Jaarverslag in 52 weken

2011 Jaarverslag in 52 weken r ij k s mus e um van o udheden

apr i l 2 0 1 2 , le i d e n

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

© 2012 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

missie

Het Rijksmuseum van Oudheden (1818) anno 2011:

Afbeelding voorzijde omslag: Deksel van een asurn Materiaal: terracotta Datering: ca. 500-450 voor Christus Collectie: Museo Archeologico Cerveteri, Italië Een van de topstukken in de expositie Etrusken. Vrouwen van Aanzien - Mannen met Macht

Visie: De oudheid biedt verrassende aanknopingspunten voor het leven hier en nu.

Afbeelding achterzijde omslag: Gouden mantelspeld Materiaal: verguld zilver Datering: circa 400 voor Christus Collectie: RMO

Missie: Een divers publiek op een inspirerende, hoogwaardige en actieve wijze in contact te brengen met culturen van de oudheid en hun relevantie voor onze tijd. Ambitie: Een cultureel podium te zijn, midden in de samenleving, dat mensen steeds weer boeit en bindt. Motto: De oudheid is nog niet voorbij.

Het Rijksmuseum van Oudheden wordt sinds 2010 gesteund door de BankGiro Loterij.ISBN 978-90-74938-XX-X

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

voorwoord Het gaat heel goed met het Rijksmuseum van Oudheden (RMO). De bezoekersaantallen zijn in vijf jaar verdubbeld naar meer dan 150.000 bezoekers. Het museum en zijn gemotiveerde medewerkers bruisen: er zijn ideeën en activiteiten te over. Toch is het goed stil te staan bij fundamentele vragen waar elk museum bij tijd en wijle mee geconfronteerd wordt. Moeten we tevreden zijn met 153.000 bezoekers, slechts 1% van de samenleving? Is dit niet te veel eenrichtingsverkeer? Zijn we te veel gericht op aanbod en anticiperen we te weinig op vraag? 153.000 bezoekers is optimaal. Maar in het buitenland komen jaarlijks gemiddeld 200.000 bezoekers op onze reizende tentoonstelling Fascinating Mummies af. Tellen we deze buitenlandse bezoekers mee, dan behoren we tot de top tien van best bezochte museumcollecties. Ons aanbod kan in Leiden nog veel groter worden: met de ambitie om in brede zin het culturele podium van de oudheid te zijn, en dat niet alleen door middel van tentoonstellingen, is het een uitdaging om de Tempelzaal met veel meer evenementen vol te krijgen. Waarbij aanbod en vraag in evenwicht zijn en we weten wat er in de samenleving speelt. Het is een wisselwerking. Die vorm van tweerichtingsverkeer komt momenteel vooral van de grote fondsen: het Prince Claus Emergency Response Fund benaderde het RMO met het aanbod de schade aan de opgraving in Egypte, veroorzaakt door de onrust, te financieren, de BankGiro Loterij is tot in het diepst van haar vezels proactief, de Mondriaan Stichting en het VSB Fonds zijn gaarne bereid om, voorafgaand aan een formele subsidieaanvraag, een voorgesprek aan te gaan, door het Prins Bernhard Cultuurfonds werd al in 2008 gezegd dat het een project van het museum wilde financieren, omdat het “weer goed ging”. Het museum is deze instellingen zeer erkentelijk voor die ondernemende houding. Bij de aantrekkelijke dubbeltentoonstelling Etrusken (Amsterdam en Leiden) doneerden de fondsen € 150.000 en kwam er, ondanks een stevige inzet, investeringen en veel contacten, niets uit het grote bedrijfsleven. Daarom is het RMO verheugd dat de Stichting Zakenvrienden wel groeit, zij het langzaam: vele kleine bijdragen maken het totaal aanzienlijk. Veel zakelijke contacten bestendigen de basis in de regio. De jaren 2012 en 2013 zijn cruciaal in het overheidsbeleid ten aanzien van musea, met een stelselherziening op komst en het opzeggen van de beheerovereenkomst. Dit jaarverslag laat in 52 weken een keuze zien uit wat er in één jaar in het RMO ondernomen is. Daarbij is er een selectie gemaakt van die zaken die voor het museum en het ministerie van OCW voor een toekomstig nieuw museumbestel van belang zijn: educatie, publieksbereik, participatie, ondernemerschap, wetenschappelijke functie, internationale uitstraling en het RMO als nationaal centrum voor de Nederlandse archeologie. Op deze criteria, op deze pijlers, kan een nieuw museumstelsel rusten, waarbij musea, overheid en bedrijfsleven elkaar hard nodig zullen hebben: het wordt drierichtingsverkeer. Wim Weijland, directeur

4

r ij k s mus e um van o ud he d e n lei den – jaarverslag 2011

Zeventig jaar geleden werd de Leidse Egyptische collectie in Amsterdam getoond. In 2011 waren de Islamitische kunstvoorwerpen uit het Rijksmuseum Amsterdam in Leiden te zien in de tentoonstelling Handelswaar en souvenirs. Samenwerking tussen musea is van alle tijden.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

megagrieken (tot 03/01)

“2500 jaar geleden waren de Grieken al net zo slim als wij. En misschien nog wel slimmer. We hebben zelfs heel veel van hen overgenomen, meer dan je zou denken. Bibliotheken, ziekenhuizen, scholen, theaters en democratie: ze bestonden allemaal al in het oude Griekenland. En wat dacht je van de Olympische Spelen? De oude Grieken hielden die voor het eerst in het plaatsje Olympia, om hun oppergod Zeus te vereren.

Boven: Zes megagrote vazen met daarin de zes thema’s Olympische Spelen, schrift, democratie, theater, geneeskunst en goden, vormgegeven door Studio Saskia Meulendijks, waren de blikvangers van de tentoonstelling.

Op de kindertentoonstelling MegaGrieken ontdek je dat je de oude Grieken nog bijna elke dag tegenkomt. Voetbalclubs Ajax en Heracles zijn genoemd naar stoere helden uit de Griekse mythologie. Nikè was de Griekse godin van de overwinning. Naar haar is dat wereldberoemde sportmerk genoemd. En heb je wel eens een afbeelding van een slang gezien op een ambulance of bij de apotheek? De slang was bij de Grieken het symbool voor genezing.

Onder: De game MegaMythen kent een lange versie op internet en een ingekorte variant die te spelen is in het museum.

Net in het nieuwe jaar, aan het einde van de kerstvakantie, werd de kindertentoonstelling MegaGrieken beëindigd. Uit het vernieuwde kindergedeelte van de website (www.rmo.nl/kids) de volgende fragmenten:

Je zult verbaasd zijn over wat je verder nog allemaal herkent in de wereld van de oude Grieken! Via spellen en opdrachten zie je overeenkomsten tussen hun leven en dat van ons. Je ziet eeuwenoude Griekse spullen die archeologen hebben gevonden. De voorwerpen helpen je om alle raadsels op te lossen en de spannende speurroute tot een goed einde te brengen. Bovendien leende het NOC*NSF een echte gouden medaille van de Olympische Spelen uit 1928 uit voor MegaGrieken.” Extra: www.MegaMythen.nl In de online game MegaMythen maak je kennis met de mythische verhalen van de Grieken. Ben jij slimmer, sneller en stoerder dan de Griekse goden en helden? Klim dan naar de top van de berg Olympus om het vuur te pakken. Maar pas op dat je niet verzeild raakt in de mythische onderwereld... Het spel is gemaakt door Garcia City, met steun van het Gamefonds en SNS Reaalfonds.

Uit het gastenboek over Egyptische magie (07/01) Mevr. G. Ast: “Prachtige tentoonstelling! Een dikke 10 met een kus van de juf!”

6


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

archeologie van nederland Eind 2009 sloten de deuren van de opstelling Nederland prehistorie en Middeleeuwen. De zalen werden geheel vernieuwd en omgebouwd voor de presentatie Archeologie van Nederland, ontworpen door bureau Kinkorn uit Tilburg. Met deze opstelling beoogt het museum een divers publiek inzicht te geven in de archeologische geschiedenis van ons land, van de vroegste prehistorie tot de moderne tijd. De Nederlandse archeologische vondsten uit de museumcollectie, hun vindplaats, de periode en de cultuur waaruit zij afkomstig zijn, worden niet alleen in Nederlandse context geplaatst, maar ook tegen de achtergrond van de wereldgeschiedenis. Zo krijgen bezoekers een beeld van hun betekenis in de ontwikkeling van Nederland tot de samenleving die het nu is. Het RMO is het enige museum in Nederland waar een historisch overzicht van de ‘vaderlandse’ prehistorie tot de Middeleeuwen wordt gepresenteerd met behulp van de grootste rijkscollectie van archeologische objecten in ons land. Op 13 januari 2011 opende Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Oranje de vernieuwde afdeling. De opening werd bijgewoond door een selecte groep van tweehonderd genodigden. Na een welkomstwoord door de directeur volgde de openingsrede van prof. dr. Nico Roymans, hoogleraar West-Europese Archeologie aan de Vrije Universiteit (Amsterdam). Vervolgens onthulde de Prins van Oranje de plaquette ‘op archeologische wijze’ door deze uit een bak zand te graven en zijn handtekening erop te zetten. Nadat violist Jeroen de Groot en componist Jan Pieter Koch de première van een oer-Hollandse sonate voor fietspomp en viool ten gehore hadden gebracht, werd de prins uitgenodigd om de vernieuwde afdeling te bekijken. Koninklijke interesse voor Nederlandse archeologie Prins Willem-Alexander zet met deze koninklijke opening de traditie van interesse van het Huis van Oranje voor de Nederlandse archeologie voort. In 1818 nam zijn oud-grootvader koning Willem I het initiatief tot de oprichting van het RMO. Later bleken koningin Wilhelmina en prins Hendrik warme belangstelling voor de archeologie te koesteren. Zij gaven het RMO opdracht tot archeologisch onderzoek in de Kroondomeinen op de Veluwe en brachten in 1906 zelfs een bezoek aan een opgraving van het RMO bij Hoog-Soeren. In 1968 werd de destijds nieuwe museumafdeling over Nederlandse archeologie geopend door koningin Juliana en in 1993 deed koningin Beatrix hetzelfde voor de opvolger van deze opstelling.

8


Een ware metamorfose Blikvanger in de nieuwe opstelling is een manshoog wit lint van 120 meter lang, dat als een tijdlijn van 300.000 jaar door de zalen golft. Het lint is de drager van teksten, filmpjes en vitrines met daarin in totaal ongeveer 2000 voorwerpen uit alle provincies. In de opstelling ligt de nadruk niet op de objecten zelf, maar op de bewoningsgeschiedenis van de plaatsen waar ze gevonden zijn. Die vormt zo een keten van representatieve archeologische verhalen uit de Nederlandse geschiedenis, afkomstig uit voor iedereen herkenbare plekken in het land. In de zalen is veelvuldig gebruikgemaakt van bewegend beeld, geluid en multimedia. Bij enkele vindplaatsen kan de bezoeker vanuit Google Earth op de opgraving inzoomen en vervolgens rondkijken in het verleden.

Er zijn interactieve ‘ontmoetingsplaatsen’ waar bewoners uit de prehistorie, de Middeleeuwen en de zestiende eeuw vertellen over hun dagelijks leven. Voor kinderen is er een route van vijf verborgen slaapplaatsen, waar zij kunnen ervaren hoe hun ‘slaapkamer’ eruit zou hebben gezien bij rendierjagers, bronstijdboeren, Romeinen, Vikingen en ridders. Een deel van de afdeling is bedoeld voor tijdelijke exposities over Nederlandse archeologie. De vernieuwing is mede mogelijk gemaakt door het ministerie van OCW, de BankGiro Loterij, het VSB Fonds en een sterk eigen kostenbewustzijn, waardoor het museum zelf middelen kon reserveren. De totale kosten van het project bedroegen 1,3 miljoen euro.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

samenwerking bologna Op vrijdag 21 februari tekende de directeur in Bologna een Memorandum of Understanding met het plaatselijke archeologische museum. Met deze overeenkomst is de intentie uitgesproken meer gezamenlijke activiteiten te ontplooien met betrekking tot de opgraving in Egypte, onderzoek naar de geschiedenis van de collecties, het aanvragen van financiële middelen voor projecten die van wederzijds belang zijn en het bevorderen van Egyptisch en Etruskisch bruikleenverkeer. Aanleiding voor de samenwerking is het graf van Horemheb, opgegraven door het RMO. Zowel Bologna als het RMO hebben een aantal reliëfs uit dit graf in bezit. Het Leidse museum conserveert het graf ter plekke en heeft het voorzien van gipsen afgietsels van originele reliëfs die over de hele museale wereld verspreid zijn geraakt. Het museum in Bologna heeft vanaf de jaren negentig gewerkt aan de digitale reconstructie van dit fameuze graf. Door de onrust in Egypte kon de Italiaanse egyptologe Daniela Picchi helaas, net als het Leidse team, niet naar Sakkara vertrekken. Maar later in het jaar werden al concrete stappen gezet om de overeenkomst vorm en inhoud te geven. Conservator Raven bestudeerde in Bologna de Ptah-Sokar-Osirisbeelden, er werden voorbereidingen voor 3D-scanning van reliëfs getroffen, de conservator en de directeur van het museum in Bologna hielden een publiekslezing in het RMO en maar liefst 131 Etruskische objecten werden voor de tentoonstelling Etrusken in bruikleen gegeven .

Uit het gastenboek over Archeologie van Nederland (20/01) De heer J.J. van Rijn: “Prachtige presentatie, belangrijke bijdrage aan de identiteit.”

10


Tussen het afval van een schelpenzuiger werd in 2001 het eerste Nederlandse fossiel van een Neanderthaler gevonden. Onderzoek bevestigde dat het stuk schedel met een karakteristieke zware wenkbrauwboog waarschijnlijk van een jonge man is geweest, door de onderzoekers Krijn genoemd. Neanderthalers leefden tussen ca. 350.000 en 30.000 jaar geleden in Europa. Ondanks verschillen in lichaamsbouw en lengte zijn ze nauw aan ons verwant. Recent onderzoek heeft aangetoond dat moderne mensen buiten Afrika 1-4% van hun DNA delen met Neanderthalers. Beide soorten hebben zich dus vermengd. Uiteindelijk stierf de Neanderthaler uit, waarschijnlijk door een combinatie van de snelle klimaatwisselingen in de laatste ijstijd en een beperkt aanpassingsvermogen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

zaalverhuur Met de verhuur van de Tempelzaal vergroot het museum zijn naamsbekendheid en genereert het extra inkomsten. Daarnaast wordt volop gebruikgemaakt van andere zalen door cursuspartners (meer dan 150 dagen per jaar). Zij bieden cultuurhistorische en archeologische cursussen voor volwassenen aan. Dat levert het museum veel herhaalbezoekers op, die op termijn ambassadeurs van het RMO worden. Naast de Tempelzaal zijn de Trajanuszaal en de Leemanszaal inzetbaar. Met deze drie zalen wil het RMO zich vanaf voorjaar 2012 in de markt zetten als aantrekkelijk geprijsde, unieke culturele vergaderfaciliteit. De zalen werden onder andere gebruikt door: Leids Universitair Fonds Dunea Nederlands Instituut voor het Nabije Burgy Oosten RoMEO Stichting A.M.O.R.C. (Rozenkruisers) Eurotransplant Leids Filmfestival Egyptische ambassade Hiphop University in kader KennisGemeente Leiden festival MuseumJeugdUniversiteit ARAS Vereniging Oud Leiden Labrys AVRO Tussen Kunst & Kitsch Djoser LNSC congres Geschiedenis Magazine Universiteit Leiden ISTA Koninklijke Brill Omroep Max Open Monumentendag Vereniging De Haagsche Schouw ADC Studentenvereniging Augustinus Universiteit van Amsterdam Vereniging Ondernemers in de ICLON Archeologie Archeologische Werkgemeenschap Diverse particulieren Nederland NMV Museumcongres NINO Lezing Christian Greco: Het graf van Ramose (27/01) Ramose was de minister van financiën van farao Taharqa (690-664 voor Christus). Hij bouwde zijn graf in Sheikh Abd el-Qurna. Na de ontdekking, 150 jaar geleden, werd het monument verwaarloosd, ook in de Egyptologische literatuur. In 2006 voltooide conservator Christian Greco de fotografische documentatie van het graf. De teksten op het plafond zijn van bijzonder belang. Het is het enige niet-koninklijke graf dat het zogenaamde Boek van de Dag en de Nacht bevat. Dat levert een aanvulling op de Ramessidische versie (vier eeuwen eerder) en geeft de mogelijkheid de dagen nachtreis van de zonnegod volledig te begrijpen. Deze lezing behoorde tot de reeks die het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO) maandelijks in samenwerking met het RMO organiseert.

12


De Leemanszaal is een multifunctionele presentatieruimte en biedt plaats aan 80 personen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

egypte Het opgravingsseizoen 2011, gepland in de maand februari, werd vanwege de politieke onrust in Egypte afgelast. Op 29 en 30 januari werden het opgravingsterrein en andere delen van Sakkara gedeeltelijk geplunderd door dorpsjeugd. Na aanvankelijke berichten over totaal verwoeste graven, ook op de opgravingssite van het RMO, werd begin februari door diverse getuigen bevestigd dat de monumenten onbeschadigd waren en dat enkel de opslagplaatsen met aardewerk, skeletmateriaal, kleine voorwerpen en reliëffragmenten waren opengebroken en doorzocht. Op 3 april werd dit gevolgd door een rapport over schade door regenwater. Het Prince Claus Response Fund voelde zich zeer betrokken bij deze (on)natuurlijke schadegevallen. Met een subsidie van dit fonds konden de voorbereidingen voor herstel en renovatie, uit te voeren begin 2012, van start gaan. Conservator Maarten Raven gaf informatie over de bedreiging van het faraonisch erfgoed in Egypte aan Radio Wereldomroep, de Volkskrant, Radio 1 Journaal, GPD, NRC, Radio West, TV West, VRT-Radio, BNR radio, ANP, NOS, TV 3 Nieuwsuur, Trouw, het Parool, Sunday Times, Labyrinth (VPRO) en het Dagblad van het Noorden. Voor het RMO is de zichtbaarheid van de wetenschappelijke staf in de media van groot belang, juist om bij een massamedium publieksinformatie over het vakgebied te kunnen geven. In kleinere kring sprak Raven begin mei op een symposium in het Metropolitan Museum of Art te New York over farao Horemheb. Ook in Bologna stond de wetenschap centraal. Raven bestudeerde daar de verzameling Ptah-Sokar-Osirisbeelden, een actie volgend uit de samenwerking tussen de twee musea (zie week 3). Tot slot verrichtte hij veel redactie- en correctiewerk voor de eindpublicaties over het graf van Meryneith en Ptahemwia, beide te verschijnen in de PALMA-reeks van het museum. Tot slot ordende hij het overgedragen archief van oud-directeur Hans Schneider en inventariseerde hij de dia’s uit de nalatenschap van Pierre Janssen. Conservator Christian Greco was, naast zijn gebruikelijke inzet voor de reizende tentoonstelling Fascinating Mummies, bij veel nieuwe projecten betrokken. Hij bestudeerde voor de Epigraphic Survey of the University of Chicago de lateperiode-inscripties van de tempel van Luxor en nieuw ontdekte monumenten van Nectanebo I in Medinet Haboe. Hij schreef een voorstel voor het starten van de restauratie van een viertal RMO-mummiekisten uit Bab el-Gasus, in samenwerking met de Vaticaanse Musea en het Louvre (zie week 46). Greco inventariseerde in het Egyptisch Museum in Turijn het archief van Francesco Salvolini, de egyptoloog die rond 1830 vier maanden in Leiden verbleef om de collectie van het RMO te onderzoeken. Na de onverwachte dood van directeur Reuvens werd Salvolini door Thorbecke als mogelijke opvolger aangewezen. Wetenschap zonder grenzen. De twee conservatoren startten, samen met stagiair Vincent Oeters, de voorbereidingen voor een tentoonstelling over Egyptische flora (Tuinen van de Farao’s, vanaf 26 april 2012). Uit het gastenboek over Archeologie van Nederland (05/02) Joop van de Zee: “Een geweldige basis om kinderen nieuwsgierigheid en respect voor het verleden bij te brengen. Rust, in sacrale uitstraling. Prachtig!”

14


De opgravingssite van het RMO te Sakkara.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

museum voor tweede jaar beneficiënt van de bankgiro loterij Als begunstigde van de BankGiro Loterij krijgt het RMO sinds 2010 jaarlijks een bedrag van € 200.000 uitgekeerd. Het mecenaat van de loterij is voor tal van musea in Nederland van onschatbare waarde. Het museum is de loterij daar zeer dankbaar voor. In 2011 zijn de middelen grotendeels besteed aan de inrichting van de nieuwe afdeling Archeologie van Nederland. Verder is de bijdrage gebruikt voor de eerste stappen ten behoeve van een grootschalig restauratieproject van Egyptische houten mummiekisten, in samenwerking met de Vaticaanse Musea en het Louvre. Ofschoon de officiële samenwerkingsovereenkomst werd getekend op 16 november, is ter voorbereiding al veel onderzoek verricht. Zo is een externe restaurator ingehuurd, die de loszittende verf heeft gefixeerd om de mummiekisten geschikt te maken voor transport. In november is de eerste kist in het museum gefotografeerd met UV en röntgen. Een deel van de gelden is gereserveerd voor verder onderzoek. In 2013 worden de kisten in het openbaar gerestaureerd. BankGiro Loterij MuseumMaandag Museum Volkenkunde, NCB Naturalis en het RMO ontvingen in februari een projectbijdrage van € 546.420 euro voor de uitvoering van de BankGiro Loterij MuseumMaandag. Veel musea zijn op maandag gesloten en dat maakt deze dag bij uitstek geschikt om in alle rust en exclusiviteit het museum te bezoeken. De drie Leidse musea spelen hierop in met de BankGiro Loterij MuseumMaandag. Deze dag staat voor een speciale museale ontmoeting tussen kenners en liefhebbers, tussen kunstenaars en het publiek of tussen museummedewerkers en bezoekers. De doelgroep bestaat uit mensen van boven de vijftig. Samenwerking met de media is belangrijk om potentiële bezoekers aan te spreken. Dankzij de MuseumMaandag kan die dag kwalitatief de beste bezoekdag van de week worden. Na gebleken succes in Leiden stelt de organisatie het concept landelijk beschikbaar voor alle beneficiënten. Over de BankGiro Loterij Verleden jaar bestond de BankGiro Loterij 50 jaar. In totaal keerde de Loterij verleden jaar bijna zestig miljoen euro uit aan meer dan zestig culturele instellingen verspreid door het hele land. De afdracht (de helft van de totale inleg van circa 120 miljoen euro) is bijeengebracht door bijna 800.000 deelnemers. Lezing Cisca Hoogendijk: Magie in de Griekse papyri uit Egypte (08/02) Dr. Cisca Hoogendijk, universitair docent Griekse papyrologie aan het Papyrologisch Instituut in Leiden, sprak over Griekse papyri, die een bron van informatie vormen over de geschiedenis van Grieks-Romeins Egypte. Een aanzienlijk aantal papyri bevat magische teksten. Daaronder bevinden zich delen van magische handboeken en kortere teksten met soms slechts een enkele toverspreuk, vervloeking of de beschrijving van een ritueel. Deze zijn door of voor privépersonen genoteerd met de bedoeling die toverkunst toe te passen in het alledaagse leven.

16


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

kindertentoonstelling nieuws uit het midden-oosten (vanaf 17/02) Deze interactieve tentoonstelling is een avontuurlijke ontdekkingstocht en speelt zich af op o.a. een archeologische opgraving, in een moskee in Afghanistan, op een markt in Turkije, in een drukbezocht theehuis en op een school in Palestina. Al kijkend, speurend en spelend maken de kinderen kennis met de boeiende geschiedenis en archeologische rijkdom van deze regio. Dit geeft een ander beeld van het Midden-Oosten dan de actuele mediaberichten over onrust en oorlog. De kinderen sluiten de tentoonstelling af door als een echte verslaggever een eigen krant te maken over het Midden-Oosten, zoals ze dat in de tentoonstelling hebben leren kennen, maar eveneens gerelateerd aan het actuele nieuws. Heden en verleden komen zo samen. Bij Nieuws uit het Midden-Oosten werden tal van vakantie-activiteiten georganiseerd. Op zondag 3 april was er een speciaal kinderhoorcollege met de titel Bestond er duizenden jaren geleden al asfalt? De tentoonstelling is te zien tot en met de zomer van 2012 en is mogelijk gemaakt door de Mondriaan Stichting en in samenwerking met het Prins Claus Fonds en de Nationale Unesco Commissie.

museumcafé Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het museumcafé en neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking met een winst- en verliesdeling van 50/50. Het resultaat over 2011 bedroeg ongeveer € 30.000 voor het museum. De investeringen voor het museumcafé worden door Vermaat gefinancierd, waarna de afschrijving gelijk wordt verdeeld. Personeel in het café wordt regelmatig uitgewisseld met de Hortus Botanicus, die een anticyclisch seizoen kent t.o.v. het museum. Uit de oratie van Pieter ter Keurs bij de aanvaarding van het bijzonder hoogleraarschap in de Antropologie van Materiële Cultuur (18/02) “Dames en heren studenten. Een interesse in materiële cultuur mag nooit leiden tot een tunnelvisie op voorwerpen alleen. Ik zal u niet opleiden tot ‘object freaks’. Uiteindelijk gaat onze interesse in voorwerpen over mensen. Dat moeten we nooit uit het oog verliezen.”

