1
Jaarverslag 2013 Meerjaren manifestatie Jheronimus Bosch 500
Inhoudsopgave 2
2
Inleiding
4
Van visioen naar werkelijkheid
6
Verslag van het bestuur
Visioen van de Stad Bosch Diner
17
Bosch Parade detuin|united Stadsluik
Organisatie en opdracht Verbinding met de stad Draagvlak Flankerend beleid Provincie Noord-Brabant
Visioen van de Fantasie Bosch Art Film
25
Bosch Young Talent Show (BYTS) Bosch Requiem
Samenwerking met de culturele wereld Bosch Cities Network Bosch Route en woonhuis Bosch en nieuwe media
Productenlijn JHEROnimus Start internationale marketing
Visioen van het Verstand
Bosch Research and Conservation Project
29
SNS REAAL FONDS Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch Bosch-tentoonstelling in 2016
Sponsoring, fondsenwerving en relatiemanagement 11
Verslag van de Raad van Toezicht
14
Manifestatie Jheronimus Bosch 500
Financieel verslag
32
Colofon
40
Inleiding
4
5
De internationale meerjaren manifestatie Jheronimus Bosch 500 beleefde in 2013 haar vierde jaar. Ook dit jaar is hard gewerkt aan de totstandkoming van het nationaal evenement in 2016 en kwamen, in samenwerking met een groot aantal partijen, diverse publieksevenementen tot stand. Het publiek kon in ’s-Hertogenbosch bij uiteenlopende culturele producties op verschillende manieren kennis maken met Jheronimus Bosch. 2013 was het jaar waarin stichting Jheronimus Bosch 500 kritisch de koers opmaakte voor de laatste 24 maanden van de internationale meerjaren manifestatie, voorafgaand het herdenkingsjaar 2016. Het jaarprogramma 2013 bestond uit de vijf eigen producties Bosch Art Film, Bosch Diner, Bosch Parade, Bosch Young Talent Show en Bosch Requiem, veelal geproduceerd door Bossche (kleinere en grotere) instellingen en free lancers, aangevuld met een keur aan publieksevenementen van en georganiseerd door diverse Bossche organisaties. De werken van Jheronimus Bosch inspireerden makers tot uiteenlopende voorstellingen, exposities, lezingen en doe-activiteiten, voor jong en oud.
Het onderzoeksteam van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP) onderzocht in 2013 de werken van Bosch in Parijs en Madrid. Aan het einde van het verslagjaar startte het eerste restauratietraject geïnitieerd door het BRCP: de triptieken Heremieten en Gekruisigde martelares en de vier panelen Visioenen van het hiernamaals uit Venetië worden hersteld alvorens ze afreizen naar ’s-Hertogenbosch voor de grote Bosch-tentoonstelling in 2016. 2013 was ook het jaar waarin de eerste presentaties zijn gegeven aan buitenlandse touroperators, in en buiten Nederland, om ’s-Hertogenbosch en Jheronimus Bosch alvast op de toeristische agenda’s te krijgen.
Het programma van 2013 18 t/m 2 april Bosch Art Film 21 april Bosch Danst 11 mei t/m 23 juni The Glorieus Rise and Fall… (and so on) PART I 17 mei Onthulling derde fresco Jheronimus Bosch 26 mei Finale Bosch Diner 2 juni Bossche Amateur Schilderdag 9 juni Concert Bosch Leerorkest 13, 15, 16 juni Bosch Parade 2 en 3 augustus FC Bergman tijdens Theaterfestival Boulevard
21 september t/m 27 oktober Bosch Young Talent Show 28 september Kunstnacht Den Bosch 10 t/m 12 oktober Demonstraties en bekendmaking winnaar Bosch Art Game 23 oktober Bosch Lezing 8 november Bosch Requiem 9 november Concerten met werk van Rob Zuidam tijdens November Music 25 november Zwanenbroederslezing 7 t/m 15 december Stadsopera Jheronimus Vanaf 9 december 3 Koningen van Bosch in de klas
Van visioen naar werkelijkheid 6
7
Stichting Jheronimus Bosch 500 is opgericht met als doel binnen tien jaar Jheronimus Bosch (ca. 1450 – 1516) onlosmakelijk te verbinden met ’s-Hertogenbosch. De bewoners van de stad worden trots op de bekendste middeleeuwse schilder die in ’s-Hertogenbosch is geboren, leefde en werkte. Toeristen, waar vandaan ook afkomstig, weten dat de Brabantse hoofdstad de bakermat is van de schilderijen en tekeningen die één van de grote Nederlandse meesters heeft achtergelaten en vinden op diverse plaatsen in de stad zijn sporen. Nationale en internationale kunstkenners, -liefhebbers en -makers erkennen ’s-Hertogenbosch als het mondiale Bosch-kenniscentrum en weten dat zij in de stad een groot deel van de inspiratie kunnen vinden waardoor Bosch zijn fantasierijke en grensoverschrijdende werken heeft kunnen schilderen. Stichting Jheronimus Bosch 500 rust pas als het gemeenschappelijke visioen werkelijkheid is geworden: Bosch en ’s-Hertogenbosch worden in één adem genoemd. De investeringen zijn duurzaam gewaarborgd in de Bossche culturele en sociale infrastructuur. ’s-Hertogenbosch kijkt tevreden terug en ervaart in de lengte der jaren de positieve effecten van de status als hoeder van de nalatenschap van Jheronimus Bosch. Alle werken van Bosch zijn vanuit ’s-Hertogenbosch terecht gekomen op bijzondere, doorgaans museale locaties verspreid over de wereld. In de loop der eeuwen zijn ze bekeken door miljoenen mensen, inspireerden ze honderden andere kunstenaars in allerlei disciplines. Tot op de dag van vandaag is dat zo gebleven. Om de werken van Bosch te zien, moet men vijftien steden aandoen; om de schilder beter te begrijpen, een kijkje in zijn wereld te nemen en een indruk te krijgen van de effecten
van zijn inspiratie, is een bezoek aan ’s-Hertogenbosch onmisbaar. Met de manifestatie Jheronimus Bosch 500 wordt in tien jaar tijd van een visioen een werkelijkheid gemaakt: de stad zonder het materiële erfgoed van Jheronimus Bosch krijgt internationale erkenning als stad van Bosch. Stichting Jheronimus Bosch 500 maakt deze belofte waar door het ontwikkelen en organiseren van een internationaal meerjarenprogramma, opgebouwd uit wetenschappelijke elementen en een gevarieerd publieksprogramma. Het ambitieniveau van de stichting is hoog, de manifestatie Jheronimus Bosch 500 kan dan ook alleen maar tot stand komen door samenwerking. Vanaf 2010 presenteren beeldend kunstenaars, filmmakers, musici, inwoners van ’s-Hertogenbosch, kunstacademiestudenten, dansers, theatermakers, kunsthistorici en culturele instellingen uit binnen- en buitenland een grensverleggend programma
LONDEN
ROTTERDAM
BRUGGE GENT
’S-HERTOGENBOSCH
BERLIJN
BRUSSEL NEW HAVEN WASHINGTON NEW YORK
PARIJS
FRANKFURT
WENEN
VENETIË
LISSABON
MADRID
met verrassende sociaal-culturele, wetenschappelijke en artistieke activiteiten op het snijvlak van klassiek en modern. Net als hun voorgangers in de eeuwen achter ons, laten zij zich inspireren door Bosch’ grenzeloze fantasie en unieke beeldtaal. Bosch levert de inspiratie, de stichting fungeert afwisselend als initiator, stimulator, organisator en partner. De manifestatie is opgebouwd als een drieluik: het Visioen van het Verstand, het Visioen van de Fantasie en het Visioen van de Stad. Het Visioen van de Stad, dat in de eerste plaats de inwoners van ’s-Hertogenbosch wil inspireren, heeft een sterk sociaal-culturele functie. Het Visioen van de Fantasie geeft ongebreideld baan aan de door Bosch geïnspireerde makers en een publiek dat zijn nieuwsgierigheid naar de schoonheid van het bekende en het onbekende wil bevredigen. Het Visioen van het Verstand inspireert de denker, de vorser, de wetenschapper. Het wil oude inzichten in nieuw perspectief plaatsen en nieuwe vergezichten bieden. Terugkerende onderdelen van de manifestatie zijn tot op heden de kernproducties Bosch Art Film, een film-vierdaagse in het teken van beeldende kunst, beeldende kunstenaars en kunstenaarschap; de kunstzinnige vaartocht Bosch Parade; Bosch Diner, een kookwedstrijd voor en door Bosschenaren; Bosch Young Talent Show, een expositie met
werk van jonge, veelbelovende kunstenaars uit de zogenoemde Bosch-steden en Bosch Requiem, een concertreeks met uitvoeringen van requiems uit diverse stijlperioden. In 2016 herdenkt Nederland de 500ste sterfdag van de Nederlandse meester als Nationaal Evenement. Het hoogtepunt van dit jaar wordt de grote Bosch-tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch. Hier worden Bosch-werken van diverse internationale musea tentoongesteld en de resultaten van het unieke kunsthistorisch onderzoek Bosch Research and Conservation Project gepresenteerd. De manifestatie Jheronimus Bosch 500 komt mede tot stand dank zij samenwerkingsverbanden op lokaal, provinciaal, nationaal en internationaal niveau. Zo is Bosch Cities Network opgericht, een netwerk van culturele partijen in ’s-Hertogenbosch en in de Bosch-steden Berlijn, Brugge, Brussel, Frankfurt, Gent, Lissabon, Londen, Madrid, New Haven, New York, Parijs, Rotterdam, Venetië, Wenen en Washington. De organisatie van de culturele publieksevenementen besteedt het netwerk bij voorkeur uit aan instellingen in ’s-Hertogenbosch die in opdracht produceren. Daar waar mogelijk werken de producenten samen met musea, onderwijsinstellingen, verenigingen en individuele makers en belangstellenden.
