vloer

2

-

6% (2)

-

Geconcludeerd kan worden d a t z i c h i n de LV c l u s t e r de meeste problemen voordoen.

In deze c l u s t e r l i j k e n

de kamer- en k e t e l t h e r m o s t a t e n

minder

goed t e f u n c t i o n e r e n dan i n de a n d e r e c l u s t e r s . Eveneens i n de LV c l u s t e r , maar ook i n de RAD c l u s t e r ,

zijn relatief

v e e l n e g a t i e v e opmerkin-

-14-

gen gemaakt over de CV-ketel. In 16 van de 36 onderzochte woningen in de LV cluster hebben zich in januari, voordat de enquête plaatsvond, bij zeer koud weer (lager dan -15"O bevriezingsverschijnselen voorgedaan in het

watercircuit

(warmtewisselaar)

van

de CV

ketels.

Waarschijnlijk

speelt het korte beluchtingskanaal hierbij een rol. Er zijn geen verbanden gevonden tussen een specifiek bewonersgedrag (zoals thermostaatgebruik of afwezigheid) en deze bevriezingsverschijnselen, maar dit kan samenhangen met het advies, dat middels een circulaire is verspreid, om 's nachts te blijven stoken en de deur naar de stookruimte te openen. Zowel in de LV als in de LVWT clusters worden door iets meer dan de helft van de respondenten opmerkingen gemaakt over luchtstromingen. In de LV en LVWT clusters noemt een aanzienlijk deel (25 - 40%) van de respondenten de verspreiding van de warmte een probleem. In de LV cluster zijn meer klachten over een te snelle afkoeling dan in de andere clusters. Opmerkingen zijn ook gemaakt over de opwarmingstijdsduur. Gebleken is evenwel, dat alleen in de LVWT cluster sprake is van een verschil tussen het over de cluster gemiddelde thermostaatgebruik gedurende de verschillende perioden van de dag enerzijds en, waar problemen zijn met een langere opwarmtijd, het gebruik van de thermostaat anderzijds (zie verder § 3.3.1). In de (twee) LVWT woningen, waar opwarmproblemen zijn, lijken de thermostaten niet goed te werken: gemiddeld over 24 uur staan deze op de stand 7-8. De antwoorden die aan het einde van de enquête zijn gegeven op de samenvattende vraag over de mate van tevredenheid met de verwarmingsinstallatie bij niet zo koud winterweer (nk) en bij koud winterweer (k) (vraag 79) bevestigen bovenstaande bevindingen*. In tabel 9 wordt het oordeel per verwarmingsinstallatie weergegeven (nk = niet zo koud weer, k = bij koud weer*).

* Onder niet zo koud winterweer worden in dit rapport gemiddelde etmaaltemperaturen in de orde van O - 8°C verstaan; bij koud weer Is sprake van gemiddelde etmaaltemperaturen onder O^C. In januari/februari was 's nachts de temperatuur een aantal malen lager dan -150c (tot een minimum van -21«'C).

-15-

Tabel 9. Mate van tevredenheid met de verwarmingsinstallatie RAD nk k % (n) % (n)

erg tevreden

6

LV k nk % (n) % (n)

(2) 10 (3)

-

-

LVWT nk k % (n) % (n)

9

(3)

Vloer nk k % (n) % (n)

9

(3) 20 (1) 20 (1)

tevreden

52 (16) 48 (15) 50 (18) 17

(6) 28 (9) 29

(9) 40 (2) 40 (2)

net tevreden

16 (5)

8

(3) 22 (7) 22

(7) 40 (2) 40 (2)

6

(2) 17

(6)

net niet tevreden

6 (2) 10 (3) 11

(4) 19

(7) 28 (9) 28

(9)

-

-

ontevreden

3 (1) 10 (3) 11

(4) 19

(7)

erg ontevreden N Totaal

16 (5) 16 (5) 11 31

(4) 36 (13)

(3)

9

(3)

-

-

3 (1)

3

(1)

-

-

9

32

36

5

De aard van de weersomstandigheden blijkt alleen een rol te spelen in de luchtverwarmde woningen zonder warmteterugwinning. Vooral bij koude weersomstandigheden is in de LV cluster een hoog percentage respondenten (55%) duidelijk

ontevreden

(erg ontevreden

of

ontevreden) met de

verwarmingsinstallatie, tegenover 6% in de RAD cluster, 12% in LVWT cluster en 0% in de Vloer cluster. Deze onvrede hangt mede samen met de reeds vermelde bevriezingsverschijnselen. Bij minder koude weersomstandigheden verschillen de percentages duidelijk ontevredenen minder per verwarmingssysteem (variërend tussen 22% (LV), 19% (RAD), 11% (LVWT) en 0% (Vloer)). Veroorzaakt het LVWT systeem relatief weinig duidelijke ontevredenheid, het percentage net niet tevredenen blijkt in deze cluster juist het hoogst te zijn. Dit leidt ertoe dat in termen van duidelijke tevredenheid (erg tevreden of tevreden) ook het LVWT systeem niet hoog scoort. Het percentage duidelijk tevreden respondenten moet bij alle toegepaste verwarmings systemen laag worden genoemd: Ten hoogste is dit rond 60% in de RAD cluster en in de Vloer cluster. Er is reeds op gewezen, dat in de eerste drie maanden van 1985 in 35% van de RAD woningen, 64% van de LV woningen, 22% van de LVWT woningen en 40% van de Vloer woningen reparaties (en ontdooiingsactiviteiten) zijn verricht aan de verwarmingsinstallatie. Nagegaan is of de mate van tevredenheid met de verwarmingsinstallatie anders (dan in tabel 9) is waar in die periode geen reparaties zijn ver-

-16-

richt (of geen sprake was van bevriezingsverschijnselen). In tcdsel 9a zijn de bevindingen weergegeven en geconcludeerd moet worden, dat alleen in de LV cluster bij koud weer het percentage respondenten, dat in meer of mindere mate tevreden is, iets hoger is.

Tabel 9a. Mate van tevredenheid met de verwarmingsinstallatie, waar geen reparaties zijn verricht RAD nk k % (n) % (n)

LV nk k % (n) % (n)

-

10 (2)

(2) 33 (1) 33 (1)

(5) 15

(2) 28 (7) 28

(7) 33 (1) 33 (1)

10 (2) 23 (3) 23

(3) 16 (4) 16

(4) 33 (1) 33 (1)

(3) 32 (8) 32

(8)

-

-

(3) 12 (3) 12

(3)

-

-

(1)

-

-

10 (2)

tevreden

50 (10) 50 (10) 38

net tevreden

25

net niet tevreden

5

(1) 10

-

ontevreden 10

erg ontevreden

10 (2)

8 (1) 23

10 (2) 15 (2) 15

(2)

20

N Totaal

3.1.1

(2) 15 (2) 23

8


8

erg tevreden

(5)

-


(2)

(2)

4

(1)

4

25

13

3

Samenvattend

Uit een nadere inventarisering van de klachten van de bewoners over de toegepaste

verwarmingsinstallatie

blijkt,

dat

er

in

alle

clusters

teclmische problemen met de verwarmingsinstallatie zijn opgetreden. Dit betreft vooral storingen in de CV-ketel en de kamerthermostaat. In de LV cluster

is

sprake

geweest

van

bevriezingsverschijnselen

in

het

watercircuit van de CV-ketel. Daarnaast is in de met lucht verwarmde woningen de temperatuur en de snelheid

van

de

lucht

uit

de

verwarmingsroosters

een

kritische

variabele. Een en ander leidt vooral bij koude weersomstandigheden in alle clusters tot

een

hoog

percentage

respondenten,

dat

ontevreden

is

over

de

verwarmingsinstallatie. Door nadere inspectie van de installaties .en door goed overleg met de bewoners lijkt een verbetering van de situatie mogelijk.

-17-

3.2

Het e r v a r e n van h e t b i n n e n k l i m a a t

Hoe i s i n z ' n algemeenheid i n de v e r s c h i l l e n d e v e r t r e k k e n van de woningen van de onderscheiden c l u s t e r s terweer

(verwainningssystemen)

bij

koud win-

(gemiddelde e t m a a l t e m p e r a t u r e n onder O °C) en b i j n i e t zo koud

winterweer

(gemiddelde etmaaltemperaturen van c i r c a +5 " O h e t b i n n e n -

k l i m a a t e r v a r e n ? (de vragen 76 en 7 7 ) . In de tédselien 10 t/m 16 worden de antwoorden weergegeven*. Tabel 10. Het binnenklimaat in de zitruimte per cluster (nk = bij niet zo koud weer, k bij koud weer) RAD nk k % (n) % (n) juist goed

77 (24)

58 (18)

-

-

te warm te koud/te koel benauwd

(4)

29

(9)

3

(1)

3

(1)

-

te droog

6

6

(2) 10

(3)

-

-

anders

-

31

(2) 25

(9)

-

-

-

(3) 16

(5)

3

(1)

(1) 20 (1) 20 (1)

3

-

14

(5) 14

(5) 25

8

(3) 11

(4)

9

-

-

(8) 25

(8)

20 (1)

20 (1)

(3)

(3)

-

-

-

-

36

-

9

-

-


53 (17) 47 (15) 60 (3) 60 (3)

-

-

-

ongelijkmatig

N Totaal

72 (26) 50 (18)


-

13

te vochtig

LV nk k % (n) % (n)

32

9

5

* Indien N Totaal afwijkt van de eigenlijke clustergrootte, dan wordt dit veroorzaakt door ontbrekende informatie.

-18-

Tabel 10a. Het binnenklimaat in de zitruimte, waar geen reparaties zijn verricht RAD nk k % (n) % (n) juist goed

70 (14)

50 (10)

-

-

te warm te koud/te koel

20

(4) 35

LV nk k % (n) % (n) 77 (10) 69

(7)

8

-

-

-

te vochtig

-

-

-

10 (2)

15

-

ongelijkmatig N Totaal

8

(1) 12 4

15

(3) 20

(5)

(1)

(1) 33 (1) 33 (1)

4

-

-

(3) -

(1)

(2) 23


(9) 48 (12) 40 (10) 67 (2) 67 (2)

-

benauwd

te droog


(3)

-

-

24

(6) 24

(6)

-

12

(3) 12

(3)

-

13

25

3



74 (23) 71 (22) 63 (29) 63 (29) 66 (21) 59 (19)

60 (3) 60 (3)

20

Tabel 11. Het binnenklimaat in de keukenruimte RAD nk k % (n) % (n) juist goed te warm

6

te koud

10

benauwd

3

te vochtig te droog

(2)

(2)

(3) 19

(6)

3

6

(2) -

anders

-

(1) 20

(7)

-

(1)

ongelijkmatig

N Totaal

6

LV nk k % (n) % (n)

3

(1)

9

(3) 16

(5) 20 (1)

3

(1)

(1)

3

-

20 (1)

-

-

-

-

3

(1)

3

(1) 11

(4) 13

(4) 13

(4)

20 (1)

20 (1)

3

(1)

(2)

(3)

(3)

-

-

-

-

6

9 -

31

-

-

35

32

9

5

-19-

Tabel 12. Het binnenklimaat in het en treehalletje RAD nk k % (n) % (n) juist goed

81 (25)

*

LV nk k % (n) % (n)



74 (23) 58 (21) 56 (20) 59 (19) 59 (19) 60 (3) 60 (3) -

te warm

6

(2)

te koud

3

(1) 10 (3) 39 (14) 39 (14) 31 (10) 31 (10) 40 (2) 40 (2)

benauwd

6

-

(2)

-

6

(2)

6

(2)

te droog

3

(1)

3

(1)

-

-

N Totaal

6

-

te vochtig

ongelijkmatig

-

3

(1)

3

(1)

31

3

(1)

(2)

6

(2)

-

-

-

-

-

-

3

(1)

3

(1)

-

32

36

5

Tabel 13. Het binnenklimaat in de grote slaapkamer* SAD nk k % (n) % (n) juist goed

-

-

te koud

3

benauwd 3

(1) -

ongelijkmatig

-

anders

-

3

3

(1)

9

-

te droog

N Tbtaal



97 (30) 94 (29) 91 (32) 83 (29) 81 (25) 77 (24) 80 (4) 80 (4)

te warm

te vochtig

LV nk k % (n) % (n)

(1)

(3) 13

-

(4) 16

(5)

-

-

-

-

-

-

(2)

6

(2)

-

31

(1)

-

6

3

3

(1)

(1) 35

3

(1)

3

(1)

3

(1) 20 (1) 20 (1)

-

-

-

32

* In 2 woningen (1 LV en 1 LVWT woning) wordt deze niet gebruikt om te slapen.