Uit het gastenboek over de eindexamenrondleiding (15/02) Docent Mencia de Mendoza Lyceum, Breda: “Geweldige gids gehad. Hij bleek een groot inzicht in en overzicht te hebben over de Griekse en Romeinse afdeling. Daarna alle leerlingen met een hoop begrip nog even de afdelingen door en met een hoop kennis meer naar huis.”

18


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

nabije oosten Een belangrijk deel van de werkzaamheden van conservator Lucas Petit richtte zich op het onderzoek naar de verzamelgeschiedenis van de collectie Nabije Oosten. Dit was nodig om een tentoonstellingsconcept uit te werken voor de facelift van de permanente opstelling (voorjaar 2013). Deze herziening zal de bezoeker het verhaal vertellen over de eeuwenlange Nederlandse interesse voor dit gebied. Uitgangspunt hierbij is de eigen collectie en, in mindere mate, historische gebeurtenissen en chronologische ontwikkelingen. Naast onderzoek naar de verzamelgeschiedenis was een uitgebreide oriëntatieronde van de collectie nodig om een weloverwogen voorwerpkeuze te maken. De gekozen thema’s (onder andere de vroegste verzamelgeschiedenis, oorlog en erfgoed en culturele uitwisseling) bieden voldoende mogelijkheden om niet eerder getoonde voorwerpen te laten zien. Begin 2011 heeft het RMO ruim 2100 voorwerpen uit Jordanië van de Universiteit Leiden overgenomen. De faculteit Archeologie had aangegeven niet meer toegerust te zijn voor een adequaat en permanent beheer van deze unieke, gevarieerde collectie uit Tell Deir Alla. De conservator heeft zich beziggehouden met de inventarisatie en beschrijving van deze collectie, die in de zomer via het objectregistratiesysteem TMS toegankelijk werd. Naast deze universiteitscollectie verwierf het RMO enkele bijzondere zegels, een complete baksteen met spijkerschrift en twee toverschalen uit Irak. In samenwerking met collega’s heeft Petit gewerkt aan de inhoud van de kindertentoonstelling Nieuws uit het Midden-Oosten en de tentoonstelling Handelswaar en souvenir: Islamitische kunst uit het Rijksmuseum Amsterdam (april-september 2011). Hij adviseerde bij de ontwikkeling van de reizende tentoonstelling Aphrodite’s Beautycase. De conservator is begonnen met het opzetten van een archeologisch onderzoeksproject in Jordanië. Het project zal zich concentreren op de bewoningsgeschiedenis van de Late IJzertijd (ca. 1000-530 voor Christus) in de Jordaanvallei en het Jordaanse heuvelland. Het eerste veldwerk staat in het najaar van 2012 gepland en wordt samen met archeologen van de Yarmouk Universiteit van Irbid (Jordanië) uitgevoerd. Om deze samenwerking te versterken is een Memorandum of Understanding voorbereid. Naast het archeologische project in Jordanië was Lucas Petit betrokken bij twee Veniaanvragen (NWO).

Uit het gastenboek over de wekelijkse zondag gezinsrondleiding (27/02) Mevr. Liedewij Fanon: “Wat een geweldige, volwassen kinderdag! Bedankt voor de goede rondleiding en lezing. ”

20


“Salmaneser, grote koning, sterke koning, koning van het universum, koning van Assyrië, zoon van Ashurnasirpal”. Zo begint de spijkerschrifttekst op deze baksteen. Vervolgens vermeldt het opschrift dat de tichel deel uitmaakte van de tempeltoren (ziggurat) van Nimrod, de oude Assyrische hoofdstad. Daardoor is niet alleen duidelijk wie de opdrachtgever voor de bouw van dit tempelcomplex was, maar ook wanneer het werd gemaakt: meer dan 2800 jaar geleden. De baksteen is een bijzonder geschenk van mevrouw van DijckBorghouts uit Tilburg.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

actief in de vakantie In de schoolvakanties werden er kleitabletten of dierfiguren geboetseerd, met LEGO oosterse paleizen gebouwd, oosterse prinsen of prinsessen geschminkt, verhalen uit Duizend-en-een-nacht voorgedragen door verteltheater Rojewolf, geometrische patronen getekend, opgravingen in zandbakken verricht, bodemvondsten onderzocht en gerepareerd, archeologendiploma’s uitgedeeld, theeglazen beschilderd, onderzetters en fotolijsten versierd met mozaïekpatronen, thee samengesteld met kruiden en specerijen, aardewerken lampjes of kerstboomversieringen gekleid, een feestelijk versierde placemat geknutseld en buikdans-workshops met Dancestudio Natya gegeven. De vakantieactiviteiten werden zo veel mogelijk door vrijwilligers begeleid. De activiteiten zouden anders onbetaalbaar zijn geweest. Vanaf de kerstvakantie werden de vrijwilligers door een aantal maatschappelijk stagiairs van het Stedelijk Gymnasium Leiden ondersteund. Bij de kindertentoonstelling Nieuws uit het Midden-Oosten is een grote groep vrijwilligers opgezet om jeugdige bezoekers op drukke momenten in de tentoonstelling te begeleiden. Audiotours In juni werden nieuwe audiotours over de afdelingen Egyptenaren en Grieken ingesproken door Ewout Genemans, bekend van het televisieprogramma Willem Wever. De audiotours zijn gratis te downloaden via de website en worden op een iPod verhuurd in de museumshop. De audiotour van Genemans is 860 keer gedownload. De vorige audiotour met een bekende Nederlander, Sipke Jan Bousema (AVRO Museumbende), werd in dezelfde periode in 2010 1260 keer gedownload.

Uit het gastenboek over de tentoonstelling De Gouden Peelhelm: Feiten en Fictie (06/03) Marja Smolenaars: “Wat een leuke tentoonstelling! En vooral het gedeelte over Gebbel Smolenaars. Dat een ver familielid zo iets moois heeft gevonden is ontzettend interessant.” Deze kleine tentoonstelling ging niet alleen over de fameuze Romeinse helm, maar juist over de verhalen die er honderd jaar lang de ronde over deden. Hoe is de gouden soldatenhelm in het moeras terechtgekomen? Wie was de mysterieuze ridder van de Peel? Is de schatvondst compleet teruggevonden? Op al deze vragen zijn de afgelopen honderd jaar verschillende antwoorden gekomen, al dan niet op feiten gebaseerd. De Peelhelm sprak velen tot de verbeelding. Het was een van de belangrijkste archeologische ontdekkingen uit de twintigste eeuw in Nederland.

22


Dit topstuk is in 1910 door turfsteker Gebbel Smolenaars in een voormalig moeras in de Peel, vlakbij Helenaveen, gevonden. De paradehelm is waarschijnlijk van een hoge officier geweest. Volgens een inscriptie op de helm maakte hij deel uit van de zesde ruitereenheid Stablesia, een eenheid die uit de antieke literatuur bekend is. Een tweede inscriptie geeft de naam van de maker. Bij de helm zijn resten van kleding en uitrusting gevonden, evenals een aantal muntjes. Die wijzen uit dat de uitrusting waarschijnlijk rond 319 na Chr. in het veen is geraakt. Smolenaars verkocht de helm 100 jaar geleden aan het RMO en kon van de opbrengst twee huisjes kopen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

egyptische magie

(15/10/10 – 13/03/11)

Met de tentoonstelling Egyptische magie bracht het RMO de magische wereld van het oude Egypte naar Leiden. Te bewonderen waren meer dan 300 objecten afkomstig uit de Egyptische collecties van o.a. het RMO zelf, het British Museum en het Louvre. Manshoge beelden van priesters en goden, bezwerende en kwaadafwerende formules op papyrus, tovergerei en amuletten lieten zien hoe magie in het oude Egypte onlosmakelijk vervlochten was met het leven van alledag. Ook was er aandacht voor de doorwerking hiervan in de huidige samenleving. In het oude Egypte was magie heel vanzelfsprekend. De Egyptenaren geloofden dat de goden leven en dood in handen hadden en dat magie de enige manier was waarop ze invloed konden uitoefenen op hogere machten. Men zag magie als verklaring voor de wonderen van de natuur, zoals een zonsverduistering, de groei van gewassen en het jaarlijkse stijgen en dalen van het water in de Nijl. Magie en toverij werden dan ook volop beoefend, niet alleen in de tempels maar ook thuis, zowel aan het hof als op het platteland. Al deze rituelen, bezweringen en toverkunsten kwamen in het verhaal van Egyptische magie aan bod. Blikvangers waren de imposante beelden van de leeuwinnengodin Sachmet en van priester Chaemwas uit het British Museum: de zoon van farao Ramses II en een van de grootste magiërs van Egypte. Bijzonder was de vijf meter lange Leiden-Londen-papyrus, die voor het eerst in zijn geheel te zien was. De twee helften van dit toverboek met 98 spreuken en recepten bevonden zich al 180 jaar van elkaar gescheiden in het RMO en het British Museum. Egyptische magie kwam tot stand met dank aan het Louvre, het British Museum, het Allard Pierson Museum, de Bibliotheca Philosophica Hermetica (J.R. Ritman Bibliotheek, Amsterdam), het Leids Papyrologisch Instituut, Museum Boerhaave, het Wereldmuseum Rotterdam en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Lezing Olaf Kaper: De Egyptische magiërs en de tempel (08/03) Prof. dr. Olaf Kaper, hoogleraar Egyptologie aan de Universiteit Leiden, verhaalde in deze lezing over de relatie tussen magiërs en tempels in Egypte. De Egyptische magische teksten werden geschreven in het zogenaamde Levenshuis, een institutie die bij de tempel hoorde. Daar waren priesters gespecialiseerd in magie. Zij waren werkzaam in bibliotheken bij de tempels.

24


Veel van de voorwerpen in de tentoonstelling hebben een mystieke betekenis en zijn van betoverende schoonheid. Fraaie voorbeelden waren het ‘genezende beeld’ van een priester, de unieke bronzen toverstaf in de vorm van een zigzaggende cobra uit het Louvre en de vele kleurige amuletten en sieraden van steen, faience en edelmetaal.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

betoverend. bedoeïenensieraden en gezichtssluiers (tot 13/03) Prachtige zilveren sieraden en kleurrijke gezichtssluiers uit drie privécollecties vormden deze bescheiden expositie, die aansloot op de tentoonstelling Egyptische magie en gelijktijdig werd gesloten. Zowel de sieraden als de gezichtssluiers waren afkomstig van bedoeïenenvolkeren uit West-Azië en Noord-Afrika. Ze dateren uit de periode van het eind van de negentiende tot het midden van de twintigste eeuw. De bedoeïenensieraden tonen welke status de drager heeft en bieden magische bescherming tegen het kwaad. Al sinds de oudheid spelen amuletten en symbolen hierin een belangrijke rol en ze worden nog steeds veel gebruikt in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Naast de bedoeïenensieraden waren daarom sieraden en amuletten uit de collectie van het museum in de expositie opgenomen. De gezichtssluiers zijn rijkelijk versierd met het kwaad afwerende amuletten, kralen, munten en kleurig borduurwerk. Ze balanceren op de grens van sieraad en kleding. De sluiers bieden de vrouwen zowel identiteit als anonimiteit en ze tonen de sociale positie van de draagster. In de tentoonstelling werden Egyptische ansichtkaarten uit het begin van de twintigste eeuw verwerkt met daarop opvallende portretten van vrouwen die dezelfde soort sieraden en sluiers dragen als in de vitrines te zien was. De tentoonstelling sloot aan op het boek Desert Silver van Sigrid van Roode, die al meer dan tien jaar traditionele zilveren sieraden uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika bestudeert en een groot aantal in bruikleen gaf voor deze expositie. Het onderdeel over de gezichtssluiers was gebaseerd op onderzoek en een bruikleen van archeoloog en erfgoedspecialist Jolanda Bos.

Lezing Roger Bagnall: Interpreting Textual Finds from Excavations (17/03) Deze lezing werd georganiseerd in samenwerking met de School for Middle Eastern Studies, het Leiden Institute for Area Studies en de vakgroep Egyptologie van de Universiteit Leiden en werd gegeven door prof. dr. Roger Bagnall, directeur van het Institute for the Study of the Ancient World (ISAW) van New York University. Archeologische objecten kunnen indrukwekkend zijn, maar vertellen slechts het halve verhaal. Zonder hun context kunnen we de historische betekenis van objecten nooit goed waarderen. Hoe werden ze gebruikt, door wie, en waar? De rol van de archeologische context bij de interpretatie van kunstobjecten heeft veel ter discussie gestaan. Er is daarbij echter nauwelijks gesproken over het belang van de context met betrekking tot gevonden teksten. In deze lezing besprak professor Bagnall hoe de archeologische context een sterke invloed heeft op onze interpretatie van teksten en de maatschappijen die ze produceerden. Hij deed dat aan de hand van recente archeologische ontdekkingen in de Dakhla oase in Egypte.

26


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

martin mcwilliam: vorm tegen tijd (24/03 - 18/09) Achttien indrukwekkende werken van kunstenaar Martin McWilliam boden in de Muzezaal een verrassende, hedendaagse visie op aardewerk, een materiaal dat in alle tijden en culturen ruim vertegenwoordigd is. Keramist McWilliam transformeert de meest basale vormen, de kom en de vaas, tot een geheel nieuwe vorm. Zo ontstaan vrij platte objecten die de illusie wekken volledig driedimensionaal te zijn. Ideeën herleven in een ander materiaal, in een andere techniek, of juist door hetzelfde procedé. Zo is het werk van McWilliam met de hand gemaakt en zonder moderne hulpmiddelen gevormd en gebakken. Precies zoals de duizenden jaren oude vazen uit de collectie van het RMO ooit tot stand zijn gekomen. Film en themaroute Naar eeuwenoude traditie stookt McWilliam tweemaal per jaar een enorme, zelfgebouwde houtoven op. Hierin bakt hij zijn werk maar liefst 24 uur lang. In een film bij de tentoonstelling konden bezoekers de kunstenaar in zijn atelier volgen en zien hoe het hele proces in zijn werk gaat. Een speciale museumroute met een rijk geïllustreerd boekje leidde langs de veertien mooiste vazen uit de collectie.

Uit het gastenboek over Archeologie van Nederland (23/03) Anoniem: “Nederlandse archeologie in musea is vaak een ondergeschoven kindje (altijd op de zolder of in de kelder) maar met deze afdeling kun je voor de dag komen.”

28


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

nieuwe aanwinst in actualiteitenvitrines: collectie tell deir alla, jordanië Deir Alla is een traditioneel dorpje in Jordanië, op de oostelijke oever van de Jordaan. In het centrum ligt de tell, een 25 meter hoge nederzettingsheuvel. Tot 2004 voerde de Universiteit Leiden hier opgravingen uit, in samenwerking met de oudheidkundige dienst van Jordanië. De onderzoekers deden fascinerende vondsten, die meer inzicht gaven in het leven in de Brons- en IJzertijd. Tot 1970 was het gebruikelijk dat een deel van de vondsten aan de opgravers werd geschonken. In januari 2011 is deze collectie van meer dan 2100 objecten door de universiteit overgedragen aan het museum. De heuvel van Deir Alla speelde al in de negentiende eeuw een belangrijke rol in het onderzoek naar Bijbelse plaatsen. Waren dit de resten van Sukkoth? Pas in 1960 stak een Nederlands team onder leiding van de toenmalige Leidse hoogleraar Henk Franken de eerste spade in de grond. De wetenschappers waren niet op zoek naar een Bijbels plaatsnaambordje, maar naar veranderingen in aardewerk in relatie tot de bewoningsgeschiedenis. De bewoningsgeschiedenis van Tell Deir Alla begon 3700 jaar geleden. Op een natuurlijke verhoging zijn woonhuizen met dikke muren teruggevonden. Omstreeks 1550 voor Christus werd er een groot tempelcomplex aan de rand van het welvarende stadje gebouwd. Rolzegels uit Mesopotamië, aardewerk uit Myceense streken en objecten uit het oude Egypte wijzen op het enorme bereik dat dit heiligdom had. In de buurt van het heiligdom zijn talrijke woonhuizen, opslagruimtes en werkplaatsen aangetroffen. We kunnen in deze tijd gerust van een stad praten, bewoond en bezocht door handelskooplieden, pottenbakkers en metaalbewerkers. Ook schrijvers waren hier actief. Er zijn talrijke kleitabletjes aangetroffen met een uniek en niet-ontcijferd schrift. Aardbevingen zijn dramatisch voor de bewoners, maar een zege voor archeologen. Door het plotseling instorten van de kleihuizen moesten de bewoners al hun huisraad achterlaten. En juist hierdoor weten we dat de inwoners van Tell Deir Alla gedurende de IJzertijd (ca. 1.200-539 voor Christus) intensief weefden, graan verbouwden en vee bezaten. Presentaties in actualiteitenvitrines Januari: Betoverend. Bedoeïenensieraden en gezichtssluiers Maart: De collectie uit Deir Alla September: Aanwinsten: Egyptische meubelpoot, taboeret, baksteen met een tekst in spijkerschrift, prehistorische Neolithische geweihak, Italiaanse amfoor en een bronzen handvat met leeuwenkop Nationaal Museumweekend (02/04 – 03/04) Het motto van het dertigste Nationale Museumweekend was: ‘Laat je trakteren door het museum’. Dat namen de museumvereniging en het RMO letterlijk door musea te vragen om de buren op de vrijdagavond voorafgaand aan het weekend een gastvrije ontvangst te geven, mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij. Tijdens dit open huis gaven vele van de museummedewerkers informatie over hun werkzaamheden, aan de voor- en achterkant van het museum.

30


Een klein deel van de Deir Alla collectie.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

sisi en wilhelm ii - keizers op corfu (13/04 – 11/09) Sisi, keizerin Elisabeth van Oostenrijk, was ongelukkig aan het Weense hof. Voor haar was het oude Griekenland, met zijn tijdloze klassieke kunst en de grote antieke schrijvers, een romantische droomwereld. Op Corfu liet ze rond 1890 het Achilleion bouwen, een paleis opgetrokken in classicistische stijl, en versierd met beelden en wandschilderingen van Griekse goden en mythen. Een levensgroot beeld van de tragische en eigenzinnige held Achilles, een herinnering aan haar overleden zoon, sierde de paleistuin. Een kleine tien jaar na de beruchte moord op Sisi, in 1907, verkocht haar dochter het Achilleion aan de Duitse keizer Wilhelm II. Ook hij was zeer gefascineerd door de oudheid. Sisi’s Achilles-beeld verving hij door een beeld van diezelfde Achilles, maar dan in een krachtige, triomferende houding. Elk voorjaar streek hij met zijn hofhouding op Corfu neer en leidde er de archeologische opgravingen van de Artemistempel. Na de Eerste Wereldoorlog kreeg Wilhelm politiek asiel in Nederland. Tot zijn dood, in 1941, woonde hij teruggetrokken in Huis Doorn. De twee Achillesbeelden waren scharnierpunten in de tentoonstelling, waar metershoge wanden waren opgetrokken met reproducties van aquarellen met idyllische vergezichten op Corfu en het Achilleion. Te zien waren vazen, snuisterijen en meubelstukken die ooit Sisi’s paleizen sierden, foto’s, dichtbundels, een reisgids, haar badrobe en een selectie uit haar archeologische collectie. Wilhelms liefde voor archeologie is te herkennen in zijn verzameling oude Griekse munten, fragmenten van reusachtige beelden van de Artemistempel op Corfu en de foto’s die hij tijdens de opgravingen daarvan maakte. Daarnaast waren er portretten, uniformen, handgeschreven brieven en kaarten te zien. De tentoonstelling kwam tot stand met dank aan het Achilleion (Corfu), the Collection of the Hellenistic Ministry of Culture and Tourism/8th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities-Archaeological Museum (Corfu), Gemeentemuseum (Den Haag), Huis Doorn (Doorn), Kaiserliches Hofmobiliendepot Möbel Museum (Wenen), Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Sisi Museum/Hofburg Kaiserappartements (Wenen), Schloß Schönbrunn (Wenen), Studio Ewald Jamin (Leiden), Universität Freiburg, Museum Nusantara (Delft), Hermesvilla (Wenen) en de Kaiservilla Bad Ischl. Teruggave fragment Akropolis (12/04) In de jaren vijftig van de vorige eeuw nam een Nederlandse toerist uit Athene een stukje marmer van het Parthenon mee naar Nederland. Het is een stuk van de bovenkant van een pilaar. Gezien de bewerking van het profiel en de randen is het een hoekstuk van een kapiteel of een kroonlijst. Nu, ruim vijftig jaar later, wilde de vinder het graag laten terugkeren naar de plaats van herkomst. Hij vroeg het RMO hierbij op te treden als intermediair. Op dinsdag 12 april is het fragment officieel overgedragen aan mevrouw Maria Lagogianni, hoofd van de Directie Musea, Tentoonstellingen en Educatie van het Griekse ministerie van Cultuur en Toerisme.

32


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

week van de klassieken

(13/04 – 24/04)

Voor de vierde keer werd de Week van de Klassieken georganiseerd, met dit keer als thema Geld. Ter gelegenheid hiervan organiseerden vele culturele instellingen een eigen programma. Het RMO organiseerde drie lezingen, een pubquiz voor classici en de finale van de Ken-je-Klassieken-quiz. Ken-Uw-Klassieken Pubquiz Op 21 april organiseerde het museum in samenwerking met het Tijdschrift Lampas voor de eerste maal een pubquiz voor classici. Een geweldige avond met 28 teams was het gevolg. Onder het genot van een drankje moesten zij het antwoord geven op de vragen van classicus Fik Meijer. Na een spannende strijd ging de ploeg van het Murmellius Gymnasium (Alkmaar) er met de beker vandoor. De jury bestond uit Stephan Mols (Radboud Universiteit), Ruurd Halbertsma (RMO) en juryvoorzitter prof. dr. Ineke Sluijter (Universiteit Leiden). Grote Ken-je-Klassieken-quiz Deze quiz stelde de kennis over de Klassieke Oudheid van gymnasiasten op de proef. De winnaars uit vier lokale voorrondes kwamen zaterdag 16 april naar de Tempelzaal voor de landelijke finale, wederom gepresenteerd door Fik Meijer. Aangemoedigd door familie, docenten en klasgenoten, streden zij om de hoofdprijs: een pakket boeken over de Oudheid (verzorgd door uitgeverij Athenaeum en Ambo) en een toepasselijke bokaal. In drie rondes, waarbij telkens drie gymnasiasten afvielen, baanden de finalisten zich een weg naar de eindstreep. Tijdens de finale bleek hun kennisniveau ongekend hoog. De jury stond soms perplex van de uitvoerige antwoorden. De winnaar was de 16-jarige Gideon de Jong van het Stedelijk Gymnasium uit Arnhem. De jury bestond uit René van Beek (Allard Pierson Museum), Ruurd Halbertsma (RMO) en Hans Laagland (Tresoar). Lezing Rosita Steenbeek: Parels van Rome (15/04) In het kader van de Week van de Klassieken werden lezingen gegeven door Paul Beliën (19/04) en Anton van Hooff (22/04). Schrijfster Rosita Steenbeek sprak vol overgave over Ponza, Ventotene en Capri, drie eilandjes voor de kust van Italië. Ten tijde van het Romeinse rijk deden ze dienst als verbanningsoord voor de politieke elite. De bannelingen kwijnden er niet weg, maar leefden in grote luxe. De eilanden zijn tegenwoordig weer in trek bij de Romeinse jetset. Rosita Steenbeek schreef er een persoonlijk reisverslag over. Daarin staan geld, macht, rijkdom en weelde centraal, zowel nu als in de tijd van de Romeinse keizers.

Thea Detiger, De Telegraaf (15/04): “Door de films denken we alles over de Oostenrijkse keizerin Sisi te weten. Maar uitgerekend het Rijksmuseum van Oudheden vond een onbelichte kant: haar passie voor de Griekse Oudheid. In het Leidse museum is een kleine, maar prachtige tentoonstelling waarin het paleis centraal staat dat Sisi op Corfu liet bouwen ter ere van de Griekse held Achilles.”