Verslag van het bestuur 8
9
In 2013 waren de inspanningen van stichting Jheronimus Bosch 500 gericht op de programmering van het jaar 2016, de organisatie van de grote Bosch-tentoonstelling, fondsenwerving, versterken van de relaties met partners in ’s-Hertogenbosch, Brabant, Nederland en in het buitenland, de start van de (inter)nationale marketing en de voor bereidingen om het projectbureau slagvaardig te kunnen laten beginnen aan de laatste jaren voorafgaand aan 2016. Organisatie en opdracht Het projectbureau van stichting Jheronimus Bosch 500 werd in 2013 gevormd door: • Ad ’s-Gravesande, intendant • Paul van der Eerden, zakelijk directeur • Lian Duif, programmamanager • Isabelle Savelkoul, productieleider • Balkis Vanderbecken, office manager • Julienne Straatman, adviseur sponsoring, fondsenwerving en relatiemanagement • Ilonka de Ridder, adviseur communicatie en marketing De werkzaamheden van het projectbureau vloeien voort uit de samenwerkingsovereenkomst van stichting Jheronimus Bosch 500 met de gemeente ’s-Hertogenbosch. De opdracht aan de stichting luidt: • h et inrichten en organiseren van een meerjarige, interdisciplinaire manifestatie die de stad ’s-Hertogenbosch verder ontwikkelt tot een broedplaats en publiek trefpunt van creativiteit op kunstzinnig en cultureel gebied die recht doet aan de kwaliteiten, betekenis en invloed van Jheronimus Bosch en diens werken; • h et samenwerken met daarvoor in aanmerking komende organisaties en instellingen waar wenselijk en mogelijk, ter bevordering van eerder vermelde doelstelling, waarbij een nauwe samenwerking en afstemming met de gemeente ’s-Hertogenbosch voorop staat; • h et verschaffen van informatie over alle onderdelen van de manifestatie in al zijn verschijningsvormen; • h et op andere wijze aandacht vestigen op de persoon Jheronimus Bosch en zijn omgeving, met name door het opzetten van merchandisingactiviteiten; • h et (doen) organiseren van met haar doelstelling direct of indirect verband houdende activiteiten; • h et ontwikkelen en uitvoeren van het jaarprogramma 2010 en volgende jaarprogramma’s;
• H et bewaken en waarborgen van de voortgang van het museale traject resulterend in de Jheronimus Bosch-tentoonstelling in 2016; • h et in samenwerking met de gemeente organiseren van co-financiering, onder meer (EU-)subsidies, fondsen en sponsoring; daarbij te betrekken: • d e intentie overeengekomen door (toenmalige) premiers Balkenende en Zapatero met betrekking tot de samenwerking tussen Nederland en Spanje, in het bijzonder de tentoonstellingen met werken van Bosch in 2016 in Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch in het Museo Nacional del Prado in Madrid; • d e afspraak dat Jheronimus Bosch 500 behoort tot het hoofdprogramma van 2018Eindhoven Culturele Hoofdstad van Europa | Kandidaat; • D e intentieovereenkomst van gemeente met het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen, de staatsecretaris van het ministerie van Economische Zaken en de provincie Noord-Brabant rond Bosch als drager van het Nationaal Evenementenjaar in 2016 (in navolging van Rembrandt 400 en Floriade 2012). Verbinding met de stad Jheronimus Bosch 500 heeft in 2013 de relaties versterkt met diverse organisaties en instellingen in en buiten ’s-Hertogenbosch. Deels door middel van individuele contacten met representanten van organisaties, deels in georganiseerd verband. Ook was er contact met een groot aantal particuliere leveranciers van plannen en ideeën. Het projectbureau was actief in het Bezoekersmanagement (overlegorgaan voor cultuurhistorisch toerisme) en in het DOCIS (Directeuren Overleg Culturele Instellingen ’s-Hertogenbosch). Gesprekken over samenwerking en projecten zijn gevoerd met onder meer de Bossche musea, een veelheid aan culturele aanbieders, de onderwijswereld en het amateur- en verenigingscircuit. De stichting participeerde in de ontvangst van het konings-
paar in juni en maakte de Kunstnacht mede mogelijk. Samen met stichting ABC werd het boek Bosch was hier van Gerrit van den Hoven uitgegeven. Dit boek handelt over de tot standkoming van de Bosch-tentoonstelling in 1967 en schetst het beeld van de moeizame strijd van organisator Ton Frenken in zijn pogingen de werken van Bosch naar ’s-Hertogenbosch te krijgen. Speciaal voor de jeugd heeft Jheronimus Bosch 500 in het verslagjaar de samenwerking gezocht met scholen en jeugdorganisaties. Zo deden begin van het jaar circa 380 kinderen mee aan het dansspektakel Bosch Danst, kregen alle basisschoolleerlingen van de groepen 7 en 8 NIMUS Nieuws, een kinderkrant vol wetenswaardigheden over Jheronimus Bosch en deden Bossche basisscholen mee aan de Jeroen Parade en aan de luister- en doe-activiteit 3 Koningen van Bosch tijden Bosch Winterparadijs. Draagvlak Medio september werd bekend dat niet Eindhoven, maar Leeuwarden in 2018 de titel Culturele Hoofdstad zou dragen. Het draagvlak hiervoor zou in laatstgenoemde stad veel groter zijn dan in Eindhoven. Deze motivering van de internationaal samengestelde jury werd breed uitgemeten in de Brabantse pers en vervolgens verbonden aan stichting Jheronimus Bosch 500 en diens activiteiten. Zo is het Bosch 500 Panel tot stand gekomen dat vanaf 2014 operationeel zal zijn en is het 2016-overleg ontstaan waarin met de vier partners namens de Bossche culturele instellingen informatie en ideeën worden uitgewisseld over het concept-programma voor 2016. De stad, het amateur- en verenigingscircuit, alsook de professionele culturele instellingen zijn daardoor in breder verband nauwer bij de planontwikkeling betrokken. Flankerend beleid Stichting Jheronimus Bosch 500 voerde gesprekken met vertegenwoordigers van gemeente ’s-Hertogenbosch over diverse maatregelen die de stad moet nemen om in 2016 het centrum te kunnen zijn van de activiteiten in het kader van het Nationaal Evenement Jheronimus Bosch 500. In november stemde de gemeenteraad in met een reservering van 3,5 miljoen euro voor flankerend beleid gericht op zaken als gastvrijheid en bereikbaarheid.
Provincie Noord-Brabant Eind december besloot Provinciale Staten van Noord-Brabant een bijdrage te reserveren voor het eerste Nationaal Evenement in de provincie, de Bosch-herdenking in 2016. Deze middelen zijn bestemd voor duurzame versterking van de Brabantse culturele infrastructuur, de interstedelijke samenwerking, alsook voor de bevordering van het toerisme en versterking van de vrijetijdseconomie in de provincie. Directie en Raad van Toezicht zijn provincie Noord-Brabant voor de toegezegde bijdrage zeer erkentelijk. Samenwerking met de culturele wereld In binnen- en buitenland zijn gesprekken gevoerd met museale instellingen en kunst- en cultuurorganisaties. De gesprekken, deels verkennend, deels voortgezet, deels afrondend, betreffen de programma’s voor de komende jaren. In 2013 kon het publiek al genieten van eerder gemaakte afspraken. Zo leverde Jheronimus Bosch 500 een bijdrage aan een expositie van 28 internationale kunstenaars over opbouw en verwoesting: The Glorious Rise and Fall… (and so on) PART I. Met de tentoonstelling vierde het kunstenaarsinitiatief KW14 van Marjan Teeuwen haar twintigjarige bestaan. Vanaf 2010 werkt Jheronimus Bosch 500 samen met Theaterfestival Boulevard, het internationale stads- en zomertheaterfestival van Zuid-Nederland. Afgelopen jaar programmeerden het festival en Jheronimus Bosch 500 gezamenlijk het Vlaams theatergezelschap FC Bergman. Beide voorstellingen van 300 EL X 50 EL X 30 EL in het Theater aan de Parade mochten zich in een grote publieke belangstelling verheugen. Een intensieve samenwerking had Jheronimus Bosch 500 in 2013 met November Music, het festival met muziek van nu, door makers van nu. Bosch Requiem, het jaarlijkse herdenkingsconcert van de manifestatie, vormde dit jaar onderdeel van het muziekfestival. In opdracht van Jheronimus Bosch 500 componeerde Rob Zuidam (1964) een nieuw requiem, Bosch Requiem geheten. Tijdens November Music werden daarnaast concerten met recent en nieuw werk van Zuidam uitgevoerd, een reeks die mede mogelijk is gemaakt door Jheronimus Bosch 500. Evenals in 2011 ondersteunde Jheronimus Bosch 500 ook in 2013 de Kunstnacht Den Bosch. Behalve met een financiële bijdrage droeg de manifestatie programmatisch bij met een
10 avond/nachtopenstelling van Bosch Young Talent Show in het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch, begeleidt door een optreden van Jameszoo. In 2013 startte het eerste project dat voortkomt uit het internationale samenwerkingsverband Bosch Cities Network. B Project – a choreographic journey into the universe of Bosch is een dansproject rondom choreografie en beeldende kunst waaraan dansinstituten en jonge choreografen uit Oostenrijk, Nederland, Italië, Verenigd Koninkrijk en Frankrijk meewerken. In 2013 kwamen de choreografen vier keer bijeen tijdens residenties in Pinkafeld (Wenen), ’s-Hertogenbosch en Rotterdam, Bassano del Grappa (Venetië) en Londen. Kristin de Groot van Dansateliers uit Bosch-stad Rotterdam trad op als coach en projectmentor. Gedurende het jaar zijn nieuwe choreografieën ontstaan die in 2014, na de laatste residentie in Parijs, tijdens Festival Cement in première gaan. Een ander project betreft een muziektheaterproductie die in 2016 tijdens November Music zijn eerste uitvoering moet beleven. Acht productiehuizen annex festivals werken hierin samen. Deze zijn gevestigd in Berlijn, Brugge, Lissabon, London, Madrid, Rotterdam, Wenen en ’s-Hertogenbosch. De voorstelling is in al deze steden te zien in het seizoen 2016-2017. Bosch Cities Network De intentie van het Bosch Cities Network, een initiatief van Jheronimus Bosch 500, is om in het bijzonder de jongere generatie makers kansen te bieden, zoals: – meer ruimte voor jong(er) talent om zich internationaal te manifesteren, individueel of in groepsverband, ook in gelegenheidssamenstellingen; – meer voorstellingen, respectievelijk uitvoeringen per productie, met daardoor een hoger rendement, zowel artistiek als zakelijk; – door co-productie gedeelde kosten, waardoor meer ruimte voor programmering en produceren ontstaat en daarmee ruimte voor de realisering van andere, eigen ambities. Jheronimus Bosch 500 ondersteunt projecten (volgens het model van matching), onder een aantal voorwaarden. Eén daarvan is dat een project of productie behalve in ’s-Hertogenbosch in tenminste twee andere Bosch-steden wordt gerealiseerd.
