Jan Sinkeldam , chromo-lithograaf Amsterdam, 15 oktober 1930 Torenbeemd 147 | 5061 GR | Oisterwijk (013) 528 4250
Door: Frank van Oortmerssen De echtgenote van Jan Sinkeldam ziet eind september 2001 toevallig op Omroep Brabant TV de opening voorbijkomen van het Nederlands Steendrukmuseum. "Dat is misschien wel iets voor jou, Jan" , merkt zij op. En bij zijn eerste bezoek kreeg hij te horen "Een echte lithograaf die het vak nog beheerst? Nou, die is meer dan welkom bij ons!". En zo raakte deze ras Amsterdammer en lithograaf pur sang betrokken bij ons museum en... betrokken bij diverse opmerkelijke projecten. De hoogste tijd voor een nadere kennismaking. Jan komt uit een echte Amsterdamse familie. Het gezin bestaat naast Jan (3) nog uit de zonen Cor (1), Henk (2) en Marten (4). Henk wordt bakker, maar Jan, Marten en Cor maken carrière in de grafische sector. Marten brengt het ver met zijn reclamebureau CENTAUR1 aan de Singel te Amsterdam waar later ook broer Marten als reproductietekenaar werk vindt. Behalve voor de filmindustrie hebben zij ook klanten als De Bijenkorf en HEMA. Alle drie doorlopen met succes de Amsterdamse Grafische School (AGS).2 Maar waarom een toekomst in de grafische sector? Dat komt omdat vader tijdens de crisistijd werk vindt bij een drukkerij en kennis maakt met deze sector. Zonder grafische opleiding waakt de vakbond er echter voor dat instromers zonder vakopleiding hogerop kunnen komen. Het hoogst haalbare voor hen is de functie hulp vakarbeider. Vader Sinkeldam grijpt de kans om bij de Nederlandse Spoorwegen als conducteur te komen werken dan ook met beide handen aan. Er moeten immers vijf monden gevoed worden. In deze tijd verhuist het gezin vanuit hartje Amsterdam naar de Tuinbouwstraat 53, in de nieuwe model wijk Tuindorp Watergraafsmeer. Beter bekend onder de naam Betondorp. Een echte arbeiderswijk. Maar dan wel een wijk zonder café, maar wel met goede sanitaire voorzieningen, scholen n veel frisse lucht en ruimte om te spelen. De kinderen Sinkeldam worden van jongs af aan ingeprent een vak te leren. Jan blijkt een begenadigd tekenaar. Maar ook de broers Marten en Cor beschikken over tekentalent.
1
Centaur Studio Een succesvol Amsterdams ontwerpbureau waar ook de beroemde afficheontwerper Ad Werner aan verbonden was. Na een zijn werk voor Keman & Co begon Werner te werken voor Cor Sinkeldam en Han Groot. In totaal heeft Werner daar tien jaar lang filmaffiches gemaakt. ‘Een goed ontwerp moet een haakje uitwerpen zodat de kijker het nooit meer vergeet. Het ging niet om mijn stijl, maar om tegen wie ik praatte.’ Bij Centaur meldden zich al snel ook andere grote klanten, zoals De Bijenkorf en Hema. ‘De Hema paste bij mij. Ik ontwierp voor de massa en niet voor de musea. Mijn criterium was: begrijpen de mensen wat ik doe, begrijpt tante Jo het? In dit vak draait alles om het communiceren en niet om de kunstenaar. Belangrijk is dat het lijkt en dat alle letters leesbaar zijn. De heer Meyer, mededirecteur van Keman & Co, was een deskundige op het gebied van handschriftletters. Hij was mijn voorbeeld voor het maken van leuke schrijfletters.’ De Hema-affiches werden door Willem Sandberg op masten voor het Stedelijk Museum opgehangen en Werner kreeg een internationale prijs voor de Dubbeldik, één van zijn 24 lettertypes. In zijn academietijd bewonderde hij al de Franse ontwerpers René Gruau en Raymond Savignac. ‘Dat waren – net als Saul Bass – tekenaars die ik vooral niet wilde nadoen. Nu besef ik dat daaraan niet te ontkomen valt. Het vak barst natuurlijk van de clichés, tegenwoordig helemaal. Het is toegepast werk. Je moet enigszins aan de verwachtingen van het publiek tegemoet komen, want ze moeten wel naar de bioscoop.’ 2
De school start in 1913 als Amsterdamse Grafische School (AGS). Een initiatief van werkgeversorganisaties en vakbonden met als doel het waarborgen van voldoende gekwalificeerd personeel voor de grafische industrie. Al in de beginjaren groeit de school snel. In 1933 wordt het beroemde pand aan de Dintelstraat in gebruik genomen. In de oorlogsjaren worden er verschillende verzetsbladen en vergunningen gedrukt en stempels subliem vervalst ! "Na de bevrijding werd daarover een kleine expositie ingericht in de hal van de AGS", aldus Jan.