34


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

handelswaar en souvenirs. islamitische kunst rijksmuseum amsterdam (21/04 – 04/09) Het Rijksmuseum Amsterdam bezit een weinig bekende, zeer diverse collectie islamitische kunst. Veel van deze voorwerpen zijn min of meer toevallig in de collectie terechtgekomen: als handelswaar of souvenir. Ze zijn vaak verbonden met de historische relaties tussen Nederland en de islamitische wereld. In deze tentoonstelling verbeeldden ze het verhaal over de grote aantrekkingskracht die islamitische kunst sinds eeuwen heeft gehad op westerse handelaren, verzamelaars en musea. De tentoonstelling combineerde de Amsterdamse collectie met pre-islamitische kunst uit het RMO om te laten zien hoezeer de islamitische kunst schatplichtig is aan eerdere culturen, zoals de Klassieke, de Byzantijnse en de Sassanidische. Tegelijkertijd toonden de voorwerpen de oorspronkelijkheid en de eigenheid van de islamitische kunst. Al vanaf de Middeleeuwen zijn er artistieke relaties tussen de islamitische wereld en het westen geweest. Voor Nederland werden de contacten pas echt intensief vanaf de zeventiende eeuw. Islamitische kunst vond toen via diplomatieke betrekkingen en handelsrelaties in steeds grotere hoeveelheden zijn weg naar Nederland, zoals unieke oosterse tapijten die al in de Gouden Eeuw door Nederlanders uit Iran werden geïmporteerd, de Algerijnse sabels die Michiel de Ruyter buit maakte op Noord-Afrikaanse kapers, en Turkse brieventassen van Nederlandse handelsreizigers en diplomaten. Ook waren er middeleeuwse textielfragmenten uit Italië en Spanje te zien, evenals een waterbekken dat een Siciliaanse koningin in de veertiende eeuw in Damascus liet maken, en zestiende-eeuws Venetiaans glas. Door het belichten van de historische banden tussen het westen en de islamitische cultuurgebieden beoogden het Rijksmuseum Amsterdam en het RMO een bijdrage te leveren aan de beeldvorming van de islamitische kunst en cultuur. De twee musea hoopten met de tentoonstelling een nieuwe stimulans te geven aan het onderzoek naar islamitische kunst en de recente discussies over presentaties van islamitische kunst in Nederland. Het was voor het eerst in tachtig jaar dat beide musea samen een tentoonstelling organiseerden. In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw waren in Amsterdam exposities van Egyptische, Griekse en Romeinse kunst uit Leiden te zien (zie pagina 5). Bij de tentoonstelling verschenen een magazine van vriendenvereniging RoMeO en een uitgave van The Rijksmuseum Bulletin. Lezing Paul Beliën: Goud en macht - de schat van Velp (19/04) Drs. Paul Beliën is conservator antieke munten en gesneden stenen van het Geldmuseum in Utrecht. De goudschat die in 1715 in Velp werd ontdekt, is een van de meest spectaculaire en grootste schatvondsten ooit in Nederland opgegraven. Beliën vertelde over de ontdekking van deze gouden sieraden en Romeinse munten. Hij zocht in zijn lezing naar een antwoord op de vraag hoe het Romeinse goud in het begin van de vijfde eeuw na Christus in Velp is terechtgekomen. Wie was de eigenaar? Waarom heeft hij zijn kostbaarheden aan de bodem toevertrouwd? NINO-lezing Asghar Seyed-Gohrab: Verleden in dienst van het heden (21/04) Dr. Asghar Seyed-Gohrab is docent Perzische taal en cultuur aan de Universiteit Leiden. Hij legde aan de hand van een aantal voorbeelden uit hoe klassieke Perzische thema’s in de moderne Iraanse politieke context worden ingezet om een nationale identiteit te creëren. Voorbeelden daarvan zijn liefdespoëzie als rechtvaardiging van geweld, zingeving aan de dood door martelaarschap, en het toepassen van pacifistische islamitische mystieke concepten.

36


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

museumjeugduniversiteit De MuseumJeugdUniversiteit, een initiatief van het RMO, organiseert sinds 2009 elke maand een hoorcollege op de zondagochtend voor kinderen. Doel is kinderen op een toegankelijke, niet té laagdrempelige manier kennis te laten maken met de collectie en met het museum als wetenschappelijk instituut. De lezingen zijn voor kinderen van 8 tot en met 12 jaar, gaan over interessante of bijzondere onderwerpen die bij het museum en de collectie passen en worden door wetenschappers en experts gegeven. De lezingen worden interactief gebracht, met beeldmateriaal, echte objecten en replica’s. Op de gelijknamige website kunnen kinderen informatie over de colleges vinden en zich aanmelden. Door de neutrale naam en dito vormgeving is het concept van de MuseumJeugdUniversiteit niet gebonden aan het RMO. Dat is een bewuste keuze geweest, omdat het museum het project graag met andere musea wil delen. In september 2009 waren de Leidse musea Naturalis, Museum Volkenkunde en Boerhaave de eerste die het concept in hun programma opnamen. In 2010 hebben de Hortus Botanicus en Museum De Lakenhal zich aangesloten. In samenwerking met de Universiteit Leiden bereikten deze musea meer dan 500 deelnemers en lieten daarmee zien wetenschapseducatie serieus te nemen. Het jaar stond in het teken van een grote uitbreiding van de MuseumJeugdUniversiteit. Er is een forse slag gemaakt om het project bij zo veel mogelijk musea onder de aandacht te brengen. Dat wierp zijn vruchten af: aan de najaarsreeks van 2011 deden vijftien musea mee in Amsterdam, Leiden, Nijmegen, Rotterdam en Utrecht. Voor de voorjaarsreeks van 2012 hebben zich nog eens tien musea vastgelegd, waardoor het totaal op 25 musea in tien steden uitkomt. Partners 2011 was het tweede jaar dat Shell Nederland de landelijke uitrol van het project deels financierde. Er zijn twee nieuwe samenwerkingen opgezet om met het groeiende aantal musea meer publieksbekendheid te genereren. Kidsweek, een populaire kinderkrant, heeft zich aangesloten als mediapartner. Voorts heeft de VSC (Vereniging van samenwerkende centra en musea in wetenschap en techniek) kenbaar gemaakt zich in te willen spannen, zowel financieel als bemiddelend. Colleges 06/02 Hadden ze in de Middeleeuwen speelkwartier? 06/03 Hoe overleef je de woestijn? 03/04 Bestond er duizenden jaren geleden al asfalt? 01/05 Hoe groot was Alexander de Grote? 05/06 Gaan er wel eens mummies terug naar Egypte? 04/09 Hoe woonden de Romeinen in Pompeï? 09/10 Wat was bij de oude Grieken de nieuwste mode? 06/11 Waaraan herken je een farao? 04/12 Hoe bouw je een hunebed?

Dr. Annemarieke Willemsen Drs. Arita Baaijens Dr. Lucas Petit Prof. dr. Bert van der Spek Dr. Christian Greco Prof. dr. Eric Moormann Drs. Geralda Jurriaans-Helle Dr. Maarten Raven Drs. Luc Amkreutz

Uit het gastenboek over Keizers op Corfu (26/04) De heer R.W. van Nooren: “Wunderschön! Sisi und Wilhelm II! Zusammen! Obwohl getrennt!”

38

Spelen op school Annemarieke Willemsen vertelde in haar college over een beerput uit de Groningse binnenstad, opgegraven in 1993 op de plek waar tot 1550 de Latijnse school had gestaan. Dit was de ‘middelbare’ school van de stad, waar (vooral) jongens Latijn leerden schrijven en spreken, maar ook rekenen en muziek. In de Nederlanden ging in deze tijd zeker de helft van de kinderen naar school. Deze beerput functioneerde als toilet en afvalbak, waarin allerlei spullen van de leerlingen en leraren terecht kwamen. Die tonen dat op school niet alleen werd geleerd, maar ook gegeten, gespeeld en geklierd. Er zijn zakmessen en proppenschieters bij, die opvallend heel zijn, alsof ze in beslag zijn genomen en weggegooid. Bijzonder is de baret met oorflappen, die we kennen van de portretten van geleerden.

rijksmuseum van oudheden leiden – jaarverslag 2011

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

egyptische koningin hatsjepsoet terug in leiden Vanaf woensdag 11 mei was het levensgrote beeld van de beroemde Egyptische koningin Hatsjepsoet (1479-1458 voor Christus) weer te zien in het RMO. Het beeld van Hatsjepsoet, na Cleopatra en Nefertiti de bekendste vrouw uit het oude Egypte, was de afgelopen vijf jaar te zien in het Metropolitan Museum of Art in New York. Het beeld kent een bijzondere geschiedenis. Het torsodeel is al ruim 80 jaar in het bezit van het RMO. Het werd in 1869 door Prins Hendrik der Nederlanden verworven en in 1928 door koningin-moeder Emma aan het museum geschonken. De andere onderdelen ervan, zoals het hoofd, de benen en de zetel, zijn pas later ontdekt en zijn in bezit van het Metropolitan Museum of Art in New York. In 1998 zijn de delen van het beeld na bijna 3500 jaar weer samengevoegd en het gerestaureerde beeld wordt nu beurtelings in Leiden en in New York tentoongesteld. Koningin Maätkare Hatsjepsoet (‘De Eerste onder de Edele Vrouwen’) was de vrouw van farao Thoetmosis II. Toen die overleed, was zijn zoon, de latere Thoetmosis III, nog te jong om hem op te volgen. De prins kwam daarom onder regentschap van zijn stiefmoeder Hatsjepsoet. Deze wilskrachtige vorstin deinsde er niet voor terug met allerlei tradities te breken. In naam heerste de jonge Thoetmosis aan haar zijde, maar Hatsjepsoet liet zich na enige tijd zelf tot farao uitroepen. Om dit te legitimeren verklaarde ze dat de god Amon-re haar persoonlijk bij haar moeder had verwekt.

40

r ij k s mus e um van o ud he d e n leiden – jaarverslag 2011

Collectiebeheerder Robert Ritter en registrator Heikki Pauts pakken Hatsjepsoet voorzichtig uit.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Lezing Michael MacDonald: Ancient Arabia and the written word (09/05) De lezing werd georganiseerd samen met de School of Middle Eastern Studies van de Universiteit Leiden. Dr. Michael MacDonald, onderzoeker aan de Faculty of Oriental Studies van de Universiteit in Oxford, sprak over het Arabische schrift in het eerste millennium voor Christus, dat zowel door de sedentaire bevolking als door de nomaden werd gebruikt. De orale traditie bleef bij de nomaden echter dominant. Het schrift werd alleen gebruikt als een soort graffiti, om bijvoorbeeld op stenen en rotsen boodschappen van persoonlijke aard achter te laten. De voorouders van de sprekers van het moderne Arabisch hadden aanvankelijk weinig behoefte hun taal in een schrift om te zetten. Er zijn relatief weinig ‘Arabische’ inscripties uit de periode vóór 600 na Christus bekend. Bovendien werd het schrift lange tijd alleen gebruikt voor het opstellen van rekeningen, zakelijke documenten, verdragen, et cetera. Cultureel belangrijke teksten, met uitzondering van de Koran, werden tot in de vroege islamitische periode vooral doorverteld. Lezing Lucas Petit: Zo vrij als een vogel (10/05) Dr. Lucas Petit, RMO-conservator Nabije Oosten, sprak naar aanleiding van de tentoonstelling Handelswaar en souvenirs. Aan de hand van objecten uit de museumcollectie vertelde hij over de betekenis van gevleugelde dieren uit de pre-islamitische en islamitische kunst. Vogels zijn in veel culturen een symbool voor kracht en vrijheid en spelen een belangrijke rol in mythes en religies. Vaak zijn vogels de boodschappers van goed nieuws, maar soms van slecht nieuws. Onze ooievaar brengt nieuw leven, terwijl een groep raven eerder iets slechts betekent. Afbeeldingen van gevleugelde dieren komen veelvuldig voor als metafoor voor de goddelijke reis van de ziel. In oude Syrische graven staan adelaars afgebeeld om de ziel naar het hemelrijk te brengen, de oude Egyptenaren bouwden schachten om de ziel de mogelijkheid te bieden weg te vliegen en de Sumeriërs geloofden dat de overledene als vogel in de onderwereld doorleefde. Lezing Marlite Halbertsma: Sisi en Wilhelm. Twee keizers in één paleis (15/05) Prof. dr. Marlite Halbertsma (Erasmus Universiteit Rotterdam) en drs. Liesbeth Ruitenberg (foto-archief Huis Doorn) spraken op een drukbezochte zondagmiddag naar aanleiding van van de tentoonstelling Sisi en Wilhelm II - keizers op Corfu.

Joost Vermeulen, Het Parool (14/05) “De grootschalige herinrichting van de afdeling Nederlandse archeologie, waaraan ruim twee jaar is gewerkt, was hard nodig. Want nadat de vorige opstelling begin van deze eeuw was afgebroken, had het publiek slechts af en toe een glimp kunnen opvangen van de enorme hoeveelheid archeologisch materiaal die in dit museum de afgelopen tweehonderd jaar is verzameld. Nu zijn in een spectaculaire opstelling ruim tweeduizend objecten te bewonderen.”

42


Dit gouden vogelhangertje zou zijn gevonden in Maastricht. Lang is gedacht dat het oorhangertje uit een zeer rijk Merovingisch vrouwengraf stamde. Dat zou heel bijzonder zijn, want er was uit deze tijd nooit eerder zoiets gevonden. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat het vogeltje een islamitisch sieraad uit circa 1000 na Christus moet zijn. Gelijkvormige voorwerpen uit de tiende en elfde eeuw zijn bekend uit Andalusië, Syrië en Israël. Het raadsel is daarmee nog groter. Want hoe komt het vogeltje dan hier? En komt het wel uit Maastricht?

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

gebouwenbeheer en beveiliging De uitvoering van het Integraal Beveiliging Plan en Brandveiligheid (IBP) is geheel afgerond. Het gehele project is uitgevoerd door Burgy Bouwbedrijf en omvat het museum, het dienstgebouw aan de Papengracht en het Reuvenshuis (kantoor Rapenburg 26). Met de afronding van dit omvangrijke project heeft het RMO een grote en geslaagde renovatie achter de rug. Deze behelsde onder meer de meldkamer, vervanging van de meldtafel en camera’s, het vernieuwen van het IT-netwerk, scheidingsdeuren voor de brandveiligheid, het aanbrengen van een droge blusleiding, schilbeveiliging en groot onderhoud aan de gevels. Hoewel er op sommige dagen meer dan veertig technici aan het werk waren, heeft dit niet geleid tot majeure klachten van het publiek. De complexiteit van de ingrepen vroeg veel aandacht van het projectteam, namens het RMO geleid door het hoofd beveiliging. Samen met de gebouwenbeheerder werd intensief gepland om alle museale activiteiten zo min mogelijk te hinderen. De totale investering voor het RMO en de Rijksgebouwendienst bedroeg ongeveer vijf miljoen euro. Het bedrijfsnoodplan en het collectienoodplan worden bij wijzigingen in de bedrijfsvoering aangepast aan de actualiteit. Zo werden de plannen evenals de veiligheidsmaatregelen tijdens de verbouwing en implementatie van het IBP aangepast op de toen aanwezige risico’s. Het Reuvenshuis - het voormalig Koninklijk Penningkabinet - is in maart 2011 in gebruik genomen. De bovenste twee verdiepingen zijn kantoorruimtes, de begane grond is geheel geschikt gemaakt voor zaalverhuur.

Automatisering De automatisering werd tot midden 2011 uitgevoerd door twee personen (samen iets meer dan 1 fte), die verantwoordelijk waren voor het onderhoud en de installatie van alle computerapparatuur. Na de zomer heeft de OGD (Operator Group Delft) de servicedeskfunctie op zich genomen. Doordat deze groep efficiënter kan werken, is het serviceniveau als geheel toegenomen en zijn de kosten licht gedaald. Software wordt standaard ingekocht, waarmee onderhoud en updates bij de leveranciers ondergebracht zijn. Doel is met behulp van automatisering een zo efficiënt mogelijke interne organisatie op te zetten en daarnaast facilitaire ondersteuning voor multimediale toepassingen te bieden. Eind 2011 is gestart met een groot project om zowel software als hardware optimaal te organiseren, zodat voor de komende drie tot vier jaar, in een tijd van bezuinigingen, majeure investeringen vermeden kunnen worden.

44


In de put Omdat Friese terpen door de bewoningslagen steeds hoger werden, moest men in de Vroege Middeleeuwen steeds diepere putten slaan om bij het grondwater te komen. Die putten werden met hout bekleed, zodat ze niet konden instorten. Lege houten tonnen, waar bijvoorbeeld wijn in had gezeten, werden hergebruikt om ronde putten te beschoeien. Deze ton is gemaakt van 34 duigen dennenhout. Hij is in 1885 opgegraven in de terp van Welsrijp, waar een aantal van dit soort vaten een diepe tonput vormde. De opgraver, het Fries Genootschap, schonk de terpenton aan het RMO.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Louwe Kooijmanslezing door Richard Evershed: Prehistorische moleculaire boodschappers (25/05) Deze lezing is een gezamenlijk initiatief van het RMO en de Faculteit der Archeologie van de Universiteit Leiden, ingesteld ter ere van het academische afscheid van prof. dr. Leendert Louwe Kooijmans in juni 2008. De derde Louwe Kooijmanslezing werd gegeven door professor Richard Evershed, van de Organic Chemistry Unit van de Universiteit van Bristol. De belangrijkste inspiratiebron voor het onderzoek dat Evershed uitvoert, is onze natuurlijke omgeving. Met al haar systemen en processen is de natuur het instrument bij uitstek om licht te werpen op het verleden. Het is een groot, interdisciplinair onderzoeksgebied waar informatie uit de archeologie, chemie en biomoleculaire paleontologie met elkaar worden verweven. De ‘moleculaire fossielen’ die in verschillende residuen aanwezig zijn, werpen licht op belangrijke veranderingen in de omgang van mensen met dieren en planten. Het is voor archeologen heel waardevol om deze ‘chemische vingerafdrukken’ aan natuurlijke producten te koppelen. Op deze manier verkrijgt men een nieuw inzicht in producten en gedrag die met een traditionele archeologische benadering nauwelijks inzichtelijk worden. Spraakmakende voorbeelden zijn de vroegste dateringen voor het gebruik van melk in het Nabije Oosten, uit het zevende millennium voor Christus. Ladies’ Night in Weense sferen (26/05) Na succesvolle eerdere edities stelde het museum opnieuw een smaakvol avondprogramma samen, uitsluitend voor dames. De Ladies’ Night van dit jaar was een avond in Weense sferen. Er was een optreden van zangeres-gitariste Celine Cairo. Conservator Ruurd Halbertsma vertelde over de connectie tussen de Oostenrijkse keizerin Sisi en de Duitse keizer Wilhelm II, en schrijver Lucas Zandberg had een interessant verhaal over zijn boek Sisi’s Winterlied. In deze debuutroman rekent hij af met het zoetsappige beeld dat er bestaat van de Oostenrijkse keizerin. Roze thema-avond: Sisi meets Sissy (28/05) Het RMO organiseerde in samenwerking met het COC Leiden een thema-avond met een knipoog naar roze Nederland. Het museum trakteerde de bezoekers op een feestavond met diverse ludieke acts, waarbij de Tempelzaal werd omgetoverd tot discotheek. De avond vond plaats in het kader van de tentoonstelling Sisi en Wilhelm II - keizers op Corfu. Naast rondleidingen, een drive-in show, en een handlezend orakel, gaf classicus Vincent Hunink een lezing over homoseksualiteit in de oudheid. Na afloop bleef het nog lang druk op de afterparty bij het COC Leiden in Bar Dancing De Kroon. Pasja van het Glas in het Friese Burgum (tot 28/05/11) Met een grote passie voor schoonheid verzamelde de Friese onderwijzer Anne Tjibbes van der Meulen een eeuw geleden een collectie glas uit de Oudheid en kunsthandwerk uit Oost-Azië. Deze verzameling kwam tot stand tijdens zijn reizen en verblijf in Egypte en Nederlands-Indië. De fraaiste stukken waren, voor het eerst sinds de schenking in 1934, in 2010 in de tentoonstelling Pasja van het glas te bewonderen. Deze RMO-tentoonstelling was tot 28 mei 2011 in Streekmuseum/Volkssterrenwacht Burgum, de geboorteplaats van de kleurrijke verzamelaar, te zien.

46


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

media Het museum was 59 keer op radio en televisie aanwezig, een verdubbeling ten opzichte van 2010. De opening van de afdeling Archeologie van Nederland door ZKH Prins Willem Alexander kende grote media-aandacht in o.a. het NOS Journaal, EO Blauw Bloed, Radio TV West, Omroep Limburg en Omroep Zeeland. Ten tijde van de revolutie in Egypte was er veel aandacht voor de dreiging van beschadiging van het faraonisch erfgoed. Conservator Raven sprak in vele media over de situatie in Sakkara. De overhandiging van een stukje marmer van de acropolis door het museum aan de Griekse autoriteiten kreeg uitgebreid aandacht in de journaals. Het aantal printvermeldingen is licht gedaald ten opzichte van 2010. De totale mediawaarde van de knipsels is echter hoger, namelijk € 1.485.000, (2010: € 1.284.000). Dit is toe te schrijven aan de paginagrote artikelen in landelijke dagbladen bij de opening van de afdeling Archeologie van Nederland en de Etruskententoonstelling. In 2011 maakten bijna 1000 websites melding van het RMO (tegen 468 in 2010). Aantal redactionele persvermeldingen 2007 2008 Persberichten 29 29 Artikelen 686 782 RTV 30 48

2009 36 931 50

2010 36 600 28

2011 40 550 59

Bij elke tentoonstelling werd een campagne uitgewerkt voor een specifiek omschreven doelgroep. De zichtbaarheid van het museum werd gerealiseerd met een marketingmix van ca. 85% vrije publiciteit en 15% betaalde publiciteit. Opnieuw was een stijgende lijn te zien in het adressenbestand van de e-mailnieuwsbrief. Dat bevatte op 31/12 ruim 15.000 adressen. In totaal werden 40 e-mailnieuwsbrieven verstuurd: tweeëntwintig maal aan volwassenen, dertien maal aan kinderen en vijf maal naar het onderwijs. Symposium Albert Hotz (04/06) Deze lezingendag, georganiseerd in samenwerking met de International Qajar Studies Association, was gewijd aan de Nederlandse zakenman en verzamelaar Albert Hotz (1855 - 1930) en zijn culturele erfenis. Hotz bekleedde tussen 1873 en 1903 een vooraanstaande positie in de handelsbetrekkingen tussen Nederland en Perzië.

48


Laat-middeleeuwse bling-bling uit ZuidBeveland en Dordrecht In tegenstelling tot het heersende beeld van ‘de middeleeuwer’ in vale kleren en met eenvoudige accessoires, hebben mannen en vrouwen in de Late Middeleeuwen flink geïnvesteerd om er letterlijk schitterend uit te zien. Rijken tooiden zich met goud en zilver, terwijl minder rijken hun riemen en tassen lieten versieren met gouden zilverkleurig beslag van koperen tinlegeringen. Twee grote collecties sierbeslag, verworven in 2006 en 2009, tonen de enorme variëteit.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Conservator Luc Amkreutz, vijf maanden na de opening over Archeologie van Nederland: “De positieve ontvangst werd vrijwel niet gekleurd door negatieve reacties. Bezoekers krijgen door het volgen van het lint een goed overzicht van de archeologie van Nederland van 300.000 jaar geleden tot nu, terwijl de vindplaats-benadering juist diepte biedt aan dat verhaal, mensen dichter op de huid zit en afstapt van een absolute waarheid. Daarmee hebben we een authoritative presentation, maar tegelijk een theoretisch en wetenschappelijk moderne benadering die aantrekkelijk is voor het publiek. Het uitblijven van kritiek maakte me een beetje achterdochtig, maar ik ben er steeds meer van overtuigd dat het gewoon een goede presentatie is.” “Ik denk dat we met deze presentatie weer een basis hebben, waarmee we kunnen zeggen dat men voor het overzicht, voor het Nederlandse verhaal, in de context van bredere ontwikkelingen, in het RMO moet zijn. Ik sprak van de spin in het web. Dat is een boodschap die we de komende jaren op meerdere fronten moeten uitdragen. Regionaal gezien ontstaan er steeds meer initiatieven om chronologische overzichten te presenteren. Zo is de opstelling van het provinciaal depot Zuid-Holland in Alphen aan den Rijn, zo dichtbij Leiden, opvallend. Daar moeten we aan meewerken en niet te krampachtig mee omgaan. We moeten een duidelijke balans zoeken in de rol van een nationale presentatie, ten opzichte van provinciale, gemeentelijke en regionale initiatieven. Het RMO moet mijns inziens in die zin meer zichtbaar worden in den lande en als het ware als een soort keurmerk voor archeologisch kwalitatief hoogwaardige informatie gaan dienen. De nieuwe presentatie draagt er in ieder geval aan bij dat we zichtbaar kunnen maken wat we in al die jaren hebben weten te verzamelen en dat het de moeite waard is een dergelijke, goed ontsloten en beheerde collectie actief in stand te houden. Archeologie van Nederland is een visitekaartje van wie wij zijn en zegt meer dan al die duizenden vondsten, die minstens zo interessant zijn, maar achter slot en grendel liggen.” Uit de oratie van conservator Halbertsma, bijzonder hoogleraar Museale Aspecten van de Archeologie en zich richtend tot zijn studenten (10/06) “Aan jullie wordt in Leiden een mand vol archeologische schatten aangeboden. Ik raad jullie van harte aan: gebruik deze, ten volle. Ik vind het een voorrecht om jullie ‘voor te gaan in het recht gebruik van deze schatten’. En wanneer ik erin zou slagen jullie duidelijk te maken wat het voor een mens kan betekenen om met antieke voorwerpen, met hun betekenis en geschiedenis, om te gaan, zou ik - voor mijn eigen gevoel - het belangrijkste gedeelte van mijn leeropdracht vervuld hebben.”

Uit het gastenboek van een NAI collega uit Rotterdam (07/06) Annette ter Haar: “Wat een leuke tentoonstellingen hebben jullie. En Nieuws uit het Midden-Oosten, tsja, die had ik zelf wel willen bedenken!”