5

-20-

Tabel 14. Het binnenklimaat in de kleine slaapkamer

RAD

LV (n)



97 (30) 90 (28) 80 (28) 69 (24)

81 (26) 81 (26)

80 (4) 80 (4)

nk % (n) juist goed

%

(n)

nk % (n)

-

te warm

6

(2)

-

benauwd 3

k %

-

te koud

te vochtig

k

(1)

3

3

(1)

14

3

(1)

3

3

(1)

3

(1)

-

(5) 13

(4)

13

(4)

-

(1)

-

(1)

-

-

-

-

te droog

-

6

(2)

6

(2)

ongelijkmatig

-

3

(1)

3

(1)

-

-

anders

-

6

(2)

6

(2)

-

-

(1)

3

(1) 20 (1)

20 (1)

35

32

5

LV nk k % (n) % (n)



31

N Totaal

3

Tabel 15. Het binnenklimaat in de badkamer SAD nk k % (n) % (n) juist goed

100 (31) 100 (31) 71 (25)

69 (24)

75 (24)

75 (24)

100 (5) 100 (5)

te warm

-

6

(2)

6

(2) 13

(4)

13

(4)

-

te koud

-

3

(1)

6

(2)

(3)

9

(3)

-

benauwd

-

6

(2)

6

(2)

te vochtig

-

9

(3)

9

(3)

te droog

-

anders

-

N Totaal

-

6

31

(2)

35

6

9

3

(2)

-

-

(1)

3

(1)

-

32

5

-21-

Tabel 16. Het binnenklimaat in de binnenberging

RAD nk % (n) juist goed

-

te koud

-

benauwd

3

(n)

k %

(n)

6


-

anders

-

3 (2) 20

3

31

(1)

3

(1)

3

(1)

6

(2)

6

(2)

3

(1)

35

(1)

(7) 13

(1)

te droog

N Totaal

%

nk % (n)


97 (30) 97 (30) 86 (30) 69 (24) 81 (25) 81 (25) 80 (4) 80 (4)

te warm

te vochtig

LV k

3

(1)

(4) 13

(4)

20 (1) 20 (1)

-

-

-

-

3

(1)

3

(1)

-

32

5

Uit bovenstaande tabellen kan het volgende worden afgeleid: Zowel bij het koude als bij het minder koude winterweer wordt in de met radiatoren verwarmde ruimten het binnenklimaat het meest als juist goed ervaren. Als men het niet "juist goed" vindt dan heeft dat bijna uitsluitend betrekking op ruimten op de begane grond. Vooral bij (extreem) koude weersomstandigheden vond (toch) bijna 1/3 van de respondenten de met radiatoren voorziene zitruimte te koud. In de woningen waar, al dan niet met warmteterugwinning, luchtverwarming is toegepast is het percentage respondenten dat een situatie als "juist goed" ervaart vooral lager (dan in de met radiatoren verwarmde woningen) in het entreehalletje en in de badkamer en in mindere mate in de slaapkamers. Waar het binnenklimaat niet als "juist goed" wordt beoordeeld, is naast "te koud" (vooral bij koude weersomstandigheden) of "ongelijkmatig" door een aantal bewoners "te droog" genoemd. Dit komt het meest voor in de zitkamer in de LV woningen met warmteterugwinning, waar een kwart van de respondenten het te droog vindt. In de LV woningen vindt een aantal bewoners de badkamer te vochtig. Ofschoon in de binnenberging geen verwarming aanwezig is, verschilt het oordeel over het binnenklimaat daar niet van dat in de slaapkamers.

-22-

In de LV cluster lijken meer dan in de andere clusters de weersomstandigheden buiten het ervaren van het binnenklimaat te beïnvloeden. Met andere woorden: Het verwarmingssysteem lijkt minder goed te functioneren bij koude weersomstandigheden dan bij minder koud weer. Gebleken is, dat dit samenhangt met de eerder genoemde bevriezingsverschijnselen. In de 13 LV woningen, waar geen reparaties of ontdooiingsactiviteiten zijn verricht, trad dit weersafhankelijke verschil niet op (zie tabel 10a) . Uit tabel 10a, waarin dus is uitgegaan van woningen waarin geen reparaties zijn verricht aan het verwarmingssysteem, blijkt voorts, dat de zitruimte vooral in de RAD cluster en in de LVWT cluster door een vrij groot aantal respondenten toch als te koud is ervaren, terwijl dit niet meer het geval is in de LV cluster. Dit duidt er op, dat door nadere inspectie van de installaties en door goed overleg met de bewoners een verbetering van de situatie in de RAD en LVWT wenigen wellicht nog mogelijk is. Reeds is aangegeven (S 2.1), dat in het eerste kwartaal van 1985 in deze woningen minder reparatieactiviteiten zijn verricht dan in de LV woningen. In verreweg de meeste LVWT woningen zijn wel in een eerdere periode reparaties verricht. In een vijftal woningen (2 RAD, 1 LV en 2 LVWT woningen) hebben bewoners aanvullende verwarming toegepast.

In een resumerende vraag aan het einde van de enquête (vraag 78) is per verwarmingssysteem de mate van tevredenheid over het binnenklimaat bij niet zo koude (nk) en koude (k) weersomstandigheden onderzocht (zie tabel 17). En ook hier is nagegaan of het oordeel per cluster anders is, als we ons beperken tot die woningen waar geen reparaties zijn verricht (tcüael 17a).

-23-

Tabel 17. De mate van tevredenheid met het binnenklimaat SAD nk k % (n) % (n) erg tevreden

6

(2)

tevreden

65 (20)

net tevreden

19

(6)

3

LV nk k % (n) % (n)

-

(1)

LVWT k nk % (n) % (n)

19 (6) 19

6

(2) 11

(4) 11 (4)

19 (6) 19

3

(1) 19

(6)

6

(2) 14 (5) 16

ontevreden

6

(2)

3

(1)

8

(3) 17 (6)

3 (1)

10 (3)

3

(1) 19 (7)

3 (1)

-

31

N Totaal

(6) 20 (1) 20 (1)

58 (18) 72 (26) 39 (14) 41 (13) 41 (13) 60 (3) 60 (3)

net niet tevreden

erg ontevreden


36

(6) 20 (1) 20 (1) (5)

-

-

3

(1)

-

-

3

(1)

-

-

(5) 16

5

32

Tabel 17a. De mate van tevredenheid met het binnenklimaat in woningen, waar geen reparaties zijn verricht SAD nk k % (n) % (n) 5

erg tevreden

(1)

LV nk k % (n) % (n)

5 (1)

-

-


12 (3) 12

(3)


-

tevreden

60 (12) 55 (11) 69

(9) 54

(7) 40 (10) 40 (10) 67 (2) 67 (2)

net tevreden

25

10 (2) 15

(2) 15

(2) 20 (5) 20

net niet tevreden ontevreden erg ontevreden N Totaal

(5)

-

15 (3)

10 (2)

5 (1)

8

(1)

8

(1)

4 (1)

-

10 (2)

8

(1)

8

(1)

4

20

(5)

-

4

(1)

-

4

(1)

-

15 (2) 20 (5) 20

13

(1)

(5) 33 (1) 33 (1)

25

3

Uit tabel 17 kan worden afgeleid, dat van een hoog percentage duidelijk ontevreden

(ontevreden of erg ontevreden) respondenten

(36%) alleen

sprake is in de luchtverwarmde woningen zonder warmteterugwinning bij koude weersomstandigheden. Vergelijking met tabel 17a wijst evenwel uit, dat dit samenhangt met de reeds eerder gesignaleerde defecten, waaronder bevriezing. Toch is het aantal duidelijk tevreden (erg tevreden of tevreden) respondenten in de andere clusters (met uitzondering van de Vloer cluster) met percentages van circa 60 - 70% niet hoog te noemen. In LVWT woningen.

-24-

waar geen reparaties zijn verricht, is slechts 52% van de respondenten duidelijk tevreden.

Gevraagd is ook hoe men het binnenklimaat tijdens de verschillende seizoenen in z'n algemeenheid heeft ervaren (tabel 18, in percentages).

In alle clusters is het percentage respondenten dat buiten de winterperiode het binnenklimaat als juist goed beoordeelt hoog te noemen. Als er problemen zijn, dan zijn ze gelijk verdeeld over de verschillende clusters woningen.

Tabel 18. Het binnenklimaat in 3e lente (1), zomer (z) en herfst (h)

BAD 1 %

z %

h %

1 %

LV z %

h %

1 %

LVWT z %

93

86

81

86

91

80

94

81

te warm

-

3

-

-

-

-

te koud

3

10

6

3

3

9

6

13

benauwd

_

_

_

-

-

-

-

te vochtig

-

-

6

-

-

-

te droog

-

-

3

9

3

3

3

3

juist goed

anders

3

-

h % 88

1 %

Vloer z %

h %

100 100 100 _

_

_

13

_

_

-

_

_

-

_

-

_

-

-

-

-

-

9

_

_

-

.

3

_

-

-

-

_

_

6

Tijdens het enquêteren (dus eenmalig) is in de zitruimte de binnenluchttemperatuur gemeten. In tabel 19 worden per toegepast verwarmingssysteem het gemiddelde van de gemeten waarden aangegeven. Ook is aangegeven wat gemiddeld de aangetroffen temperatuur in de zitruimte was als men deze als te koud ervaart, alsmede de gemiddelde als meest aangenaam genoemde waarde (uit vraag 8 1 ) * .

* Als meest aangename temperatuur voor de slaapkamer werd In 10% van de RAD woningen temperaturen genoemd van 16** of hoger. In de LV was dit percentage 33%, in de LVWT 25% en in de Vloer woningen 60%. Veel respondenten konden geen temperatuur noemen, maar spraken van "lekker fris".

-25-

Tabel 19. Eenmalig gemeten gemiddelde binnentemperaturen (in RAD

LV

»O

LVWT

Vloer

totaal

19,2°

19,9°

21,3°

21,3°

meest aangenaam genoemd

20,2°

20,5°

20,4°

20,0°

De eenmalig gemeten binnentemperatuur blijkt in de LVWT woningen en de Vloer woningen gemiddeld hoger te zijn dan in de RAD en LV woningen. Eerder is reeds vermeld, dat in de LVWT woningen het binnenklimaat het meest als "te droog" is ervaren. Wellicht hangt dit samen met binnenluchttemperaturen, maar op basis van de beschikbare gegevens kan dit niet worden vastgesteld. Degenen die over het algemeen de zitruimte te koud vonden prefereerden gemiddeld een temperatuur van 20,9°C. Bij het enquêteren zijn bij deze respondenten gemiddelde temperaturen gemeten van 17,8°C in de R7UJ cluster, 18,0°C in de LV cluster en 21,8°C in de LVWT cluster. Van de in totaal 23 respondenten die de zitruimte te koud vonden, gaven er 8 (= 35%), evenredig verdeeld over de clusters, aan in het algemeen "dun" te zijn gekleed. Tabel 20 geeft per verwarmingssysteem het percentage woningen (met tussen haakjes de absolute aantallen) aan, waar de bewoners zich niet altijd hebben kunnen kleden zoals ze dit wenselijk achtten. Tevens is in absolute aantallen aangegeven hoe zij in het algemeen zijn gekleed.

Tabel 20. Wijze van kleden RAD ongewenst gekleed

19%

LVWT

LV

(6)

42%

(15)

dun

1

3

(tamelijk) dik

5

12

19%

(6)

Vloer 0% 2

4

(O) -

Uit de tabel blijkt dat men zich vooral in de luchtverwarmde woningen zonder warmteterugwinning niet altijd naar wens heeft kunnen kleden. Zoals we reeds eerder hebben kunnen zien, zal dit mede samenhangen met het uitvallen van de verwarming door (bevriezings)storingen. In de woningen, waar geen reparaties zijn verricht, zijn de percentages "ongewenst gekleden" per cluster als volgt: RAD 20%, LV 23%, LVWT 24%.

-26-

3.2.1

Samenvattend

Vooral in de woonkamer vond in alle clusters een aanzienlijk aantal respondenten het binnenklimaat te koud of "ongelijkmatig". Ook vond een aantal bewoners, het meest in de LVWT cluster, het te droog. In de LVWT cluster is de eenmalig gemeten temperatuur in de woonkamer gemiddeld hoger dan in de andere clusters. De gemiddeld als meest aangenaam beschouwde temperatuur was in alle clusters ongeveer gelijk.

3.3

Het gedrag van de bewoners

3.3.1

Het gebruik van de_thernmstaat

Gebleken is dat van de 23 respondenten die het in de zitkamer over het algemeen te koud vinden er 10 (= 43%) hun thermostaat niet hoger zetten dan gemiddeld over het totale aantal respondenten per verwarmingssysteem het geval is. In tabel 21 wordt vermeld wat per verwarmingssysteem en per type weer de gemiddelde thermostaatstand is over het totale aantal respondenten. (Het gemiddelde is gebaseerd op de gemiddelde waarde over vier onderscheiden etunaalperioden: ochtend, middag, avond en nacht). De thermostaat heeft geen aanduiding in °C (wat veel bewoners betreuren), maar een lO-puntsschaal.

Tcibel 21. Gemiddelde thermostaatstanden LVWT gem s.d

Vloer gem s.d

1,5

4,3

1,2

6,4

1,0

5,7

1,2

5,2

1,0

6,6

1,0

5,0

1,2

4,7

1,1

6,5

1,0

RAD gem s.d

LV gem s.d

bij minder koud weer

4,3

1,3

4,2

bij koud weer

5,7

1,3

Totaal gemiddelde

5,0

1,2

Het gebruik van de thermostaat blijkt in de vloerverwarmde woningen anders te zijn dan in de overige clusters. De warmteterugwinning lijkt bij koude weersomstandigheden het thermostaatgebruik enigszins te beïnvloeden.

-27-

In de RAD cluster en in de LV cluster staat in 1 woning de thermostaat altijd op dezelfde stand (respectievelijk 7 en 5) ; In de woningen met vloerverwarming is dit in 4 van de 5 woningen het geval. De lange opwarmtijd zal hier een rol spelen.

Bij de onderscheiden weersomstandigheden is in de volgende percentages woningen de thermostaat 's nachts op stand â 2 gezet (tabel 22). Aangenomen wordt dat bij deze stand de verwarming 's nachts niet "aanslaat". Tabel 22. De verwarming 's nachts geheel uit

%

RAD (n)

%

LV (n)

%

LVWT (n)

b i j "niet zo koud"

35

(11)

33

(12)

38

(12)

b i j "koud"

10

(3)

8

(3)

16

(5)

Vloer % (n)

(20

(D)

(0

(0))

Als men de vloerverwarmde woningen buiten beschouwing laat, zijn er geen verschillen geconstateerd ten aanzien van dit gebruik. Eerder (in S 3.1) is reeds vermeld, dat in verband met bevriezingsverschijnselen is geadviseerd bij strenge kou de verwarming 's nachts te laten branden.

De vraag is ook gesteld bij welke duur van afwezigheid de thermostaat doorgaans lager wordt gezet (vraag 39). Tabel 23 geeft hiervan de resultaten.