Oisterwijk, 18-06-2012
Als Jan zich volgens vader zit te vervelen dan zei hij: "Teken maar weer eens mooi paard." en volgens Jan kon hij dat heel goed. Een ander aantrekkelijk vooruitzicht is het krijgen van een ijsje... Jan gaat naar de AGS In 1942 krijgt Jan na afronding van de Lagere School de kans zich aan te melden bij de AGS. Een begerenswaardige opleiding. Indien met succes gevolgd is men verzekerd van een baan. De opleiding duurde drie jaar. De eerste twee jaar is uniform en in het derde jaar volgt specialisatie. Door de oorlog duurt de opleiding echter vier jaar. Niet iedereen wordt toegelaten. Tijdens een proefweek wordt bekeken welke ACHT kandidaten door mogen naar één van de specialisaties. In zijn herinnering zijn dat in 1942 de volgende specialisaties: Drukker (zowel steendruk als boekdruk) Zetter Boekdruk Lithografie (algemeen lithograaf, schriftlithograaf en fotolithograaf) Reproductiefotograaf Reproductie tekenaar Chemigrafie In de proefweek moeten door de vanaf 12 jaar oude kandidaten drie opdrachten worden uitgevoerd: 1. Het exact natekenen van een kleurenafbeelding van een ijscoman met twee kinderen. 2. Het exact natekenen van een opgezette vogel. 3. Uit je hoofd een scene tekenen van een groep padvinders die zittend rond een kampvuur hevig worden opgeschrikt door een aanstormend hert. De leerlingen verblijven in het z.g. praktijklokaal3 en staan onder toezicht van hun latere leraren te weten H. Trompetter (docent chromolithografie en auteur van het lesboek "Chromolithografie en Fotolithografie") en de heer Ligter (docent schriftlithografie en kunstgeschiedenis). De uitslag wordt per post thuis bezorgd en verloopt voor Jan gunstig. En zo start hij op 12 jarige leeftijd zijn opleiding in de wetenschap dat hij na zijn opleiding direct aan de slag kan. Hierover bestaan afspraken tussen de vakbond en de school waardoor de geslaagde leerlingen direct aan de slag kunnen bij een toegewezen drukkerij. Tramlijn 9 brengt hem naar het Spui waar hij moet overstappen op lijn 25 om bij de AGS te komen. Oorlogshandelingen maakt hij niet mee op school. Wel is er een afgiftepunt van de gaarkeuken ingericht in de fietsenstalling. Maar het zien van veel activiteit van geüniformeerde Duitsers rondom het KIT (Koloniaal Instituut en Museum ) waar de Ordnungspolizei zijn hoofdkwartier heeft, maar ook het binnenrijden van het hermetisch afgesloten "Juden Viertel" waar alleen de tram zonder te stoppen doorheen mag rijden, doen hem tijdens de oorlog zes dagen per week beseffen dat Nederland is bezet. Op de AGS merkt hij verder niets van de oorlog. Van maandag tot en met vrijdag heeft hij les van 8.30 uur t/m 17.00 uur en op zaterdag van 8.30 - 12.00 uur. De eerste twee jaar zijn de heren Trompetter en Ligter zijn docent. Alle aspecten van het vak komen aan bod. Ook de meest basale. Zo leert hij al snel van Ligter hoe je een potlood met een mesje kan slijpen, hoe je tuschekrijt moet wrijven, maar ook alles over materiaalonderhoud en vooral om daar zuinig mee te zijn! Stenen hoeven de aspirant lithografen nooit te slijpen. Dat wordt door leerlingen die het drukkersvak kozen gedaan. Ook dragen de aspirant lithografen stofjassen in plaats van blauwe overalls. Naast het uitvoeren van veel praktijkopdrachten wordt ook Nederlands en Kunstgeschiedenis en Technisch Tekenen onderwezen. Bij Kunstgeschiedenis komen aspecten als het herkennen van diverse stijlen en ornamenten aan de orde. 3
Jan schetst vlot een plattegrondje inclusief de plek waar een menselijk geraamte stond opgesteld. En wijst voorts de ramen aan waar de leraren naar buiten stonden te kijken als er zware vliegtuigen te horen waren.