In ’s-Hertogenbosch worden in dit netwerk te vervaardigen producties in eerste aanleg geprogrammeerd door Festival Cement, Theaterfestival Boulevard of November Music. In de omvang van de internationale samenwerking is de komende jaren groei voorzien, waarbij het Bosch-herdenkingsjaar 2016 als hoogtepunt moet gelden. Dan hebben er verspreid over het hele jaar voorstellingen en projecten plaats. In het verslagjaar zijn deelnemers aan het netwerk verscheidene malen bijeengekomen. De danspartners steeds in de steden waar een residentie van de choreografen was voorzien. De co-producenten van het muziektheaterproject spraken elkaar in ’s-Hertogenbosch en Antwerpen. Bosch Route en woonhuis Achter de schermen is doorgewerkt aan de Bosch Route en het onderzoek naar de geschiedenis van het woonhuis/atelier van Jheronimus Bosch op Markt 29. De Bosch Route wordt gevormd door het woonhuis/atelier van Bosch, huis De Moriaan, Zwanenbroedershuis, Sint-Janskathedraal, Jheronimus Bosch Art Center, Groot Tuighuis, De Bouwloods, Het Noordbrabants Museum en het water van de Binnendieze. De Bosch Route moet de stad ook na 2016 blijven versterken. Jheronimus Bosch 500 werkt voor dit project samen met onder meer de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) van de gemeente, het Stadsarchief, de Regio-VVV Meierij & Noordoost-Brabant, het kerkbestuur van de Sint-Janskathedraal, het Jheronimus Bosch Art Center, Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch en de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. De Efteling is gevraagd een creatief concept te ontwikkelen voor de route. Bosch en nieuwe media De manifestatie Jheronimus Bosch 500 brengt de middeleeuwse schilder onder de aandacht door evenementen en activiteiten op het snijvlak van historisch en eigentijds. De vraag van de opleiding Communication & Multimedia Design Avans Hogeschool in ’s-Hertogenbosch om samenwerking kon dan ook volmondig met ‘ja’ worden beantwoord. Samen met de afdeling Bouw, Architectuur en Monumenten (BAM) van de gemeente en Jheronimus Bosch 500 heeft de opleiding een module ontwikkeld voor tweedejaars studenten met als opdracht creatieve technologische toepassingen te ontwikke-
11 len die het leven en werk van Jheronimus Bosch tot een ware belevenis maken. Gedurende tien weken werken de studenten in opdracht van Jheronimus Bosch 500 aan een totaalconcept waarmee inwoners van en bezoekers aan ’s-Hertogenbosch het verhaal van de meester kunnen beleven in de stad. Passend in het concept ontwikkelen zij applicaties voor de Markt en voor het Groot Tuighuis. Eind 2013 startten de eerste 120 multimedia-studenten aan de opdracht. Jheronimus Bosch 500 heeft ook een commerciële opdracht verstrekt voor het ontwikkelen van een applicatie over Bosch. Het bedrijf No Strings adviseert culturele/museale instellingen over publieksparticipatie, overdracht en binden van bezoekers en maakt de app Bosch the painter: een educatieve applicatie waarmee jong en oud met de fantasiebeelden van Bosch eigen schilderijen kunnen maken en als briefkaart verzenden, digitaal of per huispost. De app komt in 2014 op de markt. Begin 2013 besloot de vakjury van Bosch Art Game niet zes, maar zeven deelnemers aan de internationale pitch wedstrijd hun idee voor een originele, artistieke game over Jheronimus Bosch uit te laten werken tot een speelbaar prototype. Zes finalisten, afkomstig uit Nederland, Spanje, Italië en de Verenigde Staten, kregen ieder 2.500 euro en vijf maanden de tijd om hun prototype te ontwikkelen. De zevende (uit ’s-Hertogenbosch) trok zich voortijdig terug. In oktober werden de Italiaanse ontwerpers We Are Müesli met hun game Cave! Cave! Deus Videt! tot winnaars van Bosch Art Game uitgeroepen. Hun game, met volgens de jury een originele interpretatie van het werk van Jheronimus Bosch in spelvorm, wordt in 2014 verder ontwikkeld en later internationaal op de markt gebracht. In het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch kon het publiek drie dagen spelen met alle prototypes. De makers van dit spel werden voor een aantal gamefestivals in met name Italië, Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten uitgenodigd voor presentatie en toelichting. Productenlijn jHEROnimus In 2013 zijn nieuwe producten toegevoegd aan de collectie lifestyle producten van het officiële merk van Jheronimus Bosch 500: jHEROnimus. Zo heeft Cor Unum een vaas ontwikkeld die laat zien dat de combinatie van vooruitstrevend design en de fantasierijke beeldtaal van Jheronimus
Bosch tot bijzondere producten leidt. In de Moriaan op de Markt, het huis van de VVV, is in 2013 de Bosch Shop geopend: een winkel waarin de producten van jHEROnimus goed tot hun recht komen. De merchandise van de manifestatie is ook te koop in de museumwinkel in het in 2013 geopende Museumkwartier van ’s-Hertogenbosch. jHEROnimus is ondergebracht in een dochteronderneming van Jheronimus Bosch 500 en is eigendom van Jheronimus Bosch 500 en designbureau Studio Kluif in ’s-Hertogenbosch. Start internationale marketing Jheronimus Bosch 500, de Efteling, Van Gogh Brabant en Eindhoven365 werken samen met als doel de provincie Noord-Brabant als internationaal aantrekkelijke bestemming te profileren. Dat sluit aan bij de uitvoeringsagenda Vrijetijdseconomie die eind februari door Gedeputeerde Staten is aangenomen. Daarin zijn de kansen voor meer toerisme uit de BRIC-landen Brazilië, Rusland, India, China en Japan omschreven. Toeristen uit deze landen zien Nederland als cultureel aantrekkelijke bestemming en houden er een hoog bestedingspatroon op na. Brabant kan anticiperen op deze trend door de iconen Jheronimus Bosch en Vincent van Gogh prominenter naar voren te schuiven. De grootschalig opgezette culturele evenementen rondom de twee iconen bieden de consument extra belevingselementen en zijn een uitstekende voedingsbodem voor innovatie en ontwikkeling. In 2014 wordt een projectmanager nationale en internationale marketing aangesteld. De Brabantse vrijetijdssector kan volgens Vrijetijdshuis Brabant ook aan de buitenlandse reisorganisaties laten zien dat zij tot meest innovatieve en gastvrije provincie van Nederland behoren. In juni 2013 bezochten een delegatie Chinese en een groep Braziliaanse touroperators ’s-Hertogenbosch. Zij deden onder meer Het Noordbrabants Museum, het Jheronimus Bosch Art Center en Bosch Parade aan. Sponsoring, fondsenwerving en relatiemanagement Jheronimus Bosch 500 prijst zich gelukkig meerjarige samenwerkingsverbanden te hebben kunnen ontwikkelen en vervolgens te behouden in deze economisch moeizame periode. Deze duurzame financiële basis heeft tot dusver de
Verslag van de Raad van Toezicht 12 realisatie van de gewenste omvang en kwaliteit van de internationale manifestatie mogelijk gemaakt. In de jaarverslagen 2010 tot en met 2012 is daarvan eveneens, in dankbaarheid en erkentelijkheid, verslag gedaan. De genereuze bijdragen van subsidiegevers, sponsoren, fondsen en particulieren hebben zich in het verslagjaar verdiept. Dat geldt in het bijzonder voor de kernonderdelen van de manifestatie: de unieke tentoonstelling van Jheronimus Bosch in 2016 en het internationale wetenschappelijk onderzoek van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP). Eind 2012 werd duidelijk dat Rabobank Nederland hoofdsponsor wilde worden van de tentoonstelling en die intentie is in 2013 contractueel bevestigd. Daarnaast heeft in 2013 het Prins Bernhard Cultuurfonds besloten genereus bij te dragen aan de Bosch-tentoonstelling. Een voorbeeld van continuïteit in de samenwerking met partners van het eerste uur is de verlenging van het contract met bouwonderneming Heijmans, dat hiermee de status van sponsor verwierf. De founders van Jheronimus Bosch 500, BankGiro Loterij en Essent, zien op deze wijze hun vertrouwen in het partnership bevestigd door de toetreding van belangrijke en genereuze nieuwe partners. In 2013 hebben het BRCP en de SNS REAAL FONDS Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch ondersteunende versterking gekregen in twee bijzondere onderzoeksprojecten aan de Radboud Universiteit, die zullen leiden tot twee dissertaties. Beide promotietrajecten worden financieel gesteund door twee fondsen waarmee Jheronimus Bosch 500 al een intensieve relatie onderhoudt: het Gieskes-Strijbis Fonds en het SNS REAAL FONDS. Het Gieskes-Strijbis Fonds draagt in zeer hoge mate bij aan het wetenschappelijk onderzoek naar de werken van Bosch en kende in 2013 ook nog een substantiële bijdrage toe aan het promotietraject. Het SNS REAAL FONDS, financier van de SNS REAAL FONDS Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch, steunt het onderzoeksproject dat zich richt op opdrachtgevers en verzamelaars van het werk van Bosch in zijn tijd. Een inmiddels toonaangevend jaarlijks project, Bosch Requiem, is in 2013 door verschillende fondsen mede-mogelijk gemaakt. Eind 2012 al sprak het Prins Bernhard Cultuurfonds de intentie uit Bosch Requiem 2013 te willen begunstigen. Die intentie is in 2013 bekrachtigd. Daarnaast hebben de Mr. Paul
13 de Gruyter Stichting en de Truus en Gerrit van Riemsdijk Stichting het mogelijk gemaakt dit Bosch Requiem op het gewenste niveau te kunnen realiseren. In 2013 is conform de planning een begin gemaakt met de realisering van de Bosch Business Lounge (BBL). BBL kent een tweeledig doel. In de eerste plaats een erkentelijkheids betuiging aan subsidiegevers, fondsen, sponsors, speciale schenkers (partners) en speciale gasten met een op maat gesneden exclusief programma rondom of naar aanleiding van een (combinatie van) een kernproductie, evenement of activiteit in het kader van Jheronimus Bosch 500. Tot dusver is BBL succesvol georganiseerd rondom het jaarlijkse Bosch Requiem. In de tweede plaats wil BBL een platform bieden voor uitwisseling, samenwerking en verbondenheid. BBL beoogt een exclusief platform te zijn voor vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven en ondernemers, die professioneel en sociaal elkaars gezelschap waarderen en tevens bijdragen aan zichtbaar draagvlak voor Jheronimus Bosch 500 in de lokale en regionale Bossche samenleving. De oprichting ervan kan ook na 2016 geassocieerd blijven met Jheronimus Bosch. In samenwerking met business partner van het eerste uur Solving en inmiddels overgedragen aan Bluemind, alsook met de in 2013 toegetreden business partner Jeroen Bosch Advocaten, wordt deze bijzondere vorm van verbondenheid met de schilder Jheronimus Bosch en zijn stad stap voor stap gezet. In 2014 en volgende jaren zal met kracht en verve BBL worden uitgebreid en lokaal en regionaal zichtbaar ambassadeurschap uitdragen. Stichting Jheronimus Bosch 500 ziet het Bosch-jaar ook op dit vlak met vertrouwen tegemoet. De stichting is zijn partners zeer erkentelijk voor de duurzame samenwerking en het vertrouwen. Het jaarprogramma zal zeker ook nieuwe partners verleiden hun steun aan deze unieke manifestatie te geven. Met een respectabel aantal worden hierover inspirerende gesprekken gevoerd.