Tabel 23. Het lager zetten van de thermostaat bij tijdsduur van afwezigheid SAD nk k % (n) % (n)

LV nk k % (n) % (n)

0 (0)

0 (0)

19 (6) 16 (5)

0 (0)

0 (0)

10

(3) 10 (3)

3 - 5 uur

19

(6) 19

5 - 1 0 uur

39 (12) 39 (12) 69 (25) 69 (25)

> 10 uur nooit lager n.v.t (zelden weg) N Totaal

6 19 6

(6)

11

(0)

0

(4) 11


(0) 66 (21) 63 (20)

< 3 uur

0


(4)

9 (3)

9

(3)

0 (0)

0 (0)

6

(2)

8

(3)

8

(3)

0

(0)

0

(0)

0 (0)

0 (0)

(6) 19

(6)

3

(1)

3

(1)

0 (0)

3

(1)

60 (3)

60 (3)

(2)

(2)

8

(3)

8

(3)

6

9

(3)

40 (2)

40 (2)

(2)

6

31

36

(2)

32

5

-28-

Er is praktisch geen verschil in het gebruik van de thermostaat bij koud of niet zo koud weer. Reeds is geconstateerd dat in de vloerverwarmde woningen de thermostaat niet of nauwelijks wordt veranderd. Opmerkelijk is dat degenen met een LVWT systeem de thermostaat eerder lager zetten. In woningen waar men veel afwezig is (tenminste 7 uur per dag gedurende 4 dagen per week of gemiddeld meer dan 4 uur per dag) blijkt de thermostaat gemiddeld maar een fractie lager te staan dan aangegeven is in tabel 21, te weten:

RAD 4,8 ;

3.3.2

LV 4,9 ;

LVWT 4,6

en

Vloer 6,0.

Het gebruik van de_radiatoren en_verwanninç[sroosters

Het gebruik van de radiatoren en verwarmingsroosters in de zitruimte en keukenruimte is constant te noemen. De radiator in de RAD woningen en verwarmingsrooster van de LV en LVWT woningen staat praktisch bij iedereen altijd aan en open. In de LV cluster gaven drie respondenten aan de stand van een verwarmingsrooster in een min of meer dagelijkse routine wel te veranderen, in de LVWT cluster was dit bij één respondent het geval.

In de RAD woningen bevindt zich in het entreehalletje een radiator. Het gebruik van deze radiator is bij de onderscheiden niet zo koude (nk) en koude (k) weersomstandigheden in tabel 24 aangegeven.

Tabel 24. Het gebruik van de radiator in het entreehalletje nk

k

%

(n)

%

(n)

dicht

42

(13)

3

(1)

net open

10

(3)

16

(5)

half open

6

(2)

16

(5)

42

(13)

65

(20)

3/4 open geheel open N Totaal

31

-29-

Eerder is reeds gebleken (zie tabel 12) dat in de met een radiator verwarmde halletjes (in de RAD cluster) het percentage respondenten dat het daar te koud vond veel lager is dan in de woningen met de andere verwarmingssystemen. Het kunnen verwarmen van deze ruimte blijkt dus gewenst. Bij minder koude omstandigheden gebruikt 42% van de respondenten de verwarming niet, bij koude omstandigheden is dit evenwel bij praktisch iedereen het geval (bij een enkeling speciaal om het bevriezen te voorkomen) . Vier respondenten gaven aan de knop van de radiator in het halletje min of meer als dagelijkse routine te wijzigen. In de grote slaapkamer stond in de verschillende clusters woningen bij niet zo koud weer (nk) en bij koud weer (k) de radiator of het verwarmingsrooster doorgaans als aangegeven in tabel 25. In de Vloer woningen zijn op de slaapkamers radiatoren geïnstalleerd. In de LV en LVWT woningen is sprake van een mengklep.

Tabel 25. Het gebruik van de verwarming in de grote slaapkamer

SAD nk % (n)

LV k %

(n)

nk % (n)

k %

(n)



geheel dicht/koud

71 (22) 42 (13) 60 (21) 49 (16) 47 (15) 47 (15) 40 (2) 40 (2)

net open/warm

13

(4) 32 (10)

h open/warm

10

(3)

defect N Totaal

(1)

3

-

3/4 open/warm geheel open/warm

3

-

6

(1)

3

(1)

(2) 23

-

(1)

3

(1) 40 (2) 40 (2)

6

(2)

6

(2)

-

6

(2)

6

(2)

-

(7) 34 (12) 49 (17) 39 (12) 39 (12) 20 (1) 20 (1) 3

31

3

(1)

3

(1)

-

-

35

32

5

Het blijkt dat bij minder koude weersomstandigheden in de met lucht verwarmde woningen (vooral in de LVWT cluster) de verwarming meer wordt gebruikt dan in de RAD woningen. Bij koud weer is het percentage respondenten dat gebruik maêikt van de verwarming (rond 55%) ongeveer gelijk per verwarmingssysteem, zij het dat speciaal in de RAD cluster veel respondenten de radiatorknop slechts net open zetten. In tabel 26 wordt hetzelfde als in tabel 25 aangegeven, nu evenwel betrekking hebbend op de kleine slaapkamer.

-30-

Tabel 26. Het gebruik van de verwarmina in de kleine slaapkamer SAD % geheel dicht/koud net open/warm

nk (n)

6

N Totaal

(n)

%

nk (n)

k %

(n)


(2) 32 (10)

-

3

(1)

3

(1)

10

-

9

(3)

9

(3) 20 (1)

-

6

(2)

6

(2)

(3)

-

3/4 open/warm

defect

k %


87 (29) 45 (14) 64 (23) 47 (17) 38 (12) 34 (11) 60 (3) 60 (3)

^ open/warm

geheel open/warm

LV

6

(2) 13

-

20 (1)

-

-

(3) 28 (10) 44 (16) 44 (14) 47 (15) 20 (1) 20 (1)

-

8

31

(3)

36

8

(3)

-

32

5

In nog iets sterkere mate dan het geval was in de grote slaapkamer blijkt dat bij minder koude omstandigheden in de RAD woningen de kleine slaapkamer het minst wordt verwarmd en in de woningen van de LVWT cluster het meest. Bij koude weersomstandigheden zijn er, zoals ook het geval was in de grote slaapkamer, geen grote verschillen. Eerder hebben we aan de hand van de tabellen gezien dat in de RAD cluster prêüctisch iedereen het binnenklimaat in de slaapkamers als goed ervaart en dat in de LVWT cluster de slaapkamers het meest als koud worden ervaren (één respondent verwarmt deze ruimte desalniettemin niet). In de LV woningen zeggen 7 respondenten (= 19%) de stand van de mengklep in een of beide slaapkamers in de loop van de dag wel eens te veranderen (in de meeste gevallen om redenen van "even opwarmen"); in de LVWT woningen is dit het geval in 3 woningen (= 9%); in de RAD en Vloer woningen doet één respondent dit. In de RAD en Vloer woningen bevindt zich een radiator in de badkamer. Tabel 27 geeft bij gebruik en bij niet gebruik van deze badkamer en bij de onderscheiden weersomstandigheden de stand van de radiatorknop aan.

-31-

Tabel 27. Het gebruik van de radiatoren in de badkamer SAD niet gebruik nk k % (n) % (n) dicht

35 (11)

10

(3)

-

6

(2)

26

(8)

net open half open

16

3/4 open geheel open

(5)

-

-

48 (15)

58 (18)

gebruik nk k % (n) % (n) 29

(9)

16

-

6

(2)

3

(1) 20

(5) 26

55 (17) 65 (20)

31

-

(1) 20

-

(8)

-

31

N Totaal

Vloer niet gebruik gebruik nk k nk k % (n) % (n) % (n) % (n)

(1)

20

-

(1) 20

(1)

(2)

-

40

(2) 40

(2)

40

(2) 40

40

(2)

(2)

40

(2) 40 (2)

40

5

5

Het gebruik van de badkamer blijkt in de RAD cluster het gebruik van de radiatoren weinig te beïnvloeden. Dit geldt wel voor wat betreft de weersomstandigheden. Bij niet zo koud weer heeft ongeveer eenderde van de respondenten de radiatoren doorgaans uit staan, bij koud weer is dit in ten hoogste 10% van de RAD woningen het geval. Vier respondenten gaven aan de knop van de radiator in de badkamer als min of meer dagelijkse routine te wijzigen. De eerder vermelde tabel 15 wijst uit, dat in tegenstelling tot in de met lucht verwarmde woningen iedereen in de RAD cluster en de Vloer cluster het klimaat in de badkamer als "juist goed" ervaart.

3.3.3

Het gebruik van gordijnen

Bij de enquête is de vraag gesteld of men overgordijnen gebruikt om kou te weren en zo ja, waar dit het geval is. In alle vier onderscheiden clusters blijkt tussen de 25 en 40% van de respondenten dit te doen. In de woonkamer (of open keuken) is dit per cluster als volgt: in 5 (=16%) van de RAD woningen, 14 (=39%) van de LV woningen, 8 (=25%) van de LVWT woningen en 2 (=40%) van de Vloer woningen. Dat in de woonkamer van de RAD woningen de gordijnen minder worden gesloten dan in de overige clusters hangt (afgezien van de kleine aantallen respondenten) wellicht samen met de situering van de radiatoren tussen de buitenmuur en gordijnen in.

-32-

Er is een zwakke aanwijzing, dat degenen in de met lucht verwarmde woningen, die niet tevreden zijn met het binnenklimaat, bij niet zo koude weersomstandigheden (zie tcüsel 17) meer gebruik maken van de overgordijnen in de woonkamer of keukenruimte om kou te weren dan degenen, die wel min of meer tevreden zijn. In de LV cluster gebruiken 5 van de 6 in meer of mindere mate ontevreden respondenten gordijnen hiervoor, in de LVWT cluster geldt dit voor 3 van de 7 respondenten. In het entreehalletje werden alleen in 3 RAD woningen gordijnen gesloten om kou te weren.

3.3.4

Het ventilâtj.egedrag_en het gebruik van de_ramen

In de RAD en Vloer woningen bevinden zich op de begane grond aan de zitkamerzijde en aan de keukenzijde ventilatieroosters (deze zijn niet aangebracht in de LV en LVWT woningen). Gevraagd is of en zo ja, hoe lang deze roosters worden geopend. Tabel 28 geeft bij niet zo koude en bij koude weersomstandigheden het resultaat aan met betrekking tot het ventilatierooster aan de zitkamerzijde.

Het gebruik van het ventilatierooster aan de keukenzijde is in tabel 29 weergegeven. Uit de tabellen kan worden afgeleid dat bij niet zo koude weersomstandigheden in meer dan de helft van de woningen tenminste één ventilatierooster altijd openstaat. Bij koud weer is dit in ongeveer een kwart van de woningen het geval. Geconstateerd is dat in 11 van de 31 RAD woningen (= 35%) bij minder koude weersomstandigheden beide roosters gedurende 8 uur of meer per etmaal zijn geopend. In 2 woningen, waarvan er 1 behoort tot bovenstaande 11 woningen, staat de afzuiginstallatie tenminste 4 uur per dag in de hoge stand.

-33-

Tabel 28. Het gebruik van het ventilatierooster in de zitruimte RAD aantal uren geopend per dag 0

nk % (n)

k %

(n)


19

(6)

39 (12)

0-1

6

(2)

10

(3)

-

-

1-4

6

(2)

16

(5)

-

-

4-8

6

(2)

3

(1)

-

-

> 8

6

(2)

6

(2)

-

-

55 (17)

26

(8)

24

40

(2)

60

(3)

60

(3)

40

(2)

Tabel 29. Het gebjruik van het ventilatierooster in de keukenruimte RAD aantal uren geopend per dag 0

nk % (n) 39 (12)

k %

(n)


58 (18)

80

(4)

20

(1)

0-1

6

(2)

13

(4)

1-4

6

(2)

6

(2)

-

3

(1)

-

4-8

-

> 8

16

(5)

6

(2)

-

24

32 (10)

13

(4)

-

100

(5)

Wat het gebruik van de afzuiginstallatie in hoge stand betreft is alleen een vergelijking mogelijk tussen RAD, LV en Vloer woningen. Gegevens hierover uit LVWT cluster zijn (door een misverstand bij het invullen van de vragenlijst) niet beschikbaar. In tabel 30 is per cluster weergegeven hoeveel uren per dag de afzuiginstallatie in hoge stand werkt. Gebleken is dat dit gebruik niet afhankelijk is van de weersomstandigheden buiten.

-34-

Tabel 30. De afzuiginstallatie in hoge stand

aantal uren per etmaal

RAD % (n)

O

3

(1)

%

LV (n)

19

(7)

0-1

77 (24)

1-4

13

(4)

6

(2)

4-8

3

(1)

3

(1)

> 8

3

(1)

24

-

69 (25)

Vloer % (n)

100 (5)

mm

3

(1)

Het gebruik van de hoge stand van de afzuiginstallatie verschilt weinig per cluster. Zowel in de RAD als in de LV cluster zijn er twee respondenten die de afzuiginstallatie tenminste 8 uur per dag met de stekker geheel uitschakelen.

11 respondenten in LV woningen (= 31%) hebben in het verleden de stekker van de ventilator van het verwarmingssysteem er wel eens uit getrokken. In de LVWT woningen is dit bij 8 respondenten het geval (= 25%).

Als redenen hiervoor werden genoemd: 's zomers niet nodig

4x

's zomers vanwege kosten en energiebesparing

7x

's zomers vanwege koude luchtstroming

3x

's zomers vanwege lawaai

lx

's zomers vanwege stof

lx

's avonds om koude luchtstroming tegen te gaan

lx

's nachts vanwege lawaai

2x

incidenteel

2x

Het gebruik van de ramen en buitendeur (vanuit de zitruimte) op de begane grond per cluster woningen en per weertype blijkt uit de tabellen 31 en 32.

