JAGUAR
De jaguar is de grootste katachtige van het Amerikaanse continent . Dit dier jaagt op alles wat hij ziet. Hij doodt zijn prooi door de schedel ervan te kraken tussen zijn sterke kaken. De jaguar is zeer behendig; hij klimt met gemak in bomen en heeft een topsnelheid van 80 km/u. Rondom het water voelt hij zich comfortabel.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief
SOS_survival_handboek_v11.indd 1
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
kop-romp; 110 - 180 cm 25 - 100 kg ochtend- en avond schemering
16/03/16 16:17
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
KROKODIL
In Nicaragua komen twee soorten krokodillen voor; de kaaiman en de spitssnuitkrokodil. Een krokodil heeft een enorme bijtkracht, hij doodt zijn prooi vaak met één beet. Op korte afstand is dit dier ontzettend snel.
KENMERKEN
•grootte •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 2
2-6m beige tot donkergroen de spitssnuitkrokodil heeft rond de 68 tanden
16/03/16 16:17
BOSMEESTERSLANG
Ontzettend gevaarlijk als hij in het nauw gedreven wordt; het is één van de meest gevreesde slangen ter wereld. Een beet van dit dier is - zonder hulp - dodelijk. Een geïrriteerde bosmeester waarschuwt ‘de verstoorder’ door met zijn staartpunt tegen de bodem te slaan, net als een ratelslang.
KENMERKEN •grootte •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 3
2-4m nacht lichtbruin met ruitvormige vlekken, verharde punt aan de staart geen klimmer, leeft vooral op de grond
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:17
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
LANSPUNTSLANG
Een veel voorkomende, agressieve slang. Een beet van deze slang is zonder behandeling dodelijk. Zelfs na een behandeling houd je grote zwellingen over aan de beet. Deze slang zorgt jaarlijks voor tientallen doden.
KENMERKEN •grootte •uiterlijk
•bijzonderheden
• actief
SOS_survival_handboek_v11.indd 4
70 cm - 2 m brede, driehoekige kop, spitse snuit, grote ogen met verticale pupillen bestaat in vele kleurvariaties (geen felle kleuren), maar is meestal roodbruin nacht
16/03/16 16:17
KORAALSLANG
Een koraalslang beschikt over een dodelijk gif dat het zenuwstelsel van zijn prooi aantast. Een beet van deze slang zorgt ervoor dat je ademhalingsspieren verlamd raken waardoor je uiteindelijk zult stikken. De koraalslang heeft op sommige plaatsen de bijnaam ’20 minuten-slang’, omdat je na een beet – zonder behandeling – na 20 minuten dood gaat.
KENMERKEN •grootte •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 5
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
normaal 45 - 50 cm, tot 1 m gele (of witte), rode, zwarte & ringen er bestaan verschillende varianten, ook 2-kleurig!
16/03/16 16:17
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
REUZENPAD
Krokodillen en slangen kunnen overlijden na het eten van deze enorme pad. Dit dier heeft achter zijn ogen en op zijn rug gifklieren die hem effectief beschermen tegen vijanden. De pad schuilt overdag vooral onder bladeren en stenen. ‘s Nachts maakt hij veel lawaai.
KENMERKEN
•grootte •kleur •actief •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 6
15 - 30 cm bruin tot bruingeel nacht de dikke exemplaren zijn bijna rond
16/03/16 16:17
PIJLGIFKIKKER
Komt voor in allerlei felle kleuren. Het is een ontzettend giftig dier, vooral de huid van de amfibie is giftig, aanraken is uit den boze. Als hij wordt opgegeten kan dit leiden tot de dood van zijn verorberaar. Deze kikker leeft meestal op de grond, maar is ook een goede boomklimmer.