50


Mag ik overvaren? Bij Colijnsplaat en Domburg in Zeeland lagen in de Romeinse tijd tempels voor de godin Nehalennia. Zij werd door de lokale bevolking als vruchtbaarheidsgodin vereerd. De Zeeuwse wateren dienden in de eerste eeuwen na Christus als havenplaatsen voor de handel naar Engeland. Handelaren, scheepskapiteins en reders lieten bij de tempels van Nehalennia altaren opstellen: zij dankten hiermee de godin voor de behouden thuiskomst. De inscripties zijn een bron van informatie over handelsgoederen van en naar Engeland: zout, vissaus, aardewerk en wijn waren producten die uit het huidige Frankrijk, België, Nederland en Duitsland over de Noordzee werden vervoerd. Voor de eerste en enige expositie van het Nationaal Historisch Museum (opening 17/06), 100m2nl, leende het RMO een Nehalennia-altaar uit.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

stichting zakenvrienden De zeven zakenvrienden doneren aan het RMO in een jaar evenveel als de ruim 1100 leden van de particuliere vriendenvereniging RoMeO. Het zakenvriendendiner 2011 werd georganiseerd na de opening van de nieuwe afdeling Archeologie van Nederland. De zakenvrienden stonden garant voor een bijdrage aan het zand-mozaïek van Elvira Wersche (zie week 25). Het bestuur zal zich in 2012 uitspreken over een nieuwe koers. Daarbij gaat het in mindere mate over het ondersteunen van kerntaken van het museum, maar meer om het verstrekken van garanties voor activiteiten die zelf middelen genereren, zoals klassieke-muziekuit-voeringen en evenementen als de eerste Nacht van de Viool. De zakenvrienden zijn: De Clercq Advocaten Notarissen Belastingadviseurs Rabobank Leiden en omgeving Labrys Reizen Operator Group Delft (OGD) Archol BV ADC Amersfoort Syb van Breda Architecten Burgy Bouwbedrijf Lezing Jan de Hond: Islamitische kunst uit het Rijksmuseum in Amsterdam (14/06) Jan de Hond, conservator geschiedenis van het Rijksmuseum Amsterdam, was medesamensteller van de tentoonstelling Handelswaar en souvenirs. Islamitische kunst uit het Rijksmuseum Amsterdam. Hij ging in zijn lezing in op de artistieke uitwisseling tussen de islamitische en de christelijke wereld rondom de Middellandse Zee, zowel tijdens de Middeleeuwen als in de Renaissance. Bijzondere aandacht was er voor een van de topstukken van de tentoonstelling: een veertiende-eeuws waterbekken uit Egypte of Syrië, gemaakt in opdracht van een Siciliaanse koningin.

52


Waterbekken van Elizabeth van Karinthië Dit koperen bekken is een prachtig voorbeeld van de artistieke uitwisseling tussen Oost en West. Het is gemaakt tussen 1325-1350, in Caïro of Damascus, in opdracht van Elizabeth van Karinthië, koningin van Sicilië. De vorm van het bekken, de Arabische inscriptie en de decoraties aan de binnenzijde passen binnen de islamitische traditie. Het wapen van Elizabeth is westers, evenals de Latijnse inscriptie op de buitenzijde het grafschrift van de heilige Agatha. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

geometrisch sterrenveld van wereldzand (31/05 – 23/06) In de Tempelzaal creëerde kunstenaar Elvira Wersche in drie weken tijd een veelkleurig mozaïekveld van zand uit alle delen van de wereld. Ze liet zich voor haar kunstwerk Shamseh inspireren door de geometrische motieven en vormen van kunst uit de islamitische wereld. Toeschouwers konden haar werkzaamheden van minuut tot minuut en van dag tot dag volgen tijdens de openingsuren van het museum en op www.rmo.nl. Het ontwerp van het mozaïekveld was een complex, wiskundig patroon van lijnen en cirkels. Wersche begon dit met krijt op de vloer te tekenen. Daarna begon ze aan het tweede minutieuze karwei. Op haar hurken, met niet meer gereedschap dan een zeefje en een stukje karton kleurde ze centimeter voor centimeter de vlakken van het zonne- en sterrenpatroon in, met zeshonderd verschillende tinten en soorten zand, afkomstig uit verre oorden zoals de Egyptische woestijn, Mongolië, Afghanistan en Mexico, historische plekken zoals Pompeï, Troje en Ground Zero, maar ook uit Nederland. Het kunstwerk bestond niet alleen uit het veelkleurige zandschilderij in zijn voltooide vorm. Juist het creatieve proces, van begin tot eind, inclusief de uiteindelijke ontmanteling, maakte het kunstwerk compleet. De voltooiing bestond uit een slotperformance op donderdagavond 23 juni. Met schrijver Kader Abdolah als speciale gast en een dansvoorstelling op muziek van klankkunstenaar Horst Rickels, werd Wersches creatie zowel voltooid als getransformeerd. Danseressen bewogen zich over het zandpatroon, zodat alle kleuren en vormen vervaagden en het zand zich vermengde. Het publiek kreeg tot slot een zakje ‘wereldzand’ mee naar huis. De Duits-Nederlandse kunstenaar Elvira Wersche geniet internationale bekendheid met haar monumentale mozaïeken van zand. Onder de titel Sammlung Weltensand maakte ze tijdelijke zandkunstwerken in o.a. Hongarije (Kathedraal van Pécs 2010), Duitsland (Pergamonmuseum 2008) en Iran (Kunstacademie Isfahan 2007). Het museum organiseerde dit kunstproject in het kader van Cultuurmaand Leiden en in het verlengde van de tentoonstelling Handelswaar en souvenirs. De Stichting Zakenvrienden van het RMO droeg financieel bij, evenals Cultuurfonds Leiden. Museumnacht (25/06) Zeven Leidse musea openden op zaterdag 25 juni hun deuren voor de derde editie van de Museumnacht Leiden. Het startschot werd in het RMO gegeven met een adembenemende licht- en videoprojectie van Mr. Beam, die de Taffehtempel ieder uur tot een veelkleurig lichtkasteel transformeerde. Er was een Miss Museumnacht-verkiezing, waarbij veel studenten als koningin over de rode loper voor de tempel schreden. Classicus Fik Meijer presenteerde op bruisende wijze een keizerparade met smeuïge verhalen over goede, slechte, kwade en brave Romeinse keizers. Er was een keizerportrettenspeurtocht, er waren speedrondleidingen, in het Sisi-café dronk men Royal cocktails en iedereen mocht op de foto als keizerin Sisi of haar keizerlijke echtgenoot Franz Joseph. In vijf uur tijd bezochten 3300 mensen het RMO.

54


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

museumlessen De aandacht voor de vaksectie Klassieke Talen is voortgezet. Dat uitte zich in de ontwikkeling van twee nieuwe Eindexamenrondleidingen (Grieks en Latijn), waarin de teksten uit het eindexamenpensum CE 2012 (Homerus en Livius) aan de museumcollectie gekoppeld werden. Voor deze rondleidingen werden studenten Griekse en Latijnse Taal en Cultuur aangetrokken en opgeleid. Tevens werd de museumles Kennismaking met de oudheid voor onderbouwklassen van het gymnasium opgezet en werd begonnen met de ontwikkeling van de museumles Herodotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid, voor bovenbouwklassen van het gymnasium. Bij de nieuwe afdeling Archeologie van Nederland zijn museumlessen voor de bovenbouw van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs gemaakt. De museumles is door de verschillende werkvormen (doe- en kijkopdrachten en kennisvragen) geschikt voor zowel vmbo, havo, als vwo. De les wordt actief afgesloten met een quiz en replica’s. Bij de kindertentoonstelling Nieuws uit het Midden-Oosten wordt een museumles voor de bovenbouw van het basisonderwijs aangeboden. Na een bezoek aan de tentoonstelling maken de leerlingen in groepjes aan de hand van knipbladen een krantenpagina over een van de landen waarmee ze in de tentoonstelling kennis hebben gemaakt. Sinds september wordt een kleuterspeur- en doeboekje gebruikt in de museumles Egyptische schatten zoeken voor kleuters. De museumles wordt aangeboden voor groep 1 en 2 van het basisonderwijs. De deelname aan de nationale digitale onderwijsplatforms Les 2.0 en ED*IT werd gecontinueerd. Naast deelname aan deze projecten werd het gebruik van smartboards in de lopende en nieuw ontwikkelde museumlessen verder geïntegreerd. Met een lezing op Involve! en deelname aan het congres DISH2011 investeerde de afdeling Educatie enerzijds in het verbreden van kennis op het vakgebied digitale educatie en deelde het anderzijds serious gaming ervaringen met professionals uit de culturele sector.

Uit het gastenboek over Archeologie van Nederland (29/06) Mia en Harrie: “Vanuit Zuid-Limburg speciaal naar dit museum gekomen! Prachtige ontmoeting met Limburgse oudheden!”

56


Versierd aardewerk uit het Limburgse Elsoo De eerste boeren woonden op één plek, brachten hun omgeving in cultuur en begroeven overledenen in de buurt van de nederzetting. Dit aardewerk komt uit het grafveld van Elsloo, dat ongeveer 150 jaar in gebruik is geweest. Het is het enige grafveld in het Graetheidegebied, waar destijds ongeveer 2000 mensen woonden. In totaal zijn er 113 graven gevonden. Dit betekent dat lang niet iedereen werd begraven of gecremeerd. De doden lagen meestal gehurkt op hun zij in kleine kuilen. Vrouwen kregen vaak versierd aardewerk mee en maalstenen, van belang bij de voedselbereiding. Hun lichamen werden vaak bestrooid met rode oker, mogelijk een symbool van levenskracht. In mannengraven vinden we vaker dissels en vooral pijlpunten, wijzend op houtbewerking, jacht en conflict. Graven naast elkaar worden geïnterpreteerd als zijnde van echtparen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

schoolbezoek Het museum hecht grote waarde aan zijn maatschappelijke taak om het museumbezoek onder de jeugd te stimuleren. Het RMO wil toonaangevend zijn op het gebied van educatie, met als streven het bieden van educatie op maat aan primair onderwijs, voortgezet onderwijs en particuliere bezoekers. Doel is minimaal 15.000 leerlingen per jaar te ontvangen. Jeugd Totaal Totaal 0-3 Totaal 4-12 Totaal 13-18 Scholieren 4-12 Scholieren 13-18 Totaal schoolbezoek

2009 41.608 1.217 27.622 12.769 5.762 6.543 12.305

2010 42.529 1.110 28.631 12.788 6.391 8.834 15.225

2011 42.434 854 26.746 14.834 6.012 12.155 18.167

Conclusies schoolbezoek Het aantal leerlingen is met 19% gestegen. Deze stijging wordt veroorzaakt door een stijging van 37% in het voortgezet onderwijs. Het basisonderwijs lijkt met 6% te zijn gedaald. Dat valt echter te betwijfelen. Trend is dat het basisonderwijs geen educatief programma boekt, maar als groep binnenkomt, zonder reservering en met eigen begeleiding. Dit wordt aan de kassa onvoldoende als schoolgroep genoteerd. In 2012 wordt dit aangepast. Evident is dat het percentage 0-18 jarigen gedaald is t.o.v. 2010 (van 32% naar 28%). Het aantal gymnasiale rondleidingen steeg van 16 naar 57. Het totale aantal rondleidingen is verdrievoudigd t.o.v. 2010. De tendens is het luisteren naar een goed verhaal van een rondleider in plaats van het volgen van een educatief programma. Scholing en netwerk De medewerkers Educatie participeren sinds maart in het Cultuurnetwerk Primair Onderwijs Leiden. Doel van dit initiatief, opgezet door de Museumgroep Leiden en BplusC, is een impuls in samenwerking tussen de cultuursector en het basisonderwijs in Leiden. Voor basisschoolleraren werd een informatieve dag georganiseerd. Op deze dag kregen de docenten uitgebreide informatie over de nieuwe museumlessen, konden zij materialen inzien en zelf een museumles volgen. Met ingang van september werd de cursus cultuurcoördinator, op initiatief van de Hogeschool Leiden, de Museumgroep Leiden en BplusC, voor leerkrachten en voor medewerkers van culturele instellingen aangeboden. Met het oog op het verbeteren en vergroten van de onderwijscontacten zijn twee medewerkers Educatie in september met deze cursus gestart.

Uit het gastenboek over de vaste opstelling Egypte (05/07) Anoniem: “40 jaar geleden lagen bijna alle mummies. Nu staan de meeste. Voortgang in wetenschappelijk inzicht? Of is er minder ruimte?”

58


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

vriendenvereniging romeo RoMeO stelt zich ten doel mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie en in het RMO in het bijzonder, nader tot elkaar te brengen. Door de leden actief bij het wel en wee van het museum te betrekken, hoopt de vereniging het draagvlak voor het museum te vergroten. De 1150 leden genoten o.a. de volgende voordelen: gratis toegang tot het museum en lezingen, uitnodigingen voor speciale rondleidingen en bezichtigingen, een abonnement op het magazine en het vriendennieuws en uitnodigingen voor speciale excursies. Er zijn zes bestuursvergaderingen gehouden en een extra algemene ledenvergadering. Het bestuur heeft dankbaar gebruikgemaakt van de diensten van een grote groep vrijwilligers voor de reguliere administratie en voor de uitvoering van activiteiten. Net als voorgaande jaren hebben RoMeO-vrijwilligers voor de bemensing van de wetenschappelijke bibliotheek gezorgd. Op 26 augustus bestond de vriendenvereniging 15 jaar. Dit is op vrijdag 18 november gevierd met een exclusieve ledenmiddag met 80 deelnemers, waarbij een nieuwe wervingsfolder met fotografie van Govert de Roos werd gepresenteerd. Daarnaast zijn er drie excursies georganiseerd, twee magazines uitgegeven en werd vier keer het Vriendennieuws gedistribueerd. De vereniging heeft tien lezingen verzorgd, die gemiddeld door ruim 100 mensen werden bezocht.

Uit het gastenboek over de audio-route met NCRV presentator Ewout Genemans (12/07) Sasja Madura: “Het was heeeeeeeel leuk! Vooral met de mp3.”

60


Wie droomt er niet van om archeoloog te worden? Kinderen konden dit spannende beroep uitproberen tijdens de zomervakantie. Met speuren en graven in een nagebouwde Griekse zandvlakte en door te tekenen en te restaureren verdienden ze in één dag een ‘archeologendiploma’.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

klassieke wereld Conservator Ruurd Halbertsma heeft twee tentoonstellingen gerealiseerd en er werden concrete plannen gemaakt voor de herinrichting van de Griekse afdeling. Op 13 januari opende 100 jaar Peelhelm: Feiten en Fictie. Op 20 april volgde de opening van Sisi en Wilhelm II - keizers op Corfu. Bij deze tentoonstelling verscheen een grotendeels door de conservator geschreven publieksgids. Halbertsma werd gevraagd de openingslezing voor de expositie Keizer Wilhelm II en de archeologie in Huis Doorn te houden en de opening te verrichten. Ter voorbereiding op de herinrichting van de Griekse afdeling werd in september het congres The Past on Display in het Fitzwilliam Museum in Cambridge bijgewoond. De discussies waren bijzonder nuttig om de gedachten te scherpen over het opzetten van een nieuwe afdeling. Overig congresbezoek vond plaats in Amsterdam (UvA), Werken na de Wetenschap (01/04), Parijs (INHA/Sorbonne), L’Europe du vase antique (30/05-31/05), Leiden (UL), Roman Ostia: Revisiting and Rethinking (06/07) en Leiden (UL), Bodies and Identities (8/12 – 9/12). Het hoogleraarsambt met als leeropdracht Museale Aspecten van de Archeologie werd op vrijdag 10 juni klokke 16.15 door Ruurd Halbertsma aanvaard met het uitspreken van de oratie Het recht gebruik van deze schatten. Verder werd veel tijd besteed aan het opzetten van de specialisatie Museum Studies, met collega’s van Museum Volkenkunde en de Universiteit Leiden. Halbertsma gaf de collegereeksen Museum Archaeology (MA) en Materiaalkunde (BA3). Verder werd een aantal gastcolleges gegeven. Als hoogleraar maakte de conservator deel uit van vier promotiecommissies. Bij NWO werd een beursaanvraag gedaan in het kader van het programma Science4Arts. De aanvraag The History and Meaning of Ceramic Repairs werd beloond met een plaats bij de laatste vijftien en met een subsidie ter financiering van een internationaal symposium, dat in het RMO plaatsvond op 30 juni en 1 juli. Helaas is het project in de definitieve ronde afgevallen.

62


Deze grote grafamfoor uit ca. 330 voor Christus is afkomstig uit Zuid-Italië, dat in de oudheid bevolkt werd door Griekse kolonisten. Op de grafamfoor is een scène te zien uit de Trojaanse oorlog: de dood van de dappere strijder Memnon. Hij sterft door toedoen van de Griek Achilles. De geschiedenis van de vaas en de interpretatie van de voorstelling vormden de rode draad in de oratie van Ruurd Halbertsma.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

publieksonderzoek Het museum voert jaarlijks een Publieksmonitor uit onder bezoekers, die worden verzocht een vragenlijst te beantwoorden. De vragen worden opgesteld in samenwerking met een marketingdeskundige (M.O.C. van der Meer, Amsterdam), die de gegevens analyseert en vergelijkt met vorige Monitoren. TNS-NIPO is verantwoordelijk voor het verwerken van de publieksantwoorden tot tabellen. In totaal werden 668 personen ondervraagd. De waardering voor het museum blijft met een 8,1 op hetzelfde niveau als de voorgaande jaren. De tentoonstelling Etrusken blijkt, net als Egyptische magie, een echte publiekstrekker: 80% is speciaal voor deze tentoonstelling gekomen. De kindertentoonstelling Nieuws uit het Midden-Oosten wordt gewaardeerd met een 7,46. Opvallend is dat de tentoonstelling Etrusken relatief veel herhalingsbezoekers trekt, terwijl Nieuws uit het Midden-Oosten relatief meer nieuwe bezoekers trekt. Waardering voor diverse aspecten in het museum 2007 2008 2009 2010 Geschiktheid voor kinderen 7,6 7,8 7,8 7,7 Overzichtelijkheid van het gebouw 7,8 7,9 7,8 7,7 Klantvriendelijkheid medewerkers 8,4 8,3 8,3 8,3 Gang van zaken bij kassa 7,9 8,0 8,1 8,0 Kwaliteit museumcafé 7,4 7,6 7,4 7,5 Aanbod van souvenirs 7,5 7,5 7,2 7,5 Winkel 7,6 7,5 7,6 7,6 Algemene sfeer 8,2 8,2 8,2 8,2

2011 7,5 7,8 8,2 8,0 7,5 7,5 7,7 8,1

Hartje zomer: Kinderevenement Archeoloog in één dag is op de helft (02/07 -31/08) Kinderen die eens wilden uitproberen hoe het is om een echte archeoloog te zijn, konden de hele zomervakantie in de Tempelzaal terecht. Daar konden ze zich uitleven op een nagebouwde opgraving en een restauratieatelier om in één dag een ‘archeologendiploma’ te behalen. Daarnaast konden ze met een speurtocht over de afdeling Archeologie van Nederland bijzondere verhalen over eeuwenoude archeologische voorwerpen uit alle delen van het land ontdekken. Archeoloog in één dag laat de kinderen nadenken over vragen als: Wat is er zoal te vinden bij opgravingen in Nederland? En wat is de meest bijzondere archeologische vondst uit jouw eigen provincie? Welke gereedschappen gebruikt een archeoloog? Door het maken van opdrachten en puzzels kwamen de kinderen aan de benodigde informatie. Daarna gingen ze met de handen in het zand aan de slag op zoek naar hun eigen bodemschat, zoals een stenen bijl uit de prehistorie, een Romeins muntje of een 17de-eeuwse pijpenkop. Wanneer die voorzichtig uitgegraven waren, konden ze meten, tekenen en alles in een opgravingsrapport noteren. Tot slot konden ze een kapotte schaal restaureren en gingen ze naar huis met een eigen diploma.

64


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

de relatie met de universiteit leiden Het wetenschappelijk onderzoek van het museum omvat alle activiteiten die leiden tot het vergroten van de kennis over de collecties en verzamelgebieden van het museum en het openbaar maken daarvan via publicaties, lezingen en presentaties. De ambitie in de aankomende jaren is het waar mogelijk uitbouwen van deze taak en het vervlechten van de band tussen wetenschappelijke en publieksactiviteiten. Het opzetten en onderhouden van een goede samenwerking met de Universiteit Leiden is daarbij een middel: • Naast de gezamenlijke opgravingen in Egypte en Syrië werden door de universiteit en het RMO lezingen over alle verzamelgebieden georganiseerd. • De nieuwe mastertrack Museum Studies ging van start. Het RMO participeert hierin. Andere partners zijn Museum Volkenkunde, de Faculteit Archeologie en het Instituut voor Culturele Antropologie van de Leidse universiteit. Vanuit het RMO doceren Ruurd Halbertsma en Pieter Ter Keurs binnen deze mastertrack. Tevens biedt het museum stageplaatsen aan. • Ruurd Halbertsma en Pieter ter Keurs spraken dit jaar hun oraties uit in het kader van hun bijzonder hoogleraarschap in respectievelijk de museale aspecten van de archeologie en de antropologie van materiële cultuur. • Het door NWO geﬁnancierde project over het grafveld bij Rhenen werd in dit verslagjaar voltooid. Eindproducten van dit project zijn een tentoonstelling in Rhenen, een publieksboek en een wetenschappelijke catalogus. Dit is de eerste fase in een onderzoek naar de Merovingische cultuur, ter voorbereiding op een grote tentoonstelling in het RMO. • De voorbereidingen voor het starten van een nieuwe RMO-opgraving in Jordanië, in samenwerking met de Yarmouk Universiteit van Irbid (Jordanië), zijn in een stroomversnelling gekomen. Najaar 2012 wordt daadwerkelijk met opgravingen in de Jordaanvallei begonnen. • Regelmatige gastcolleges van de conservatoren bestendigen de goede relaties met de universiteit.

conservering en restauratie Het begin van 2011 werd gedomineerd door de afronding van de opstelling Archeologie van Nederland. Voor dit doel kreeg de bestaande restauratorenstaf assistentie van twee extra krachten. De wijze van opstellen werd zeer positief gewaardeerd. Een belangrijk nieuw project is het Mummiekistenproject (zie week 46). Daartoe in staat gesteld door een bijdrage van de BankGiro Loterij, is het RMO begonnen met het onderzoek naar en de restauratie van de mummiekisten van Bab el-Gasus. Naast beide RMO-restauratoren is een externe restaurator bij dit project ingezet. Een van de restauratoren was op diverse locaties intensief betrokken bij de open afbouw van de reizende tentoonstelling Fascinating Mummies. Voorts werkten de collectiebeheerders aan de open afbouw van alle tentoonstellingen, schreven ze conditierapporten, werkten ze mee aan de mummietentoonstelling in de Kunsthal en waren ze verantwoordelijk voor het in- en uitgaande bruikleenverkeer.

66


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

bibliotheek en archief Door een langdurige ziekte van de archivaris is de ontwikkeling van de ambitieuze plannen die het museum heeft, tijdelijk gestokt. Er is, met het oog op volledige digitalisering, waar mogelijk verder gewerkt aan het inventariseren van het archief. De archivaris nam deel aan de archiefwerkgroep van de Vereniging van Rijksgesubsidieerde Musea (VRM). Op basis van de selectielijst van het Rijksmuseum Amsterdam is een bruikbare selectielijst voor de archieven van alle voormalige rijksmusea tot stand gekomen. Deze lijst wordt in 2012 door het Nationaal Archief vastgesteld, waarna de musea er mee aan de slag kunnen. De reguliere werkzaamheden, zoals het ontvangen van bezoekers en het registreren van nieuwe boeken, zijn voortgezet. Dit was mede mogelijk dankzij de grote betrokkenheid van de vrijwilligers van de bibliotheek. Eind 2011 is de collectie oude drukken uitgebreid met de aankoop van de veilingcatalogus Bibliotheca Reuvensiana uit 1838. Deze catalogus beschrijft de indrukwekkende privéverzameling van de eerste directeur van het museum, Caspar Reuvens (1793-1835) en was eigenaardig genoeg niet in Leiden aanwezig. De boekenverzameling van Reuvens was, vergeleken met andere Leidse professorenbibliotheken, van hoge kwaliteit en zeer uitgebreid. Bijzonder is dat hij in bijna al zijn boeken aantekeningen maakte. Reuvens’ bibliotheek geeft een unieke kijk in zijn wetenschappelijke kennis, zijn wetenschappelijke netwerk en zijn interesses. In 1838 was de weduwe Reuvens genoodzaakt de verzameling te laten veilen. Het RMO kocht uit deze veiling slechts enkele boeken. Een van de aandachtspunten bij het verwerven van boeken zijn oude drukken voor 1850, die een historische band met de geschiedenis en de collectie van het RMO hebben, zoals titels uit de Bibliotheca Reuvensiana. De veilingcatalogus is anno 2011 een goede leidraad bij aanschaf, maar het is niet de bedoeling de toenmalige bibliotheek te reconstrueren.

Uit het gastenboek over Archeologie van Nederland (12/08) Mevr. E. Verhoeven: “We vonden het geweldig! Zelf was ik hier met school vanuit Nijmegen twintig jaar geleden en nu met mijn dochter van twaalf. Super!”