-35-

Tabel 31. Het gebruik van het raam of de buitendeur in de zitruimte

SAD nk % (n)

LV k

%

(n)

nk % (n)

k %

(n)


niet geopend

61 (19) 77 (24) 92 (33) 94 (34) 84 (27) 94 (30)

< h uur tot handbreedte

13

< 1| uur (vrij) ver

(4) 13

(4)

3

(1)

6

(2)

-

Jj-1 uur tot handbreedte

10

Jj-l uur (vrij) ver

10 (3)

1-4 um: tot handbreedte

3

(3)

3

3

3

(1)

-

3

(1)

(1)

6

(2)

3

(1)

3

3

(1)

-

(1)

3

(1)

-

-

-

-

-

-

-

3

(1)

3

(1)

3

-

(1)

-

-

-

> 4 uur (vrij) ver

100 (5) 100 (5)

-

-

(1)

-

1-4 uur (vrij) ver > 4 uur tot handbreedte

(1)


Tabel 32. Het gebruik van het raam aan de keukenzijde SAD nk k % (n) % (n) 52 (16)

< 's uur tot handbreedte

10

(3)

6

(2)

3

(1)

6

(2)

lj-1 uur tot handbreedte

16

(5)

6

^-1 uur (vrij) ver

10

(3)

3

1-4 uur tot handbreedte

3

(1)

1-4 uur (vrij) ver

3

(1)

> 4 uur tot handbreedte

3

(1)

> 4 uur (vrij) ver


74 (23) 94 (34) 94 (34) 91 (29) 97 (31)

niet geopend

< h "nr (vrij) ver

LV nk k % (n) % (n)

Vloer nk k % (n) % (n) 100 (5) 100 (5)

3

(1)

-

-

3

(1)

-

(2)

-

3

(1)

(1)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

3

3

(1)

-

(1)

3

(1)

-

3

3

(1)

(1)

3

(1)

-

-36-

Uit de tabellen 31 en 32 blijkt duidelijk dat de ramen (en deur) in de LV, LVWT en Vloer clusters zeer weinig worden geopend. In de RAD woningen wordt er vooral bij minder koud weer wel gebruik van gemaakt maar in tijd, duur en manier van openen is dit toch wel beperkt te noemen. Het ventilatiegedrag op de begane grond is in de RAD en Vloer woningen ook gerelateerd aan het rookgedrag van de respondenten. Meer dan vijf sigaretten per dag worden er in de volgende percentages woningen per cluster gerookt:

RAD

61 %,

LV

50%,

LVWT

41 % en Vloer 60%.

In de RAD en Vloer woningen waar wordt gerookt blijkt het ventilatiegedrag nauwelijks te verschillen met waar niet wordt gerookt. Alleen blijken bij koude weersomstandigheden rokers de ramen iets meer te gebruiken om te luchten.

Het gebruik van de ventilatieroosters en tuimelramen op de bovenetage in de slaapkamers en in de binnenberging is eveneens nagegaan. In bijlage 3 wordt dit gebruik per vertrek en bij niet zo koude en koude weersomstandigheden in de tabellen bl t/m b9 aangegeven. Op twee gevallen na wordt in alle woningen geslapen in de grote slaapkamer. In de LV cluster wordt de kleine slaapkamer op slechts êén adres gebruikt om te slapen. In de RAD cluster is dit in 4 woningen het geval, in de LVWT cluster in 8 woningen en in de Vloer cluster in 1 woning. De ventilatieroosters blijken onafhankelijk van de weersomstandigheden te worden gebruikt. In zo'n 50 tot 70% van de vertrekken worden de roosters niet geopend. Als ze geopend zijn, is dit in de LV cluster bijna steeds continu, in de overige clusters neigt het gebruik van de roosters iets meer variabel te zijn. Het gebruik van de ramen in de slaapkamers verschilt per cluster. Het meest wordt er gelucht in de met lucht verwarmde woningen zonder warmteterugwinning, het minst in de lucht verwarmde woningen met warmteterugwinning: respectievelijk staat in circa 40% en 5% van de slaapkamers het raam langer dan 8 uur per etmaal tot handbreedte open. In de RAD cluster wordt over het algemeen het meest gebruik gemaakt van de kierstand in de tuimelramen, maar als gebruik wordt gemaakt van deze

-37-

kierstand, gebeurt dit het meest langdurig in de LV cluster.

Het gebruik van de ramen op de bovenetage kan worden vastgesteld aan de hand van een kengetal dat wordt berekend uit de som van de produkten van tijdsduur

(t bestaande uit 6 klassen) en wijze

(wijdte)

(w, bestaande

uit 4 klassen) van openen van het raam over het totaal aantal van deze ramen per woning*. Dit leidt bij niet zo koude en koude weersomstandigheden tot de volgende verdeling per cluster woningen (tabel 33).

Tabel 33. De mate van luchten op de bovenetage SAD nk % (n)

E t x w

LV k %

(n)

nk % (n)

%

(n)

^ 9

35 (11) 58 (18)

14

10 - 19

35 (11) 23

(7)

44 (16) 61 (22)

20 - 29

19

(6) 13

(4)

25

(9)

3

^ 30

10

(3)

(2)

17

(6)

8

Gem. Z t X w

16

N Totaal

6 11

31


k

(5) 28 (10) 66 (21) 91 (29)

18

Vloer nk k % (n) % (n) 100 (4) 100 (5)

-

25

(8)

(1)

3

(1)

6

(2)

-

(3)

6

(2)

3

(1)

-

13

36

9

4

8

4

5

32

Uit de tabel blijkt de grote verschillen in "luchtgedrag" tussen de onderscheiden clusters. Relatief veel wordt met de ramen gelucht in de RAD en LV clusters en weinig gebeurt dit in de LVWT en Vloer clusters. Bij koude weersomstandigheden zijn de ramen duidelijk minder open. Voorts is geconstateerd dat bij koude weersomstandigheden

in 18 LVWT

woningen (= 56%) geen van de ramen werd geopend (in 4 van deze 18 woningen waren de ventilatieroosters of de kierstand van de ramen wel continu in gebruik). Dit was eveneens het geval in 5 LV woningen (= 14%) en in 2 (= 40%) van de vloerverwarmde woningen.

*

niet gelucht = 0 < h uur = 1 \ - 1 uur = 2 1 - 2 uur = 3 2 - 4 uur = 4 4 - 8 uur = 5 > 8 uur = 6

dicht klein kiertje gematigd ver (handbreedte) vrij ver ver

=O =1 =2 =3 =4

-38-

Ook is onderzocht in hoeveel woningen per cluster in slaapkamers waar in enigerlei mate wordt verwarmd het raam tenminste 4 uur per etunaal geopend wordt (variërend van handbreedte tot ver) (tabel 34).

Tabel 34. Het tenminste 4 uur per etmaal luchten van een verwarmde slaapkamer RAD % (n)

LV % (n)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

grote slaapkamer

3

(1)

8

(3)

—

~

kleine slaapkamer

3

(1)

22

(8)

N Totaal

31

—

32

36

~

5

Uitgebreid luchten en verwarmen in dezelfde slaapkamer gebeurt in bijna een kwart van de kleine slaapkamers van de LV cluster. Tenslotte is met betrekking tot de ventilatie het percentage woningen per cluster nagegaan waar tenminste acht uur per etmaal een raam (variërend van kierstand tot ver) open staat, terwijl daarbij de kamerdeur continu geopend was. In tabel 35 worden deze percentages vermeld, met tussen haakjes het aantal woningen waar het zich voordoet. Tabel 35. Het luchten met open kamerdeur RAD % (n)

%

LV (n)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

grote slaapkamer

10

(3)

31 (11)

3

(1)

-

kleine slaapkamer

16

(5)

31 (11)

6

(2)

40

binnenberging

13

(4)

17

-

-

N Totaal

3]

36

(6)

32

(2)

5

De luchtdoorstroming via deuren binnenshuis is duidelijk het hoogst in de LV cluster. In de LVWT cluster is deze het laagst. In de badkamer bevindt zich geen raam. In alle woningen is sprake van een mechanische afzuiging in de badkamer en aan de hand van tabel 15 hebben we reeds gezien hoe het binnenklimaat er wordt ervaren. Onafhankelijk van het toegepaste verwarmingssysteem blijkt de badkamerdeur in

-39-

60% van de woningen niet geopend te zijn en in circa 25% van de woningen langer dan 8 uur per etmaal wel geopend.

3.3.5

Samenvattend

Met betrekking tot het bewonersgedrag zijn de voornaamste verschillen tussen de onderscheiden clusters de volgende: In de LV cluster wordt op de bovenetage langer geventileerd en gelucht

dan

in

de

andere

clusters. Bijna

uitsluitend

in

deze

cluster worden daarbij tegelijkertijd in een deel van de woningen de slaapkamers verwarmd. In de LVWT cluster wordt de woonkamerthermostaat gemiddeld over de verschillende perioden van de dag iets lager dan

in de

andere

clusters ingesteld. In de vijf woningen met vloerverwarming wordt de thermostaat continu op een hoge stand gehouden. In de beide typen met lucht verwarmde woningen worden de gordijnen in de woonkamer meer gesloten om kou te weren dan in de RAD en Vloer woningen.

3.4

Het energieverbruik

Over de maand februari 1985, de maand waarin is geënquêteerd, is per woning het stookgasverbruik vastgesteld. In tabel 36 wordt het gemiddelde verbruik per toegepast verwarmingssysteem

(cluster) vermeld, als-

mede de standaarddeviatie en de gemeten hoogste en laagste verbruiken*.

* Op êên adres is een gasverbruik van slechts 29 m^ gemeten. Omdat gezien andere gegevens (waaronder een electric!teltsverbruik van 47 kWh) het aannemelijk is, dat de (enige) bewoner een tijd afwezig Is geweest, is besloten dit verbruik bij de berekening van de gemiddelden etc. buiten beschouwing te laten.

-40-

Tabel 36. Het stookgasverbruik in februari in m^ gemiddeld

s.d.

hoogste

laagste

N^

SAD

219

56

361^

113

30

LV

179

50

290

69

35

LVWT

179

49

271

69

32

Vloer

248

52

320

187

5

Totaal

194

56

361

69

102

Oaäat van een aantal woningen geen verbruiksgegevens voorhanden of zeer afwijkend waren (zie * pag. 39), wijken aantallen af van de gebruikelijke aantallen per cluster. De woning met dit relatief zeer hoge verbruik is een boekwoning. De bewoners klagen over tocht bij een zijraam aan de kopgevel en melden, dat de verwarmingsbuizen aan de buitenmuur niet voldoende zijn geïsoleerd. Het s t o o k g a s v e r b r u i k i s i n de met l u c h t verwarmde woningen h e t l a a g s t en i n de vloerverwarmde woningen h e t h o o g s t . U i t de s t a n d a a r d d e v i a t i e s kan worden a f g e l e i d d a t i n a l l e c l u s t e r s de v e r s c h i l l e n i n g a s v e r b r u i k 55 â 60% bedragen. Opmerkelijk

is,

d a t e r geen v e r s c h i l

in gasverbruik

is

geconstateerd

t u s s e n de met l u c h t verwarmde woningen met en zonder warmteterugwinning. D i t wordt b e v e s t i g d door de j a a r l i j k s e v e r b r u i k s c i j f e r s

( z i e ** (3) op

p a g i n a 2 ) . W e l l i c h t wordt h e t ontbreken van h e t verwachte l a g e r e e n e r g i e v e r b r u i k i n de LVWT woningen v e r k l a a r d door de g e c o n s t a t e e r d e hogere gemiddelde binnentemperaturen i n deze woningen ( v g l . t a b e l 1 9 ) . Ook h e t e l e k t r i c i t e i t s v e r b r u i k

t e n behoeve van h e t v e n t i l a t i e - en v e r -

warmingssysteem i s over de maand f e b r u a r i gemeten ( z i e t a b e l 3 7 ) .

Tabel 37. Het e l e c t r i c i t e i t s v e r b r u i k i n f e b r u a r i t e n behoeve van v e n t i l a t i e en verwarming i n kWh gemiddeld

s.d.

hoogste

laagste

N

RAD

67

17

100

32

29

LV

94

24

148

52

34

LVWT

93

23

137

41

30

Vloer

84

5

88

80

4

Totaal

85

24

148

32

97

P P één a d r e s (eenpersoonshuishouding) i s s l e c h t s 1 kW v e r b r u i k t . D i t i s zo afwijkend, d a t d i t v e r b r u i k b u i t e n beschouwing i s g e l a t e n .

-41-

Het elektriciteitsverbruik is in de met lucht verwarmde woningen het hoogst. De standaarddeviaties wijzen op verschillen in elektriciteitsverbruik van 60% in de RAD, LV en LVWT clusters. Opmerkelijk is, dat in de LV en LVWT clusters zowel het gemiddeld gasverbruik als het gemiddelde elektriciteitsverbruik exact (!) gelijk is. Dit geldt ook voor de standaarddeviaties. De bewoners is de vraag gesteld of het energieverbruik meegevallen, tegengevallen of zoals verwacht is (vraag 85). In tabel 38 zijn de resultaten hiervan weergegeven, alsmede het gemiddelde gasverbruik bij degenen voor wie het is tegengevallen en voor wie het is meegevallen.