KENMERKEN •grootte •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 7
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
2 - 4 cm overdag allerlei variaties, felle kleuren (vooral rood, oranje, groen) er bestaan meer dan 175 soorten van deze kikkers
16/03/16 16:17
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
KAMSPIN
De kamspin wordt ook wel ‘bananenspin’ genoemd omdat het dier zich graag verschuilt in bananenbladeren. De kampspin is agressief, snel en zeer giftig. Een beet van dit dier kan binnen 6 uur dodelijk zijn. Niet voor niets staat deze 8-potige in de top 10 van meest gevaarlijke spinnen ter wereld.
KENMERKEN •grootte •uiterlijk
•kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 8
tot 10 cm heeft een soort kammetjes op zijn poten, bruin kan sprongen maken
16/03/16 16:18
KOGELMIER
De beet van de kogelmier is één van de meest pijnlijke ter wereld. De beet voelt aan als een pistoolschot. De pijn van een beet kan 24 uur aanhouden en is extreem pijnlijk.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 9
18 - 30 mm roodachtig zwart
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
LEGERMIER
Legermieren kunnen - als kolonie - in een paar uur een paard opeten totdat alleen het skelet nog over is. Ze eten alles wat ze kunnen vinden en zijn in staat hun prooi snel te verorberen met name door hun ijzersterke onderkaak. Een kolonie kan miljoenen mieren bevatten en als de groep eenmaal onderweg is, ruimt hij alles op wat in de weg staat. Een troep kun je alleen vermijden door hem uit de weg te gaan.
KENMERKEN
•grootte •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 10
18 - 30 mm bruin deze mieren zijn blind en doen alles op reuk
16/03/16 16:18
SCHORPIOEN
Een beet van bepaalde soorten schorpioenen tasten de zenuwcellen rondom het hart aan. Daarom vormt de schorpioen een groot gevaar. De schorpioen is bijzonder snel als hij vastgepakt of aangevallen wordt, hij scheidt dan bliksemsnel een druppel gif uit zijn klier (staart) af, waarna de aantasting van het zenuwstelsel begint.
KENMERKEN •grootte •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 11
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
tot 23 cm nacht verschillende kleuren, van zandkleurig tot zwart een schorpioen schuilt altijd met zijn scharen naar voren zodat hij aan kan vallen
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
DUIZEND- EN MILJOENPOTEN
Sommige soorten duizendpoten kunnen tot 25 cm lang worden. Zijn poten hebben scherpe klauwen die de huid kunnen doorboren en infecties kunnen veroorzaken. Enkele soorten duizendpoten hebben een giftige beet. Een miljoenpoot heeft geen tanden, maar scheidt gifstoffen uit wanneer hij aangevallen wordt. Het is levensgevaarlijk om een miljoenpoot aan te raken en daarna je vingers in je mond te steken.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 12
tot 30 cm bruin, zwart
16/03/16 16:18
VAMPIERVLEERMUIS
Dit nachtdier, met zijn warmtegevoelige neus en zeer scherpe tanden, voedt zich met bloed van zoogdieren, soms ook mensen. Hij moet wel, want twee dagen zonder bloed, betekent zijn dood. Hij benaderd zijn slachtoffer kruipend over de grond terwijl deze slaapt. Een vleermuizenbeet kan gevaarlijk zijn omdat je er hondsdolheid van kunt krijgen.
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
Een kolonie vleermuizen kan variëren van enkele tot honderden, soms duizenden vleermuizen. Tot 20% van de kolonie kan besmet zijn met hondsdolheid.