68


C.J.C. Reuvens (17931835), geschilderd door Louis Moritz. Eigendom van het Stadsmuseum Harderwijk.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

museumshop Het streven van de Museumshop is het aanbieden van een interessant, breed en kwalitatief hoogstaand assortiment, waardoor de omzet per transactie stijgt. De gemiddelde omzet per bezoeker is iets gedaald, maar de absolute omzet is aanzienlijk gestegen. Het assortiment werd sterker gerelateerd aan tijdelijke tentoonstellingen, evenementen en vakanties. Boeken vormen meer en meer het kerngedeelte. Een gevarieerd randassortiment zorgt in hoge mate voor impulsaankopen bij bezoekers en voor herhaalbezoek aan de museumwinkel. Samenwerking met enkele academische uitgevers zorgt voor een aanbod voor een specifiek academisch publiek. Het organiseren van enkele boekpresentaties zorgde voor een aantal omzetpieken. Uitgevers weten de Museumshop meer en meer te vinden. De tentoonstelling Etrusken werd aangegrepen om, in samenwerking met het Allard Pierson Museum, specifiek op dit thema geënte merchandising te ontwikkelen: bookmarks, notitieblokjes, ansichtkaarten, een dvd en een zeer goed ontvangen en verkochte publicatie. Gedurende het jaar zijn een aantal succesvolle kortingsacties gehouden met eigen publicaties (oude RMOcatalogi). De zomervakantie stond in het teken van ‘Lekker lezen in de vakantie’, waarbij het aantal verkochte kinderboeken een opvallende stijging liet zien t.o.v. de zomervakantie van 2010. Met dergelijke experimenten probeert het RMO de klant specifieker te bedienen. Het verbeteren en continueren van relaties werd bewerkstelligd door middel van bezoeken aan diverse beurzen en het uitnodigen van leveranciers. Dit heeft erin geresulteerd dat het gehele assortiment up-to-date is. Jaaromzet 2007 € 226.200

2008 € 214.045

2009 € 298.093

Gemiddelde omzet over alle museumbezoekers 2007 2008 2009 € 1,94 € 1,79 € 2,22

2010 € 290.663

2011 € 330.668

2010 € 2,21

2011 € 2,16

Uit het gastenboek een algemene conclusie (17/08) Maxime Boersma: “Ik hou van geschiedenis! En ben blij dat er nog zulke geschiedenismusea bestaan! Toppie!”

70


In de Tweede Wereldoorlog was op vliegveld Welschap, bij Eindhoven, een eenheid van de Duitse luchtmacht gelegerd. In het begin van de 21ste eeuw vond de Eindhovense archeologische dienst hun afval terug. Dat geeft een bijzonder intiem kijkje in de dagelijkse praktijk van de oorlog. De piloten hadden hun eigen serviesgoed meegebracht (met hakenkruisjes) en hun eigen sinaasappeljam. Ze dronken Heineken-bier en champagne. Ze kamden hun haar, poetsten hun tanden en besprenkelden zich met reukwater (geur: lavendel). Het door de Duitsers bezette vliegveld werd in 1943-1944 veelvuldig door Britten en Amerikanen gebombardeerd. Dit is de laatste vitrine bij de opstelling Archeologie van Nederland, om aan te geven dat archeologie en geschiedenis nooit ophouden.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

jaarrekening In financieel opzicht heeft het RMO een goed jaar gekend. Het eindresultaat, het bedrag dat overblijft vóór de verdeling naar de reserves (mutaties reserves), bedroeg € 20.836 positief. Het exploitatieresultaat is negatief met € 940.729. Dit komt omdat alle uitgaven voor groot onderhoud in 2011 direct ten laste van het exploitatieresultaat vallen, terwijl deze gefinancierd zijn met fondsen uit voorgaande jaren. Conform de richtlijnen van OCW vallen deze opbrengsten (onttrekkingen) buiten het exploitatieresultaat, maar worden gemuteerd voordat de verdeling naar reserves plaatsvindt. Als gevolg daarvan is de verdeling vóór mutaties reserves wel positief. Het museum stuurt zijn financieel beleid op het resultaat voor de mutatie reserves. Deze methode verklaart tevens waarom de Algemene Reserve daalt en het Bestemmingsfonds OCW toeneemt. Tot eind 2009 was dit andersom omdat wel bestemmingsfondsen waren verkregen, maar niet uitgegeven. Eind 2011 zijn alle van OCW verkregen bestemmingsfondsen voor gebouwenbeheer en beveiliging gebruikt en staan daarom niet meer in de balans. Door het gebruik van de in het verleden opgebouwde bestemmingsreserves zakken de solvabiliteit en de liquiditeit licht, naar respectievelijk 46% (2010: 59%) en 2,1 (2010: 2,9). De totale baten van het RMO bedroegen € 8.580.785 en zijn daarmee € 263.000 lager dan in 2010. Hiervoor zijn twee redenen. In 2010 is door OCW € 685.523 aan incidentele subsidies verstrekt, in 2011 is dat bedrag nihil. Hier staat tegenover dat de eigen inkomsten zijn toegenomen van € 981.230 in 2010 naar € 1.301.249 in 2011, een stijging van € 318.888. Deze stijging komt door de verkoop van buitenlandse tentoonstellingen, gestegen bezoekersaantallen (22.000 meer dan in 2010) en een omzetgroei in de museumwinkel. Het percentage eigen inkomsten is hierdoor gestegen naar 27,3% t.o.v. 23,6% in 2010. De totale lasten bedroegen € 9.497.514 tegenover € 9.338.971 in 2010, een stijging van € 158.543. De twee belangrijkste afwijkingen hebben betrekking op personele kosten en huisvesting. De salarislasten zijn ten opzichte van 2010 met € 356.900 gedaald vanwege een eenmalige vrijval van de VUT-voorziening van € 339.314. Daarentegen zijn de huisvestingskosten € 563.997 hoger, doordat de kosten voor het Integraal Beveiliging Plan eenmalig belast zijn met € 968.000. In 2010 gebeurde dat met € 500.000, een verschil tussen deze twee jaren van € 468.000. Aan het Aankoopfonds is € 71.930 ten laste van het exploitatieresultaat toegevoegd en komt daarmee eind 2011 op € 198.970. Er zijn slechts geringe uitgaven gedaan, zoals de aankoop van een bronzen dolfijn. Op de afdeling Grieken is asbest geconstateerd. Dit is geen urgent probleem, maar het moet wel verwijderd worden. Daarnaast is de opstelling gedateerd en dient op afzienbare termijn aan de eisen van de tijd te worden aangepast. De verwijdering van het asbest komt voor rekening van de huiseigenaar, de Rijksgebouwendienst. De kosten voor vernieuwing van de vaste opstelling zijn voor het museum. Er is door een adviseur van de RGD een plan uitgewerkt om het asbestprobleem aan te pakken. Dit plan wordt in 2012 bij het ministerie van OCW ingediend. Om aansluitend aan de asbestverwijdering de vernieuwing van de vaste opstelling te realiseren, is in 2009 een bestemmingsfonds gecreëerd. In 2011 is € 125.000 aan dit fonds toegevoegd ten laste van het exploitatieresultaat, zodat ultimo 2011 € 429.500 beschikbaar is. Dit is een bemoedigend begin, maar naar verwachting aanmerkelijk minder dan de helft van het benodigde budget.

72


balans (x € 1000) BALAN S P ER 3 1 DEC EM BER

2011

2010

Activa Materiële vaste activa Voorraden Vorderingen Liquide middelen Totale activa

1.481 60 478 3.586 5.605

1.955 56 452 3.454 5.917

Passiva Algemene reserve Bestemmingsreserve/fonds Aankoopfonds Voorzieningen Langlopende schulden Kortlopende schulden Totale passiva

660 1.915 199 100 773 1.958 5.605

848 2.631 127 433 496 1.382 5.917

Baten Subsidies Directe opbrengsten Indirecte opbrengsten Totale baten

7.103 1.482 33 8.618

7.612 1.183 49 8.844

Lasten Personeelslasten Afschrijvingen Huisvesting Aankopen Toevoeging aankoopfonds Overige lasten Totale lasten

2.848 385 3.448 7 70 2.810 9.568

3.205 420 2.884 91 10 2.739 9.349

46

57

-/-908

-/- 448

2009

2010

2011

6.343.091 1.331.706 21,0

6.467.123 1.524.670 23,6

6.570.425 1.804.042 27,5

CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING

Rentebaten Exploitatie saldo ONTWIKKELING EIGEN INKOMSTEN (minimale norm eind 2012 is 17,5 %) Structurele Rijkssubsidie Eigen inkomsten % eigen inkomsten

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

nederland middeleeuwen Vanaf de openingsdag in januari heeft conservator Annemarieke Willemsen tientallen groepen studenten en collega’s de nieuwe afdeling Archeologie van Nederland laten zien. De rest van het jaar functioneerde deze afdeling als uitvalsbasis voor het werk van de conservator. Het jaar 2011 stond vooral in het teken van het Odyssee-project Rhenen revisited. Hierin werd, onder leiding van de conservator, door een team uit het RMO, de RCE, ArcheoMedia BV en de Gemeente Rhenen het grootste en langst gebruikte vroegmiddeleeuwse grafveld van Nederland opnieuw onderzocht. De 3000 vondsten uit dat grafveld vormen een van de grootste middeleeuwse deelcollecties. In het kader van dit project werden onder andere 50 fibulae met inlegwerk van rood granaat materiaaltechnisch onderzocht in het Centre de Récherche et de Restauration des Musées de France in het Louvre, binnen het Europese Charismaproject. Resultaten van het project waren een volledig wetenschappelijke catalogus, een publieksboekje en een tentoonstelling in Rhenen, precies 60 jaar na de opgraving. Het Rhenen-project is een opmaat voor een grote expositie over Nederland in de Merovingische tijd, die gepland staat voor eind 2013. Daarvoor is verkennend onderzoek uitgevoerd in depots en archieven en in enkele Franse collecties. Binnen het Odyssee-project Dorestad: vicus famosus is de conservator projectleider van Dorestad: the Archive. Er zijn veel objecten gedocumenteerd en de conservator begeleidde de (externe) conservering en ontsluiting van circa 8000 metalen objecten. De afdeling Middeleeuwen bevat de grootste collectie laatmiddeleeuws riembeslag van Europa. Er werd door de conservator (met een stagiaire) onderzoek verricht, om deze collectie context te geven. Dit leidde tot een aantal lezingen en een artikel dat werd aangenomen voor het peer-reviewed tijdschrift Medieval Archaeology. ADC Symposium Cultureel ondernemen in erfgoedsector (01/09) In dit symposium in de Tempelzaal, georganiseerd door het Archeologisch Diensten Centrum, werd de vraag opgeworpen of cultureel ondernemen in de erfgoedsector een mode is, of echt meerwaarde heeft. Sprekers waren C. van ’t Veen, directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, professor J. Kolen van de Vrije Universiteit, W. Willems, decaan Archeologie aan de Universiteit Leiden en de directeur van het RMO. Dummie de mummie-dag (03/09) Op deze dag presenteerde kinderboekenschrijfster Tosca Menten in het RMO haar nieuwe boek Dummie de mummie en de sfinx van Shakaba. Voor een groep van ruim honderd kinderen vertelde Menten over de nieuwe avonturen van Dummie, de grappige vierduizend jaar oude mummie uit Egypte. De lancering van het boek was tevens de aftrap van een nieuwe Dummie de mummie-speurroute en dito verjaardagfeestje in het museum dat sindsdien zeer veel wordt geboekt.

74


De voorkant van het publieksboekje over Rhenen, Eeuwige rust op de Donderberg, laat een kleine selectie zien van de meer dan 3000 vroegmiddeleeuwse vondsten uit Rhenen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

aanwinsten In 2011 werden ruim 2200 objecten verworven van negentien personen of instanties, conform het in het collectieplan opgenomen beleid. Hierin staat: “Het RMO zal in de periode 2009 – 2012 doorgaan met het verwerven van voorwerpen en documentatiemateriaal (oude boeken, prenten, tekeningen, brieven en fotografisch materiaal). De onderwerpen geschiedenis van het verzamelen en receptie van de oudheid zijn hiervoor leidende principes. Aankopen sluiten aan bij bestaande prioriteiten op het gebied van onderzoek en presentaties. Daarnaast kan sprake zijn van het opvullen van hiaten in de samenstelling van de collectie. Bij recent gemaakte voorwerpen, zoals eigentijdse kunst of schilderijen en tekeningen over onderwerpen die binnen de missie van het RMO passen, wordt verwerving alleen overwogen als het voorwerp een commentaar is op de collectie van het museum. Het museum houdt zich aan internationale afspraken met betrekking tot de verwerving van voorwerpen. In de praktijk betekent dit dat de UNESCOconventie van 1970 in principe de scheidslijn vormt. Voorwerpen die niet aantoonbaar vóór 1970 uit het land van herkomst geëxporteerd zijn, worden niet aangeschaft en niet als schenking aanvaard. Overigens houdt het RMO rekening met lokale regelgeving. Internationale afspraken sluiten immers niet altijd goed aan bij nationale wetten. Het RMO wil zich niet profileren als een museum waarin voorwerpen uit islamitische culturen een belangrijk onderdeel van de collectie gaan vormen, maar het is wel van belang dat, in het kader van cultuurcontacten, islamitische culturen in de collecties vertegenwoordigd zijn. Een enkel voorwerp kan delen van de RMOcollectie in een ander daglicht stellen.” Veruit de belangrijkste en kwantitatief grootste aanwinst was de overdracht door de Universiteit Leiden van ruim 2100 archeologische voorwerpen, voornamelijk afkomstig uit opgravingen in het Jordaanse Tell Deir Alla. Een selectie hieruit werd in de actualiteitenvitrines gepresenteerd (zie week 13). Voor een compleet overzicht van de aanwinsten, zie bijlage IV. Open Monumentendag (10/09) Het museum deed voor het eerst mee met de Open Monumentendagen en gaf op één dag 35 rondleidingen over de architectuurgeschiedenis van het gebouw, met extra nadruk op de Taffehtempel (het oudste monument van Nederland), de nieuwe monumentale Trajanuszaal en de voormalige binnenplaats van het museum, die in de jaren negentig werd overkapt.

76


De Trajanuszaal is de nieuwe vergaderzaal van het RMO. De zaal is onderdeel van het monumentale pand Rapenburg 26. De fraai ingerichte vergaderruimte dankt haar naam aan de grote gipsen zeventiendeeeuwse reliëfs die de wanden sieren. Dit zijn de vroegst bekende gipsen afgietsels van de Zuil van Trajanus (Rome).

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

rmo digitaal www.rmo.nl Bezoeken Pageviews

2007 2008 2009 2010 2011 237.000 279.000 561.434 689.838 685.925 1.166.000 2.136.000 4.756.368 4.555.677 5.299.095

Het online toegankelijk maken van voorwerpen uit de registratiedatabase (TMS) gaat gestaag verder. Eind 2011 waren ruim 43.000 foto’s van objecten met bijbehorende gegevens beschikbaar. Er zijn 42 e-mailnieuwsbrieven verstuurd, waarvan 13 maal een versie voor kinderen en zevenmaal voor leerkrachten uit het onderwijs. Webcambeelden van de creatie van het zandmozaïek van kunstenaar Elvira Wersche in de Tempelzaal waren live op de website te zien van 1 t/m 23 juni. De webcam-pagina was met 4.600 bezoeken de meest bezochte pagina in die maand. Het vernieuwde onderdeel kids op de site ging vijf september online. De kindvriendelijke lay-out is gemaakt door Netwerk6 en ingepast binnen het content management systeem van rmo.nl door de bureaus iWink en ab-c media. De collectiegegevens van het RMO zijn aangesloten bij Open Cultuur Data. Alle collectiegegevens (behalve standplaats) mogen voortaan door iedereen worden gebruikt onder een Creative Commons naamsvermeldinglicentie. Er werden 129 berichten op Facebook geplaatst en 134 tweets op Twitter. De Facebook-pagina had 1.130 likes op 31/12, een verdubbeling ten opzichte van 2010. De Twitter-pagina had 1.270 volgers op 31/12, een ruime verdubbeling in vergelijking met het voorgaande jaar. Berichten over tentoonstellingsopbouw, de Egyptische collectie en verlotingsacties van boeken of catalogi werden het meest gewaardeerd. Museumkennis.nl is een vraaggestuurde site van Museum Volkenkunde, Naturalis en het RMO, met thematische informatie over de collectie en de historische context van de collecties. Publieksvragen en de antwoorden hierop vormen de basis van de inhoud. Het aantal bezoeken lag met 783.000 ruim 180.000 lager dan in 2010. In 2011 is met Naturalis en Museum Volkenkunde een evaluatie van de website uitgevoerd met als hoofdaanbeveling een technische vernieuwing, al raakt sommige inhoud wat gedateerd. Lezing René van Walsem: De mummiekist van Djedmonthoe (13/09) De mummiekist van de priester Djedmonthoe, verbonden aan de Amontempel van Karnak, werd in 1828 onderdeel van de collectie van het RMO. De sarcofaag kwam uit de verzameling van Giovanni d’Anastasi. Het is zonder meer de rijkste en meest complex gedecoreerde mummiekist van de hele museumcollectie. Hoewel het object al in 1867 in lithografie werd gepubliceerd, en in 1919 als foto, bestond er tot eind vorige eeuw nog geen complete, samenhangende beschrijving en interpretatie van de kist. Dr. Rene van Walsem, egyptoloog aan de Universiteit Leiden, heeft deze lacune echter opgevuld met zijn promotieonderzoek en diverse publicaties.

78


Mummiekist van Djedmonthoe, derde tussenperiode, 945-712 voor Christus, Thebe (Egypte)

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

reizende tentoonstellingen De reizende tentoonstelling Fascinating Mummies, ontwikkeld in samenwerking met het Musée de la civilisation in Québec, was te zien in Japan en in Nederland. In deze tentoonstelling staan de mummie, de kisten en de persoon van Anchhor centraal. Deze Egyptenaar werd rond 675 voor Christus geboren en werd, net als zijn voorvaderen, priester in de grote tempel voor de oorlogsgod Montu, in Thebe. Met behulp van ruim 200 objecten uit de eigen collectie worden leven en dood van Anchhor belicht. Daarnaast is er veel aandacht voor hedendaags onderzoek naar mummies, waaronder die van dieren, met behulp van röntgenapparatuur en CT-scanners. Het RMO leverde niet alleen de objecten voor deze expositie, maar ook de praktische en vooral wetenschappelijke ondersteuning. Van 20 april t/m 12 juni was Fascinating Mummies te zien in de City Hall in Takasaki, van 2 juli t/m 31 augustus 2011 in het Orient Museum in Okayama. Beide venues trokken, ondanks de verslechterde Japanse economie na de tsunami die het land trof, ca. 40.000 bezoekers. De uit vier venues bestaande tour in Japan werd georganiseerd in samenwerking met Hata International en trok in totaal ruim 220.000 bezoekers. Na het grote succes in Québec (370.000 bezoekers) hebben al bijna 600.000 mensen het verhaal van Anchhor tot zich kunnen nemen. Na Japan keerde de tentoonstelling terug naar Nederland. Onder de naam Mummies, het geheim ontrafeld konden de bezoekers van de Kunsthal in Rotterdam de tentoonstelling vanaf 1 oktober bewonderen. De tentoonstelling werd aangevuld met ca. 100 objecten. De Kunsthal gaf er een eigen draai aan door aandacht te geven aan hedendaagse technieken om lichamen te bewaren, in samenwerking met het Erasmus MC. Het schoolprogramma en het mummielab waar dagelijks knuffels konden worden gemummificeerd, waren een groot succes. De tentoonstelling zal vanaf februari 2012 te zien zijn in het National Museum of Scotland te Edinburgh (Schotland) en vanaf december 2012 in het CaixaForum te Lleida (Spanje). De tweede reizende tentoonstelling Aphrodite’s Beautycase, met als onderwerp liefde en schoonheid in de antieke wereld, werd in december 2011 tekstueel en conceptueel afgerond. Vanaf 24 maart t/m 12 augustus 2012 zal deze tentoonstelling in Museum het Valkhof te zien zijn. In 2014 zal de tentoonstelling hoogstwaarschijnlijk doorreizen naar Finland en Canada. De omzet uit reizende tentoonstellingen was in 2011 circa 300.000 euro, gelijk aan vijf procent eigen inkomsten. Jubileumdag 60 jaar AWN: archeologie als passie (24/09) De AWN is de vereniging voor amateurarcheologie in Nederland, met 23 regionale afdelingen. In 2011 bestond de Archeologische Werkgemeenschap Nederland 60 jaar. De vereniging vierde dit met een jubileumdag in het RMO met een gevarieerd programma: een feestelijke opening, demonstraties, workshops, speeddaten, films, discussiefora en lezingen. Het museum faciliteerde deze dag graag, omdat daarmee de rol van moedermuseum voor de presentatie van de Nederlandse archeologie benadrukt werd.

80


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

fototentoonstelling sites in the city (30/09 – 19/02/12) De huidige stad Luxor is gelegen bovenop een van de grootste concentraties archeologisch erfgoed ter wereld: de resten van Thebe, de hoofdstad van Egypte ten tijde van de farao’s. De stadspaleizen, moskeeën, huizen en Koptische kerken van de stad zijn in opdracht van de lokale autoriteiten afgebroken om van het faraonisch erfgoed dat eronder ligt een nieuw openluchtmuseum te kunnen maken. Fotografen Sue Lezon en Yarko Kobylecky legden de bedreigde wijken in Luxor en het nabijgelegen dorpje Gurna zo veel mogelijk vast op de gevoelige plaat, vlak voor en tijdens de afbraakwerkzaamheden. Dit archief (2006-2010) behoort tot het weinige tastbare dat van dit stedelijk erfgoed over is. Een selectie foto’s was van 30 september 2011 tot en met 19 februari 2012 te zien in de Muzezaal, links na de entree van het museum. Een van de doelen in Luxor is de restauratie van de 2,7 kilometer lange sfinxenavenue, de processieweg die ten tijde van farao Nectanebo I (380-362 voor Christus) de tempels van Karnak en Luxor met elkaar verbond, om die open te stellen voor grootschalig toerisme. In het dorpje Gurna, aan de westelijke Nijloever, is in de afgelopen jaren een groot deel van de traditionele, bontbeschilderde dorpshuizen afgebroken. Ook hier is het plan het gebied, met dodentempels en graven van hoge oud-Egyptische ambtenaren, opnieuw het uiterlijk te geven dat het had in de tijd van de farao’s, om het zo beter te kunnen beschermen tegen verval en voor toerisme te ontsluiten. De archeologische monumenten zijn toegankelijk voor nieuw archeologisch onderzoek. Voorafgaand aan en tijdens de afbraakwerkzaamheden in Luxor en Gurna maakten Sue Lezon en Yarko Kobylecky fotoreportages van de bedreigde wijken. Veel van de plekken die zij de afgelopen jaren fotografeerden, bestaan alleen nog in de herinnering van de mensen die hier werkten en woonden. Lezon en Kobylecky zijn werkzaam bij het onderzoeksinstituut Chicago House, de thuisbasis in Luxor van het epigrafisch onderzoeksteam van het Oriental Institute van de Universiteit van Chicago. Met deze tentoonstelling en een internationaal symposium (09/01/12), in samenwerking met de Nationale UNESCO Commissie, wilde het RMO aandacht besteden aan deze situatie in Egypte en aan vergelijkbare erfgoedkwesties in Nederland en het buitenland. De titel van de tentoonstelling is ontleend aan de collegereeks Sites in the City. Heritage globalised and transformed, een onderdeel van het Engelstalige masterprogramma van de Graduateschool Humanities van de Universiteit van Amsterdam.

82


Afbraakwerkzaamheden in Luxor (boven) en zicht op de sfinxenavenue (onder). © Sue Lezon/ Yarko Kobylecky

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

nederland prehistorie De drukke weken in de aanloop naar de opening van Archeologie van Nederland mondden uit in een succesvolle opening en veel aandacht in de pers en andere media. De weken erna vroegen aandacht voor het verhelpen van problemen met de multimedia en zaken die van tevoren niet meer geregeld konden worden. In de eerste helft van het jaar werd een begin gemaakt met de presentatie 100.000 uur archeologie. Verzamelen op de Veluwe. Deze tentoonstelling opende op 16 december en betrof een overzicht van de in 2010 verworven collectie Zuurdeeg. Het accent in de tentoonstelling lag zowel op de rol van amateurarcheologen in de constructie van een regionale archeologische geschiedenis –in dit geval de zuidelijke Veluwe–, als op het perspectief en de werkwijze van de amateurarcheoloog zélf (keuzes, verzamelen, registreren, verbeelding et cetera). In samenwerking met BPM films is een film gemaakt waarbij Ed Zuurdeeg is geïnterviewd in zijn verzamelkelder en in het veld. Een deel van de film is te zien op de tentoonstelling. De integrale weergave dient als archiefmateriaal bij de verworven collectie. Daarnaast vonden de voorbereidingen plaats voor een mini-expositie over het recent gevonden, rijke graf van de Vorstin van de Maashorst, nabij Uden. Zowel deze presentatie als die van de verzamelaar Zuurdeeg vormen een extra accent in de rol die het RMO als moedermuseum van de Nederlandse archeologie wil spelen. Op 5 februari werd de 22ste Steentijddag georganiseerd, met maar liefst 236 aanmeldingen. Conservator Luc Amkreutz was voor het eerst dagvoorzitter en daarmee het aanspreekpunt voor dit collectief van amateurs. De gelijknamige webpagina van het RMO blijkt door de doelgroep goed bezocht. De provincie Noord-Brabant is verzocht om met een officieel document de overdracht van de grafheuvelopgravingen van Zevenbergen en vondsten uit oudere campagnes rondom dit vorstengraf over te dragen. Opvallend waren de smaakvolle opnames gemaakt van Mesolithisch en Noordzeemateriaal, door fotografen van het Amerikaanse National Geographic voor een artikel over het verdronken Doggerland. In het kader van het NWO-Odysseeproject Terug naar de Bandkeramiek is veel werk verzet om alle vondsten van de erbij betrokken instellingen te verzamelen en bij de specialisten uit te zetten. Het project wordt in 2012 afgerond. In het najaar werd deelgenomen aan het RCE-onderzoeksproject rondom de vuursteenmijn van Sint Geertruid en werd het congres van de AG (Arbeits Gemeinschaft) Neolithikum in Bremen bezocht.