Tabel 38. Het ervaren van het energieverbruik RAD % (n) tegengevallen

%

LV (n)

LVWT % (n)

Vloer % (n)

3

(1)

19

(7)

6

(2)

-

—

zoals verwacht

29

(9)

39

(14)

28

(9)

40

(2)

meegevallen

65 (20)

36

(13)

59 (19)

60

(3)

6

(2)

weet niet

3

(1)

6

(2)

gemiddeld stookgasverbruik (in m^ gas) indien: - tegengevallen

231

182

186

- meegevallen

205

187

157

—

-

249

Het energieverbruik is over het algemeen meegevallen of conform de verwachting. Alleen in de LV cluster zegt 1/5 van de respondenten dat het is tegengevallen. Opmerkelijk is dat hun gemiddelde verbruik nauwelijks afwijkt van het gemiddelde verbruik van degenen voor wie het is meegevallen. In twee woningen is het gasverbruik zelfs aanzienlijk lager dan het totaal gemiddelde van 179 m' te weten 127 en 150 m^. Beide bewoners verbruikten in hun vorige woning minder energie (bij het enquêteren werden binnentemperaturen gemeten van respectievelijk 15 °C en 17 °C). In een woning, een hoekhuis, was het verbruik daadwerkelijk relatief hoog: 262 m^, terwijl de bewoner erg ontevreden was over het functioneren van het verwarmingssysteem en het binnenklimaat (volgens de bewoner was er sprake van een gaslek). Gebleken is dat ongeveer de helft van de respondenten hvin energiever-

-42-

bruik wel eens hebben vergeleken met dat van de buren. Per cluster zijn de percentages respondenten die dit hebben gedaan als volgt: RAD

55%,

LV

64%,

LVWT

44% en Vloer 20%.

De onafhankelijke varicdsele die naar verwachting het energieverbruik zal bepalen, is de aanwezigheid van iemand thuis. In tabel 39 is het stookgasverbruik in woningen, waar tenminste 7 uur per dag gedurende 4 dagen per week of gemiddeld meer dan 4 uur per dag niemand aanwezig is, vergeleken met "thuisblijvers" : degenen die hoogstens 1 dag per week

5-6

uur afwezig zijn (of gemiddeld minder dan 1 uur per dag).

Tabel 39. Het stookgasverbruik als functie van aanwezigheid (in m^ gas) veel afwezig

veel aanwezig

meerverbruik bij aanwezigheid

RAD

204 (n = 18)

264 (n =

3)

(+ 29%)

LV

174 (n = 21)

195 (n =

9)

+ 12%

LVWT

166 (n = 13)

204 (n = 11)

+ 23%

Vloer

259 (n =

232 (n =

- 10%

3)

2)

Behalve in de Vloer cluster blijken degenen die veel thuis zijn meer stookgas te verbruiken dan degenen die veel afwezig zijn. Dit meerverbruik varieert in de orde van zo'n 10 - 30%. Eerder (S 3.3.1) is het gebruik van de thermostaat in relatie tot de mate van afwezigheid behandeld (zie tabel 23). Opmerkelijk is dat in de RAD en de LV woningen het gasverbruik niet hoger (zelfs iets lager) is, wanneer pas bij een afwezigheid van meer dan 10 uur per etmaal de thermostaat lager wordt gezet. Mogelijk biedt de hoge isolatiewaarde van de woningen hier een verklaring. In de RAD en Vloer clusters hebben de bewoners op de begane grond de mogelijkheid te ventileren door twee ventilatieroosters, een aan de woonkamerzijde en een aan de keukenzijde. Dit is niet het geval in de met lucht verwarmde woningen. Met betrekking tot de RAD woningen is nagegaan of er verschil in stookverbruik optreedt tussen woningen waarin veel gebruik wordt gemaakt van deze ventilatieroosters (d.w.z. waar meer

-43-

dan 8 uur per etmaal beide roosters zijn geopend) en woningen waar de ventilatierooster(s) ten hoogste êên uur open staan en noch ramen worden geopend, noch de hoge stand van de afzuiginstallatie langer dan 1 uur in gebrxiik is). Gebleken is dat waar veel wordt geventileerd (dit is in 11 woningen het geval) gemiddeld 249 m^ stookgas is verbruikt, tegenover 188 m^ in woningen (n = 5) waar weinig is geventileerd. Wanneer men alleen degenen beschouwt die veel afwezig zijn, zijn de verbruikscijfers respectievelijk 225 m^ (n = 4) en 178 m^ (n = 5). Ter herinnering: gemiddeld werd in de hele cluster 219 m' gas verstookt. Uit bovenstaande kan (vanwege de kleine aantallen voorzichtig) worden afgeleid dat het energieverbruik in de RAD woningen waar op de begane grond weinig wordt geventileerd, het verbruik (179 m^) in de LV en LVWT woningen benadert. In 12 woningen, op twee na alle in de LV cluster, staat het raam in een slaapkamer meer dan 4 uur per etmaal tenminste een handbreedte open, terwijl tevens de verwarming wordt gebruikt. Het blijkt dat waar dit in de LV woningen het geval is gemiddeld 176 m^ stookgas wordt verbruikt, hetgeen niet meer is dan in de woningen waar bovenstaande niet het geval is. Waar in de LV cluster, zoals is aéuigegeven, de slaapkamer wordt gelucht en verwarmd blijkt men in 8 van de 10 gevallen vaak afwezig te zijn. Het gemiddelde verbruik in deze 8 woningen is 163 m^ stookgas, hetgeen lager is dan het gemiddelde gasverbruik in de LV cluster als totaliteit bij veel afwezigheid, te weten 174 m^. Een fractie lagere gemiddelde thermostaatstand (4,8 tegenover 4,9) biedt hier wellicht een verklaring.

3.4.1

Samenvattend

De voornaamste bevinding is, dat er tussen de beide typen met lucht verwarmde woningen geen verschil in stookgasverbruik is aangetroffen. Ook de standaarddeviatie rond het gemiddelde verbruik verschilt nauwelijks. Wellicht biedt de in de LVWT cluster geconstateerde hogere gemiddelde binnentemperatuur een verklaring voor het ontbreken van dit verschil. Het stookgasverbruik in de met lucht verwarmde woningen is lager dan in de met radiatoren verwarmde woningen. Daarentegen is het electriciteitsverbruik er hoger.

-44-

Er is een aanwijzing, dat het gebruik van de ventilatieroosters op de begane grond grotendeels het verschil in gasverbruik tussen de met radiatoren verwarmde woningen en de met lucht verwarmde woningen verklaart. Het langer open staan van de slaapkamerramen blijkt niet samen te gaan met een hoger gasverbruik. De mate, waarin men in de woning aanwezig is, bepaalt wel (mede) het energieverbruik.

3.5

De voorlichting

Voor de bewoners is twee keer een voorlichtingsbijeenkomst gehouden. Naar schatting 50-60% van de genodigden hebben hieraan deelgenomen. Desalniettemin vond op de vraag of men het gevoel heeft gehad voldoende voorgelicht te zijn over de verwaimingsinstallatie bijna 40% van alle in het onderzoek betrokken respondenten de voorlichting matig of onvoldoende, als volgt over de clusters verdeeld. RAD 42%, LV

36%, LVWT

41% en Vloer 20%

De volgende redenen werden gegeven: te weinig informatie

17x

te weinig specifieke informatie over zaken als ontluchten, bijvullen van water, gebruik bediening van roosters, lange opwarmtijd (Vloer), kamerthermostaat, ketelthermostaat, storingen

lOx

te weinig kennis (ervaring) bij monteurs

8x

foutieve informatie

6x

één'informatie-avond is te weinig, nieuwe bewoners ook voorlichten

3x

te laat informatie (bij strenge vorst)

3x

Het vervangen van filters in de verwarmingssystemen met luchtverwarming geschiedt lx per jaar bij de onderhoudsbeurt. Naar aanleiding van de vraag of de filters wel eens waren vervangen (vraag 75) bleek 12% van de respondenten dit niet te weten. In 2 woningen zouden ze zijn vervangen.

-45-

4.

DAGLICHTTOETREDING

Aan het einde van de enquête zijn, buiten het kader van de eigenlijke onderzoeksopdracht, nog ee'n paar vragen gesteld over het ervaren van de daglichttoetreding in de diverse vertrekken van de woningen. In tabel 40 worden de percentages woningen (N totaal = 104) vermeld waar de lichttoetreding in de aangegeven vertrekken als matig of slecht wordt ervaren.

Tabel 40. Matige of slechte daglichttoetreding %

(n)

zitruimte woonkamer

20

(21)

keukenruimte

51

(53)

grote slaapkamer

12

(12)

kleine slaapkamer

31

(32)

binnenberging

13

(14)

Vooral in de keukenruimte heeft een groot aantal respondenten (de helft) problemen met de daglichttoetreding. De situering van het aanrecht speelt hier, naast het raamoppervlak, een rol. Eenderde van de respondenten heeft ook problemen met het daglicht in de kleine slaapkamer. Nagegaan is of er verband bestaat tussen het als matig of slecht ervaren van de daglichttoetreding en de oriëntering van de zitruimte en keuken. De onvrede in de zitruimte en de keukenruimte blijkt onafhankelijk te zijn van de oriëntatie. Opmerkelijk is dat als er sprake is van een open keuken (n = 71) de daglichttoetreding door 62% van de respondenten als matig of slecht wordt ervaren, terwijl dit bij bezitters van een gesloten keuken (n = 33) bij 27% het geval is. Tenslotte ervaart 40% van de respondenten het ontbreken van daglicht in de badkamer als een gemis.

-47-

B I J L A G E N

Bijlage 1.1

-49-

Plattegronden en gevelaanzichten

Ali

•|||i|ii|iii'|i|||rf ~Tïï|[f ••

J M'

1 y voorgevel

achtergevel

t 3

ië; t^SSsÖ^^=^p=:;,Ni«K=|-

,11":-M I il

iliii'iiMl-4iU

1|M

H

I. J - - I

wasmijch^rrr hooq=3ÖO

I

QuCht

fvtv

lllLJl *

-inn- mn.

nTw

CLTTiIl

.oh v t r l péot yjOi ?0'0 •

3, °°'

-MdB

ht I It j

r

il_ SLK 2

/

Bfrqrng

i-îco'vifcfn.-''

lM!!f.,_._

ïPWasy?^

begane grond Woningtype Bl

yew

verdieping 76 woningen.

Deze eengezinswoning bevat 2 slaapkamers en een hobbyruimte. Bij d i t type woning is de woonkamer aan de straatzijde geprojekteerd en staat in v e r b i n d i n g met de open keuken. Het netto-vloeroppervlak van de woonkamer is ± 27 m^, die van de slaapkamers resp. 12 m^ en 7,5 m^. In de grootste slaapkamer zijn aansluitmogelijkheden voor centrale antenne en telefoon, terwijl verder in de twee slaapkamers 3 h a n g / legkasten worden geplaatst. De centrale verwarmingsruimte bevindt zich op de overloop van de Ie v e r d i e p i n g . In d i t type woning worden alle vier typen verwarming geïnstalleerd.

Bijlage

1.2

•50-

III Mil Illl1 11 n '

1 li' I l 1 1 i l

1 r 'rf^^ll

1

Uli IUI II IJ fainH" —îl^l^p^^^^^ f |Lg 11 1 1

1 - ' r u '^

L|ML À voorgevel

^ |,

achtergevel ir

Il

II

Il

1 1

1'

1 :

Il

-j^&

«"vl

11

,_l_,J

SLK 2

r^Qing

Fi U——.* hk

< \k

r

'1 '

2ÛU1B 1

1 I

T

r^ IITA' 1500'ïl

1 1

begane grond Woningtype B i l

IQGI^

(

" 1 w rn

1

i!

1i

verdieping 35 woningen.

Ook dit woningtype komt in grote lijnen overeen met het BI t y p e , de verschillen z i j n : Een dichte keuken die aan de straatzijde is gesitueerd waardoor het netto-vloeroppervlak van de woonkamer ± 24 m^ is. De slaapkamers hebben oppervlaktematen van 12 m^ en 7,5 m^ en worden net als bij de Bl woning voorzien van 3 hang/legkasten. In de grootste slaapkamer zijn aansluitmogelijkheden voor centrale antenne en telefoon. De centrale verwarmingsruimte bevindt zich op de overloop van de Ie v e r d i e p i n g . In dit woningtype worden drie typen verwarming geïnstalleerd (geen vloerverwarming).

Bijlage

-51-

2.1

De g e h a n t e e r d e v r a g e n l i j s t e n i n t r o d u c t i e b i j d e b e w o n e r s

C

WONINGCXDRPORAHE Aan de bewoners van de demonstratiewoningen in SAVO coiq>lex 3 3 .

Ossenkamp 8 8024 AE ZWOUE Tel. 038-530522 Servicenummer 038-537773

Giro 1667306 N.M.B. 69.19.63.177

Onderwerp:

Onze réf.:

ZWOLLE,

enquête d e m o n s t r a t i e p r o j e k t 111 woningen

MB/izw

25 januari 1985

Geachte bewoners. De afgelopen ^i jaar heeft er, met uitzondering van de zomerperiode, een maandelijkse registratie van de gas- en elektriciteitsmeters plaatsgevonden, waaruit het gemiddelde energieverbruik per maand en per verwarmingsinstallatie werd berekend. Met behulp van deze energieverbruikgegevens kunnen we tot een gemiddeld financieel overzicht komen voor het stookseizoen september 1983 tot en met augustus 1984. energiekosten per maand

verwarmings sys teem

energieverbruik*

radiatorverwarming vloerverwarming luch tverwarming luchtverwarming met warmteterugwinning

1.288 m^ aardgas 1.571 m^ aardgas 1.236 m^ aardgas

ƒ ƒ J

67,08 81,82 64,38

1.154 mi> aardgas

J

60,10

* Onder het energieverbruik wordt verstaan het gasverbruik ten behoeve van ruimteverwarming, koken en warm tapwater. Ten aanzien van het energieverbruik zijn onze voorlopige indrukken: a.

het energieverbruik komt overeen met de verwachtingen, met uitzondering van de kleine groep met vloerverwarming en de groep met luchtverwarming plus warmteterugwinning,

b.

radiatorverwarming en luchtverwarming kunnen qua energieverbruik als gelijkwaardig worden beschouwd,

c.

de extra investering in het warmteterugwinapparaat lijkt, gezien de geringe energiewinst, voorlopig nog niet rendabel.