KENMERKEN •grootte
•Actief •Bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 13
3 - 10 cm met een spanwijdte van 30 - 35 cm nacht een vleermuis gebruikt zijn oren om insecten op te sporen in het donker
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 14
16/03/16 16:18
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 15
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 16
16/03/16 16:18
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 17
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 18
16/03/16 16:18
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 19
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 20
16/03/16 16:18
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 21
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 22
16/03/16 16:18
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 23
GEVAARLIJKE DIEREN
GEVAARLIJKE DIEREN
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
LUIAARD
De luiaard is het langzaamste dier ter wereld. Op de grond loopt de luiaard niet sneller dan 0,17 km per uur, waardoor hij erg kwetsbaar is. In de bomen is hij iets sneller. De luiaard zit het grootste deel van zijn leven in de boom en kan zijn kop meer dan 180 graden draaien. Het enige defensiemechanisme dat de luiaard heeft, zijn z’n klauwen.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 24
50 cm 2,5 kg nacht grijs/bruin, soms groen van het mos de luiaard is een goede zwemmer, die snelstromende rivieren kan oversteken
16/03/16 16:18
WASBEER
Als een wasbeer zich bedreigd voelt, gaat hij grommen of schel kwetteren en vertoont hij dreiggedag. Als het moet kan een wasbeer behoorlijk hard rennen. Daarnaast is hij goede zwemmer.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 25
60 - 100 cm 3 -15 kg nacht zwart/wit (gezicht) met geringde staart, bruin tot donkergrijze vacht kan zijn poten gebruiken als handen.
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
AGOUTI
Een agouti wordt ook wel ‘goudhaas’ genoemd. Bij gevaar waarschuwt hij zijn soortgenoten met een korte blaf. De agouti bevindt zich overdag vaak in zijn zelfgemaakt hol waar hij ook zijn voedsel verzamelt. Dit dier is een goede zwemmer.
KENMERKEN •grootte •actief •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 26
40 cm nacht roestbruin
16/03/16 16:18
RIVIEROTTER
Een rivierotter is in het water op z’n best. Hij kan 7 tot 8 uur achter elkaar zwemmen, tot 17 meter diep duiken en enkele minuten onder water blijven. Daardoor kan hij soms wel 400 meter onder water afleggen. Behalve dat hij een behendige zwemmer is, kan hij ook snel rennen. Otters leven vaak in een hol in de oeverbank.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 27
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
30 - 80 cm 5 - 14 kg nacht donkerbruin met bleke huid
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
PECCARI
De peccari wordt ook wel navelzwijn genoemd. Peccari’s is vooral een planteneter maar eet ook wel eens insecten. Hij leeft in gemengde groepen (mannetjes en vrouwtjes) van 10 - 500 dieren. Als een eenheid belaagd wordt, kiest ze de aanval als groep.
KENMERKEN •grootte
•gewicht •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 28
70 - 100 cm lang, 30 - 50 cm hoog tot 25 kg bruin/zwart, soms met een witte halsband
16/03/16 16:18
MIDDEN-AMERIKAANSE TAPIR De tapir leeft voornamelijk in de omgeving van rivieren en poelen. Bij gevaar vlucht dit dier het water in. Een tapir kan goed zwemmen en hard rennen. Dit dier leeft vaak alleen. Met zijn slurf trekt hij voedsel uit de bomen.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 29
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
2 m lang, 1,2 m hoog 200 - 204 kg schemering/nacht bruin met lichte wangen en witte randjes op oren
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
BAARS
Er bestaan verschillende soorten en kleuren baarzen. Een jonge baars leeft vaak in een school, maar een volwassen dier is territoriaal en leeft alleen. Eetbaar is de baars zeker, Echt lekker is hij niet.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 30
tot 25 cm verschillende kleuren, soms met gekleurde buikjes
16/03/16 16:18
SARDINE
Sardines, zijn smakelijk en ook bijzonder voedzaam. De sardine bevat veel vitamines en mineralen.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 31
tot 25 cm zilverkleurig
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
RIVIERGARNAAL
Een grote zilverkleurige garnaal, die veel voedingsstoffen bevat en in kreken te vinden is.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 32
17 - 23 cm grijs met soms blauwachtige scharen. Na koken wordt hij roze
16/03/16 16:18
PALMKEVER
De larf van deze kever (die ook eetbaar is) boort gangen in de stam van de palm. De volwassen kever vreet gaten in palmbladeren. Als je een goed gehoor hebt, kun je horen of er kevers in een palm zitten. Een kever smaakt rauw naar kokos en gebakken naar bacon. Hij is te herkennen aan het verlengde deel van zijn kop.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 33
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
tot 4 cm rood of zwart met soms een rode tekening
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
KREKEL
Het geluid van een krekel is herkenbaar en wordt alleen geproduceerd door mannetjes. Hoe warmer de temperatuur, hoe sneller het ‘getjirp’. Dit diertje leeft vooral op de grond of in een holletje. Niet voor niets wordt een krekel in veel landen beschouwd als lekkernij; hij smaakt een beetje naar nootjes. Een krekel, net als vele insecten, bevat veel voedingsstoffen.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 34
1 - 10 cm zwart tot lichtbruin
16/03/16 16:18
MEELWORM
De meelworm is de larve van de meeltor. De meelworm leeft in de natuur van vermolmd hout en is te vinden op koele, donkere plekken. De meelworm is ontzettend voedzaam en bevat veel ijzer. Een meelworm heeft een vetpercentage van 43%. Bakken en roosteren kan allebei. De worm smaakt naar nootachtige garnalen. Rauw eten kan ook!