84


Multimediaal Egyptisch kinderavontuur Amon & Amara (09/10) Ter gelegenheid van de Kinderboekenweek wijdde het museum het nieuwe Egyptische kinderavontuur Amon & Amara feestelijk in. Tussen 11.30 en 12.30 uur vertelden de makers van het verhaal over de belevenissen van het Egyptische prinsesje Amara en haar vriendje Amon. Daarna konden de kinderen kans maken op het eerste exemplaar van het boek, met de Amon & Amara app spellen doen en de speurroute door het museum maken. De verhaallijnen en inhoud van dit multimediale product zijn afgeleid van de Egyptecollectie van het museum. Voor kinderen die op 9 oktober een iPad meenamen, was de app gratis te downloaden.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Lezing Christian Greco: Luxor tussen verleden en toekomst (11/10) Lezing door dr. Christian Greco, egyptoloog en conservator. Zijn lezing ging over de ruimte die in de Egyptische stad Luxor (het vroegere Thebe) wordt gemaakt om de monumenten uit de tijd van de farao’s te beschermen en de groeiende stroom toeristen het hoofd te bieden. Greco gaf de lezing in het kader van de fototentoonstelling Sites in the City. Lezingenavond Museo Civico Archeologico Bologna (12/10) Het Italiaans Cultureel Instituut in Nederland en het RMO organiseerden een lezingenavond met twee Italiaanse gastsprekers van het Museo Civico Archeologico in Bologna. Met dit museum heeft het RMO in januari 2011 een samenwerkingsovereenkomst getekend. De sprekers waren museumdirecteur dott. Paola Giovetti en dott. Daniela Picchi, conservator Egypte. Hun lezingen heetten Il Museo Archeologico di Bologna si racconta en From an erudite past to a European future. Beiden gingen in op de historie en de collecties van het Museo Civico Archeologico. Daarnaast vertelden ze over de nauwe samenwerking met het RMO, op het gebied van exposities, opgravingen, restauratie en collectieuitwisseling. NINO-lezing Geoff Emberling: The Art of the First Mesopotamian Cities (13/10) Dr. Geoff Emberling is research associate aan het Kelsey Museum of Archaeology (University of Michigan) en field director van de opgraving in Tell Brak (Syrië), uitgevoerd door het Metropolitan Museum of Art en de British School of Archaeology in Irak. Hij vertelde over de ontwikkeling van de oudste Mesopotamische steden en de invloed die deze heeft gehad op de geschiedenis van de mensheid. Toscaanse markt op openingsdag Etrusken (14/10) Op de openingsdag van de Etruskententoonstelling kon het publiek een Toscaanse markt in de Tempelzaal bezoeken. Op deze markt konden de gasten langs kraampjes met Toscaanse lekkernijen slenteren, proeven van bijzondere Italiaanse wijnen en genieten van sfeervolle tekeningen en schilderijen van het authentieke Toscaanse leven. Het gaf een bijzondere sfeer aan de feestelijke opening, die door meer dan 1000 mensen werd bezocht. Schrijfatelier van BoekieBoekie (16/10) Van www.rmo.nl/kids: “Heb je op de tentoonstelling Nieuws uit het MiddenOosten een krant gemaakt, en wil je meer leren over het vak van journalist of schrijver? In het schrijfatelier leert een echte schrijver van kindertijdschrift BoekieBoekie je de fijne kneepjes van het vak! Anderhalf uur lang ga je aan de slag met leuke oefeningen en opdrachten. Na afloop is jouw eigen verhaal over Mushushu de draak klaar. Durf jij mee te doen aan de schrijfwedstrijd van BoekieBoekie?”

86


Deze houten poot van een bed uit 1300-1100 voor Christus met een afbeelding van de god Bes is gekocht bij Galerie La Reine Margot in Parijs (inv.nr. F 2011/2.1). Bes is een het kwaadafwerende god. Hierdoor was degene die op het bed lag, beschermd tegen boze machten. Het kan gaan om een rustbed voor een mummie, of misschien om een bed dat werd gebruikt bij geboortes. Twee van dit soort beddenpoten werden al in 1964 door het RMO gekocht. Ze blijken van hetzelfde meubel te zijn als deze nieuw gekochte poot.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

etrusken. vrouwen van aanzien. mannen met macht (14/10 – 18/03/12) Vlak voor de herfstvakantie openden het RMO en het Allard Pierson Museum deze dubbeltentoonstelling in Leiden en Amsterdam. De Etruskische cultuur was ongeveer 3000 jaar geleden, ruim voor de komst van de Romeinen, een hoogontwikkelde beschaving in centraal Italië. De twee musea vertelden het verhaal over Etruskische rijkdom, religie, macht en pracht, elk vanuit een eigen invalshoek. In Leiden kwam de Etruskische vrouw aan bod, in Amsterdam de man. Te zien waren ruim 600 topstukken uit de eigen collecties en uit vele buitenlandse musea. De grootste bloei van de Etruskische samenleving lag tussen 750 en 500 voor Christus. Het was een hoogontwikkelde en zeer geëmancipeerde maatschappij. Vrouwen deden niet voor mannen onder, zowel in maatschappelijke, culturele als in religieuze posities. In de tentoonstelling in Leiden stonden deze Etruskische vrouwen, priesteressen en godinnen, hun maatschappelijke positie, hun rol als moeder en echtgenote, hun schoonheidsidealen, mode en juwelen centraal. De Amsterdamse expositie belichtte de Etrusken vanuit een mannelijk perspectief, met veel aandacht voor de rijkdom en handelsgeest, het machtsvertoon van krijgsheren, de voorspellende gaven van priesters en de luxe levensstijl van de aristocratie. Blikvangers in de expositie waren de vondsten uit rijke prinsen- en prinsessengraven met gouden sieraden en bronzen wapens. Bij de tentoonstelling verscheen een publieksboek, een gratis Museumkrant, een RoMeO-magazine en een film. Verder was er een gevarieerd activiteitenprogramma met lezingen, rondleidingen, cursussen, materiaal voor het voortgezet onderwijs en Etruskenreizen door Toscane en Umbrië. In de expositie waren meer dan 200 bruiklenen te zien van het Nationaal Archeologisch Museum (Florence), de Villa Giulia (Rome), de Capitolijnse Musea (Rome), de Vaticaanse Musea, het Archeologisch Museum Bologna, het Archeologisch Museum Verucchio, het Brits Museum (Londen), de Ny Carlsberg Glyptotheek (Kopenhagen) en de KMKG (Brussel). De tentoonstelling kwam mede tot stand dankzij het Italiaans Cultureel Instituut (Amsterdam), de Ambassade van Italië (Den Haag), het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome, de Mondriaan Stichting, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het Directoraat-generaal Onderwijs en cultuur van de Europese Unie, het SNS Reaal Fonds, de Stichting Charema en de vriendenverenigingen van beide musea.

88


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Opening Kennisfestival Leiden: Hiphop University (27/10) Tijdens het Kennisfestival Leiden ontmoetten wetenschap, onderwijs en bedrijfsleven elkaar op het gebied van kennis. Vier dagen lang, van 27 t/m 30 oktober, was er in de hele stad een inspirerend en afwisselend programma, met voor elk wat wils. Het festival ging op donderdag 27 oktober van start in het RMO met de ‘Hiphop University’. De Leidse burgemeester Henri Lenferink en vice-bestuursvoorzitter Simone Buitendijk van de Universiteit Leiden gaven de aftrap voor een avond waarop wetenschappers en hiphoppers met elkaar in gesprek gingen. Ze bespraken de kenmerken van hiphop, keken hoe de Nederlandse hiphopwereld in elkaar steekt en vertelden wat er, vanuit de culturele antropologie, wetenschappelijk interessant is aan hiphop. Natuurlijk was er muziek, met artiesten als Typhoon, Vlijmscherp en DJ Muze Sick. Gesprekspartner was Rivke Jaffe (cultureel antropoloog, Universiteit Leiden). Leids Film Festival in het RMO (28/10 – 30/10) Het Leids Film Festival concentreerde zich dit jaar met de vertoningen in het RMO op de figuur van Pygmalion, in de Griekse mythologie een prins uit Cyprus met een voorliefde voor beeldhouwkunst. Hij had jarenlang de hem omringende vrouwen zonden zien begaan en daarom wilde hij nooit trouwen. Hij bleef liever vrijgezel, omringd door zijn eigen kunst. Zo werkte hij dagenlang aan een ivoren vrouwenbeeld: Galatea. Pygmalion gaf het beeld de perfecte schoonheid en werd er smoorverliefd op. Iets creëren en er zelf verliefd op worden: deze thematiek sprak tot de verbeelding van vele filmmakers. 28/10 Lars and the Real Girl (2007), regie Craig Gillespie 28/10 Mighty Aphrodite (1995), regie Woody Allen 29/10 Weird Science (1985), regie John Hughes 29/10 My Fair Lady (1964), regie George Cukor 30/10 Metropolis (1927), regie Fritz Lang NINO-lezing Jorrit Kelder: De politieke structuur van Myceens Griekenland (27/10) Lezing door dr. Jorrit Kelder, werkzaam bij het Technology Transfer Office van de Universiteit van Amsterdam en gastonderzoeker van het Allard Pierson Museum. Onderwerp van de lezing was de politieke situatie in Griekenland tijdens de Late Bronstijd, met name in de veertiende en dertiende eeuw voor Christus. De spreker legde zijn these voor dat Griekenland in die periode in hoge mate verenigd was, en dat de koning van het verenigde Griekse rijk betrekkelijk nauwe contacten onderhield met de koningen van onder andere Egypte en de Hettieten. Theo Toebosch, NRC Handelsblad (19/10) “Elegant tilt ze met twee vingers haar rijkversierde gewaad op. Een vrouw van de wereld, maar dan uit de zesde eeuw voor Christus. Het bronzen beeld staat op de geslaagde tentoonstelling Etrusken. Vrouwen van aanzien - Mannen met macht in het Allard Pierson Museum in Amsterdam en het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden.”

90


Etruskisch bronzen beeldje van een vrouw, 500-480 voor Christus, Italië.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

activiteiten Conservator Annemarieke Willemsen, tien maanden na de opening, over Archeologie van Nederland “Wat het belangrijkste bleek te zijn, was om weer - of eindelijk - een goede basisopstelling te hebben waarop je met lezingen, onderzoek en randactiviteiten kunt aanhaken. Ik heb veel op de afdeling rondgeleid: studenten museologie en archeologie uit binnen- en buitenland, groepen archeologen die de zaken die wij tentoonstellen hebben opgegraven, buitenlandse collega’s die van ons wilden leren hoe je ‘mensen in de opstelling brengt’. Er was een drukbezochte studiedag met 100 collega’s van andere Nederlandse musea, die heel enthousiast waren over het lint, en ook gaven vormgever Maarten Meevis en ik op twee congressen workshops over ‘vorm en inhoud’, met de Nederlandse afdeling als casus. Opvallend was dat de positieve reactie op zowel vorm als inhoud kwam, wat dat laatste betreft vooral op onze keuzes voor ijkmomenten in de geschiedenis, voor het laten zien van de ‘lange geschiedenis’ en op de goede teksten. Er is veel vraag naar een catalogus van de opstelling. Mooi was dat me in Leiden de weg werd gevraagd naar ‘dat museum met dat lint’. Ik denk dat we de Nederlandse archeologie op de kaart hebben gezet.” Byvanck-lezing Maria Bonghi Jovino: The archaic temples of the Etruscans (01/11) In deze vijfde Byvanck-lezing sprak prof. dr. Maria Bonghi Jovino (Università degli Studi di Milano) over de tempels van de Etrusken en vooral over het onderzoek ernaar vanaf de vroegste opinies in de negentiende eeuw tot zeer recente hypotheses over reconstructies. De jaarlijkse Byvanck-lezing wordt georganiseerd door Stichting Babesch (Bulletin Antieke Beschaving), in samenwerking met het RMO en de Stichting Byvanck. Prof. dr. Jovino kende een bijzonder indrukwekkende carrière. Ze is onder meer Professor Etruscologia e Archeologia Italica aan de Università degli Studi di Milano, Dottorato di Ricerca in Archeologia aan de Università La Sapienza di Roma en directeur van opgravingsprojecten (zoals in Pompeï en Tarquinia). Haar reputatie zorgde ervoor dat er een bus vol studenten uit Gent naar Leiden trok.

Theo de With, Leidsch Dagblad (01/11) “Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) heeft gisteren de 100.000ste bezoeker van dit jaar verwelkomd. Henny van der Hoeven uit Zoetermeer werd door museumdirecteur Wim Weijland feestelijk onthaald. Niet eerder in de geschiedenis werd de 100.000ste bezoeker zo vroeg in het jaar verwelkomd.”

92


Zeldzame zwaarden Tijdens baggerwerkzaamheden in 1947 bij de aanleg van een haven bij Jutphaas werd dit zwaard gevonden. Het hing jarenlang aan de muur op een jongenskamer, voordat het belang ervan werd onderkend. Het zwaard is een van vijf vrijwel identieke zwaarden die zijn gevonden in Noord-West Europa. De zeldzaamheid van de zwaarden en hun grote verspreiding duiden waarschijnlijk op eenzelfde herkomst en op een belangrijke status. De zwaarden, waarvan dat van Jutphaas het kleinste is, getuigen alle van een enorm vakmanschap. Dit zwaard stond op de lijst van beschermd cultuurbezit en is in 2004 door het RMO verworven.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

digitale registratiegraad collectie 2007 2008 Basisregistratie 100% 100% Objectrecords TMS 156.455 164.855 Objectrecords met foto’s TMS 33.000 39.357 Totaal aantal foto’s in TMS 50.235 57.580 Via Internet Vindbaar in 10 minuten 85% 86%

2009 2010 100% 100% 171.057 173.774 41.621 43.438 62.398 65.526 37.915 42.552 87% 87%

2011 100% 176.113 43.858 65.851 42.723 90%

Onderverdeling objecten Egypte Nabije Oosten Klassieke wereld Oud Europa Nederland prehistorie Nederland Romeinen Nederland Middeleeuwen Opgravingsmateriaal - prehistorisch - Romeins - middeleeuws Replica’s Receptie oudheid Overige (boeken, archief ) Totaal

2007 23.706 15.196 13.382 7.144 5.933 14.207 10.715 66.123

2008 23.786 16.093 13.359 7.351 6.429 14.663 11.224 71.519

49 431 156.455 164.855

2009 23.828 16.145 13.384 7.445 6.412 16.756 12.335 74.279 ca.13000 ca.27000 ca.34000 422 35 16 171.057

2010 2011 23.861 23.877 16.159 18.274 13.610 13.636 7.477 7.481 8.072 8.157 16.803 16.835 12.955 12.986 74.327 74.322 ca.13000 ca.13000 ca.27000 ca.27000 ca.34000 ca.34000 458 488 41 55 11 2 173.774 176.113

Er is veel aandacht besteed aan de standplaatsen van de objecten. Door een systematische controle van o.a. de middeleeuwse collectie zijn ca. 4.000 records in TMS verbeterd, waardoor de vindbaarheid van de objecten fors is toegenomen. Alle aanwinsten, waaronder een overdracht van ruim 2100 oudheden van de Universiteit Leiden, werden verwerkt. Het RMO werkt als pilot-museum mee aan het project DimCoN-rijks van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE), waarmee in de toekomst een centrale ontsluiting van gedigitaliseerde Nederlandse museale collecties mogelijk is. Deze gegevens zijn via het Europeananetwerk internationaal zichtbaar. Grote vooruitgang werd geboekt met de werkzaamheden rond het herkomstonderzoek Museale verwervingen 1933-heden van de Museumvereniging. Van 115.000 records werden de relevante verwervingsgegevens geanalyseerd. Dit heeft geresulteerd in een kleinere selectie van objecten, die in 2012 specifieker onderzocht wordt. Muziek in het museum (12/11 – 13/11) Tijdens de vijfde editie van dit Leidse Muziekfestival kon het publiek genieten van muziek van een scala aan amateurmuzikanten uit Leiden en omgeving. Van kamerkoor tot symfonieorkest, van pianosolist tot jazzband en van saxofoonkwartet tot brassband.

94


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

mummiekistenonderzoek met vaticaanse musea (15/11) Met het tekenen van een contract in de Vaticaanse musea sloot het museum zich aan bij het Vatican Coffin Project. Dit internationale onderzoeksproject, waarbij ook het Louvre betrokken is, richt zich op een specifieke verzameling Egyptische houten mummiekisten uit de periode 1069-945 voor Christus. De kisten vormen een specifieke groep vanwege hun uitvoerige en kleurrijke beschildering. Door bestudering van de verflagen, -soorten en -technieken beogen de onderzoekers het originele uiterlijk van de kisten vast te stellen, om ze verantwoord te kunnen restaureren. De Vaticaanse Musea begonnen dit project in 2008 met kisten uit de eigen collectie. Met de deelname van het RMO komen daar nu vier sets (buitenkisten, middenkisten en plankdeksels) bij. Multidisciplinaire teams van wetenschappers onderzoeken de beschilderde kisten met moderne onderzoekstechnieken, zoals chromatografie en spectometrie. Deze laatste techniek maakt het mogelijk de verschillende verflagen individueel te analyseren en de originele kleuren te reconstrueren. Daarnaast onderzoeken de wetenschappers de pigmenten en schildertechnieken om de stijl van een kunstenaar te herkennen, te bepalen in welk atelier de kisten gemaakt zijn en te achterhalen op welke manier ze in de vorige eeuw zijn gerestaureerd. Veel van de mummiekisten verkeren in slechte staat: de verf bladdert af en de kleuren zijn vervaagd. De database met onderzoeksgegevens van het Vatican Coffin Project levert de informatie op die nodig is om de kisten volgens de laatste stand van wetenschap te kunnen restaureren. De beschilderde mummiekisten die onderzocht worden, zijn afkomstig uit Bab el-Gasus, een ondergrondse bergplaats in Thebe. Daar zijn in totaal 153 sets kisten gevonden. Eind negentiende eeuw heeft de Egyptische overheid de kisten uit Bab el-Gasus verdeeld onder zeventien bevriende landen, waaronder Nederland, Frankrijk en Vaticaanstad. Het RMO kan aan dit project deelnemen dankzij de jaarlijkse steun van de BankGiro Loterij. Veenhof-lezing Klaus Schmidt: Göbekli Tepe, een neolithisch heiligdom in Mesopotamië (18/11) De jaarlijkse Veenhoflezing werd voor een overvolle zaal gegeven door prof. dr. Klaus Schmidt, verbonden aan de Orient-Abteilung van het Deutsches Archäologisches Institut en bijzonder hoogleraar Prehistorische Archeologie aan de Universität Erlangen-Nürnberg. De overgang van samenlevingen die geen voedsel produceerden naar boerengemeenschappen vond in het oude Nabije Oosten voor het eerst plaats tijdens de jonge steentijd. Deze verandering staat bekend als de neolithische revolutie. Het gebeurde in het tiende tot achtste millennium voor Christus, direct na de laatste ijstijd. Waarom wisselden mensen hun levenswijze als jager-verzamelaar in voor een bestaan als landbouwer en veeteler? Deze vraag heeft generaties archeologen beziggehouden. In de resten van het neolithische heiligdom Göbekli Tepe zijn hierover nieuwe ontdekkingen gedaan. Deze vormen het bewijs dat er op dit punt heel andere verklaringen mogelijk zijn dan de gangbare theorieën nu laten zien. De Veenhoflezing werd in 2002 in het leven geroepen naar aanleiding van het afscheid van professor Klaas Veenhof als hoogleraar Talen en Geschiedenis van Babylonië en Assyrië aan de Universiteit Leiden. De lezing wordt georganiseerd in samenwerking met het NINO.

96


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

bericht uit de raad van toezicht In 2011 is in alle vergaderingen uitgebreid stilgestaan bij de bezuinigingen voor de periode 2013-2016 en de strategische en beleidsmatige implicaties die deze kunnen hebben. Directie en Raad van Toezicht van het RMO hebben vorig jaar twee gesprekken gevoerd met de collega’s van Museum Boerhaave en Museum Volkenkunde. Geconcludeerd werd dat verdere verkenningen voor samenwerking toen niet opportuun waren. Museum Boerhaave raakte terecht gefocust op het behalen van de eigen inkomstennorm, met Museum Volkenkunde was er geen gedeeld ideaal. Thans is laatstgenoemde in gesprek met andere volkenkundige musea over organisatorische samenwerking. Het RMO heeft, met het opzeggen van de beheerovereenkomst en een stelselherziening op komst, gekozen voor een zelfstandige toekomst. Vanuit een zeker zelfbewustzijn en een bewezen aanpak denkt het museum nog sterker en succesvoller te worden. Het RMO blijft er echter van overtuigd dat lokale clustering kostenefficiënter is dan samenwerking op inhoudelijke gronden of collectie-overeenkomsten. Buitenlandse voorbeelden te over. Het management van het RMO wil graag het initiatief nemen om lokale samenwerkingsvormen, ook met de universiteit, verder te onderzoeken. Samenwerking staat hoog op de agenda. De Raad van Toezicht sluit zich aan bij de inhoud van het voorwoord en de toelichting op de jaarrekening. Goed, verantwoord en transparant bestuur en toezicht daarop draagt bij aan betere zakelijke en artistieke resultaten. In dit jaarverslag (bijlage V) leggen de Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder verantwoording af over de wijze waarop het museum voldoet aan de aanbevelingen van de code Cultural Governance. In 2011 zijn daar, in vergelijking met eerdere jaren, meer opmerkingen bij te maken, omdat de profielen aangepast zijn met het oog op drie nieuwe leden in 2012. Tevens heeft de overheid besloten dat leden van de Raden van Toezicht niet meer door de minister benoemd worden. Samenstelling per 31/12/2011 Arthur Arnold Andre van Heemstra (voorzitter) Jan Hoekema Willem Otterspeer Suzanne Wolff Lezing Patricia Lulof: Godinnen op het dak (22/11) Het archaïsche paleis bij Murlo, ten zuiden van Siena, werd in 1970 door een Amerikaans opgravingsteam gevonden. Het grote complex uit 580 voor Christus was op de nok van het gebouw versierd met tientallen beelden van terracotta, die op tronen zittende figuren voorstelden. Dr. Patricia Lulof, universitair hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam, denkt dat het gaat om de voorouders van de Etruskische leiders die mogelijk bijeenkwamen in dit gebouw. Andere wetenschappers denken dat het gaat om het paleis van een enkele heerser.

98


Foto van een zaal van de Etruskententoonstelling. Recent onderzoek van Lulof heeft uitgewezen dat het terracotta hoofdje in de vitrine, eigendom van het Brits Museum, eigenlijk onderdeel is van een veel groter beeld van de godin Leto met een kind op haar arm. Dit beeld is ooit gevonden bij de Portonaccio-tempel in Veii en bevindt zich nu in de collectie van de Villa Giulia te Rome. Het hoofdje is een uitbeelding van de god Apollo. In deze tentoonstelling werden de twee voor het eerst herenigd, al is het beeld van Leto een reconstructie, want het origineel is te fragiel om te mogen reizen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

lezingen Aantal

2007 18

2008 24

2009 28

2010 39

2011 120

Lezingen ondersteunen in sterke mate de missie (mensen op inspirerende, hoogwaardige en actieve wijze in contact te brengen met culturen van de oudheid) én de ambitie (een cultureel bindend en boeiend podium te zijn, middenin de samenleving). Tevens dient het groeiend aantal lezingen twee andere doelstellingen van het RMO: publieksoverdracht van wetenschappelijke inzichten en samenwerking met universitaire instellingen. Tweemaal per jaar wordt een e-mail-lezingennieuwsbrief verstuurd. Een aantal korte samenvattingen van een aantal lezingen is door dit jaarverslag verweven. In voorgaande jaren werd uitsluitend het aantal lezingen binnen de muren van het RMO gerapporteerd. Tellen we alleen het aantal lezingen (in Leiden, in den lande en in het buitenland) van de conservatoren, het management en de projectleiders, dan komen we op 96. Met tien RoMeO-lezingen, acht NINO-lezingen en minstens tien incidentele lezingen met gastsprekers, is het aantal van 120 nog aan de voorzichtige kant. In de periode 2013-2016 zal het RMO een splitsing aanbrengen in lezingen in het RMO en lezingen door medewerkers buiten het RMO. Tevens zal een onderverdeling worden gemaakt in wetenschappelijke en publiekslezingen.

Vaste opstelling De foto op de rechterpagina van een zingende, blinde harpspeler maakt deel uit van een beroemd reliëf van een kleine muziekgroep die de maaltijd van de grafeigenaar opluistert. Het is een detail van de grafkapel van Paätenemheb. Het graf is tijdens de regering van Toetanchamon of Horemheb gemaakt (1333-1319 voor Christus). Het lied dat de harpspeler zingt staat in hiërogliefen boven de musici uitgeschreven. De grafkapel van Paätenemheb was in de afgelopen tien jaar vervuild en de presentatie gedateerd geraakt. De eerste generatie LED-verlichting moest vervangen worden, de vitrines waren niet stofdicht, verf van de inrichting bladderde af. Hoog tijd voor een ingreep, die eind november werd voltooid.

Uit het gastenboek over een goedbezochte dag (29/11) “Oh, wat mooi was de Etruskententoonstelling! Maar oh, lief RMO, wat is er met de klimaatbeheersing aan de hand? De te warme lucht prikkelt de luchtwegen en verstoort de concentratie.”