2
Jan koestert tot op heden de diverse leerboeken over dit onderwerp. Bij het Technisch Rekenen wordt ook geleerd hoeveel letters van bepaalde grootte er op een pagina passen. Het overbrengen van het beeld op de lithosteen gebeurt nooit met hulpmiddelen. Vanaf het eerste begin wordt rechtsreeks in spiegelbeeld op steen getekend. Jan merkt op dat zijn linkshandigheid hierbij een voordeel is. In de school heerst een streng regime. Tijd voor grappen uithalen is er niet. Dat gebeurt af en toe tijdens de grote pauze als de leerlingen bijvoorbeeld uit balorigheid wel eens plaggengevechten in het naburige Zuiderpark met elkaar houden. Maar weer terug op school is strakke discipline troef. Vanaf het derde leerjaar vindt de specialisatie plaats. Vanwege de oorlog wordt dit verlengd tot twee jaar. Zo krijgt hij het zg. punteren4 (uitspraak: puntéren ) volledig onder de knie. Met geduld en discipline leert hij tien vakjes op een steen telkens 10% zwaarder te punteren. Voor zijn eindexamen krijgt hij de volgende opdrachten: 1. Het maken van een chromolitho in zes kleuren waarvan op pagina 6 een afbeelding. 2. Het maken van een fotolitho in zes kleuren . Fotolithografie en reproductiefotografie wordt in een apart lokaal onderwezen door docent Vogel, aldus Sinkeldam. 3. Voor het onderdeel vaktekenen dient een grote groene fles te worden nagetekend. Voorts staan Taal en Rekenen, later veranderd in Technisch Rekenen op het programma. En bij Vaktheorie komt de kleurenkennis in al zijn facetten aan bod. Wat is licht? Wat is UV-licht? Bij dit vak hoort ook het leren onderverdelen van een kleur in zg. werkdelen. Op een schaal van wit naar zwart vinden we van links naar rechts een kwart tint, halve tint en driekwart tint en 'vol vlak' (= 100%). Later wordt gebruik gemaakt van densiteit van 0 - 100% in sprongetjes van 10%, later van 5% of zelfs 1%. Op 20 december 1946 behaalt Jan met het predicaat voldoende, maar met een 9 voor vaktekenen zijn Grafisch Bedrijfsdiploma als jonggezel lithograaf. En op 11 januari 1947 ontvangt hij thuis tevens het vakdiploma fotolithografie. "Wij wensen u hiermede veel geluk en hopen, dat u hiervan veel genoegen mag beleven in uw verdere leven", aldus hoofdcontroleur de heer Kok in de begeleidende getypte brief. Zoals boven gemeld zorgt de ILB (Internationalen bond van lithografen, steendrukkers en aanverwante vakgenooten) voor hen die met succes de opleiding volgt voor een baan. En zo vindt Sinkeldam als 17-jarige zijn eerste baan als jonggezel lithograaf bij de Fa. L. van Leer & Co Inrichting Chromolithografie Clichéfabriek in de Rustenburgerstraat 19 te Amsterdam. "Er werkten zo'n 125 man. Het ging er nog ambachtelijk aan toe. Naast drukstenen, gebruikte men ook zinkplaten en glasplaten, zowel voor fotografie als lichtdruk. Volgens mijn CAO was ik nog een halfwas lithograaf. Vanaf je 21- volwas lithograaf. Zo heette dat toen. Ik kwam op een afdeling met een 20-tal lithografen. Als ik nieuwsgierig iets te dichtbij kwam werd gevraagd om niet zo in hun nek te blazen. De chef was een Duitser en werd Herr Otto genoemd. Zo vlak na de oorlog lag dat nogal gevoelig. Ik werd meteen in het diepe gegooid en toegevoegd aan de ervaren blikdruk-lithograaf, de heer Piet van 't Veer. 4