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 35
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
1 - 4 mm geel/beige
16/03/16 16:18
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
BLADSNIJDERSMIER
Deze mier snijdt en verzamelt stukjes blad die hij boven zijn hoofd naar zijn nest draagt. Een mierennest kan meerdere kubieke meters groot worden. Graafwerkzaamheden van deze mierenkolonie kan bergen zand tot wel 1,2 m hoog vormen. Gebakken een lekkernij, rauw minder, maar niet giftig.
KENMERKEN
•grootte •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 36
0,5 cm bruin wordt ook wel parasolmier genoemd
16/03/16 16:18
CARPENTERMIER
Leeft vooral in natte gedeeltes van hout. In verhouding is dit een wat ‘grotere’ mier die goed is als menselijke consumptie. Kolonies zijn te vinden in holle bomen. Deze mier leeft voornamelijk van boomsap en is gek op zoete dingen, zoals honing. Daarom soms ook zoet van smaak als hij gegeten wordt.
KENMERKEN •grootte •kleur •actief
SOS_survival_handboek_v11.indd 37
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
0,5 cm zwart nacht
16/03/16 16:19
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
BRUINE HOKKO
Een mannetje kan 92 cm lang worden. Ondanks dat deze vogel ‘bruine’ hokko genoemd wordt, is alleen het vrouwtje bruin van kleur. Het mannetje is donker van kleur en heeft een gele knobbel op de snavel. Het vrouwtje is bruin en heeft een wit gestippelde kop. Bij gevaar slaat deze vogel op de vlucht. Er wordt veel gejaagd op deze vogel om zijn smakelijke vlees.
KENMERKEN •grootte •gewicht •actief •kleur
•bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 38
78 - 94 cm 3 - 4,5 kg overdag zwart of bruin, grijze poten zowel het mannetje als het vrouwtje hebben een grote kuif op hun kop
16/03/16 16:19
BLOZENDE GRONDDUIF
Als deze duif stil staat, lijkt hij bruin. Tussen mannetjes en vrouwtjes zit een verschil in kleur. Het mannetje is meestal rossig bruin en heeft een grijze kop, op zijn vleugels zitten zwarte vlekken. Het vrouwtje is iets minder opvallend bruin.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 39
tot 17 cm bruin
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
16/03/16 16:19
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
JEZUS HAGEDIS
Deze hagedis is, in tegenstelling tot veel hagedissen, een goede zwemmer. Een mannetje heeft een opvallende kam op de rug, die bij het vrouwtje ontbreekt. Hij leeft rond het water, dicht bij de oevers. Wanneer hij gestoord wordt laat hij zich in het water vallen.
KENMERKEN •grootte •kleur
SOS_survival_handboek_v11.indd 40
tot 80 cm groen, groen/zwart geringde staart
16/03/16 16:19
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
ZWARTE RIVIERSCHILDPAD
Dit dier bevindt zich vooral in moerrassen en op andere waterrijke plekken. De schildpad ligt graag in de zon op bijvoorbeeld een steen in het water. Het schild van dit dier is zwart met gele randen. Jonge exemplaren van dit soort hebben gele vlekken op hun hoornplaten.