100


01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

bruiklenen Een hoofddoelstelling van het RMO is het verstrekken van bruiklenen aan museale instellingen in binnen- en buitenland. Bijna 1600 objecten zijn langdurig uitgeleend en dienen daarmee als ambassadeurs van de rijke collectie. Vele regionale initiatieven in onder andere Rhenen, Uden, Epe en op Texel werden ondersteund door het uitlenen van honderden vondsten, die hielpen de plaatselijke geschiedenis zichtbaar te maken. Ook werden enkele topstukken uit de vaste opstelling voor een korte periode uitgeleend. Zo konden eind november meer dan 50.000 bezoekers van PAN Amsterdam genieten van de tijdloze pracht van de unieke Egyptische zilveren diadeem van Antef. Een groeiend aantal inkomende bruiklenen werd gebruikt om internationale allure te geven aan eigen tentoonstellingen. Sisi en Wilhelm II - keizers op Corfu toonde de fascinatie van deze historische figuren met de Mediterrane wereld, met behulp van tientallen originele objecten uit hun paleizen in diverse landen. Belangrijke musea in Italië, Engeland, Denemarken stelden hun collecties beschikbaar voor de grote dubbeltentoonstelling over de Etrusken in het RMO en het Allard Pierson Museum. Na de laatste twee venues in Japan (Takasaki en Okayama) werd de reizende tentoonstelling Fascinating Mummies, met meer dan 200 voorwerpen uit de Leidse collectie, in september overgebracht naar de Kunsthal Rotterdam. De grondige voorbereiding voor Aphrodite’s Beautycase, de toekomstige tweede reizende tentoonstelling met meer dan 300 stukken, werd afgerond. Overzicht Kortlopende bruiklenen - aantal objecten

2007 15 357

2008 22 433

2009 22 576

2010 23 714

2011 19 675

Langdurige bruiklenen - aantal objecten

54 1.642

56 1.700

55 1.620

54 1.548

58 1.588

Inkomende bruiklenen - aantal objecten

-

14 150

23 159

33 762

35 528

Voor een overzicht van het bruikleenverkeer zie bijlage I, II en III.

Uit het gastenboek over Etrusken: Vrouwen van aanzien (06/12) Een groep studenten van de Reinwardt Academie: “Een stelletje Reinwarders heeft veel aan de tentoonstelling Etrusken gehad voor ons schoolproject!”

102


Een selectie Grieks aardewerk uit de collectie van Keizerin Sisi: een parfumvaas (plemochoë, Athene, 450-440 voor Christus), een drinkschaal (kantharos, Athene, ca. 440-400 voor Christus) en een oliefles met afbeelding van staande jongen (lekythos, Athene, 450-440 voor Christus). Collectie: Hermesvilla/Wien Museum, Wenen.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

100.000 uur archeologie - verzamelen op de veluwe (16/12 – 14/11/12) Op de afdeling Archeologie van Nederland opende op 16 december deze expositie over de collectie van amateurarcheoloog en verzamelaar Eduard Zuurdeeg. De verzameling omvat honderden stenen pijlpuntjes en scherven, oud aardewerk, klokbekers en bijlen, grote maalstenen, Romeinse munten en middeleeuwse wijnflessen. De collectie Zuurdeeg is het resultaat van 60 jaar intensief verzamelen. De verzameling vormt een uniek archeologisch document, dat het verhaal vertelt van 50.000 jaar bewoning op en rondom de Veluwe. Zuurdeeg werkte vier tot vijf dagen per week aan zijn passie, ongeveer vijftien uur binnen, twintig uur buiten. Dat komt neer op meer dan 100.000 uur archeologie. De voorwerpen en documentatie van zijn verzameling staan symbool voor de bevlogenheid en inzet van de amateurarcheologen in Nederland. Hun kennis en inzet zijn van onschatbare waarde voor het vakgebied. Niet alleen vanwege de ontdekking van voorwerpen en nieuwe vindplaatsen, maar ook voor de bescherming van het Nederlandse archeologische erfgoed. Met deze tentoonstelling beoogt het RMO zowel amateurarcheologie en wetenschap als regionale en nationale archeologie nader tot elkaar te brengen. Het museum kocht de collectie Zuurdeeg in 2010 aan, in samenwerking met de Gemeente Ede. Door de aankoop blijft deze waardevolle amateurcollectie en haar uitvoerige documentatie intact en bovendien toegankelijk voor onderzoekers en publiek. Het museum is formeel eigenaar en beheerder van de verzameling, maar zal grote delen ervan langdurig uitlenen aan het historisch museum van Ede. Lezing René van Beek: Etrusken. Mannen met macht (13/12) Tijdens deze lezing liet René van Beek, conservator van het Allard Pierson Museum en samensteller van de Etruskententoonstelling, zien wat er kenmerkend is voor de Etruskische man met status. Waar werd hij beroemd om en waar was hij goed in? Via grafgiften maakte het 170-koppige publiek kennis met een krijgsheer, een aristocraat en een priester. NINO-lezing Wilfred van Soldt: Satu Qala (15/12) Lezing door prof. dr. Wilfred van Soldt, hoogleraar Assyriologie aan de Universiteit Leiden. Hij sprak, in aanwezigheid van de ambassadeur van Irak, over het recente veldwerk van de opgraving in Satu Qala (Iraaks Koerdistan). 3FM Serious Request-veiling in de Tempelzaal (17/12) Het Da Vinci College uit Leiden organiseerde een kunstveiling in de Tempelzaal. De opbrengst van de veiling ging uiteraard naar 3FM Serious Request, een jaarlijkse inzamelingsactie voor het Rode Kruis vanuit het Glazen Huis, dat in december op de Leidse Beestenmarkt stond.

104


Overzicht van de tentoonstelling 100.000 uur archeologie. Verzamelen op de Veluwe.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

personeel en organisatie Medewerkers van het RMO hebben tot 1 januari 2011 pensioen opgebouwd bij de SFP (Stichting Federatief Pensioenfonds). Eind juni heeft De Nederlandsche Bank toestemming gegeven voor de waardeoverdracht van het bij de SFP opgebouwde pensioenfonds Zorg & Welzijn. Goeds nieuws is dat deze overgang kan plaatsvinden zonder extra kosten voor werkgevers en werknemers. Doordat de berekening bij de SFP anders is dan bij het PFZW, gaat de VRM ervan uit dat alle medewerkers er iets op vooruitgaan. Voor medewerkers geldt daarnaast dat de te veel betaalde premie over de maanden januari t/m juni 2011 werd verrekend en dat dit in de vorm van een eenmalige uitkering is terugbetaald. Op 2 november werd een tussentijdse afspraak gemaakt tussen de vakbonden en de VRM, vooruitlopend op de nieuwe CAO. In deze tussentijdse afspraak werd de vroegpensioenregeling afgeschaft. Voor werknemers die na 1949 zijn geboren, wordt de prepensioenregeling afgeschaft. Aan de groep medewerkers geboren in de jaren 1950 – 1954 wordt, mits men aan de voorwaarden voldoet, een eenmalig bedrag uitgekeerd. Het management heeft het onderwerp Compliance nader bestudeerd. Compliance-risico is o.a. het risico van wettelijke of regulatieve sancties of verlies als gevolg van het niet naleven van wet en wetsregels, afspraken en gedragsregels. Dit zijn zowel algemene wettelijke regelingen en branchespecifieke regelingen (zoals de CAO) als speciaal voor het RMO opgestelde regelingen (opgenomen in het P&O handboek). Geconstateerd is dat in vrijwel alle regelgeving is voorzien. Om na de verhuizing naar het Reuvenshuis bij incidenten de beschikking te hebben over voldoende BHV’ers, is deze groep uitgebreid met zes medewerkers. Ondernemingsraad De Ondernemingsraad veranderde in het najaar van samenstelling en kwam viermaal bijeen. Personele zaken als werkdruk en verlof/ATM stonden als vaste aandachtspunten op de agenda. Verloop ziekteverzuim Verzuim totaal Kortlopend Langlopend Frequentie

2007 5,5% 3,2% 2,3% 1,62

2008 3,3% 1,7% 1,6% -

2009 2,4 % 1,1 % 1,3 % 1,42

2010 2,9 % 0,6 % 2,3 % 0,9

2011 5,67% 0,6 % 5,07% 0,9

De ziekteverzuimcijfers zijn exclusief zwangerschapsverlof. De klasse langlopend verzuim telde op 31/12/2011 zes medewerkers, waarmee het totale verzuimpercentage uitkomt op 5,67%. Door een samenloop van omstandigheden (ziekte, ongeval, gedeeltelijk werkgerelateerd) liep dit percentage voornamelijk in het eerste en vierde kwartaal op. Aantal medewerkers Jaar Regulier Oproep Totaal

106

2008 41,75 9,00 50,75

2009 42,75 8,00 50,75

2010 43,25 8,50 51,75

2011 44,25 9,00 53,25


Het jaarlijkse dagje uit voor RMO medewerkers en vrijwilligers ging dit jaar naar Huis Doorn, partner bij de tentoonstelling Sisi en Wilhelm II Keizers op Corfu. Dat de Duitse keizer een breder netwerk had dan archeologen die in Griekenland werkzaam waren blijkt wel uit een gipsen kopie van de buste van Nefertiti, een geschenk dat hij één jaar na de vondst van het beeld kreeg aangeboden.

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

bezoekcijfers 2009 134.408

2010 131.383

2011 153.096

2012 130.000 schatting

2013/16 137.000 target

In de beleidsperiode 2009-2012 is de resultaatafspraak dat het museum naar minimaal 100.000 bezoekers streeft. De ambitie is om jaarlijks boven het gemiddelde van de afgelopen tien jaar uit te stijgen (ca. 110.000 bezoekers). Dat is met 153.096 bezoekers uitstekend gelukt. Dit is het een-na-hoogste cijfer in de afgelopen 25 jaar. Alleen het jaar 2000 met de grote blockbuster Farao’s van de Zon bereikte meer publiek. Enkele opvallende zaken: • De eerste drie maanden van het jaar werden er 50.000 bezoekers verwelkomd. Dat was 14.000 meer dan het jaar ervoor en een eerste indicatie dat een groei naar 150.000 mogelijk zou zijn. De nieuwe opstelling Archeologie van Nederland en de expositie Egyptische magie waren voor een groot publiek een aantrekkelijke combinatie. • De maand juni had een onvoorstelbaar hoog aantal bezoekers van 12.000, bijna twee keer het gemiddelde. Het zandmozaïek van Elvira Wersche en de Museumnacht droegen hier sterk aan bij. • De verregende zomer was goed voor het museum, maar qua bezoekersaantallen niet beter dan 2010. • De Etruskententoonstelling kende een voorzichtig begin (3000 bezoekers minder in de herfstvakantie dan bij Egyptische magie), maar oversteeg het de maanden november en december van 2010. • Het percentage jeugdige bezoekers onder de 18 jaar daalde van 32% naar 28% van het totaal. In absolute zin bleef het gelijk met ca. 42.000. Oorzaak was vooral de populariteit van het volwassenaanbod. Replica Romeins mozaïek (26/12 – 31/12) Op de Romeinse afdeling van het museum werkte Diklah Zohar aan een replica van een Romeins mozaïek uit de collectie van het RMO. De kunsthistorica heeft zich gespecialiseerd in Romeinse mozaïeken. Het origineel is een mozaïek met de voorstelling van een gladiator. In zes dagen maakte Diklah met duizenden gekleurde stukjes tegel het mozaïek na. Tussen de bedrijven door verhaalde ze over de mozaïekkunst in de oudheid en beantwoordde ze vragen van bezoekers.

108


Ad van Kaam, Leidsch Dagblad over de activiteiten in de kerstvakantie van 24 december t/m 8 januari (22/10): “Nee, als je het warm wilt krijgen, kun je maar beter naar het RMO gaan. Daar kan je leren buikdansen op oosterse wijze. Daar krijg je het pas heet van. Of je maakt je eigen kerstlichtje of placemat. Op de bovenverdieping wordt het als vanzelf wel warm. Dat heeft te maken met de omgeving. Bij de educatieve expositie Nieuws uit het Midden-Oosten krijg je een spoedcursus journalistiek. Je gaat daarna zelf op onderzoek uit en schrijft voor je eigen krant.”

Bijlagen

bijlage i: overzicht inkomende bruiklenen Reg.nr.

Instelling

Plaats

Tentoonstelling

2011/13in

Huis Doorn

Doorn

Keizers op Corfu

2011/14in

Archaeological Museum Corfu

Corfu (Gr)

2011/15in

Achilleon

2011/16in 2011/17in

bijlage ii: overzicht uitstaande kortlopende bruiklenen Aantal

Reg.nr.

Instelling

Plaats

Tentoonstelling

41

2011/01

Geldmuseum

Utrecht

Magie Geloof Geluk

Aantal

Idem

8

2011/03

Teylers Museum

Haarlem

De ontdekking van Egypte

Gastouri (Gr)

Idem

4

2011/04

ProBiblio

Hoofddorp

Themabus Molens

Schloss Schönbrunn

Wenen (O)

Idem

3

2011/05

Cultuurhistorisch Museum Texel

De Waal

Het sommeltjesdorp De Waa

Studio Ewald Jamin

Leiden

Idem

2

2011/06

Museum het Valkhof

Nijmegen

High Tech Romeinen

2

2011/18in

Museen der Stadt Wien

Wenen (O)

Idem

8

2011/07

Bruggemuseum

Brugge (B)

Uit goede bron

1

2011/19in

Kaiservilla

Bad Ischgl (O)

Idem

6

2011/08

Allard Pierson Museum

Amsterdam

Verboden voor onbevoegden

2011/20in

Gemeentemuseum Den Haag

Den Haag

Idem

4

2011/09

Museum Catharijneconvent

Utrecht

Santiago de Compostela

4

2011/21in

Universität Freiburg

Freiburg (D)

Idem

2

2011/10

Nationaal Historisch Museum

Amsterdam

100M2NL

2

2011/22in

PUG

Utrecht

Idem

3

2011/11

Boerderijmuseum Hagedoorns Plaatse

Epe

Archeologie van Veluwe

2011/23in

Museum Nusantara

Delft

Idem

1

2011/12

Huis Doorn

Doorn

De keizer en de archeologie

2011/24in

Vikingcentrum

Den Oever

Handelswaar en souvenirs

2011/27in

Rijksmuseum Amsterdam

Amsterdam

Idem

2011/29in

British Museum

Londen (VK)

2011/30in

KMKG Brussel

2011/31in 2011/32in

1 72 1 11

21

11 1

10

2011/26

Textile Research Centre Leiden

Leiden

Spinnen

112

2011/37

Musée des Beaux-Arts de Lyon

Lyon (F)

Islamophilia (vervallen)

Etrusken

1

2011/38

Centre de recherche, Louvre

Parijs (F)

Granaatonderzoek fibulae enz.

55

Brussel (B)

Idem

2

2011/43

Museum voor Religieuze Kunst

Uden

Prinses van Uden

10

Ny Carlsberg Glyptotek

Kopenhagen (DK)

Idem

2

2011/44


Amsterdam

Etrusken

49

Villa Giulia

Rome (I)

Idem

12

2011/54

Steltman Juweliers

Den Haag

PAN-beurs Amsterdam

2011/33in

Musei Vaticani

Vaticaan (I)

Idem

14

2011/58

Gemeentemuseum Het Rondeel

Rhenen

Eeuwige rust op de Donderberg 114

2011/34in

Capitolijns Museum

Rome (I)

idem (vervallen)

0

2011/59

Kunsthal Rotterdam

Rotterdam

Mummies! Het geheim ontrafeld 292

2011/35in

Museo Arch. Firenze

Firenze (I)

Idem

24

2011/41in

Museo Civico Arch. di Bologna

Bologna (I)

Idem

131

2011/45in

Dhr. Daniel Girod

Amsterdam

Idem

2

2011/46in

Mw. F. van der Upwich

Uithoorn

Idem

2

2011/47in

Simons Juweliers

Den Haag

Idem

1

2011/48in

Kunsthandel Inez Stodel

Amsterdam

Idem

3

2011/49in

Aardewerk Antiquair

Den Haag

Idem

4

2011/50in

Dhr. Pieter Breed

Amsterdam

Idem

10

2011/51in

Mw. Brigitta Sueters

Aalsmeer

Idem

1

2011/52in

Dhr. R. Lunsingh Scheurleer

Amsterdam

Idem

1

2011/53in


Amsterdam

Idem

96

2011/55in

Universiteitsbibliotheek

Leiden

Idem

1

2011/56in

Soprintendenza per i Beni Arch. dell’Emilia Romagna

Bologna (I)

Idem

2

2011/57in

Dhr. van der Schalk

Amsterdam

Idem

1

2011/60in

Dhr. M. Dolmans

Grubbenvorst

Peelhelm. Feiten en fictie

2011/61in

RHC Eindhoven

Eindhoven

Idem totaal:

112 / 113

r ij k s mus e um van o ud he d e n leide n – jaarvers lag 2011

13 1 528

totaal:

26 0

2

675

bijlage iii: uitstaande langdurige bruiklenen

bijlage iv: aanwinsten Betreft • Inv. nr. • Tijd • Aantal • Verworven via


Museum Swaensteijn

Archeon

Nationaal Beiaard- en Natuurmuseum

Bijbels Museum

Nationaal Hunebedden Informatiecentrum

Centrum voor Natuur - en Milieueducatie Rotterdam

Nederlands Leder en Schoenen Museum

CODA Apeldoorn

Nederlands Museum voor Glas en Glastechniek

De Casteelse Poort

Noordelijk Scheepvaartmuseum

Delfluent Services B.V.

Oudheidkundige Vereniging Salehem

Erasmiaans Gymnasium

St. Archeologie Dr. Beckers-Pater Munsters

Gemeente Katwijk

Stadsmuseum IJsselstein

Gemeente Maastricht, Dienst SOG

Stadsmuseum Steenwijk

Gemeente Sittard-Geleen

Stedelijk Gymnasium Leiden

Gemeentemuseum Het Rondeel

Stedelijk Museum De Lakenhal

Historisch Museum Den Briel

Stedelijk Museum Het Domein

Katwijks Museum

Stichting De Valkenburgse Toren

Koninklijke Houtvesterij Het Loo

Stichting Duivenvoorde

Legermuseum

Stichting Goereese Gemeenschap

Limburgs Museum

Stichting Museum Rijswijk

LVR Römermuseum Xanten

Stichting Puttens Historisch Genootschap

Maritiem Museum Rotterdam

Stichting Streek- en Tuinbouwhistorie Westland

Maritiem Museum Zierikzee

Thermenmuseum Heerlen

Museon Museum Boerhaave Museum de Dorpsdokter Museum De Koperen Knop Museum Dorestad Museum Flehite Museum Het Rembrandthuis

Time&Tide Museum Universiteitsmuseum Groningen Veluws Museum Nairac Veluws Streekmuseum Hagedoorns Plaatse Zeeuws Museum Zoutmuseum

Museum Het Valkhof

114 / 115


Egypte Houten meubelpoot • F 2011/2.1 • 19de-20ste Dynastie • 1 • Aankoop La Reine Margot, Parijs Figuratief ostracon • F 2011/11.1 • 19de-20ste Dynastie • 1 • Schenking Dr. R.J. Demarée Koptische weefselfragmenten • F 2011/11.2-10 • ca. 200-1000 AD • 9 • Schenking mevr. Netelenbos Nabije Oosten Baksteen Salmanezer III en drie zegelstenen • B 2011/5.1-4 • divers • 4 • Schenking mevr. van Dijck-Borghouts Aardewerken toverschalen • B 2011/9.1-2 • 300-800 AD • 2 • Schenking dhr. Reinink IJzeren dolk • B 2011/12.1 • 900-700 BC • 1 • Schenking mevr. Netelenbos Opgravingsmateriaal uit Palestina • DA, Jp, enz. • divers • 2180 • Overdracht Universiteit Leiden Klassieke Wereld Bronzen dolfijn • K 2011/12.1 • 0-200 AD • 1 • Aankoop dhr. A. den Otter Nederland Prehistorie Urn en 5 slijpstenen, uit urnenveld Uden-Slabroek • k 2011/9.1-6 • 1100-700 BC • 6 • Schenking mevr. M. de Groot Oud Europa Vuurstenen bijl uit Duitsland • M 2011/9.1 • 3400-2500 BC • 1 • Schenking dhr. W. Boer Geweihak uit Grimes Graves, Engeland • T 2011/8.1 • 3400-2500 BC • 1 • Schenking dhr. W. Roebroeks Receptie Oudheid Egyptiserend houten taboeret • Z 2011/2.1 • modern • 1 • Schenking dhr. Dommisse Houten modelsarcofaag van Toetanchamon • Z 2011/2.2 • modern • 1 • Schenking dhr. R. Hössen Egyptiserende kunststof kam • Z 2011/2.3 • 1925-1935 1 • Aankoop Tijdloos, Leiden Kaartspel over bescherming van cultureel erfgoed • Z 2011/8.1 • 2011 • 1 • Overdracht ministerie van OcW Afgietsel Egyptisch reliëf met boomgodin • Z 2011/9.1 • 2011 • 1 • Aankoop museumwinkel Keulen Afgietsel Egyptisch beeld van Neferhotep • Z 2011/9.2 • 2011 • 1 • Schenking museum in Bologna Schilderij “Colosseum te Rome” • Z 2011/12.1 • 1825 • 1 • Aankoop veilinghuis Vendu Notarissen

bijlage v: cultural governance Een gedeelte van de reacties van de Raad van Toezicht op de 23 aanbevelingen van de code Cultural Governance is in 2011 ongewijzigd gebleven. Daarom wordt hier volstaan met die aspecten waar een aan 2011 gerelateerde opmerking over gemaakt kan worden. 1. De Raad maakt met enige regelmaat een zorgvuldige analyse van het gewenste besturingsmodel. De Raad verandert in 2012 fundamenteel van samenstelling met het aftreden van drie leden (na de reguliere termijnen). Daarnaast heeft de overheid gesteld dat leden niet meer door de Staat benoemd hoeven te worden. De nieuwe Raad zal in 2012 analyseren of dit punt aanpassing behoeft. 3. Een delegatie uit de Raad voert jaarlijks een functioneringsgesprek met de directie. Van dit gesprek wordt een verslag gemaakt, dat door de Raad wordt gearchiveerd en waarvan in de Raad kort inhoudelijk melding wordt gemaakt. Dit is gebeurd en is onderdeel van de arbeidsovereenkomst tussen directeur en Raad van Toezicht. 5. De Raad wordt samengesteld op basis van vooraf vastgestelde profielen. Er is een profiel voor de Raad van Toezicht in december 1999 vastgesteld. 6. De Raad evalueert de profielen periodiek, maar in ieder geval bij het ontstaan van elke vacature. Dit is in het najaar van 2011 gebeurd, omdat er in april 2012 twee vacatures zijn en in december 2012 nog één. De drie profielen wijken in behoorlijke mate af van hetgeen in 1999 is vastgesteld. 8. De Raad zoekt bij werving van toezichthouders ook buiten zijn eigen netwerk. Dit is gebeurd. Een nieuw lid (mr. Erna Kortlang, notaris) was bij niemand bekend, een tweede lid (drs. Maarten Asscher, boekhandelaar) geniet enige bekendheid, maar hoort tot het netwerk van één lid van de Raad van Toezicht (prof. dr. Willem Otterspeer, wiens termijn in december 2012 afloopt). 9. De Raad zorgt ervoor dat de Raad een evenwichtige samenstelling heeft. In de vergadering van najaar 2011 is vastgesteld dat de nieuwe profielen tot een evenwichtige samenstelling leiden. Tevens heeft de Raad besloten een zesde lid te zoeken, met als streven een gelijke man-vrouwverdeling. 10. De Raad stelt zich bij afloop van een termijn de vraag of er nieuw bloed nodig is en toetst (ook herbenoembare) kandidaten aan het profiel. Zie 6,8 en 9 13. De directie verstrekt jaarlijks aan het bestuur of de Raad een overzicht van nevenfuncties. In het jaarverslag 2011 is een overzicht van de huidige nevenfuncties opgenomen. 18. De Raad benoemt de accountant; een vertegenwoordiging van de Raad overlegt ten minste jaarlijks met hem/haar. De heer Arnold heeft in 2011 overleg gehad met de accountant betreffende de opstelling van de jaarrekening. 22. De Raad vergadert volgens een vastgesteld schema. Bij frequente afwezigheid worden de betreffende toezichthouders daarop aangesproken. De Raad van Toezicht heeft in 2011 vier maal vergaderd. Er is geen frequente afwezigheid geconstateerd.