2013 is ook het vierde verslagjaar van de Raad van Toezicht van stichting Jheronimus Bosch 500. Het jaar stond in het teken van de verdere uitbouw van het inhoudelijke programma en dan met name het programma voor 2016. Samenstelling De samenstelling van de Raad van Toezicht was in het verslagjaar als volgt: • Dr. Ir. Michiel Boersma, voorzitter • Drs. Paul Rüpp, vice-voorzitter • Prof. Dr. Kees Cools RA • Drs. Ton Nelissen • Mr. Els Swaab • Sieuwert Verster In de vergadering van de Raad van Toezicht van 24 september 2013 is de heer Boersma herbenoemd tot 1 oktober 2017. Toezichthoudende en klankbordrol Beleid Het beleid van stichting Jheronimus Bosch 500 is vastgelegd in de statuten van de stichting d.d. 28 september 2009, in de Samenwerkingsovereenkomst van de stichting met de gemeente ’s-Hertogenbosch d.d. 2 februari 2010, gebaseerd op het raadsbesluit van de gemeente d.d. 16 juni 2009 en op het in opdracht van de gemeente uitgebrachte rapport van de heren Ad ’s-Gravesande en Martijn Sanders d.d. 18 oktober 2008, waarin voorstellen zijn gedaan voor een breed meerjarenprogramma rond Jheronimus Bosch, met inbegrip van een klassiek en modern spoor. De raad steunt de hierin door de bestuurders gekozen beleidsrichting en werkwijze. Door middel van bespreking van voortgangsnotities, periodieke schriftelijke en mondelinge rapportages door (leden van) de directie en door middel van het jaarverslag heeft de raad zich ervan overtuigd dat het gevoerde beleid past in het uitgezette kader en de goedgekeurde beleidsrichting. Interne organisatie De Raad van Toezicht heeft met de bestuurders de door de laatsten opgestelde documenten zoals het bestuursreglement en de beschrijving van de administratieve organisatie opnieuw besproken. Verder is uitgebreid stil gestaan of er voldoende capaciteit is om het Nationaal Evenement gestalte te geven. Om de relatie met de stad beter vorm te geven, worden bij de stichting met ingang van 2014 een
extra coördinator en communicatiemedewerker (part time) aangesteld. Vergaderingen De Raad van Toezicht heeft in het verslagjaar vier keer vergaderd. De belangrijkste onderwerpen die de raad besprak zijn: • jaarprogramma 2013 en 2014; • actuele financiële situatie 2013 en begroting 2014; • meerjarenprogramma en begroting; • financiële rapportages; • jaarverslag 2012; • sponsorstrategie en fondsenwerving; • ondersteuning door provincie Noord-Brabant; • 2018Eindhoven|Brabant Culturele Hoofdstad; • het draagvlak voor de manifestatie in de stad; • stand van zaken met betrekking tot het onderzoek naar de werken van Jheronimus Bosch; • stand van zaken met betrekking tot de bruiklenen; • voorbereidingen Bosch-tentoonstelling 2016; • stand van zaken Jheronimus Merchandise BV; • stand van zaken Bosch Route / Bosch Experience; • oprichting stichting Bosch Forever. In 2013 is een twee keer vergaderd met de Begeleidingsgroep Bosch 500. Hierin hebben van gemeentezijde zitting burgemeester Ton Rombouts, wethouder Cultuur Jeroen Weyers en de wethouder Financiën Jan Hoskam, alsook de heren Leo Nelis en Jules Goris van de gemeente ’s-Hertogenbosch. Namens stichting Jheronimus Bosch 500 nemen mevrouw Lian Duif en de heren Michiel Boersma, Ad ’s-Gravesande en Paul van der Eerden deel aan het overleg. Het doel van dit overleg is informatie-uitwisseling op basis van de samenwerkingsovereenkomst. Onderwerpen die aan de orde kwamen, betroffen onder meer sponsoring en fondsenwerving, de stand van zaken met betrekking tot de bruiklenen, het onderzoeksprogramma, de samenwerking met de Bossche instellingen, Europese subsidies, flankerend beleid, begroting 2014, financiering door de Provincie, samenwerking met en draagvlak in de stad, alsook het concept-programma voor 2016.
Manifestatie Jheronimus Bosch 500 16
Het kernprogramma van de manifestatie Jheronimus Bosch 500 is onder eindverantwoordelijkheid van stichting Jheronimus Bosch 500 deels intern, deels in samenwerking of co-productie met Bossche culturele instellingen en Bossche artistiek leiders, makers en/of producenten tot stand gebracht. Zij namen in die gevallen de verantwoordelijkheid op zich voor inhoud, productie en/of organisatie van bepaalde projecten en beschikten over het daaraan toegekende budget. De keuze van de uitgevoerde projecten is in belangrijke mate geënt op het rapport Sanders-’s-Gravesande uit 2008. In dit rapport wordt een groot aantal programmatische mogelijkheden genoemd, voor uiteenlopende publieksgroepen en tijdvakken in de onderscheiden disciplines van kunst, cultuur en wetenschap. Over het vierde jaarprogramma van Jheronimus Bosch 500 is meer dan in voorgaande jaren geschreven in de stedelijke en regionale media. Ook het aantal publicaties in nationale media groeide. Het publiek dat de evenementen van Jheronimus Bosch 500 bezocht, betoonde zich enthousiast.
17
Visioen van de Stad 18
19 In het programmaluik Visioen van de Stad hebben activiteiten plaats voor en door de Bosschenaren. Deze hebben altijd een verbinding met het leven en werk van Bosch, zodat de schilder een tijdloos icoon wordt voor de stad en zijn inwoners. Bosch Parade en Bosch Diner waren in 2013 de kernproducties van dit visioen. Opnieuw is een aantal kleinere projecten uitgevoerd, veelal aangeboden door individuele inwoners en het verenigingsleven van de stad. Bosch Diner Al in december 2012 ging Bosch Diner van start met een informatiebijeenkomst voor iedereen die mee zou willen doen aan Bosch Diner; in januari al hadden zich kookteams uit alle Bossche stadswijken aangemeld. Direct daarna startten negentig amateurkoks met de kookwedstrijd. Tot aan de grote finale op 26 mei kwamen de teams regelmatig bij elkaar om gerechten te bedenken en te koken, ter voorbereiding op de finale waar de titel Beste Bossche Wijkkoks 2013 in de wacht kon worden gesleept. Onderdeel van de voorbereidingen vormden enkele excursies naar toeleveranciers van groenten en vlees dat gebruikt moest worden voor de gerechten. Terug van weggeweest in 2013 was het proefkoken in de wijken in de aanloop naar de finale. De teams kookten bijvoorbeeld voor verschillende groepen vrijwilligers, mensen met een psychische beperkingen en ouderen. Een nieuwe toevoeging was de koppeling van de teams aan coaches van Restaurant Alliantie ’s-Hertogenbosch. Dit bracht de culinaire kunsten van de teams naar een nog hoger niveau. De inwoners van ’s-Hertogenbosch konden in het verslagjaar de verrichtingen van de wijkteams volgen via een serie artikelen in de Bossche Omroep. De inspiratie voor de gerechten haalden de teams dit jaar uit de tekening Feestvierders en helmen. Deze staat op de achterzijde van de tekening Goochelaar, getekend door Jheronimus Bosch. De tekening wordt toegeschreven aan Bosch, maar volgens kunsthistorica Loes Scholten is Feestvierders en helmen getekend door een navolger of door een familielid in het atelier van Bosch, bijvoorbeeld een van zijn broers of neven. De finale van Bosch Diner had plaats op de Markt in ’s-Hertogenbosch en was opnieuw opgezet als een gratis toegankelijk publieksevenement. Alle teams maakten kleine gerechtjes die het massaal toegestroomde publiek gratis kon proeven onder een gezellige overkapping. Ook viel te
genieten van desserts, gemaakt door eerstejaarsstudenten van de opleiding Food Design & Innovation en bedacht op basis van de tekening Feestvierders en helmen. Regelmatig waren de gerechtjes snel ‘uitverkocht’. Op de Smaakmarkt werd na het proeven de eigen keukenvoorraad aangevuld met authentieke kazen, olijfolie, honing, wijnen, pasta’s, brood en taarten. Ook voor kinderen waren ook dit jaar weer diverse activiteiten. De jury bestond in 2013 uit voorzitter Pierre Wind (televisiekok), Hein Vissers (chef-kok en eigenaar Restaurant Dukdalf in Kerkdriel) en Marino de Bruijn (praktijkleraar/chef-kok Middelbare Horeca School). Pierre Wind en wethouder Jeroen Weyers maakten aan het einde van de dag bekend dat Team Noord zich Beste Bossche Wijkkoks 2013 mag noemen. Team Empel won de prijs voor creatieve presentatie, aankleding en gastheerschap. Het stadsproject Bosch Diner bereikte zo’n 4.000 mensen en de finale van de wedstrijd nog eens een ontelbaar aantal passanten. Gezien de kosten van dit project, afgezet tegen de daadwerkelijke betrokkenheid van de wijken en het jaarlijkse risico van ongunstige weersomstandigheden wordt nagedacht over een andere formule voor dit evenement. Een besluit hierover is in dit verslagjaar nog niet genomen. Bosch Diner is in 2013 in opdracht van Jheronimus Bosch 500 geproduceerd door Artishock Events & Marketing. Ook dit jaar ondersteunden docenten en studenten van de Middelbare Horeca School van het Koning Willem I College de organisatie. De derde editie is mede mogelijk gemaakt door de bedrijven en instellingen in ’s-Hertogenbosch en omgeving en kwam tot stand dankzij een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.