KENMERKEN
•grootte •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 41
schildlengte tot 32 cm donkerbruin tot zwart de schildpad heeft scherpe en sterke kaken waarmee hij zijn voedsel verorbert
16/03/16 16:19
EETBARE DIEREN
EETBARE DIEREN
BRULAAP
Het formaat van deze aap mag dan wel niet zo imposant zijn, het gebrul valt niet te negeren. Het geluid van dit dier reikt in een dicht begroeide jungle tot zo’n 3 kilometer ver. In de ochtend laten dit dier zich het liefst horen.
KENMERKEN
•grootte •gewicht •actief •kleur •bijzonderheden
SOS_survival_handboek_v11.indd 42
kop-romp; 55 -91 cm 4 -10 kg overdag zwart of bruin staart is langer dan het lichaam
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
SCHIJNAARDBEI KENMERKEN
Het plantje lijkt op een aardbeiplant, maar heeft gele bloemen in tegenstelling tot de witte, of lichtroze bloemen van de echte aardbeiplant. De bladeren van de planten zijn ruw.
SOS_survival_handboek_v11.indd 43
GIFTIGE PLANTEN
De schijnaardbei doet zijn naam eer aan, maar is een kwaadaardige versie van deze fruitsoort. Het zoet ogende plantje is ontzettend giftig, soms dodelijk.
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
GIFTIGE PLANTEN
MEADOW DEATH CAMAS
De naam verraadt het gevaar dat komt van dit schattig ogende plantje. Alle delen van de plant zijn namelijk giftig voor zowel mensen als dieren. Een klein hoeveelheid kan al fataal zijn.
KENMERKEN
De plant groeit maximaal tot 70 cm hoog en heeft lange, grasachtige bladeren. De bollen zijn ovaal en de bloemen crèmekleurig. Qua uiterlijk lijkt deze plant een beetje op de uienplant.
SOS_survival_handboek_v11.indd 44
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
VERKLEURBLOEM KENMERKEN
Deze bloem is er in veel kleuren. De kleine bloemetjes bij elkaar vormen kleurige bollen van 3 - 5 cm. De plant wordt maximaal 3 m hoog. De vruchtjes zijn bolvorming en tot 7 mm groot.
SOS_survival_handboek_v11.indd 45
GIFTIGE PLANTEN
Dit plantje is minder zoet dan de geur doet vermoeden. De vruchtjes - die lijken op smakelijke blauwe besjes - en bladeren van deze kleurrijke bloem zijn zeer giftig.
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
GIFTIGE PLANTEN
MANZILLABOOM
De vrucht van deze boom lijkt op een klein groen appeltje, maar is zeer giftig net als de rest van de boom. Schuilen onder de bladeren voor de regen of de takken verbranden voor in het vuur: niet doen! Het sap van een gebroken takje zorgt al voor ernstige brandblaren. Het eten van de vrucht kan heftige keelpijn, maag-darmontsteking met bloedingen, misselijkheid, bacteriële infectie, ademhalingsproblemen en shock veroorzaken.
KENMERKEN
De manzillaboom kan 15 m hoog worden en heeft een grijskleurige stam. De bladeren zijn groen van kleur en ovaalvormig.
SOS_survival_handboek_v11.indd 46
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
PURGEERNOOTSTRUIK KENMERKEN
Deze struik is felgroen en de bladeren hebben dezelfde vorm als klimopbladeren. De vruchten lijken op Granny Smith appels. In de vrucht zitten ongeveer drie zaden. De boom is gemiddeld 5 m hoog.
SOS_survival_handboek_v11.indd 47
GIFTIGE PLANTEN
Deze struik is giftig en er groeien giftige zaden in. Ook de wortels van deze struik zijn gevaarlijk. Verse en kleine wortels kunnen gebruikt worden om vissen mee te doden.
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
GIFTIGE PLANTEN
BRAAKNOOTBOOM
De zaden van deze smakelijk ogende vruchten van de braaknootboom zijn uiterst giftig. De schors van de boom is ook giftig. Het vergif produceert 15 - 60 minuten na inname een krampende verlamming die uiteindelijk leidt tot dood door verstikking.