116 / 117


bijlage vi: externe nevenfuncties per 31/12 Conservator Nederland Prehistorie Luc Amkreutz Onderzoeker in Ancestral Mounds-project, Universiteit Leiden Redactielid Archeologie (Steentijdtijdschrift) Projectlid waardestellend onderzoek landschap vuursteenmijnen Rijckholt (project RCE) Voorzitter van de Steentijddag Projectlid Odysseeproject Terug naar de Bandkeramiek. Restaurator Renske Dooijes Assistant-coördinator ICOM-CC working group Glass & Ceramics Bestuurslid Stichting Friends of Sabi Abyad Conservator Egypte Christian Greco Epigrafist van de Epigraphic Survey of the Oriental Institute of Chicago in Luxor Docent Homeros en Historische grammatica en Euripides, opleiding Schoale, Universiteit Utrecht Onderzoeker bij de werkgroep VIGMA (Vivre, grandir, mourir dans l’Antiquité: rites de passage individuels au Proche-Orient Ancien), Universiteit Straatsburg Conservator Klassieke Oudheid Ruurd Halbertsma Bijzonder Hoogleraar Museale Aspecten van de Archeologie, Universiteit Leiden Secretaris Nederlandse Commissie Corpus Vasorum Antiquorum, KNAW Lid Maatschappij der Nederlandse Letterkunde Fellow of the Society of Antiquaries, Londen Corresponderend lid Royal Cast Collection, Kopenhagen Correspondent Minerva, The International Review of Ancient Art and Archaeology Referent Ministero dell’ Instruzione, dell’Università e della Ricerca, Roma Lid internationale studiegroep Lasimos (Universiteiten Pisa en Parijs) Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen), Universiteit Leiden Hoofd Presentaties Charlotte Huygens Lid Stuurgroep Cultural Emergency Response, Prins Claus Fonds, Amsterdam Lid Comité van Aanbeveling Nederlands Instituut voor Academische Studies, Damascus Nominator Jameel Price for Contemporary Art and Design, V&A Museum, Londen

Hoofd collecties en onderzoek Pieter ter Keurs Lid editorial board Critical Museum Studies, Horniman Museum, Londen Bestuurslid Leiden Museumgroep Bijzonder Hoogleraar Antropologie van Materiële Cultuur, Universiteit Leiden Conservator Nabije Oosten Lucas Petit Lid Oursi hu-beero (Het Grote Huis) project, Burkina Faso Adviseur opgravingen op Horvat Kur, Israël Lid Tel Rehov Regional Project, Israël Conservator Egypte Maarten Raven Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara Bestuurslid Comité International pour l’Égyptologie van de ICOM Lid algemeen bestuur Voor Aziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara Directeur Wim Weijland Penningmeester Dagelijks Bestuur Kunsten ’92 Lid bestuur Vereniging Rijksmusea Lid Raad van Advies van de Stichting Friends of Saqqara Lid Raad van Toezicht van de Stichting Stadspartners Lid Raad van Adviseurs Vereniging Rembrandt Lid bestuur Open Monumentendag Lid bestuur Friends of Codart Lid Nationale Unesco Commissie Lid wetenschappelijke adviesraad KNIR Lid bestuur Stichting Reuvens Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek Lid Maatschappij der Nederlandse Letterkunde Fellow of the Society of Antiquaries, Londen Lid Finds Research Group (GB) Voorzitter bestuur Sectie Historische Musea van NMV Lid bestuur Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap

bijlage vii: publicaties Conservator Nederland Prehistorie Luc Amkreutz • ‘Oudheden Onderzoekt’: tweemaandelijkse column in Archeologie Magazine 1, 3 en 5, p. 63 • Hoe bouw je een stenen hunebed, Leidsch Dagblad, 07/12 • In memoriam Lewis Binford, Archeologie Magazine 3, p. 65 • Met G.L. Dusseldorp, Foraging for Farmers. An evolutionary perspective on the transition to agriculture in the Lower Rhine Area (6500-2500 cal BC), in druk Restaurator Renske Dooijes • Met F. Burghout, M. Düring en T. van der Zon, Archeologie van Nederland: restauratoren aan het werk, Westerheem, oktober pp. 219-232 • Met O.P. Nieuwenhuyse, Kopf Hoch! De wonderbaarlijke beelden van Tell Halaf, in: Archeologie Magazine 3, pp. 34-37 Conservator Egypte Christian Greco • Sites in the city, Pleyte Nieuwsbrief november • De buitenkist van Anchhor, Ta-Mery 4, pp. 2-9 • Qualche considerazione sulla statua cubica AST 23 di Ptahmes, it nTr n ptH, conservata a Leiden, in: S. Pernigotti, P. Buzi (red.), Lo scriba ed il suo re, Atti del V colloquio di Egittologia ed Antichità copte, Bologna 5-6 luglio 2010, Bologna, in druk • Thebe: de uitdagingen van een veranderende omgeving, Archeologie Magazine 5, pp. 36-38 • Thebes during and after the revolution. An update from Luxor, Saqqara Newsletter 9, pp. 3-4 • Gaan er wel mummies terug naar Egypte?, Leidsch Dagblad, 08/06

Hoofd Tentoonstellingen en Educatie Charlotte Huygens • A Netherlands Museum for Arts and the Islamic World?, in: M. Shabtai (red.), Report of the International conference presenting Islamic Art in Contemporary Context, Amsterdam Hoofd Collecties en Onderzoek Pieter ter Keurs • Agency, Prestige and Politics: Dutch Collecting Abroad and Local Responses, in: S. Byrne, A. Clarke, R. Harrison and R. Torrence (red.), Unpacking the Collection. Networks of Material and Social Agency in the Museum, New York, pp. 165-182 • Drie bijdragen in de catalogus, in: P. BenitezJohannot (red.), Paths of Origin, Singapore, pp. 212-215, 250-251 • Materiële Cultuur en Vergankelijkheid. Oratie uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Antropologie van Materiële Cultuur, Leiden Conservator Nabije Oosten Lucas Petit • Nieuws uit het Midden-Oosten. Een fascinerend kijkje in Turkije, Irak, Afghanistan, Israël, Palestina en Egypte, Archeologie Magazine 1, pp. 36-38 • Inspiratiebronnen voor islamitische kunstenaars, RoMeO Magazine nr. 31, pp. 8-11 • Bestond er duizenden jaren geleden al asfalt? Leidsch Dagblad, 06/04 • Met M. von Czerniewicz, Oursi hu-beero in Situ, in: L.P. Petit , M. von Czerniewicz and C. Pelzer (red.), A Medieval House Complex in Burkina Faso, West Africa, Leiden, pp. 31-34, 35-42, 43-76, 97-104, 197-214

Conservator Klassieke Wereld Ruurd Halbertsma • Met M.E. Halbertsma en L. Ruitenberg, Sisi en Wilhelm II - Keizers op Corfu, Leiden • Sisi en Wilhelm II - Keizers op Corfu, RoMeO Magazine nr. 31, pp. 20-23 • Leiden, le sanctuaire Étrusque…, RoMeO Magazine nr. 32, pp. 20-23 • Iets nuttigs zoowel als roemryks; de Etruskische collectie in Leiden, in: P. Lulof, I. van Kempen (red.), Etrusken. Vrouwen van aanzien - Mannen met macht, Zwolle, pp. 167-169

118 / 119


Conservator Egypte Maarten Raven • De description ontmaskerd, Teylers Magazijn 109, pp. 20-23 • De macht over de goden, magie en magiërs in het Oude Egypte, Bres (Magazine voor religie, wetenschap en gnosis) 266, pp. 56-65 • La nécropole de Saqqara au Nouvel Empire & Les serviteurs d’Akhénaton, Dossiers d’Archéologie 20, pp. 46-49, 50-51 • Met V. Verschoor, M. Vugts en R. van Walsem, The Memphite tomb of Horemheb, commander in chief of Tutankhamun, V: the forecourt and the area south of the tomb, with some notes on the tomb of Tia (PALMA 6), Turnhout • Chronicle of the events in Egypt during and after the recent upheaval viewed from Saqqara, Saqqara Newsletter 9, pp. 3-4 • Desheret bowls and canopic jars, in: D. Aston, B. Bader, C. Gallorini, P. Nicholson en S. Buckingham (red.), Under the potter’s tree, studies on Ancient Egypt presented to Janine Bourriau on the occasion of her 70th birthday, Leuven/Parijs, pp. 795-808 • Met H.M. Hays, B.G. Aston, R. Cappers, B. Deslandes en L. Horá ková, Preliminary report on the Leiden excavations at Saqqara, season 2010: an anonymous tomb, JEOL 43, pp. 1-16 Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen • ‘Oudheden Onderzoekt’: tweemaandelijkse column in Archeologie Magazine 1, 3 en 5, p. 63 • The Age of Play, Children’s Toys and the Medieval Life Cycle, Ludica 13-14, pp. 169-182 • Een Frankisch grafveld herleeft, Publicatie over vroegmiddeleeuwse vondsten in Rhenen aanstaande, Archeologie Magazine 4, pp. 14-19 • Geoff without borders, in: Geoff Egan: a Tribute, Post-Medieval Archaeology 45/2, pp. 341-343 • Eeuwige rust op de Donderberg, Een groot vroegmiddeleeuws grafveld bij Rhenen, Leiden (redactie) • Einleitung: Sechzig Jahre Gräberfeld Rhenen, in: A. Wagner/J. Ypey, Das Gräberfeld auf dem Donderberg bei Rhenen: Katalog, Leiden, pp. 7-20 • Binnen leren, buiten spelen. Onderwijs in middeleeuwse kloosters in de Nederlanden, in: M. Hillenga, H. Kroeze (red.), De middeleeuwse kloostergeschiedenis van de Nederlanden – Deel II: Dagelijks leven, Zwolle/Klooster Ter Apel, pp. 102119

Projectleider presentaties Tanja van der Zon • Met R. van Beek, R. Halbertsma, L. Bouke van der Meer (red.), Etrusken. Vrouwen van aanzien Mannen met macht, Zwolle, pp. 92-93, 101-103, 116118, 136-137 • Vrouwen van aanzien in Leiden, RoMeO Magazine 32, pp. 4-7 • Met R. van Beek, Etrusken. Vrouwen van aanzien Mannen met macht, Archeologie Magazine 5, pp. 614 • Met F. Burghout, R. Dooijes en M. Düring, Archeologie van Nederland: restauratoren aan het werk, Westerheem oktober, pp. 219-232

bijlage viii: lezingen Conservator Nederland Prehistorie Luc Amkreutz 13/01 Leiden, RMO: Waar in het Web? De rol van het RMO in archeologisch Nederland 07/02 Leiden, NMV-congres: Langs, door en achter het lint 20/02 Leiden, Vereniging voor Archeologische Experimenten: Archeologie van Nederland 14/10 Leiden, RMO: Cherchez la femme. Over (on)grijpbare vrouwen in de Vroege Prehistorie 07/11 Groningen: Cold feet, becoming Neolithic in the Rhine-Meuse delta 08/11 Rijswijk, historische kring: Onder veen en klei. Het verborgen verleden van Zuid-Holland 04/12 Leiden, MuseumJeugdUniversiteit: Hoe bouw je een hunebed? Conservator Egypte Christian Greco 26/01 Haarlem, Nederlands Klassiek Verbond: Herodotus en Egypte 27/01 Leiden, NINO: Het vergeten graf van Ramose 17/02 Gouda, Coornhert Gymnasium: Herodotus en Egypte 17/04 Haarlem, Teylers Museum: De ontdekking van Egypte 09/05 Leiden, ICLON: Geschiedenis van de verzameling & Herodotus en Egypte 13/05 Amsterdam, UvA: Thebes: history, changes and challenges 17/05 Amsterdam, Nederlands Klassiek Verbond: Keizer Diocletianus in Luxor 28/05 Leiden, Sakkara Dag: De toestand in Luxor na de opstand in Egypte 05/06 Leiden, MuseumJeugdUniversiteit: Gaan er wel eens mummies terug naar Egypte? 02/07 Okayama, Oriental Museum: The eternal life of Anchhor 28/09 Den Bosch, Ex Oriente Lux: Het vergeten graf van Ramose 29/09 Utrecht, Ex Oriente Lux: De mummiekist van Anchhor, huis voor eeuwigheid 04/10 Apeldoorn, Ex Oriente Lux: Recente vondsten graf van Horemheb 06/10 Enschede, Ex Oriente Lux: De ontwikkeling van de Egyptologie 11/10 Leiden, Romeo: Luxor tussen verleden en toekomst 18/10 Eindhoven, Ex Oriente Lux: Herodotus en Egypte 19/10 Rotterdam, Ex Oriente Lux: De mummiekist van Anchhor, huis voor eeuwigheid 21/10 Imola, Centro Italiano degli Studi Egittologici: Opgravingsseizoen 2010 22/10 Bologna, Museo Civico Archeologico: Recente vondsten graf van Horemheb

120 / 121

06/11 Leiden, MuseumJeugdUniversiteit: Waaraan herken je een farao? 09/11 Den Haag, Ex Oriente Lux: Keizer Diocletianus in Luxor: de stichting van het Romeinse castrum 10/11 Maastricht, Ex Oriente Lux: De ontwikkeling van de Egyptologie 14/11 Rotterdam, Kunsthal: Mummies! Het ontrafelde geheim 18/11 Leiden, Romeo: De kisten van Bab el-Gasus in het Rijksmuseum van Oudheden 24/11 Straatsburg, congres VIGMA: The cyclical character of human life in ancient Egypt 03/12 Siracusa, XIV convegno di Egittologia: I corredi funerary di Bab el-Gasus al Museo Nazionale delle Antichità di Leiden, fra passato e future 05/12 Leiden, ICLON: Herodotus en Egypte 06/12 Hoorn, Ex Oriente Lux: Herodotus en Egypte 13/12 Padua, Università: Erodoto in contest. Una rilettura egittologica del second libro delle Storie 15/12 Padua, Università: Tebe fra passato e futuro: storia, cambiamento e sfide future Conservator Klassieke Wereld Ruurd Halbertsma 13/01 Leiden, RMO: 100 jaar Peelhelm, feiten en fictie 22/01 Amsterdam, Hermitage: Alexanders expansie en de gevolgen voor de Griekse kunst 29/03 Leiden, UL: Researching and Presenting the Past, a Case Study: the Ixion Painter 12/04 Leiden, RMO: Keizers op Corfu’ (herhalingen 28/05, 29/05, 23/06, 24/06, 16/08) 15/04 Leiden, RMO: De Keizer en de klassieke wereld 26/05 Leiden, RMO: Keizerin Sisi en de klassieke oudheid 10/06 Leiden, Universiteit, oratie bij het aanvaarden van het bijzonder hoogleraarschap Museale Aspecten der Archeologie: “Het recht gebruik van deze schatten” 29/08 Doorn, Huis Doorn: Wilhelm II en de archeologie 14/10 Leiden, RMO: Een Nederlandse tomba dei rilievi 30/10 Leiden, RMO: Vrouwen van aanzien 07/11 Leiden, Labrys-Griekenlanddag: Verborgen mythen in een museum 29/11 Leiden, RMO: Etruskische collecties in Leiden Hoofd Presentaties en Educatie Charlotte Huygens 03/02 Leiden, SMES LUCIS: 3/2: Modern Art in the Arab World: Women’s Roles 05/04 Amsterdam, Symposium Presenting Islamic Art: A Netherlands Museum of Arts and the Islamic World? 14/10 Leiden, RMO: Machtige minnaressen. Invloedrijke vrouwen uit de klassieke islamitische wereld


Hoofd Collecties en Onderzoek Pieter ter Keurs. 07/02 Leiden, Symposium Archaeology and Anthropology, Museum Volkenkunde: The Shock, the Beauty and the Burden of Materiality 18/02 Leiden, Universiteit, oratie bij de aanvaarding van het Bijzonder Hoogleraarschap in de Antropologie van Materiële Cultuur: Materiële Cultuur en Vergankelijkheid 03/11 Leiden, Symposium Global Connections: Material Connections 14/12 Leiden, Universiteit: Burke en Kant in NieuwGuinea Conservator Nabije Oosten Lucas Petit 17/02 Leuven, Universiteit: Minimal ethics versus maximal ethics, exemplified by the Near Eastern collection 01/04 Leiden, Museumweekend: Willie Wortel uitvindingen in het Midden-Oosten 10/05 Leiden, RMO: Zo vrij als een vogel. Gevleugelde motieven in pre-islamitische en islamitische kunst 22/09 Den Haag, Erfgoedinspectie: Het Oude Nabije Oosten 04/11 Leiden, Reünie van Minerva dispuut: Een zilveren schaal 08/11 Leiden, Universiteit: Did Pharaoh Shoshenq I really visit the Jordan Valley in the 10th century BC? 15/11 Haarlem, Ex Oriente Lux: Tell Damiyah in de Jordaanvallei. Een Neo-Assyrische handelskolonie? Conservator Egypte Maarten Raven 11/01 Leiden, Museumkaarthouders: Egyptische magie 14/01 Leiden, Rozenkruisers: Egyptische magie 15/01 Leiden, Soroptimisten: Egyptische magie 22/01 Haarlem, Teylers Museum, opening tentoonstelling Egypte & Napoleon: Herontdekking Egypte 24/01 Leiden, ontvangst Egyptische ambassade: Egyptische magie 23/03 Leiden, douane en erfgoedinspectie: Plunderingen Egypte 13/05 Leiden, RMO, vrienden Teylers Museum: Opgravingen Sakkara 28/05 Leiden, Sakkaradag: De toestand in Sakkara na de plunderingen 04/10 Apeldoorn, Ex Oriente Lux: Recente vondsten graf van Horemheb 21/10 Imola, Centro Italiano degli Studi Egittologici: Opgravingsseizoen 2010 22/10 Bologna, Museo Civico Archeologico: Recente vondsten graf van Horemheb 06/11 Leiden, MuseumJeugdUniversiteit: Waaraan herken je een farao? 26/11 Leiden, Egyptologendag: Nieuws uit het RMO

Directeur Wim Weijland 06/10 Leiden, Museumcongres NMV: RMO en wetenschappelijke functie 13/10 Amsterdam, APM: Opening dubbeltentoonstelling Etrusken 14/11 Den Haag, symposium NMV: Kinderen en museumbezoek Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen 06/02 Leiden, RMO MuseumJeugdUniversiteit: Hadden ze in de Middeleeuwen ook speelkwartier? 23/02 Amersfoort, Genootschap Geschiedenis Archeologie: Spoorzoeken naar Dorestad 03/03 Leiden, RMO, Colleges archeologie en museologie, Archeologie van Nederland, 04/03, 16/03 16/03 Leiden, Universiteit: College geschiedenis, Archeologische bronnen – Leiden rond 1450 24/03 Londen, British Museum: gesproken op memorial voor dr. Geoff Egan 19/05 Brussel, congres: Continuity and Change in the Cemetery of Rhenen (4th-8th century AD) 12/07 Leeds, congres: Decorated Accessories of the Rich and Poor in Late Medieval Europe 12/10 Dordrecht, bij tentoonstelling: 5000 jaar speelgoed 28/10 Amersfoort, AWN: 60 jaar grafveld Rhenen 07/11 Perth (Aus), congres: The Material Culture of School Children in Medieval Europe 18/11 Leiden, RMO: Masterclass middeleeuwse kralen Projectleider presentaties Tanja van der Zon 01/04 Leiden, Museumweekend: The making of Archeologie van Nederland 14/10 Leiden, RMO: Opening tentoonstelling: Etrusken 30/10 Leiden, Geschiedenis Magazine: Etrusken. Vrouwen van aanzien - Mannen met macht 01/11 Leiden, AVRO: Etruskische Vrouwen van aanzien 03/11 Leiden, Kennemer Museumclub: Aanzienlijke vrouwen in het RMO 08/11 Leiden, RoMeO : Etruskische vrouwen in het RMO 09/11 Amsterdam, APM: Etrusken: een geëmancipeerde beschaving Projectleider presentaties Jill Hendriks 27/05 Burgum, Streekmuseum Burgum: Pasja van het glas: reizende verzamelaar Anne Tjibbes van der Meulen

bijlage ix: organogram per 31.12.2011

Raad van Toezicht

Directeur

A. van Heemstra J. T. Hoekema S. Wolff A. Arnold W. Otterspeer

Wim Weijland

Directiesecretariaat

P&O

Marlies Kleine

Simone Swertz

Sponsor-/ subsidiewerving en externe betrekkingen

PR, communicatie/marketing, webbeheer

Assistent projectleider sponsoring / externe betrekkingen: Hanneke Kik Sponsor-/ subsidiewerving: Anna de Wit

PR en communicatie: Marketing: Webbeheerder: Projecten:

Financiën en Bedrijfsvoering

Collecties en Onderzoek

Presentaties

Afdelingshoofd:

Wouter de Groot

Afdelingshoofd:

Pieter ter Keurs

Afdelingshoofd:

Automatisering: Controller: Medew. Fin. Admin.:

Henk Nort Paul Zandbergen Merit Amptmeijer Gerdien v.d. Heide John van der Steen Jos Magnin

Conservatoren:

Maarten Raven Ruurd Halbertsma Annemarieke Willemsen Luc Amkreutz Lucas Petit Christian Greco Renske Dooijes Tanja Novossolova Heikki Pauts

Presentaties

Geb./coörd. techn. proj.: Medew. Alg. zaken:

Restauratoren: Beveiliging Hoofd: Assistent: Beveiligers:

Publieksdienst Hoofd/zaalverhuur: Winkel: Backofficefunctie: Medewerkers:

122 / 123

Selkit Verberk Gabrielle van der Voort Jacco van Weele Anna de Wit Jacquelien van Westbroek

René van Es Sebastiaan van Delft Simon Heshusius Heleen van Kempen Jan Zijderhand Yavuz Er Kevin Lafeber 6 oproepkrachten

Rita van Oosterhoud Timo Epping Wil Hartevelt Adrie Voorbij Sietske Kleefstra Ria Kershof Kees van der Mortel Noël Franken 10 oproepkrachten


Registrator:

Collectiebeheer Coörd. collectiebeheer: Saskia Rutten Collectiebeheerders: Marianne Stauthamer Robert Ritter Fotografen: Peter Jan Bomhof Anneke de Kemp Archivaris/ bibliothecaris: Marieke Kroonen medew. bibliotheek: Ger Vermaesen

Projectleiders: Assistent projectleider:

Educatie Medewerkers Educatie:

Charlotte Huygens Tanja van der Zon Jill Hendriks Leonie van Esser Berenice Lunsingh Scheurleer Marjolein den Ouden Marieke Peters Timo Epping

bijlage x: personeelssamenstelling Bij de samenstelling van het personeelsbestand is het streven een evenwichtige opbouw qua geslacht, leeftijd en culturele achtergrond. Per 31/12/2011 omvatte het personeelsbestand 44,25 FTE (tegen 43,25 in 2010), exclusief de inzet van 9 FTE aan oproepkrachten in de publieksdienst en bij de beveiliging (tegen 8,5 FTE in 2010). Mobiliteit

124 / 125

2009

2010

2011

Vertrokken Nieuw in dienst

13 11

5 13

6 3

Fulltime Parttime

20 51

23 49

21 50

Vast Tijdelijk

53 18

58 14

54 17

Oproepcontract Min/max contract Via uitzendbureau

19 4 2

18 4 1

19 4 2,5

Mannen Vrouwen

38 33

38 34

38 33

Stagiaires Vrijwilligers

6 26

7 28

11 43

Rondleiders

9

7

15

<20 jaar 20-29 jaar 30-39 jaar 40-49 jaar 50-59 jaar >59 jaar

1 22 11 19 14 4

1 20 15 16 13 7

2 17 15 16 10 11

Schaal 1 t/m 5 Schaal 6 t/m 10 Schaal 11 en hoger

26 35 10

25 36 11

27 32 12


index 100.000 jaar archeologie — 104

MegaMythen — 6

Aanwinsten — 30, 76, 115

Missie en visie — 3

Actualiteitenvitrines — 30

Museumcafé — 18

Archief — 68

MuseumJeugdUniversiteit — 38

Balans — 73

Museumshop — 70

BankGiro Loterij — 16

Nabije Oosten — 20

Betoverend — 26

Nederland Middeleeuwen — 74

Beveiliging — 44

Nederland prehistorie — 84

Bezoekcijfers — 108

Nevenfuncties — 117

Bibliotheek — 68

Nieuws uit het Midden-Oosten — 18

Bruiklenen — 102, 112, 113, 114

Organogram — 122, 123

Communicatie — 48

Pasja van het glas — 46

Conservering en restauratie — 66

Personeel en organisatie — 106, 124

Cultural Governance — 116

Publicaties — 118, 119

De gouden Peelhelm — 22

Publieksonderzoek — 64

Digitaal — 78

Raad van Toezicht — 98

Digitale registratiegraad — 94

Receptie van de 0udheid — 76

Educatie — 56, 58

Reizende tentoonstellingen — 80

Egypte — 14, 40

RoMeO — 60

Egyptische magie — 24

Samenwerking — 10, 96

Etrusken — 88, 90, 98

Sisi en Wilhelm II — 32, 46

Externe nevenfuncties — 117

Sites in the City — 82, 96

Festivals — 90

Universiteit Leiden — 66

Gebouwenbeheer — 44

Vakantieactiviteiten — 22

Handelswaar en souvenirs — 36

Vaste opstelling — 100

Jaarrekening — 72

Voorwoord — 4

Klassieke Wereld — 62

Week van de Klassieken — 34

Lezingen — 42, 46, 48, 86, 92, 100, 120, 121

Wereldzand — 54

Martin McWilliam — 28

Zaalverhuur — 12

Media — 48

Zakenvrienden — 52

MegaGrieken — 6

Ziekteverzuim — 106


colofon © 2012 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden foto’s en teksten Rijksmuseum van Oudheden samenstelling en redactie Hanneke Kik, Wim Weijland eindredactie Renee den Hartog ontwerp en productie Jan Willem den Hartog (Stern / Den Hartog & De Vries, Den Haag) digitaal drukwerk Drukkerij Opmeer, Den Haag Het Rijksmuseum van Oudheden streeft bij al haar activiteiten naar duurzaamheid en een zo gering mogelijke milieubelasting. Om die reden wordt dit jaarverslag in een geringe oplage van honderd exemplaren gedrukt en wordt het verder alleen digitaal verspreid.

Rijksmuseum van Oudheden Rapenburg 28 2311 ew Leiden Meer informatie op www.rmo.nl

Jaarverslag in 52 weken

Recommend Documents