20 Bosch Parade Bosch Parade is een kunstzinnige vaartocht over de stadswateren van ’s-Hertogenbosch. In 2013 voer Bosch Parade voor de tweede keer, na twee jaar Binnendieze, over de rivier de Aa. Opnieuw vormde de Jeroen Parade, de variant voor kinderen, de kop van de stoet. Voor Bosch Parade werken professionele kunstenaars samen met groepen amateurs en vrijwilligers. Tijdens het maakproces voor de Parade in 2013 kwamen zij frequent samen tijdens Bosch Parade Café, waar over de voortgang wordt gesproken en samenwerkingen worden gezocht en tot stand komen. Bosch Parade Café werd in 2013 gehouden in het ARTuarium, de huiskamer voor cultuur in het oude mortuarium op het GZG-terrein in ’s-Hertogenbosch. Voor het grote publiek werd opnieuw een open dag georganiseerd in de werkplaats van Bosch Parade op bedrijventerrein De Poeldonk: op 1 juni kwamen veel bezoekers een kijkje nemen. Aan Bosch Parade 2013 werkten 38 professionele kunstenaars samen met zo’n 400 Bossche vrijwilligers en schoolkinderen. Zij maakten negentien kunstobjecten, geïnspireerd op het werk en de thema’s van Jheronimus Bosch. De schoolkinderen, uit zes verschillende groepen van de Bossche basisscholen De Hoven, De Kruisboelijn, Paus Joannes en De Merlijn, werkten samen met beeldend kunstenaars en een choreograaf aan hun kunstobject. Bosch Parade krijgt steeds meer belangstelling en waardering van andere culturele instellingen en manifestaties. Sinds 2013 wordt samengewerkt met Intro In Situ: productiehuis voor toon en klank in Maastricht. Zij co-produceerden De Gek en De Orgelboot. Als gevolg van deze samenwerking waren deze projecten onder andere te zien tijdens het Limburgfestival. Omwonenden van de Jeroen Bosch-tuin in het Bossche centrum hebben het initiatief genomen om de glas-in-lood ramen uit het project Vensters op Bosch uit Bosch Parade 2011 te herplaatsen in dit stadspark. Er zijn plannen om daar jaarlijks een of meer Bosch Parade-projecten in de zomermaanden te exposeren. Direct na Bosch Parade 2013 was er vraag naar de wonderlijke hoorns uit het project Sonata Jeronimo van architect Rob van Dam. Die hoorns zijn inmiddels diverse keren ingezet
21 bij onder meer het congres van gemeentesecretarissen en bij de opening van de Paleisvijver in het Paleiskwartier in ’s-Hertogenbosch. Alle objecten worden voortgedreven door menskracht. Bij de evaluatie van Bosch Parade is echter besloten voortaan elektrische hulpmotoren toe te staan om grote gaten in de parade te voorkomen. Bosch Parade voer drie keer uit en was gratis toegankelijk voor publiek. De tochten op 13, 15 en 16 juni trokken ruim 20.000 toeschouwers. De recensies en reacties waren zonder uitzondering positief. De productie van Bosch Parade wordt in opdracht van Jheronimus Bosch 500 uitgevoerd door bureau Messo. Het Bosch Parade-team bestond in 2013 uit Miesjel van Gerwen (artistieke leiding), Marc Eysink Smeets (projectcoördinatie) en Stephan Grilis (uitvoerend producent). Dit project kon mede worden gerealiseerd door bedrijven en instellingen in ‘s-Hertogenbosch en kwam tot stand dankzij een bijdrage van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid. Omroep Brabant verzorgde een rechtstreekse televisieuitzending op 13 juni, die zeer goed werd bekeken. detuin|united Evenals in 2012 maakte Jheronimus Bosch 500 het onderzoek mogelijk naar de haalbaarheid van de ontwikkeling van het De Heus/Koudijs-terrein tot een cultureel park annex manifestatieterrein. De stichting steunde het concept gezien het belang van een dergelijke locatie voor de programmering van de Bosch 500-manifestatie in met name 2016. Tot spijt van bestuurders en Raad van toezicht van Jheronimus Bosch 500 is het de door een aantal (andere) partijen in de stad opgerichte stichting niet gelukt voldoende steun en finan ciële perspectieven te verwerven om het project te kunnen realiseren. In een persbericht legde detuin|united de schuld hiervoor bij de gemeente en bij Jheronimus Bosch 500. Onze stichting heeft haar verbazing over dit verwijt duidelijk gemaakt en afstand genomen van de tekst in het bericht van detuin|united.
Stadsluik In 2013 maakte Jheronimus Bosch 500 diverse activiteiten georganiseerd door de stad voor de stad (mede) mogelijk. Het Stadsluik mocht zich verheugen in een subsidiebijdrage van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.
22
Concert Bosch Leerorkest De 115 kinderen van het Bosch Leerorkest gaven 9 juni in het Theater aan de Parade een eerste concert in de stad. De kinderen zijn leerlingen van de groepen 5 en 6 van de zes Brede Bossche Scholen Boschveld, Kruisboelijn, Paus Joannes, ’t Mozaïek, Imam Ilbogari en Cirkel Zuid. Elke week kregen de kinderen op school een uur klassikaal muziekles van docenten van De Muzerije. Op 6 juni speelden het Bosch Leerorkest met ruim 3.000 andere kinderen in de Heineken Music Hall in Amsterdam voor Prinses Máxima. Foto: Marieke Wijntjes
Zwanenbroederslezing 2013 Jaarlijks organiseert de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap een lezing als onderdeel van de manifestatie Jheronimus Bosch 500. Vooraanstaande sprekers belichten in deze lezingencyclus verschillende spirituele aspecten van het werk en de era van Jheronimus Bosch. Op 25 november hield prof. dr. Th. M. (Marius) van Leeuwen de lezing Over angst in de middeleeuwen Jeroen Bosch en zijn demonen. Prof. Van Leeuwen is kerkelijk hoogleraar-emeritus aan het Remonstrants Seminarium, vicevoorzitter van de Raad van Kerken en ere-broeder van de broederschap. Wegens grote belangstelling zal de lezing in januari 2014 worden herhaald.
3 Koningen van Bosch Ook in 2013 maakten Bossche kinderen kennis met hun beroemde stadgenoot Jheronimus Bosch via de luister- en doe-voorstelling 3 Koningen van Bosch. De Bossche basisscholen Merlijn, ’t Schrijverke, KC de Sprong (Rosmalen), Kruisboelijn, de Kameleon, KC de Ontdekking, De Driestroom en Bossche Broek kregen in december elk twee dagen lang een manshoge reproductie mee van het drieluik Aanbidding der koningen, bouw- en kleurplaten om lampionnen mee te maken, alsmede kerstverhalen geschreven door Lucas de Waard en Ad Grooten om voor te lezen. In de kerstvakantie konden kinderen op Bosch Winterparadijs luisteren naar de verhalen en, in de geest van Jheronimus Bosch, een eigen lampion maken. De vertellers waren auteur en muzikant Ad Grooten en actrice Jyoti Vennix.
Onthulling derde Jheronimus Boschfresco In ’s-Hertogenbosch verschijnen op steeds meer plaatsen grote fresco’s, geïnspireerd op het werk van Jheronimus Bosch. Op 17 mei onthulde wethouder Cultuur Jeroen Weyers, samen met Bosch 500-intendant Ad ’s-Gravesande het derde Jheronimus Boschfresco. Het fresco, gemaakt door tien tweedejaars leerlingen van de Opleiding Oude Schildertechnieken, is te zien in de Triniteitsstraat (zijstraat Parade). Het monumentale fresco is een aubade aan de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch, maar legt ook een duidelijke verbinding met deze tijd.
Bosch Danst Bijna vierhonderd jonge dansers brachten op 21 april Jheronimus Bosch tot leven in de voorstelling Bosch Danst. Onder hen zo’n driehonderd kinderen tussen de 8 en 13 jaar die op een heel nieuwe manier het kinderboek van Paul van Loon De andere werkelijkheid van Jeroen Bosch beleefden. In het Theater aan de Parade dansten zij vol passie in een decor met projecties van een flash mob rondom het beeld van Jheronimus Bosch op de Markt, waardoor de binnenstad van ’s-Hertogenbosch al eerder met een gedeelte van de voorstelling werd verrast. Organisator Dans- en balletstudio Geraldine in ’s-Hertogenbosch kijkt terug op twee succesvolle, uitverkochte voorstellingen met als uitgangspunt de schilderijen van Bosch.
Koning Willem-Alexander en Koningin Maxima ontmoeten Jheronimus Bosch Op 12 juni kleurde ’s-Hertogenbosch oranje. Koning Willem-Alexander en Koningin Maxima sloten hun kennismakingsbezoek aan de provincie Noord-Brabant af met een bezoek aan ‘s-Hertogenbosch. Op vijf podia op de Markt, opgesteld als een schilderspalet, onder het standbeeld van Jheronimus Bosch, kreeg het koningspaar onder delen van de kindervoorstelling Bosch Danst te zien. Ook het standbeeld van Bosch gaf in levende gedaante acte de présence.
De kleren van de schilder Hoe gingen de mensen in de tijd van Jheronimus Bosch gekleed? Op 27 oktober was dat in het Jheronimus Bosch Art Center te zien. Het centrum organiseerde samen met Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch, het Stadsarchief en het Groot Tuighuis een themadag met modeshows, stadswandelingen, expo’s en lezingen.