KENMERKEN
De braaknootboom is een middelgrote boom met een korte, dikke stam. De vruchten van de boom zijn geel-oranje en hebben de grootte van een appel. De bladeren van de bomen zijn ongeveer 10 cm lang, 3 cm breed en ovaalvormig. De bloemen zijn klein, lichtgroen van kleur en trechtervormig. De bloemen geven een vieze geur af.
SOS_survival_handboek_v11.indd 48
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
CASTOROLIEPLANT KENMERKEN
De plant heeft een houtachtige stengel die op een stam lijkt en kan tot 13 m hoog worden. De bloem is vaak roodkleurig. De bladeren zijn groen en soms donkerrood. Het blad lijkt een beetje op dat van een kastanjeboom, bijna handvormig.
SOS_survival_handboek_v11.indd 49
GIFTIGE PLANTEN
De zaadjes van de castorolieplant zijn giftig. Een hoeveelheid van 15 - 20 zaden, is bij inname dodelijk.
16/03/16 16:19
GIFTIGE PLANTEN
GIFTIGE PLANTEN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 50
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
ZUURZAKBOOM
Een bekende medicinale plant, zeer gezond en goed te eten. Het vruchtvlees is wit en zacht als de vrucht rijp is. De vrucht is sappig en heeft een zoetzure smaak. Hij is rauw te eten. De zuurzakboom is een, diep vertakte, tot 10 m hoge boom met roestkleurige behaarde takken. De bladeren zijn ovaalvormig, hebben een vrij stevige, gladde structuur en zijn tussen de 7 en 20 cm groot. De zuurzakvrucht kan tot 6 kilo zwaar en 35 cm groot worden. Op de groene vrucht zitten zachte stekels.
SOS_survival_handboek_v11.indd 51
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
MAQUENGE PALM
Het hart, de kern van deze palm kan gegeten worden. Het hart is het stuk waar de bladeren samen komen; vaak het groene gedeelte. Als de schors en de witte vezels verwijderd worden, blijft de witte (eetbare) kern over. De smaak is wat bitter, maar gezond is hij zeker! Het vruchtvlees kan rauw gegeten worden.
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
Deze palm is herkenbaar aan zijn wortels (te zien op beide illustraties) die boven de grond uitsteken. De stam van boom is vuistdik, rondom de onderkant van de stam zitten de wortels die zichtbaar de grond in groeien. Op de wortels zitten kleine stekeltjes. Een blad heeft meerdere kleine bladeren met dikke nerven. Deze kleine blaadjes hebben ruwe toppen en de randen zijn oneffen. Deze maquenge palm is tussen de 2 - 9 m hoog.
SOS_survival_handboek_v11.indd 52
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
BEZEMPALM
De besjes van deze palm zijn eetbaar. Zodra de nootjes bij indrukken zacht voelen zijn ze rijp. Voordat ze gegeten worden, moet de schil verwijderd worden. De smaak van de nootjes is fris. Deze palm kun je herkennen aan het waaiervormige blad dat bestaat uit lange, spits toelopende bladeren. De lange bladeren bestaan uit meerdere lange nerven. De trossen met zaden zijn tussen de 20 - 30 cm groot. De hoogte van de palm is rond de 1,5 - 3 m.
SOS_survival_handboek_v11.indd 53
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
EETBARE PLANTEN
GEWONE PALMHART PALM
Bijna alle palmharten kunnen gegeten worden. Het verkrijgen van de lekkerste palmharten is een flinke klus. Het gedeelte boven de stam, waar de bladeren samen komen, moet eerst verwijderd worden. Daarna moeten de schors en de witte vezels er nog af voordat je bij de kern komt. Het hart is ontzettend voedzaam; het bevat veel water, mineralen en vitamines.