Uit de registratie van de meterstanden, die nog door zal gaan tot en met 1 september 1985, komt erg veel energietechnische informatie.

Bijlage 2.2

-52-

blad 2.

Echter, mede gezien vanuit het standpunt van een woningcorporatie, is het van enorm belang te weten of naast het geringe energieverbruik, de hoogwaardig geïsoleerde woning en de nieuwe installatie de bewoners aanspreken. Het zijn alleen de bewoners die ons kunnen vertellen over de ervaringen met de woning en de installatie, waarbij zowel de voordelen als de nadelen aan de orde dienen te komen. Om deze bewonerservaringen systematisch op papier te krijgen, is besloten tot een grootschalige bewonersenquête. In de enquête, die mondeling wordt afgenomen, worden een groot aantal vragen gesteld over de wijze van bewoning, bijvoorbeeld: welke slaapkamers gebruikt u, bent u overdag aanwezig, de wijze van verwarmen, de wijze van ventileren, uw oordeel over de installatie e t c , etc. De mondelinge enquête zal worden gehouden in de periode 1 februari tot en met 15 februari 1985 en zal worden uitgevoerd door speciaal voor deze werkzaamheden geselecteerde mensen van Uitzendburo Randstad uit Zwolle. De mensen, die deze enquête bij u komen afnemen, moeten zich kunnen legitimeren. De tijdsduur van de mondelinge enquête is ongeveer een half uur. De op deze wijze verkregen informatie wordt door TNO verwerkt tot conclusies per installatiegroep en van deze conclusies zullen wij u eveneens op de hoogte stellen. Om tot juiste conclusies te kunnen komen is het voor ons van groot belang, dat alle bewoners hun medewerking verlenen. Wij vertrouwen daarop en wensen u veel succes met het beantwoorden van de vragen.

Met vriendelijke groeten. Woningbouwvereniging SAVO

rweg ewonersafdeling

-53-

Bijlage 2.3

VRAGENLIJST ONDERZOEK BEWONERS VAN SAVO WONINGEN TE ZWOLLE

INTRODUKTIE: Stel u voor (legitimering), vraag bij voorkeur naar de volwassen persoon die het meeste thuis is en gebruik bij de formulering van de doelstelling van de enquête de volgende zin:

Deze winter verricht de SAVO in samenwerking met TNO in deze woningen onderzoek naar de werking en het gebruik van het verwarmingssysteem. Ook wordt gekeken naar het energieverbruik. Om inzicht te krijgen in een aantal aspecten met betrekking tot uw huishouding en uw woning is het noodzakelijk u hierover een aantal vragen te stellen. Wilt u hieraan uw medewerking verlenen. Wij garanderen u dat de gegevens anoniem zullen worden verwerkt.

CODERING VAN KAMERS c.q. RUIMTES

code

slaapkamer 1 (kleine slaapkamer naast badkamer)

1

slaapkamer 2 (grote slaapkamer)

2

kamer 3 (berging of hobhyruimte op eerste verdieping)

3

woonkamer, zitruimte

4

woonkamer, keukenzijde (alleen waar open keuken is)

5

gesloten keuken (niet altijd aanwezig)

6

entree hal

7

(buiten) berging

10

WC

11

trappenhuis, beneden

12

badkamer

13

overloop eerste etage

14

Bijlage 2.4

-54-

Introductie (zie voorblad) 1

Respondentnummer

2

Datum, tijdstip bezoek

3

Adres respondent

4

Ondervraagde is

man

O

vrouw

1

Ondervraagde is de "volwassen" persoon die het meeste thuis is, (Steun van gezinsleden is toegestaan) neen

O

ja

1

In welk jaar en in welke maand bent u in deze woning komen wonen? Hoeveel personen, uzelf inbegrepen, wonen in dit huis en hoe oud zijn deze mensen? personen

Ondervraagde persoon

( Enq. : zet krwCsJe b ï j Vakje waar deze toe hehoovt)

Aantal 0 -

4 jaar

5 -

9 jaar

10 - 14 jaar 15 - 19 jaar 20 - 29 jaar 30 - 39 jaar 40 - 49 jaar 50 j,aar en ouder

Bijlage 2.5

-55-

Welke slaapkamers worden in dit huis doorgaans 's avonds en 's nachts bij het slapen gebruikt?

( Enq.: aankruisen in kolom A) A

i

c

B

S

!

vraag 10

vraag 8 vraag 9 Ie etage kamer 1; kleine slaapkamer

i 1

naast doucheruimte

! 1

kamer 2; grote slaapkamer kamer 3; berging of hobbyruimte op eerste verdieping

Welke van deze (slaap)kamers wordt buiten de slaapuren regelmatig (minstens 2x per week) gebruikt om te werken/knutselen, te studeren, te spelen, middagslaap e.d.

( Enq.: aankruisen in kolom B (zie vorige vraag))

10

Waar slaapt respondent zelf? ( E n q . : aankruisen in kolom O

Bijlage 2.6

ll

-se-

Hoeveel dagen in de week (dus inclusief weekenden) is er doorgaans sinds november overdagl (7 - 19 uur) niemand het volgende aantal uren thuis geweest? (meerdere antwoordmogelijkheden) aantal dagen minder dan 1 uur 1 - 2 uur 3 - 4 uur 5 - 6 uur 7 - 8 uur 9 - 1 0 uur

12

Hoeveel dagen in de week is er doorgaans s avonds (19 - 1 uur) sinds november niemand het volgende aantal uren thuis geweest? (meerdere antwoordmogelijkheden) , aantal dagen minder dan 1 uur 1 - 2 uur 3 - 4 uur 4-6

13

uur

In hoeverre bent u tevreden of ontevreden over uw woning? zeer tevreden

1

tevreden

2

nog net tevreden

3

net niet tevreden

4

ontevreden

5

zeer ontevreden

6

Indien (zeer) tevreden naar vraag 15

_57-

Bijlage 2.7

14

Waarom bent u niet tevreden of niet echt tevreden?

15

Is over het algemeen deze woning meegevallen, tegengevallen of zoals verwacht?

16

meegevallen

1

zoals verwacht

2

tegengevallen

3

Als er aan deze woning dingen verbeterd zouden moeten worden, om welke dingen gaat het dan, in volgorde van belangrijkheid?

17

Zijn er sinds u hier woont reeds veranderingen aangebracht in uw woning? (bedoeld worden ook veranderingen aan het verwarmingssysteem)

Indien neen naar vraag 19 18

Welke verandering(en)

neen

O

ja

1

Bijlage 2.8

19

-58-

In welke ruimte(n) (woonkamer/slaapkamers) worden regelmatig overgordijnen of rolgordijnen gebruikt? (dus niet alleen aanwezig)

( zie voor aode van ruimte(n) voorblad) codes: 19a

Gebruikt u deze overgordijnen om kou te weren en zo ja, waar? neen ja, te weten in

O (kamercodes)

n.v.t. (geen overgordijnen) 20

9

Maakt u naast uw "gewone" verwarming nog gebruik van een andere warmtebron? neen

O

ja

1

Indien neen naar vraag 21 20a) Hoeveel uren per week maakt u gebruik van deze warmtebron? uur per week in kamer

(kamercodes)

\K 21

Hoe vaak per week wordt zo gemiddeld de warme douche gebruikt en hoe lang? maal per week minuten per keer

22

Kunt u in uw woning gebruik maken van warm (tap)water zoals u dit wenselijk acht? neen ja Indien ja naar vraag 23

22a) Wanneer is dit niet het geval?

O 1—

-59-

23

Bijlage 2.9

Hoe vaak per week wordt een wasmachine gedraaid? maal per week

24

Hoe vaak per week wordt een kookwas gedraaid? maal per week

25

Als u de was binnenshuis droogt (niet bedoeld wordt in een droogtrommel) waar doet u dit doorgaans? kamercode (zie voorblad)

26

27

Maakt u doorgaans elke dag een warme maaltijd klaar? neen

O

ja

1

Heeft u veel natte planten en/of een tropisch aquarium?

( Enq.: eventueel z e l f beoordelen)

28

neen

O

ja

1

Hoeveel personen hier in huis roken meer dan 5 sigaretten per dag? 1

personen

Bijlage 2.10

29

-60-

Hoe vaak heeft u op basis van uw ervaringen sinds u hier woont wel eens problemen met de volgende zaken?

( Enq.: desbetreffende cellen aankruisen) nooit

zelden

soms

vaak

vraag 2^** kamers/ruimte

verse lucht toevoer afvoer van kookgeur afvoer van sigarettenrook afvoer van waterdamp condensvorming op ramen vocht op muren schimmelvorming tocht koude straling lawaai uit eigen woning lawaai van buren lawaai van buiten stank uit eigen woning stank van buren stank van buiten verwar-

op begane grond

men van

kamers Ie etage

kamers/

entree gang

ruimten

(en overlo(o)P(en))

koeling

op begane grond

van

kamers, Ie etage

kamers/

entree gang

ruimten

(en)/over-

in zomer loop

Indien alles zelden of nooit naar vraag

(Ui.iiJ

29a) In welke vertrekken geld "soms" of "vaak"?

(Enq.: voor codering kamers zie voorblad^ hierboven invullen^

_61_

30

Bijlage 2.11

(Alleen met betrekking tot zaken die volgens vraag 29 vaak of soms problemen opleveren.) Kunt u nader vertellen wat de problemen zijn met wat volgens u daarvan de oorzaak is?

(Enq.: opsormen wat van toepassing i s )

en

Bijlage 2.12

-62-

Enq.: Vraag 31 a l l e e n wanneer e r volgens vraag 29 soms of vaak problemen z i j n met het verwarmen van kamers en ruimtenj anders naar vraag 3^ 31

Kunt u nader vertellen welke van de volgende specifieke zaken van de verwarmingsinstallatie problemen opleveren? problemen De kamerthermostaat De ketelthermostaat De cv ketel De verspreiding van de warmte De opwarmtijdsduur De afkoeltijdsduur Luchtstroming Bedieningsgemak Geluid van de cvketel Geluid van de ventilator De waakvlam Andere dingen, te weten

Bijlage 2.13

-63-

32

Heeft u geprobeerd aan een of meerdere van deze zaken wat te doen, te veranderen?

33

neen

0-

ja, te weten door:

1

Heeft u daarbij gebruik gemaakt van een gebruikershandleiding? neen

O

ja

1

weet van geen handleiding

9

Indien neen, naar vraag 34 33a) Heeft dit resultaat gehad?

^

^

neen

O

ja

1

y 34

Op welke

stand

heeft tijdens de verschillende perioden van

de dag doorgaans de thermostaat gestaan bij het nog niet zo'n koude weer en hoe bij het koude weer (in januari)? niet zo koud ochtend middag avond nacht

koud

Bijlage 2.14

35

-64-

Hoe laat werd in dit stookseizoen bij niet zo koud en bij koud weer tot dusver 's ochtends de huiskamerthermostaat "aangezet"?

36

niet zo koud

koud

niet zo koud

koud

Op welke stand was dit? (stand 1 t/m 10; 5-6 = + 20°)

37

Hoe laat gaat "de laatste" in deze woning doorgaans naar bed?

38

Hoe laat werd bij niet zo koud weer en bij koud weer 's avonds/ 's nachts de thermostaat "lager gezet"? niet zo koud

39

koud

Bij welke duur van afwezigheid (overdag) werd doorgaans de thermostaat "lager gezet" en op welke stand was dit? thermostaatstand niet zo koud

koud

minder dan 1 uur tussen 1-3 uur tussen 3-5 uur tussen 5-10 uur meer dan 10 uur

1

nooit 40

..

Wijzigt u doorgaans de stand van de thermostaat als u om te luchten een raam open zet? neen

0-

ja

1

Indien neen, naar vraag 41 40a) Hoe? (op welke stand) 41

Regelt u de verwarming wel eens met de ketelthermostaat? neen

0

ja

1

Indien neen, naar vraag 42 41a) Wanneer (omstandigheden) en hoe (op welke stand)

1

-65-

Bijlage 2.15

Enq.: De vragen 42 en 43 hébben a l l e e n beirekking op woningen met een open keuken. Iftaar geen v e n t i l a t i e r o o s t e r s aanwezig z i j n (in de luchtverwarmde woningen) n i e t van toepassing ( n . v . t . )

j

aankruisen.

.

Enq. voorlezen: onder v e n t i l e r e n wordt verstaan: het i n meer of mindere mate via de v e n t i l a t i e r o o s t e r s of binnendeuven continu erdoor zorgen, dat een zekere blijvende verversing van de binnenlucht

<

bewerkstelligd wordt.

| I

42

Hoe lang en op welke wijze heeft u in de zitruimte en keukenzijde

'

van uw woonkamer dit stookseizoen toen het nog niet zo koud was

!

en bij het koude weer in januari over het algemeen per dag ge-

I

ventileerd via: (n.k. niet zo koud; k = koud)

1

24 uur > 8 u 8- 4 u 4- 1 u 1- 0 u 0 uur fn.v.t. nk k nk k nk k nk k nk k nk k •

k

ventilatierooster in draairaam keukenzijde ventilatierooster in draairaam zitruimte deur keukenruimte berging deur woonkamer entreehal huiskamerdeur(naar trap) afzuiginstallatie keuken (lage stand) afzuiginstallatie keuken (hoge stand^ afzuiginstallatie keuken geheel uit (stekker uit)

43

Waarom vindt u het noodzakelijk of niet noodzakelijk de zitruimte en/de keukenzijde te ventileren?

Bijlage 2.16

-66-

Enq.: De vragen 44 en 45 hebben a l l e e n betrekking op woningen met een gesloten keuken. Waar geen v e n t i l a t i e r o o s t e r s aanwezig z i j n (in de luchtverwarmde woningen) n i e t van toepassing ( n . v . t . ) aankruisen.