Bossche Amateur Schilderdag Tientallen amateurschilders uit het hele land bevolkten op 2 juni zoals ieder jaar op vele plekken de binnenstad van ’s-Hertogenbosch om aan de hand van een door de organisatie opgegeven thema hun fantasie vrijelijk de loop te laten. Jheronimus Bosch 500 steunde dit project door middel van bijdragen in natura.
Stadsopera JHERONIMUS Van 7 tot en met 15 december voerde stichting Het Vervolg in het Theater aan de Parade in ’s-Hertogenbosch de stadsopera JHERONIMUS op, gebaseerd op een origineel libretto en dito partituur. Jheronimus Bosch 500 maakte de opdracht hiertoe mogelijk. JHERONIMUS bleek een omvangrijke productie met een grote bezetting: zes solisten, het Jeroen Bosch Koor bestaande uit zo’n 80 zangers, een orkest van 45 musici en bewegingskunstenaars van Flik-Flak. De Stadsopera vertaalt de binnenwereld van de raadselachtige schilder Jheronimus Bosch, die worstelde met goed en kwaad, met hemelse heerlijkheid en helse verleiding. De voorstellingen werden redelijk tot goed bezocht.
Bosch was hier Op 5 november verscheen het boek Bosch was hier van Gerrit van den Hoven, auteur en journalist van het Brabants Dagblad. Bosch was hier is een boek over de totstandkoming van de grote Jheronimus Bosch-expositie die in 1967 in ‘s-Hertogenbosch is gehouden. Het is het verhaal van de moeizame strijd die organisator Ton Frenken (1930-2004) voerde om een groot aantal werken van Jheronimus Bosch naar ‘s-Hertogenbosch te krijgen. Het boek is samen met stichting ABC uitgegeven en gepresenteerd in het Groot Tuighuis.
Visioen van de Fantasie 26
27 Ondanks de verscheidenheid aan talen en culturen verstaat iedere Europeaan Bosch’ karakteristieke beeldtaal. Zijn werk kan overal worden begrepen; fantasie kent immers geen grenzen. Het luik Visioen van de Fantasie biedt een eigentijds programma, waarin alle kunstdisciplines zich manifesteren. De nadruk in de programmering ligt op ontwikkeling en deelname van jonger, internationaal talent. In 2013 stonden Bosch Art Film, Bosch Young Talent Show/BYTS en Bosch Requiem op het programma. Bosch Art Film Bosch Art Film (BAF) pakte tijdens de vierde editie uit met spraakmakend werk, inspirerende gasten, (inter)nationale filmprijswinnaars en premières. Opnieuw toonde BAF in vier zalen van de Verkadefabriek producties over beeldende kunst, kunstenaars en kunstenaarschap. In de 2013 editie vormden Extravaganza en Architectuur de leidende thema’s. Vier dagen lang draaiden films en documentaires over tegendraadse architecten, kunstenaars en groepen mensen die hun leefomgeving op alternatieve wijze vormgeven, alsook over flamboyante individuen die de grenzen van het sociale en culturele leven oprekken. In de pers was uitgebreid aandacht voor BAF. Ook de nationale media hebben het bijzondere karakter van het filmevenement ontdekt en berichtten over een aantal van de wonderlijke producties over mensen en zaken uit de wereld van de beeldende kunsten. De uitgebreide bijlage in de Filmkrant, het grootste journalistieke filmblad van Nederland, is enthousiast ontvangen. De opening met de Nederlandse première van de documentaire Marwencol trok ruim 300 geïnteresseerden, BAF 2013 kon in totaal rekenen op zo’n 1.800 bezoekers. Omdat op meer bezoekers was gerekend is besloten te bezien of een nieuw concept voor de presentatie van film- en videoproducties kan worden ontwikkeld voor de komende jaren. BAF werd in opdracht van Jheronimus Bosch 500 geproduceerd door de Verkadefabriek, onder leiding van Jan van der Putten. Het programma is samengesteld door Rob van de Ven en Corinne Groot van Zapp Magazine en Ilona van Heeckeren, filmprogrammeur van de Verkadefabriek.
Bosch Young Talent Show De vierde editie van Bosch Young Talent Show (BYTS) was te zien in het nieuwe Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch, onderdeel van het in mei 2013 geopende Museumkwartier. BYTS bracht jong talent uit Berlijn, Brugge, Brussel, Frankfurt, Gent, ’s-Hertogenbosch, Lissabon, Londen, Madrid, New Haven, New York, Parijs, Rotterdam, Venetië en Wenen. Gerenommeerde kunstenaars uit deze steden kozen elk één beeldend kunstenaar, allen jonger dan 30 jaar, in de verwachting dat zij zich net zo opmerkelijk zouden kunnen ontwikkelen als Jheronimus Bosch in zijn tijd. BYTS 2013 kwam dit in co-productie met het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch tot stand, dat bijdroeg aan de verdere ontwikkeling van de BYTS-formule: 15 solo-presentaties. De opzet slaagde: van 21 september tot en met 27 oktober trok BYTS meer dan 18.000 bezoekers. In de pers was voorafgaand nationaal aandacht voor de expositie. Jheronimus Bosch 500 nodigde vorige jaar Bossche galeries uit deel te nemen aan BYTS Revisited. Galerie Majke Hüsstege, Gallery Mieke van Schaijk, MEET.S a point of art en Galerie Ietsmooisaandemuur.nl brachten werk van BYTS-deelnemers van de voorgaande jaren. Hiermee boden BYTS en Jheronimus Bosch 500 de jonge kunstenaars een uitgelezen gelegenheid om met de galeriehouders en bezoekers in contact te komen. BYTS is gerealiseerd door Monique Verhulst van Jheronimus Bosch 500 en René Pingen, directeur van het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch met zijn team. De productie lag in handen van Isabelle Savelkoul van Jheronimus Bosch 500. De behoefte aan verdere ontwikkeling van de BYTS-formule doet zich ondanks het publiekssucces gevoelen. Reden
28 waarom tijdens dit verslagjaar besprekingen zijn gestart om op andere wijze aandacht te besteden aan beeldende kunst, waarbij de aandacht meer wordt verlegd naar de presentatie van digitale vormen ervan. Bosch Requiem In de reeks herdenkingsconcerten voor Jheronimus Bosch was het vierde Bosch Requiem een bijzondere. Voor het eerst is een requiem uitgevoerd van een nog levende componist. In opdracht van Jheronimus Bosch 500 schreef Robert Zuidam (1964) de compositie Bosch Requiem, die op 8 november in wereldpremière ging in de Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch. Bosch Requiem 2013 is uitgevoerd door Asko|Schönberg, het Nederlands Kamerkoor, Katrien Baerts, sopraan, Helena Rasker, alt, Pascal Bertin, countertenor en Thomas Oliemans, bariton. Monica Germino bespeelde een elektrische viool. Het geheel stond onder leiding van Reinbert de Leeuw. Voorafgaand aan Bosch Requiem zong het Nederlands Kamerkoor het motet Lux æterna (1966) van György Ligeti (1923 -2006). Prof. dr. ir. Louise O. Fresco droeg haar voor Bosch Requiem geschreven essay De monsters van Jheronimus Bosch voor. Het concert in de Sint Jan ondervond veel belangstelling in de media en was uitverkocht. In 2013 werkte Jheronimus Bosch 500 nauw samen met November Music. Het herdenkingsconcert Bosch Requiem was onderdeel van de programmering van het festival. Daags na Bosch Requiem volgden verschillende concerten met recent en nieuw werk van Rob Zuidam, alle mede-mogelijk gemaakt door Jheronimus Bosch 500. De NTR zond Bosch Requiem van Rob Zuidam in december integraal uit. Ook van Bosch Requiem 2013 is een boek met dvd verschenen. In het boekje zijn behalve de teksten van de muziekwerken en de Nederlandse en Engelse vertaling ervan, bijdragen opgenomen van muziekjournalist Mark van de Voort, prof. dr. Louise O. Fresco en mw. Joep Baartmans. Op de dvd staat de registratie van het volledige concert. De
29 boekproductie stond onder eindredactie van Véronique Roelvink, de beeldopnamen geschiedde door Castus, onder regie van Rob van den Berg. Boek en dvd zijn online en in ’s-Hertogenbosch te koop in de Bosch Shop in de Moriaan en in de Museumwinkel in het Museumkwartier. Aan het concert ging, net als voorgaande jaren, een ontvangst vooraf van vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, sponsoren, fondsen en het college van burgemeester en wethouders. Na het concert had voor een select gezelschap een souper plaats in het Zwanenbroedershuis, waar informatie werd gegeven over de stand van zaken van de manifestatie Jheronimus Bosch 500. De coördinator van het Bosch Research and Conservation Project, dr. Matthijs Ilsink, hield een inleiding over enkele opmerkelijkheden die de onderzoekers hebben gevonden. Artistieke leider van Bosch Requiem is Marc Versteeg. In 2013 lag de productieleiding in handen van Isabelle Savelkoul van Jheronimus Bosch 500 en Willem de Leeuw van Lion Event Support in Vught. Ontvangst en souper zijn geproduceerd door Artishock Events & Marketing in ‘s-Hertogenbosch, waarbij de fourage werd verzorgd door restaurant De Opera in ’s-Hertogenbosch.