KENMERKEN
De stam van deze palm is te zien op de tekening en is ongeveer vuistdik. Het groene gedeelte tussen de bladeren en de stam is het gedeelte waarin het hart zich bevindt. Deze palm is rond de 2,5 m hoog, de bladeren zijn tussen de 0,6 en 1 m lang en bestaan per stuk uit veel losse, spits toelopende, smalle bladeren.
SOS_survival_handboek_v11.indd 54
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
CANJO DANTO
Ook bij deze palm geldt dat het groene gedeelte boven de stam het gedeelte is waarin het palmhart zit.
KENMERKEN
SOS_survival_handboek_v11.indd 55
EETBARE PLANTEN
Het blad is in z’n totaliteit ovaalvormig, maar bestaat uit verschillende kleine bladeren die veervorming zijn en grote nerven hebben. De takken waaraan de bladeren zitten hebben om de zoveel cm ‘ringen’ net als bamboestengels.
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
BROODBOOM
De vrucht van deze boom wordt ook wel broodvrucht genoemd. De vrucht heeft de grootte van een grapefruit, bevat veel zetmeel en doet qua smaak aan aardappels of vers brood denken. De vrucht is erg belangrijk als basisvoedsel in de tropen. Niet rauw eten, maar 3 - 4 minuten koken.
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
De boom kan tot 30 m hoog worden en het groene blad is van groot formaat: 50 - 90 cm. De schil van de vrucht is geelgroen van kleur en heeft kleine, zachte bultjes. De vrucht kan wel rond een kilo wegen.
SOS_survival_handboek_v11.indd 56
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
ROYAL PALM MINI KOKOSNOOT
Deze palm kan vaak worden gevonden in de buurt van jolila palmen; waarin eetbare vruchten te vinden zijn. In de palm hangen bruine vruchten waarvan de zaden eetbaar zijn. De bladeren van deze palm zijn één van de grootste in het plantenrijk en kunnen tot 8 m lang worden. Daarom ook heel geschikt als dakbladeren. De bladeren groeien vanuit een kleine stam direct vanuit de grond. De schil van de vrucht is bruin en heeft kleine bultjes.
SOS_survival_handboek_v11.indd 57
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
JOLILA PALM
De vrucht van de jolilapalm is zowel rauw als gekookt eetbaar. Roosteren behoort ook tot de opties. De smaak is bitter, maar de vrucht helpt goed tegen de honger.
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
De jolila kan enkele meters hoog worden en heeft een dikke stam. De takken hebben verschillende dunne, lange bladeren die spits toelopen. De vruchten hangen in trossen aan de bomen en hebben de vorm van een eikel, alleen is het formaat wat groter. De schil van de vrucht is lichtbruin en heeft een schubbige structuur. De binnenkant van de vrucht is geelkleurig.
SOS_survival_handboek_v11.indd 58
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
SWEETA PALM
KENMERKEN
Deze palm staat laag bij de grond en heeft de vorm van een struik. De plant is tussen de 1,2 - 1,5 m hoog. (Op de illustratie is de gehele lengte van de palm te zien)
SOS_survival_handboek_v11.indd 59
EETBARE PLANTEN
Een echte allrounder. De zaden van deze palm zijn goed eetbaar. Let wel op dat de zaden aan een rood gekleurde stengel zitten. Vergelijkbare zaden aan een stengel met een andere kleur zijn giftig. Behalve de zaden is ook het hart van deze palm eetbaar. In tegenstelling tot andere palmharten is voor het verkrijgen van dit palmhart geen gereedschap nodig. Je hoeft alleen de middelste bladeren uit de wortel te trekken.
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
ANANAS
De ananas is een zoet (zuur) smakende vrucht, rijk aan vitamines en mineralen. Je kunt testen of de vrucht rijp is door de middelste bladeren uit de vrucht te trekken; hoe losser het blad zit, hoe rijper de vrucht. Er groeit maar +/- 1 ananas per plant.
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
Een volwassen ananasplant wordt ongeveer 1 m hoog en 0,5 m wijd. De bladeren zijn dik, stevig, puntig en hebben een gladde structuur. De ananas groeit in het midden van de plant.