De chromolithografie ontwikkelde zich na 1838 in sneltreinvaart en werd al gauw op vele terreinen toegepast: handelsdrukwerk, prentenboeken, affiches, etiketten, omslagen van bladmuziek, enz. enz. anonieme kunstenaars maakten met plakkaatverf (gouache) kleurrijke ontwerpen. In de drukkerij moest de chromolithograaf het ontwerp in spiegelbeeld op de kalkstenen tekenen. Dat was een zeer precies werkje, want het drukresultaat moest natuurlijk gelijk zijn aan het ontwerp. soms had een kunstenaar wel twintig kleuren gebruikt, zodat in principe twintig stenen nodig waren. Omdat dit veel te kostbaar zou worden, werd de techniek van het zogenaamde punteren (spreekt uit: puntéren) toegepast. de chromolithograaf zette daarbij kleine en grotere puntjes op uiteenlopende afstanden van elkaar op de steen, wat na het drukken lichte tot donkere nuances van een kleur te zien gaf en doordat puntjes van verschillende kleuren bij het drukken naast en over elkaar vielen ontstonden weer nieuwe kleuren. Op die manier kon het aantal stenen (en dus drukgangen) worden beperkt, maar vaak waren dat er toch minimaal zes. Na het prepareren van de stenen gingen ze naar de drukker, samen met een zogenaamde kleurenschaal, ook wel kleurenloper genoemd. dat was een boekje met proefdrukken van elke kleur. voor de drukker was het een gids waarin hij kon zien in welke volgorde hij moest drukken op de grote pers en wat het effect van elke drukgang zou zijn. Voor het maken van chromolitho’s van goede kwaliteit was vakmanschap nodig, zoals een grondige kennis van de kleurenleer.
3
Ik maakte er 32 zes kleuren bidprentjes. En mijn salaris was fl. 35,- per week", herinnert Jan zich."Eind 1947 vond ik via mijn broer Cor emplooi bij een dependance van drukkerij Johan Enschedé in Haarlem voor fl. 41,28 per week. Ze maakten daar o.a. schoolplaten. Hier kon ik de geleerde fotolithografie toepassen. De werktijden tot aan de pauzes waren lang. Ik moest tussentijds wat eten, maar dat mocht niet in de werkruimte van de bedrijfsleider waarop ontslag dreigde. Via de bond vond ik snel weer werk bij Mouton & Co (thans de N.V. Boeken Kunstdrukkerij) aan de Lutherse Burgwal, Herderstraat in Den Haag. Daar heb ik van 1949 tot en met 1964 gewerkt . Directeur was de heer Eeckhout. Ik werkte daar als fotolithograaf . Ik heb daar veel ervaring opgedaan, maar ook kennis kunnen maken met nieuwe technieken. Er gebeurde veel in die periode. En de traditionele lithografie werd steeds meer verdrongen door de fotolithografie. Ik was al snel nauw betrokken bij kunstreproducties. O.a. een druk op linnen van werken van Gaugin. Via transferpapier worden de afbeeldingen dan op linnen overgebracht. Er werd nog een peperdure machine voor aangeschaft. Maar helaas ontstonden er kleine gaatjes op het doek. Dat waren hele toestanden. Ook ondervonden we grote problemen met de nieuwe sneldrogende inkten.", vervolgt Sinkeldam. "Een bijzondere opdracht was het maken door mij van een grootformaat impressie in zeven kleuren van een op zee varende SS Rotterdam. En dit dus voordat de boot op 13 september 1958 te water werd gelaten!" Klopt het dat na de oorlog de fotolithografie een opmars maakt? "Dat mag je zeker stellen. Na de oorlog was de opmars van het halftoonraster in volle gang. Daarbij werd het glasraster steeds meer vervangen voor de contactrasters. Bij Van Leer werd nog met op elkaar gekitte glasplaten en rasters5 gewerkt. Johan Enschede werkte al met halftoon negatieven en vanaf Mouton was het allemaal fotolithografie. Vanaf de jaren zestig zag je dat specialismen steeds meer werden