Visioen van het Verstand 30
31 De werken van Jheronimus Bosch staan centraal in het wetenschappelijke programmaluik Visioen van het Verstand. In het verslagjaar zette het onderzoeksteam van het Bosch Research and Conservation Project het onderzoek naar Bosch-panelen voort. De resultaten hiervan worden, nadat elk werk op dezelfde wijze is onderzocht en na zorg vuldige bestudering van alle beelden en gegevens, geopenbaard tijdens de grote Bosch-tentoonstelling in 2016, gepubliceerd in boekvorm en digitaal ontsloten. Tevens ging het eerste restauratieproject van start. In het kader van de SNS REAAL FONDS Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch werd op 23 oktober wederom een Bosch Lezing verzorgd. Samen met Het Noordbrabants Museum is, in een aangepast tempo door verbouwing, herinrichting en heropening van het museum, gestaag doorgewerkt aan de voorbereidingen van de Bosch-tentoonstelling in het herdenkingsjaar. Bosch Research and Conservation Project Het onderzoeksteam van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP), een initiatief van Het Noordbrabants Museum, Radboud Universiteit Nijmegen en Jheronimus Bosch 500, trok in 2013 naar Frankrijk en Spanje. In deze landen zijn onderzocht Goochelaar in Musée Municipal (St. Germain-en Laye), Kruisdraging in Palacio Real de San Lorenzo de El Escorial en de twee triptieken Hooiwagen van Museo Nacional del Prado en van Palacio Real de San Lorenzo de El Escorial. Om meer duidelijkheid te krijgen over de werkplaatsactiviteiten van Bosch zijn ook werken die worden toegeschreven aan andere schilders onderzocht. In Valencia is een schilderij aan onderzoek onderworpen dat een relatie heeft met Doornenkroning van Bosch in El Escorial. In Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch onderzocht het BRCP drie werken die nauw verwant zijn aan het oeuvre van Jheronimus Bosch: Aanbidding der koningen uit een privécollectie, Verzoeking van Antonius uit de collectie van Van Lanschot en Ecce homo uit Uden (collectie Rijks museum). Het onderzoek in Het Noordbrabants Museum was voor het publiek toegankelijk. Uit eerder onderzoek naar de Bosch-panelen in Venetië kwam naar voren dat restauratie noodzakelijk is. Met financiële steun van het BRCP en van de Getty Foundation (Los Angeles) is in september begonnen met de restauratie van de triptieken Heremieten en Gekruisigde martelares en de vier panelen Visioenen van het hiernamaals. De drie werken worden door Venetië in bruikleen gegeven voor de Bosch-tentoonstelling in ’s-Hertogenbosch in 2016. Het nieuws over de restauratie, de bruiklenen en de
ondertekening van de overeenkomst hiervoor in aanwezigheid van minister Dr. Jet Bussemaker van OCW, is breed gepubliceerd. Ook het NOS-journaal besteedde aandacht aan het onderwerp. Om de restauratoren behulpzaam te zijn bij hun werk is de website http://boschproject.org/ ingericht. De website is tevens een belangrijke pilot voor de digitale ontsluiting van het volledige onderzoek na presentatie van de resultaten in 2016. Tevens is de site een instrument in de gesprekken met musea om te komen tot een alomvattende ontsluiting van het materiaal. Het streven van het BRCP is om in een gebruiksvriendelijke vorm al het beeldmateriaal toegankelijk te maken. In het verslagjaar is door de onderzoekers prof. dr. Jos Koldeweij en dr. Matthijs Ilsink een begin gemaakt met het schrijven van een volledige en geannoteerde monografie over het werk van Bosch. Eveneens dit jaar is een promotievoorstel geschreven door Marieke van Wamel, afgestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam, in overleg met de professoren Jos Koldeweij en Ron Spronk en onderzoekscoördinator Matthijs Ilsink. Van Wamel wil promoveren op een onderzoek naar de vroege Spaanse opdrachtgevers en verzamelaars van Bosch. In 2013 is onderzocht of het haalbaar is dit onderzoek gefinancierd te krijgen door het SNS REAAL Fonds en de Radboud Universiteit gezamenlijk. Voorts is een projectplan geschreven voor BoschDoc, een online applicatie waarin alle geschreven documenten over Jheronimus Bosch en diens werk meertalig digitaal worden gepresenteerd en ontsloten. BoschDoc is een samenwerking van het BRCP, het Stadsarchief ‘s-Hertogenbosch, het Huygens Instituut (KNAW) Den Haag
32 en de Radboud Universiteit Nijmegen. Diverse leden van het BRCP-team hebben in 2013 al dan niet individueel lezingen en publicaties verzorgd over Bosch en over het onderzoek. Het bestuur van stichting Bosch Research and Conservation Project bestond in 2013 uit: • Drs. Paul Rüpp, voorzitter Bestuursvoorzitter van AVANS Hogeschool, vice-voorzitter Raad van Toezicht stichting Jheronimus Bosch 500 • Drs. Paul van der Eerden, secretaris-penningmeester Zakelijk directeur/bestuurder stichting Jheronimus Bosch 500 • Prof. Dr. Rudi Ekkart, lid Directeur Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag • Dr. Wim van den Goorbergh, lid Voorzitter Raad van Toezicht Het Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch • Prof. Mr. Bas Kortmann, lid Rector magnificus Radboud Universiteit, Nijmegen • Drs. Frits J. Duparc Oud-directeur Museum Mauritshuis, Den Haag Adviseur van het bestuur: Dr. Charles de Mooij, directeur van Het Noordbrabants Museum. In het onderzoeksteam werken coördinator Matthijs Ilsink en voorzitter Jos Koldeweij samen met prof. dr. Ron Spronk (Bijzonder hoogleraar Jheronimus Bosch en de Vroeg-Nederlandse schilderkunst aan de Faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit Nijmegen en hoogleraar Technische kunstgeschiedenis Queen’s University, Kingston, Canada), restaurator Luuk Hoogstede (Stichting Restauratie Atelier Limburg, Maastricht), fotograaf Rik Klein Gotink en wiskundig ingenieur Robert G. Erdmann (Professor of Materials Science and Engineering and Applied Mathematics, University of Arizona, Tucson). In het verslagjaar is het team van het BRCP uitgebreid met onderzoeksassistent Hanneke Nap en kunsthistorica Loes Scholten.
33 Het onderzoek wordt verricht onder begeleiding van het Wetenschappelijk Comité, een internationaal samengestelde groep onderzoekers, restauratoren en museumconservatoren, afkomstig uit onder meer het Museo del Prado in Madrid, het Städelsches Kunstinstitut in Frankfurt en The Metropolitan Museum of Art in New York. Kunsthistoricus prof. dr. Jos Koldeweij is voorzitter. Stichting Bosch Research and Conservation Project mag zich verheugen in aanzienlijke ondersteuning door het Gieskes-Strijbis Fonds in Wassenaar. SNS REAAL FONDS Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch Prof. dr. Ron Spronk heeft als Bijzonder hoogleraar Jheronimus Bosch en de Vroeg-Nederlandse schilderkunst, gevestigd aan de Radboud Universiteit Nijmegen, zijn derde collegejaar achter zich. De leeropdracht is ingesteld ter bevordering van wetenschappelijke aandacht in onderwijs en onderzoek voor de laat-middeleeuwse schilderkunst in het algemeen en het werk van Jheronimus Bosch in het bijzonder. De inhoudelijke verantwoordelijkheid voor onderzoek en onderwijs ressorteert bij de Vakgroep Kunstgeschiedenis en de Faculteit der Letteren van de Radboud Universiteit, leerstoelgroep Kunstgeschiedenis van de Middeleeuwen en de Vroegchriste lijke tijd. Stichting Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch, gevestigd in ’s-Hertogenbosch, beheert de zakelijke aspecten van de leerstoel. Ron Spronk is tevens hoogleraar Technische kunstgeschiedenis aan Queen’s University in Kingston (Ontario, Canada) en lid van het Wetenschappelijk Comité van het Bosch Research and Conservation Project. In oktober verzorgde bijzonder hoogleraar Ron Spronk in het Jheronimus Bosch Art Center de vierde Bosch Lezing. Deze was getiteld Jheronimus Bosch en co. Hierin ging Spronk in op de problematiek van handenscheiding in het atelier Bosch. De documentatie van het BRCP toont een aantal verschillende handen die aan schilderijen van Bosch hebben gewerkt. Hoe deze te onderscheiden was één van de vragen die Spronk in zijn voordracht behandelde.
Stichting Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch is een dochterstichting van stichting Jheronimus Bosch 500 en werkt nauw samen met Het Noordbrabants Museum, het Jheronimus Bosch Art Center en de Radboud Universiteit Nijmegen (Prof. Dr. Jos Koldeweij). Het bestuur der stichting bestaat uit: • Ad ’s-Gravesande, voorzitter intendant stichting Jheronimus Bosch 500 • Jack van Uden RA, penningmeester accountant • Prof. Dr. Jos Koldeweij hoogleraar Kunstgeschiedenis van de Middeleeuwen aan de Radboud Universiteit Nijmegen • Dr. Charles de Mooij directeur van Het Noordbrabants Museum De stichting is door de Belastingdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). De bekostiging van de leerstoel is volledig mogelijk gemaakt door het SNS REAAL Fonds. Bosch-tentoonstelling in 2016 De resultaten van het kunsthistorische onderzoek zullen in ’s-Hertogenbosch, de stad van de meester, deel uitmaken van de grote, internationale tentoonstelling Bosch-tentoonstelling in 2016. De productie daarvan is in handen van Het Noordbrabants Museum en stichting Jheronimus Bosch 500. De eindverantwoordelijkheid voor de exploitatie van de tentoonstelling ligt bij stichting Jheronimus Bosch 500. Voor het inhoudelijk-concept en de samenstelling van de tentoonstelling tekenen Matthijs Ilsink, projectcoördinator BRCP, Jos Koldeweij, voorzitter Wetenschappelijk Comité van het BRPC en Charles de Mooij, directeur van Het Noordbrabants Museum. Ook in dit verslagjaar is door een aantal musea een bruikleen voor de tentoonstelling in 2016 toegezegd. Dit geldt zowel voor panelen als voor tekeningen van Bosch. Hierdoor staat nu al vast dat nooit eerder een tentoonstelling van werken van Jheronimus Bosch van deze omvang heeft plaatsgehad. Alle reden om uit te zien naar een uniek evenement in het herdenkingsjaar 2016.