~1 44

Hoe lang en op welke wijze heeft u uw woonkamer en keuken dit stookseizoen toen h e t nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari over h e t algemeen p e r dag geventileerd v i a : (n.k. = niet zo koud; k = koud)

altijd

8-4 u 4- 1 u 1-0 ij 0 u u r n.v.t ^ nk k nk k nk k nk k nk k

2 4 uur > 8 u

nk 1

aooit ^

ventilatierooster in draairaam keuken ventilatierooster in draairaam woonkamer ventilatierooster in tuindeur deur keukenruimte berging deur keukenruimte woonkamer deur woonkamer entreehal huiskamerdeur (naar trap) afzuiginstallatie keuken (lage stand) afzuiginstallatie keuken (hoge stand) afzuiginstallatie keuken geheel u i t (stekker u i t )

45

1

Waarom vindt u het noodzakelijk of niet noodzakelijk de zitruimte en' de keukenzijde te ventileren?

'''f

Bijlage 2.17

-67-

46

Hoe lang en op welke wijze heeft u in de zitruimte de keuken(zijde) van uw woonkamer dit stookseizoen toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari over het algemeen per dag het raam of tuindeur openstaan, m.a.w. hoe heeft u gelucht?

raam keuken(zijde)

kl. kiertje

gematigd ver

ver

vrij ver

(handbreedte) niet geopend minder dan ^ uur ïj - 1 uur 1-2

uur

2 - 4 uur 4 - 8 uur meer dan 8 uur

nk 0

k 0

nk

1 2

k 0 1 2

1 2

1 2

3 4

3 4

3 4

5 6

5 6

5 6

nk 0

nk

1 2

k 0 1 2

3 4

3 4

5 6

5 6

0

0

k 0

1 2

1 2

3 4

3 4

3 4

5 6

5 6

5 6

raam- of deurstand zitruimte per dag

kl. kiertje

gematigd ver

vrij ver

ver

nk

k

nk

k

nk

k

nk

k

niet geopend

0

0

0

0

0

1 2

1.

1

1

2

2

1 2

0 1

0

minder dan % uur

0 1

2

2

2

1 2

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

% - 1 uur 1 - 2 uur 2 - 4 uur 4 - 8 uur meer dan 8 uur

47

Waarom vindt u het nopdzakelijk of niet noodzakelijk uw woonkamer en/of keuken(ruimte) te luchten?

Bijlage 2,18

48

-68-

Hoe lang en op welke wijze heeft u in de verschillende slaapkamers , berging/hobby ruimte boven

in dit stookseizoen

toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari over het algemeen per dag geventileerd? (nkc niet zo koud, k = koud)

Onder ventileren wordt verstaan: het in meer of mindere mate continu met v e n t i l a t i e r o o s t e r s , met de tuimelramen op kierstand of met binnendeuren ervoor zorgen, dat een zekere blijvende v e r versing van de binnenlucht bewerkstelligd wordt. (Enq. : voor slaapkamemummers zie voorblad. Bij n i e t van toepassing k . v . t . ) kolom aankruisen) 24 uur > 8 u 8-
k

nk k

u

'4-1L u 1-0 u 0 uur n.v.t.

nk k nk k

nk k

hk k

slaapkamer ventilatierooster 1

kierstand van tuimelraam kamerdeur

u

24 uur > 8 uj8-4 u 4-1 u 1-0 u 0 uur n.v.t. nk

k nk k nk k

nk k

nk k

k


kierstand van tuimelraam kamerdeur

24 uur > 8 u |8-4 u 14-]L u 1-0 u |0 uur n.v.t. nk

k

nk k

nk k

nk k nk k

Lk k


kierstand van tuimelraam

(hobby/ber8^^« ^P 1^ verdieping

49

kamerdeur

Waarom vindt u het noodzakelijk of niet noodzakelijk de slaapkamers te ventileren?

Bijlage 2.19

-69-

50

Hoe lang heeft u zo gemiddeld per dag de badkamerdeur geopend? 24 uur > 8 u 8-4 u 4-1 u 1-0 u O uur badkamerdeur

51

Waarom zet u de badkamerdeur open als u dit doet?

52

Hoe lang en op welke wijze (hoe ver) heeft u slaapkamer 1 in dit stookseizoen toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari over het algemeen gelucht per dag? (nk = niet zo koud, k = koud) ( Onder luchten wordt verstaan: het gedurende enige t i j d open staan van ramen en eventueel buitendeuren) (meerdere antwoorden mogelijk) raamstand

per dag

kl. kiertje

gematigd ver

vrij ver

ver

nk

k

nk

k

nk

k

nk

k

niet gelucht

0

0

0

0

0

0

0

0

minder dan \ uur

1

1

1

1

1

1

1

1

\ - \ uur

2

2

2

2

2

2

2

1 - 2 uur

3

3

3

3

3

2 3

3

3

2 - 4 uur

4

4

4

4

4

4

4

4

4 - 8 uur

5

5

5

5

5

5

5

5

meer dan 8 uur

6

6

6

6

6

6

6

6

53

Hoe deed u dit in slaapkamer 2? raamstand

per dag:

kl. \:iertje

gematigd ver

vrij ver

ver

1

nk

k

nk

k

nk

k

nk

k

niet gelucht

0

0

0

0

0

0

0

0

minder dan \ uur

1

1

1

1

1

1

1

1

\ - \ uur

2

2

2

2

2

2

2

1 - 2 uur

3

3

3

3

3

3

3

3

2 - 4 uur

4

4

4

4

4

4

4

4

4 - 8 uur

5

5

5

5

5

5

5

5

meer dan 8 uur

6

6

6

6

6

6

6

6

•

2

Bijlage 2.20

54

-70-

En hoe deed u dit in kamer 3 (berging/hobbyruimte op le verdieping)? raamstand

per dag:

kl. kiertje

nk

niet gelucht

0

k 0

minder dan ^ uur

1 2

1 2

1 2

2 - 4 uur

3 4

3 4

4-8

uur

5*

meer dan 8 uur

6

5 6

nk

ij - 1 uur 1-2

55

uur

vrij ver

gematigd ver

0

nk

k 0 1

0

ver

1

k 0

nk

0

k 0

1

1 2

2

1 2

2

1 2

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

3 4

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

5 6

Waarom vindt u het noodzakelijk of niet noodzakelijk de slaapkamers/berging te luchten?

56

Welke verwarmingsinstallatie bevindt zich in uw woning? alleen radiatorverwarming

1-

radiatoirverwarming met vloerverwarming 2_ luchtverwarming

3

Indien geen luchtverwarming naar vraag 58 57

Indien luchtverwarming: Is dit zonder of met warmteterugwinning?

zonder

met

0 1

weet niet

9

Enq.; Doorgaan naar vraag 67 (op blz. 22)

^y

Bijlage 2.21

-71-

Enq.: De vragen 58 y^ 66c hebben betrekking op de met radiatoren verwarmde woningen? de vragen 63 / ^ 66c betreffen ook de woningen met vloerverwarming. Ga voor luchtverwarmde woningen naar vraag 67 (op blz. 22) 58

Hoe stond in dit stookseizoen (bij aanwezigheid in huis) toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans de radiatorknop van de radiator in de zitruimte van de woonkamer?

nk

k

dicht

0

0

net open

1

1

half open

2 3

2

(nk = niet zo koud, k = koud)

% open

3

geheel open

60

Wijzigde u de stand van deze radiatorknoppen doorgaans in de loop van de dag (als min of meer dagelijkse routine) wel eens?

neen

0

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 61

60a) Zo ja, Hoe (op welke stand) en welke radiator?

b) Wanneer deed u dit? (tijdstip, omstandigheden)

c) Waarom deed u dit?

j

Bijlage 2.22

61

-72-

Hoe stond in dit stookseizoen toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans de knop van de radiator in het entreehalletje bij de voordeur?

dicht

0

net open

1 2 3 4

half open % open geheel open 62

k 0 1 2

nk

(nk = niet zo koud; k = koud)

3 4

Wijzigde u de stand van deze radiatorknop wel eens en hoe? neen

O-

ja

1

Indien neen, naar vraag 63 62a) Zo ja, hoe (op welke stand)? b) Wanneer deed u dit? (tijdstip, omstandigheden) c) Waarom deed u dit? 63

Hoe stond in dit stookseizoen overdag of 's avonds (zonder slapen) en 's nachts (bij het slapen) toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans de radiatorknop in de verschillende slaapkamers ( voor codes slaapkamer z i e v o o r b l a d ) (aankruisen)

(nk = niet zo koud; k = koud) 's nachts

overdag/'s avonds

1

nk

kamer 1 ; kamer 2

kamer 2 ^

kamer 1

k

nkj k

k

nk

nk

•

dicht half open i 1

geheel open

V

"1 i

!

.

:

j

•

!

i

net open h open

.

!

; 1

!

'

1

Bijlage 2.23

-73-

64

Wijzigde u de stand van de radiatorknoppen in de verschillende slaapkamers doorgaans in de loop van

de dag (als min of meer da-

gelijkse routine) wel eens en hoe? neen

O

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 65

64a

Zo ja, hoe (op welke stand) en in welke kamer ( ^«•*"*'««»*'«-^


c) Waarom deed u dit?

^ 65

Hoe stond in dit stookseizoen toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans de radiatorknop in de badkamer bij gebruik van de badkamer en bij niet gebruik van de badkamer? gebruik nk

66

niet gebruik

nk

dicht

O

O

O

O

net open

1

1

1

1

half open

2

2

1^

2

% open

3

3

)3

3

geheel open

4

4

ï4

4

Wijzigde u de stand van deze radiatorknop wel eens en hoe? neen

O-

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 67 66a) Zo ja, hoe (op welke stand)


c)

Waarom

deed

dit?

Bijlage 2.24

II

-74-

Enq.: De vragen 67 t:m 75 hebben a l l e e n betrekking op luchtverwarmde woningen. Anders doorgaan naar vraag 76 (op blz. 25) 67

Hoe stond in dit stookseizoen (bij aanwezigheid in huis) toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans het luchtverwarmingsrooster in de keuken(ruimte)? (Dit rooster is regelbaar met een wieltje) (nk = niet zo koud; k = koud)

68

nk

k

geheel dicht

0

0

\ open

1

1

half open

2

2

% open

3

3

geheel open

4

4

Wijzigde u de stand van dit rooster doorgaans in de loop van de dag (als min of meer dagelijkse routine) wel eens? neen 1

ja Indien neen, verder naar vraag 69 68a) Zo ja, hoe (op welke stand) b) Wanneer deed u dit? (tijdstip, omstandigheden) c) Waarom deed u dit? 69

Is het verwarmingsrooster in de zitruimte van de woonkamer verstelbaar?

neen

O—

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 72 70

Hoe stond in dit stookseizoen (bij aanwezigheid in huis) toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans dit luchtverwarmingsrooster? (nk = niet zo koud; k = koud) nk

<>

k

geheel dicht

0

0

\ open

1

1

half open

2

2

% open

3

3

geheel open

4

4

Bijlage 2.25

-75-

71

Wijzigde u de stand van dit rooster doorgaans in de loop van de dag (als min of meer dagelijkse routine) wel eens? neen

O—

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 72 71a) Zo ja, hoe (op welke stand) b) Wanneer deed u dit? (tijdstip, omstandigheden) c) Waarom deed u dit?

^ >k 72

Hoe stond dit stookseizoen overdag of 's avonds (zonder slapen) en 's nachts (bij het slapen) toen het nog niet zo koud was en bij het koude weer in januari doorgaans de mengklep van de verwarmingsroosters in de verschillende slaapkamers? ( ^ ' t CvAe^t ilixeLj>ka'*,e.fi

ï/«- ^ » o r i l t g . ^ j

(^k = nigt zo koud; k = koud)

(aankruisen)

overdag/'s avonds kamer 1

kamer 2

nk

nk

k

k

's nachts

;

käme r 1

kamer 2

nk

nk 1 k

k

uitsluitend koud 1

% warm / % koud

i

!

half warm / half koud

V

% warm / % koud

1

uitsluitend warm

:

i '

Bijlage 2.26

73

-76-

Wijzigde u de stand van de mengklep van de ventilatieroosters in de verschillende slaapkamers en de loop van de dag (als min of meer dagelijkse routine) wel eens? neen

O

ja

1

Indien neen, verder naar vraag 74 73a) Zo ja, hoe (op welke stand) en in welke kamer(s) ( b) Wanneer (tijdstip, omstandigheden) c) Waarom?

V 74

Heeft u in het verleden, dus ook afgelopen voorjaar zomer en en herfst wel eens de stekker ( in de cv kast) van de ventilator van het verwarmingssysteem eruit getrokken? neen

O

ja

1

Indien neen, naar vraag 75 74a) Wanneer (tijdstip, omstandigheden) b) Waarom?

V 75

Heeft u de filters van het luchtverwarmingssysteem wel eens vervangen?

Indien ja, naar vraag 76 75a) Indien neen, of weet niet: waarom niet?

V

V

weet niet

9

neen

O

ja

1

Bijlage 2.27

-77-

76

Hoe heeft u het klimaat in de woning in (zitruimte van) de woonkamer in afgelopen stookperioden bij het niet zo koude en bij het koude weer over het algemeen ervaren hoe in de keuken(ruimte) en hoe in het entreehalletje? (meerdere antwoorden mogelijk) (nk = niet zo koud; k = koud) keuken(ruimte) entreehal nk ! k nk k

zitruimte

nk 1 2

k 1 2 3 4

3

benauwd

3 4

te vochtig

5

te droog anders, t.w.

juist goed te warm te koud

1

1 2

2

! 3

3

3

4

4

4

4

5

5

5

5

5

6

6

6

1 6

6

6

7

7

7

7

7

7

1

1

2

12

1

77

Hoe heeft u het klimaat in de woning in de verschillende(slaap-) kamers in de afgelopen stookperioden bij niet zo koud en bij het koude weer over het algemeen ervaren en hoe in de badkamer? (meerdere antwoorden mogelijk) (nk = niet zo koud; k = koud)

(2ie voor kameraodes zie voorblad; desbetreffende cel aankruisen) slaapk., berging

sla{ipk.

kamer:

l

3

2

nk k

nk k :, nk k

badkamer

1: ; nk' k i

1 i'

juist goed te warm

1'

te koud

i

benauwd te vochtig

I

1

te droog anders, t.w. n.v.t.