SOS_survival_handboek_v11.indd 60
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
MONKEY APPLE
KENMERKEN
De monkey appelboom waarin deze vrucht groeit, wordt tussen de 10 - 12 m hoog. De stam van de boom is grijs en dun. De bladeren zijn ovaalvormig en tussen de 8 - 15 cm.
SOS_survival_handboek_v11.indd 61
EETBARE PLANTEN
Monkey apple, één van de vele bijnamen van deze vrucht. De vrucht ziet er uit als een appel en heeft ook ongeveer dezelfde maat. De vrucht is geel als hij rijp is en wordt veel gegeten door verschillende diersoorten, waaronder wilde zwijnen. Het vruchtvlees van een rijpe vrucht is geel of oranje van kleur. Als de vrucht onrijp is, is het vruchtvlees wit. De smaak van de vrucht lijkt een beetje op die van de honingmeloen.
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
INDISCHE KERS
De Indische kerst komt oorsprong uit het Midden-Amerika. Varianten ervan zijn te vinden in de jungle. De bloemen, bladeren en zaden van deze plant zijn eetbaar en de smaak is vergelijkbaar met die van de mierikswortel. De plant bevat veel vitamine C.
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
Deze plant is een kruipende en klimmende plant. De bladeren lijken op kleine varianten van de waterlelie; rond van vorm. De bloemen zijn fluweelzacht en vaak rood of oranje van kleur. De zaden van de plant zijn dik in verhouding met de stam.
SOS_survival_handboek_v11.indd 62
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
WATERLIAAN
De waterliaan is zeer grote houtachtige liaan, met een schilferige stam, de bast ervan bladert nogal. De schilfers kun je er gemakkelijk afhalen. De houtachtige delen van deze wijnstok kan in secties worden gesneden en is gevuld met puur water. De besjes kunnen niet gegeten worden. Die zijn giftig. Er zijn veel liaansoorten. Déze liaan herken je aan zijn schubbige en schilferige bast. Heldere water dat erin zit (liters en liters) is ongezuiverd te drinken. Een levensredder dus! Let op: Als het sap melkachtig is of een afwijkende kleur heeft (rood, oranje of wit), dan níet drinken!
SOS_survival_handboek_v11.indd 63
EETBARE PLANTEN
KENMERKEN
16/03/16 16:19
EETBARE PLANTEN
EETBARE PLANTEN
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 64
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
GEZONDHEID/VEILIGHEID Verzorg kleine wondjes goed! In de jungle gaan de kleinste beschadigingen snel ontsteken en dat kan voor grote problemen zorgen.
Krab nooit aan (muggen)bulten, want dit kan vervelende wondjes veroorzaken die snel ontsteken. Voorkom dat je je eigen kampplek vervuilt en jezelf of anderen ziek maakt met uitwerpselen. Zorg dat er altijd minstens 15 m zit tussen de plek waar je slaapt/leeft en de plek waar je je behoefte doet. Ga nooit alleen het oerwoud in, en verlaat je kampplek nooit zonder je fluitje mee te nemen. Als je verdwaalt: blijf stilstaan en fluit, zo hard als je kan en net zo lang tot je teamgenoten je gevonden hebben. Niet gaan dwalen, want dat is letterlijk levensgevaarlijk.
SOS_survival_handboek_v11.indd 65
GEZONDHEID/VEILIGHEID EETBARE PLANTEN
Klop schoeisel altijd goed uit voordat je het aantrekt. Kruipend ongedierte kruipt graag in donkere holletjes en kan voor gevaarlijke verrassingen zorgen.
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 66
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 67
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 68
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 69
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 70
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 71
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 72
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 73
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 74
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 75
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 76
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 77
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 78
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHEID
.............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 79
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES
16/03/16 16:19
GEZONDHEID/VEILIGHIED
GEZONDHEID/VEILIGHEID
NOTITIES .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. ..............................................................................
SOS_survival_handboek_v11.indd 80
16/03/16 16:19