Financieel verslag
Verkorte jaarrekening 2013 Balans per 31 december 2013 (na voorgestelde resultaatbestemming)
34
35
Meerjarenbegroting
Voor de periode 2010 tot en met 2020 is een meerjarenbegroting vastgesteld voor de manifestatie Jheronimus Bosch 500 van in totaal € 36.000.000. Met de herdenking van de sterfdag van Jheronimus Bosch in 2016 en de tentoonstelling Bosch Visions, is de begroting in de jaren 2015/2016 veel hoger. Voor dekking van de meerjarenbegroting is voorzien in de volgende bijdragen:
Begroting
Realisatie
Gemeente ’s-Hertogenbosch
€ 8.000.000
€ 8.000.000
Provincie Noord-Brabant/2018Eindhoven
€ 8.000.000
€ 5.000.000
Rijk/Europa
€ 8.000.000
€ 5.750.000
Fondsen
€ 4.000.000
€ 2.640.000
Sponsoring
€ 5.000.000
€ 1.850.000
Recettes/merchandising
€ 3.000.000
€ 36.000.000
–
€ 23.240.000
Activa
31 december 2013 € €
31 december 2012 € €
Vaste activa Materiële vaste activa Andere vaste bedrijfsmiddelen 0 0 0 0 Financiële vaste activa Deelnemingen in groepsmaatschappijen 1 9.000 1 9.000 Vlottende activa Vorderingen Debiteuren 15 2.336 Belastingen en premies sociale verzekeringen 151.688 39.192 Overige vorderingen en overlopende activa 536.368 201.431 Vordering op verbonden partij 266 5.093 688.337 248.052 Liquide middelen 1.252.891 641.691 1.941.229 898.743
In de jaarrekening van 2012 was de gerealiseerde stand € 19.856.000,-. Eind 2013 heeft de Provincie Noord-Brabant een bijdrage van € 3.000.000,- gegeven voor het Brabant- programma in 2016. Passiva Het Bestuur A.H. ‘s-Gravesande Drs. P.J. van der Eerden
31 december 2013 € €
31 december 2012 € €
Eigen vermogen Bestemmingsreserve 938.475 302.485 Bestemmingsfonds 642.000 321.225 1.580.475 623.683 Kortlopende schulden Crediteuren 248.508 139.029 Belastingen en premies sociale verzekeringen 1.000 1.414 Overige schulden en overlopende passiva 45.493 127.462 Schulden aan verbonden partijen 65.753 7.155 360.754 275.060 1.941.229 898.743
Staat van baten en lasten over de periode 1 januari 2013 tot en met 31 december 2013
Kasstroomoverzicht over de periode 1 januari 2013 tot en met 31 december 2013
36
37
Exploitatie Exploitatie 2013 2012 € €
Baten Bijdragen 3.631.201 2.026.966 Financiële baten 11.641 12.456 Som der baten 3.642.842 2.039.422 Lasten Personeelskosten 255.288 303.202 Afschrijvingen op materiële vaste activa 0 6.000 Projectkosten 2.107.584 1.570.662 Overige lasten 314.179 405.312 Som der lasten 2.677.051 2.285.176 Aandeel resultaat deelneming 8.999 0 Saldo 956.792 - 245.754 Verdeling saldo
Exploitatie Exploitatie 2013 2012 € €
636.017
- 296.535
Dotatie bestemmingsfonds 320.775 50.781 Saldo 956.792 - 245.754
2012 2012 € €
Kasstroom uit operationele activiteiten Baten minus de lasten 965.791 245.754 Aanpassingen voor: Afschrijvingen op materiële vaste activa 0 6.000 0 6.000 Verandering in werkkapitaal: Vorderingen - 440.284 - 103.029 Kortlopende schulden (exclusief bankkrediet) 85.693 25.698 - 354.591 - 77.061 Kasstroom uit operationele activiteiten 611.200 - 316.815 Kasstroom uit investeringsactiviteiten 0 - 9.000 Het verloop van de geldmiddelen is als volgt: 611.200 - 325.815 Liquide middelen per 1 januari 2013 641.691 967.506 Mutatie boekjaar 611.200 -325.815 Stand per 31 december 2013
Dotatie bestemmingsreserve
2013 2013 € €
1.252.891
641.691
Toelichting op de staat van baten en lasten
38
39
Baten Bijdragen
Begroting Exploitatie Exploitatie 2013 2013 2012 € € €
Projectkosten
Begroting Exploitatie Exploitatie 2013 2013 2012 € € €
De inkomsten BYTS voor 2013 zijn al in 2012 voldaan door De Heus en zijn ten goede gekomen aan de exploitatie in 2013 door het vrijvallen van het bestemmingsfonds BYTS.
Bosch Young Talent Show (1) 300.000 130.175 71.215 Bosch Parade 400.000 360.417 331.776 Bosch Diner 150.000 156.176 179.976 Bosch Requiem 330.000 279.638 198.778 Bosch Research and Conservation Project (2) 1.085.000 335.821 227.365 Bosch Art Film 160.000 115.247 116.969 Bosch Cities Network (3) 230.000 137.133 169.473 Leerstoel 40.000 39.102 7.359 Tentoonstelling Bosch Visions (incl. Bosch Spoor) 195.000 308.381 84.219 Visioen van de Stad 180.000 149.274 183.5320 Bosch Art Game 100.000 96.220 0 3.170.000 2.107.584 1.570.662
Met betrekking tot de verantwoording van bovenstaande bijdragen gelden geen bijzondere verslaggevingsvoorschriften. De specificatie van de diverse inkomsten zijn als volgt:
De belangrijkste verschillen tussen begrote en gerealiseerde kosten zijn als volgt te verklaren:
Jaarprogramma gemeente ’s-Hertogenbosch 1.325.000 1.325.000 1.000.000 Inkomsten ministerie OCW 1.170.000 1.170.000 Inkomsten BYTS (De Heus)(1) 75.000 819 0 Inkomsten Bosch Parade 0 500 0 Inkomsten Bosch Requiem 0 49.897 11.578 Diverse inkomsten 1.245.000 1.084.985 1.015.388 3.815.000 3.631.201 2.026.966 (1)
Begroting Exploitatie 2013 2013 € €
BankGiro Loterij (tentoonstelling) Essent OP-Zuid Opmaatgelden provincie Noord-Brabant Overige Totaal
200.000 200.000 200.000 200.000 255.000 388.800 400.000 --190.000 296.185 1.245.000 1.084.985
(1) BYTS: BYTS kwam dit jaar in coproductie tot stand met het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch. Deze coproductie samen met de formule ’15 solopresentaties’ leidde tot aanzienlijk minder kosten dan begroot. (2) BRCP: bij de begroting van BRCP is rekening gehouden met aanzienlijk meer kosten voor het ontwerp en maken van de website Bosch OnLine en voor de restauraties. Gepland was dat het onderzoek naar alle panelen in 2013 afgerond zou worden. Dit is echter niet het geval geweest. (3) BCN: er zijn minder projecten uitgevoerd dan begroot. De overige verschillen tussen begroting en werkelijke kosten worden veroorzaakt door de doorrekening van de personeelskosten welke ten laste komen van de projecten. De projecten worden verder inhoudelijk toegelicht in het jaarverslag.
Lasten Personeelskosten
Vergoedingen bestuur, staf en vergoeding Raad van Toezicht De stichting heeft geen personeel in dienst.
Begroting Exploitatie Exploitatie 2013 2013 2012 € € € 262.000
255.288
303.202
Controleverklaring van de onafhankelijke accountant
40 Overige lasten Communicatiebureau , huisstijl en communicatie algemeen Advies sponsoring, erkentelijkheid en onvoorzien Algemene kosten
41 Aan: het Bestuur en de Raad van Toezicht van stichting Jheronimus Bosch 500 Begroting Exploitatie Exploitatie 2013 2013 2012 € € € 100.000 154.721 156.050 193.000 90.955 169.992 90.000 68.503 79.270 383.000 314.179 405.312
Ten opzichte van de begroting konden minder communicatiekosten rechtstreeks toegerekend worden aan de projecten. Daarnaast is een deel van de sponsorkosten rechtstreeks op het project Bosch Visions geboekt. Het begrote bedrag van € 90.000 aan algemene kosten is samengesteld uit: € 20.000 voor accountant en administratiekosten; € 17.000 voor huisvesting en € 53.000 voor kantoorbenodigdheden. Met name voor deze laatste post is veel minder uitgegeven dan begroot. De kosten voor verzekering, onderhoud, kantoorartikelen en automatiseringskosten zijn lager dan begroot.
Deze in dit verslag opgenomen verkorte jaarrekening, bestaande uit de verkorte balans per 31 december 2013 en de verkorte staat van baten en lasten over 2013 met bijbehorende toelichtingen, zijn ontleend aan de gecontroleerde jaarrekening van stichting Jheronimus Bosch 500 te ’s-Hertogenbosch over 2013. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die jaarrekening in onze controleverklaring van 13 mei 2014. De verkorte jaarrekening bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van de Richtlijn voor de verslaggeving voor kleine rechtspersonen C1 ‘Kleine organisaties -zonder – winststreven’. Het kennisnemen van de verkorte jaarrekening kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van stichting Jheronimus Bosch 500. Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van een verkorte jaarrekening van de gecontroleerde jaarrekening in overeenstemming met de Richtlijn voor de verslaggeving voor kleine rechtspersonen C1 ‘Kleine organisaties -zonder – winststreven’. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de verkorte jaarrekening op basis van onze werkzaamheden, uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder de Nederlandse Standaard 810 ‘Opdrachten om te rapporteren betreffende verkorte financiële overzichten’. Oordeel Naar ons oordeel is de verkorte jaarrekening in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde jaarrekening van stichting Jheronimus Bosch 500 per 31 december 2013. Eindhoven, 15 mei 2013 PriceWaterhouseCoopers Accountants N.V.
Origineel getekend door: drs. R.M.N. Admiraal RA
Colofon
42
Aan de productie van het jaarverslag 2013 werkten mee: Ad ’s-Gravesande Lian Duif Paul van der Eerden Julienne Straatman Ilonka de Ridder
43
Bij het ter perse gaan van dit jaarverslag heeft stichting Jheronimus Bosch 500 samenwerkingsovereenkomsten met: Subsidiënten
Grafisch ontwerp en beeld Studio Kluif, ’s-Hertogenbosch Drukwerk Drukkerij Tielen, Boxtel Fotografie Ben Nienhuis, ‘s-Hertogenbosch Stichting Jheronimus Bosch 500
[email protected] www.bosch500.nl T +31 73 687 56 90 F +31 73 689 02 64
Founding partners
Hoofdsponsor Bosch-tentoonstelling
Begunstiger Bosch-tentoonstelling
Hoofdbegunstiger Bijzondere Leeropdracht Jheronimus Bosch
Hoofdbegunstiger Bosch Research and Conservation Project
Postadres Postbus 500 5201 AM ’s-Hertogenbosch Bezoekadres St. Jorisstraat 131 5211 HA ’s-Hertogenbosch
Sponsors
Business partners
44