•

"

i

Bijlage 2.28

78

-78-

Samenvattend, in hoeverre bent u tevreden of ontevreden met het binnenklimaat tijdens dit stookseizoen toen het nog niet zo koud an januari? erg tevreden tevreden net tevreden net niet tevreden ontevreden erg ontevreden

79

nk

k

1 2

1 2

3 4

3 4

5 6

5 6

Samenvattend, in hoeverre bent u tevreden of ontevreden over uw verwarmingsinstallatie toen het nog niet zo koud was en bij de kou van januari? (nk = niet zo koud; k = koud) I

nk erg tevreden tevreden net tevreden net niet tevreden ontevreden erg ontevreden

80

1 2 3 4 5 6

1 2 3 ^

5 6

In hoeverre heeft u het gevoel voldoende te zijn voorgelicht en instrukties te hebben ontvangen over de verwarmingsinstallatie in uw woning? voldoende

1

matig

2

onvoldoende

3

Indien voldoende naar vraag 81 80a) In welke opzichten vindt u deze informatie matig of onvoldoende?

81

Wat vindt u de meest aangename temperatuur binnenshuis?

in de woonkamer

graden

in de slaapkamer(s)

graden

_79-

82

Bijlage 2.29

Welk kledingspatroon verkiezen u en uw huisgenoten in het algemeen 's winters binnenshuis?

83

dun gekleed (alleen overhemd, blouses e.d.)

O

tamelijk dik gekleed (met truien e.d.)

1

Hebben u of uw huisgenoten zich in perioden met kou binnenshuis kunnen kleden zoals u dit wenselijk achtte?

84

O

ja

1

Heeft u uw energieverbruik wel eens vergeleken met dat van uw buren/buurtgenoten?

85

neen

neen

O

ja

1

Is het energieverbruik (niet kosten!) van uw woning u meegevallen, tegengevallen of zoals verwacht?

86

O

zoals verwacht

1

meegevallen

2

weet niet

8

Verbruikt u in vergelijking met uw vorige woning meer, minder of ongeveer evenveel energie?

87

tegengevallen

meer

O

evenveel

1

minder

2

weet niet

3

niet van toepassing

9

Wat was uw vorige woning (meerdere antwoorden mogelijk) eengezinswoning op hoek

1

eengezinswoning met cv

2

eengezinswoning met haard(en)

3

flat of etagewoning met collectieve energiekosten afrekening

4

idem doch met individuele energiekosten afrekening

5

flat op hoek of hoogste etage

6

geen vorige woning

9

Bijlage 2.30

-80-

Enq. voorlezen: Hebben we i n het voorafgaande vragen g e s t e l d die betrekking hebben op het stookseizoen, nu een vraag met betrekking t o t het binnenklimaat i n uw woning i n het voorjcuxr, dß zomer en dje h e r f s t .

88

Hoe heeft u in het voorjaar, de zomer en de herfst het binnenklimaat in uw woning over het algemeen ervaren? lente

zomer

herfst

juist goed

1

1

1

te warm

2

2

2

te koud

3

3

3

benauwd

4.

4

4

te vochtig

5

5

5

te droog

6

6

6

anders, t.w.

7

7

7

il.\/.t.

9

3

9

Enq. voorlezen: En b i j n a t o t s l o t nog twee vragen over de d a g l i o h t t o e t r e d i n g i n uw woning. 89

Hoe vindt u over het algemeen de daglichttoetreding in de volgende kamers of ruimten? zeer goed

goed

matig

slecht

woonkamer zitruimte

2

3

4

keukenruimte of keuken

2

3

4

kleine slaapkamer naast badkamer

2

3

4

grote slaapkamer

2

3

4

berging of hobbyruimte

2

3

4

_8i-

90

91

Bijlage 2.31

Mist u in de badkamer daglicht? neen

O

ja

1

Tenslotte zou ik nog graag de volgende gegevens noteren: stand van kamerthermostaat stand van eigen thermometer (weer meenemen!)

92

Heeft u nog aan/opmerking over deze enquête?

HARTELIJK

DANK

VOOR

UW

MEDEWERKING

B i j l a g e 3.1

_82-

Het g e b r u i k van de v e n t i l a t i e r o o s t e r s , v e r t r e k k e n op de b o v e n e t a g e

de ramen e n b i n n e n d e u r e n v a n de

Tabel b l . Het gebruik van het ventilatierooster in de grote slaapkamer RAD a a n t a l uren p e r dag geopend O

nk % (n) 65 (20)

LV k % (n)

nk % (n)

% (n)

74 (23)

47 (17)

47 (17)

0 - 1

3

(1)

3

(1)

1-4

6

(2)

3

(1)

4-8

-

> 8

-

24 uur

26

LVWT nk k % (n) % (n) 59 (19)


72 (23)

20 (1)

20 (1)

3

-

(8)

k

(1)

3

-

(1)

6

-

3

(1)

-

3

16

(5)

50 (18)

(2)

3

(1)

(1)

47 (17)

3

.

(1)

31 (10)

25

(8)

-

_

20 (1)

20 (1)

60 (3)

60 (3)

Tabel b 2 . Het gebruik van de k l e r s t a n d van h e t tuimelraam i n de g r o t e slaapkamer RAD a a n t a l uren p e r dag geopend

nk % (n)

LV nk % (n)

k % (n)

nk % (n)

k % (n)

nk % (n)

k % (n)

50 (18)

61 (22)

63 (20)

84 (27)

60 (3)

80 (4)

25

(8)

16

20 (1)

6

(2)

19

(6)

42 (13)

0 - 1

23

(7)

29

(9)

3

(1)

1-4

16

(5)

10

(3)

3

(1)

-

-

3

23 (7)

10

(3)

24 uur

19

10

(3)

3

(1)

42 (15)

(1) -

-

> 8

(6)

Vloer

k % (n)

O

4 - 8

LVWT

3

-

3

(

(1)

3

(1)

33 (12)

-

(5) -

1

20 (1) )

-

20 (1) -

-

-

-

-

_83-

Bijlage

3.2

Tabel b3. Het gebruik van het raam in de grote slaapkamer RAD nk k % (n) % (n) niet geopend

LV nk k % (n) % (n)

LVWT nk k % tn) % (n)


13

(3) 29

(9) 22

(8) 39 (14) 41 (13) 78 (25) 40 (2) 60 (3)

6

(2) 13

(4)

(1)

< h uur tot handbreedte < h uur (vrij) ver

-

3

-

-

6

(2) 13

(4)

9

(3)

-

6

(2)

6

(2)

3

(19

-

6

(2) 22

(7)

9

(3) 20 (1)

9

(3)

-

h-2 uur tot handbreedte

32 (10) 23

^-2 uur (vrij) ver 2-4 uur tot handbreedte 2-4 uur (vrij) ver

-

(7) 11

(4)

8

(3)

-

6

(3)

6 -

(2)

(4) 13

(4)

-

-

3

(1) -

3

(1) -

-

6

(2)

3

(1)

-

(5) 44 (16) 33 (12)

3

(1)

-

-

-

40 (2) 40 (2) -

4-8 uur tot handbreedte 4-8 uur (vrij) ver

13 3

(1)

8

(3)

-


23

> 8 uur (vrij) ver slaapkamerdeur altijd open (24 uur)

(7) 16 -

-

3

(1)

3

(1)

-

58 (18) 58 (18) 72 (26) 67 (24) 63 (20) 63 (20) 80 (4) 80 (4)

Tabel b4. Het gebruik van het ventilatierooster in de kleine slaapkamer

aantal uren per dag geopend O

RAD nk k % (n) % (n)

LV nk k % (n) % (n)


61 (19) 69 (21) 53 (19) 44 (16) 53 (17) 63 (20) 40 (2) 40 (2)

0-1

6

(2)

3

(1)

-

1-4

3

(1)

3

(1)

-

-

-

-

-

-

4-8

-

> 8

-

24 uur


29

3 (9) 23

(1)

-

3

(1)

6

-

20 (1) 20 (1) _

(2)

6

(2)

-

-

-

(7) 47 (17) 53 (19) 41 (13) 31 (10) 40 (2) 40 (2)

Bijlage 3.3

_84-

Tabel b5. Het gebruik van de klerstand van het tuimelraam in de kleine slaapkamer

aantal uren per dag geopend


LV nk k % (n) % (n)

O

6

(2) 16

(5) 28 (10) 42 (15) 22

(7) 50 (16)

0-1

6

(2) 13

(4)

-

(8) 25

1-4

23

(7) 23

(7)

-

4-8

6

(2) 13

(4)

-

> 8

29

(9) 23

(4)

24 uur

29

(9) 13

(4) 64 (23) 39 (14)

3

(1) 25 -

3

8


34 (11) (1)

(3) 14

(5) 13 6

-

60 (3)

(8)

6

-


(2) 20 (1) -

40 (2)

(4) 16

(5)

(2)

(1) 40 (2) 40 (2)

3

Tabel b6. Het gebruik van het raam in de kleine slaapkamer

niet geopend


LV nk k % (n) % (n)


3

(1)

6

(2)

3

(1) 22

(8) 13

(4) 66 (21)

3

(1)

6

(2)

3

(1)

3

(1)

6

(2)

6

(2)

6

(2)

3

(1)

Vloer nk k % (n) % (n) -

60 (3)

< Ij uur tot handbreedte < ^ uur (vrij) ver

-

-

3

(1) 20 (1) 20 (1) -

h-2 uur tot handbreedte

16

*8-2 uur (vrij) ver

(5) 35 (11) 14 -

-

8

(5) 11

(4) 34 (11) 19

(6) 40 (2)

(3)

3

(1)

6

(2)

-

3

(1) 13

(4)

-

3

(1)

6

(2)

9

(3)

6

(2)


6

2-4 uur (vrij) ver

(3)

6

-

(2)

-

-

-

-


29

4-8 uur (vrij) ver

(9) 19 -

(6) 14 -

3

(

(5) 1

)

6

(2)

-

-

-

-

-

> 8 uur tot handbreedte > 8 uur (vrij) ver deur altijd open

35 (11) 23 6 29

(2)

3

(7) 44 (16) 44 (16)

9

(3)

-

(1)

3

(1)

-

6

(2)

3

(1)

40 (2) 20 (1)

(9) 32 (10) 47 (17) 47 (17) 38 (12) 34 (11) 60 (3) 60 (3)

Bijlage

-85-

3-4

Tabel b7. Het gebruik van het ventilatierooster in de binnenberging

aantal uren per dag geopend 0


0-1 1-4

10 '

4-8 > 8 24 uur

(18)

58

(3) -

68

(21)

3

(1)

3

(1)

3

(1)

LV nk k % (n) % (n)



69 (22) 69 (22) 40 (2) 40 (2)

3

(1)

3

(1) 20 (1) 20 (1)

(1)

3

(1)

3

(1)

3

(1)

3

29

(9)

16

(5)

25

-

(8) 25 (8) 40 (2) 40 (2)

Tabel b 8 . Het gebruik van de klerstand van het tuimelraam in de binnenberging

aantal uren per dag geopend


LV nk k % (n) % (n)



O

45 (14) 58 (18) 56 (20) 75 (27) 66 (21) 75 (24) 80 (4) 100 (5)

0-1

10

(3) 16 (5)

6

(2)

-

1-4

10

(3) 10 (3)

3

(1)

-

4-8

6

(2)

3

(1)

-

> 8

13

(4)

6

(2)

-

24 uur

16

(5)

6

(2) 36 (13) 25 (9) 25

-

16 (5)

6

(2)

-

6

(2)

6

(2) 20 (1)

3

(1)

3

(1)

(8) 25 (8)

-

Bijlage 3.5

_g6_

Tabel b9. Het gebruik van het raam in de binnenberging RAD nk k % (n) % (n)

LV nk k % (n) % (n)

niet geopend

35 (11) 39 (12) 47 (71) 58 (21)

< h uur tot handbreedte

16

(5) 16

< 's uur (vrij) ver

(5)

-

8

(3)

_

6


72 (23) 75 (24) 60 (3) 80 (4)

(2)

_


6

(2)

-

6

-

(2)

-

-

-

-

lj-2 uur tot handbreedte

13

lj-2 uur (vrij) ver

(4) 23 -

(7)

8

(3)

-

3

-

(1) -

3 3

(1) (

6 1

(2) 20 (1) )

-

-

-


6

2-4 uur (vrij) ver

(2)

3

-

(1)

3

-

(1)

-

-

-

3

(1)

3

(1) 20 (1) 20 (1)

3

(1)

3

(1)

6

(2)

3

(1)

3

(1)

3

(1)


6

(2)

6

(2)

4-8 uur (vrij) ver

3

(1)

3

(1)

3

(1)

3

(1)

-

-


19

> 8 uur (vrij) ver deur altijd open

(6) 10 -

16

(3) 31 (11) 31 (11) -

(5) 16

-

-

-

(5) 52 (19) 47 (17) 38 (12) 38 (12) 80 (4) 80 (4)

HUISDRUKKERIJ NIPG-TNO

J.E.F, van DONGEN ERVARINGEN EN GEDRAG VAN BEWONERS IN WONINGEN MET VERSCHILLENDE VERWARMINGSSYSTEMEN

Recommend Documents