uitbesteed naar diverse bureaus. Eén daarvan was de ENFLI (Eerste Nederlandse Fotolitho Inrichting) te Haarlem. Ik heb daar als fotolithograaf gewerkt van 1964 tm 1977, vervolgens als fotolithograaf een half jaartje bij de NEFLI (Nederlandse Fotolitho Inrichting) om daarna weer terug te keren bij de ENFLI, maar nu in de functie van voorman. Voorts was ik nog werkzaam als Chef Lithoafdruk bij Drukkerij Chevalier te Rotterdam, een jaar bij het Nederlands Dagblad Bedrijf, van 1979 tm 1981 werkte ik nog voor Philips (vestiging Kanaaldijk) om vervolgens door Paul Laan, een zoon van de eigenaar van de ENFLI te worden gevraagd om te komen werken voor zijn reproductiebedrijf in Oisterwijk. En dat heb ik tot aan mijn VUT in 1990 gedaan om vervolgens in 1995 definitief met werken te stoppen. " Sloot de AGS opleiding aan op de praktijk? "Dat is zeker zo. Je kwam van de AGS af met direct inzetbare vakkennis. Heel gericht, dat wel. De latere Grafische Lycia die vanaf de jaren '50 ontstonden gaven veel breder onderwijs met als bedoeling een specialisatie op het bedrijf waar je ging werken." Wanneer verdween volgens jou de traditionele steendruk uit de drukkerijen? "Dat hing volgens mij sterk van de vraag uit de markt af. In Eindhoven en omstreken was nog jarenlang veel vraag naar etiketten. Daarvan waren de stenen en de vakkennis om ze af te drukken ruim voorhanden. Ik denk dat daarom nog tot in de jaren '60 de chromolithografie in gebruik bleef. Datzelfde zag je ook Mulder in Amsterdam die traditionele transfers maakte voor de keramische industrie.
5
Halftoonraster
Transparante drager met raster* bedoeld om een halftoonbeeld* om te zetten in een gerasterd beeld. Opm: Men onderscheidt glasrasters (= Halftoonraster op glas, bestemd voor gebruik in de reproductiecamera. Opm: Het klassieke glasraster is een glasplaat met een gegraveerd lijnraster of een samenstel van twee glasplaten met lijnrasters, die samen een kruislijnraster opleveren) en contactrasters (= Halftoonraster op film, opgebouwd uit verlopende punten, bijv. kettingpunten of elliptische punten, bestemd voor het rasteren* van halftoonbeelden. Opm: Men onderscheidt (1) grijsrasters en (2) magentarasters. (b) Filmraster opgebouwd uit scherp begrensde elementen (punten of lijnen), . Maar onder halftoonraster verstaat men ook: Een patroon van punten van verschillende grootte om een halftoonbeeld in kleur of in zwart/wit te simuleren en te drukken
4
FOTOBIJLAGEN
Deze verjaardagskaart ontwierp Jan Sinkeldam tijdens zijn AGS periode. De kaart werd vervolgens uitverkoren als wenskaart voor jarige AGS-leerlingen.
Jan heeft tot nu toe al zijn AGS-leerboeken in bezit. Hierbij een kleine greep daaruit...
5
De chromolitho die Jan Sinkeldam voor zijn eindexamen vervaardigde.
Grafisch Bedrijfsdiploma + cijferlijst: jonggezel lithograaf dd. 20 december 1946
6
Brief dd. 11 januari 1947 waarmee het diploma fotolithografie wordt toegezonden.
Getuigschrift + cijferlijst praktijkcursus foto-lithografie dd 20 december 1946
Beide diploma's zijn ingebonden in deze boekjes.
7
Vanaf zijn eerste baan begon Jan Sinkeldam ook pensioen op te bouwen...
Enkele voorbeelden van door Jan Sinkeldam uitgevoerde opdrachten in het begin van zijn loopbaan.
8
Tijdens het vraaggesprek verduidelijkt Jan Sinkeldam zijn verhaal met allerhande tekeningen. Tja, het kan ook bijna niet anders. Immers, eenmaal lithograaf... altijd lithograaf, toch?
9
