Jaarverslag 2012 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Jaarverslag 2012 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

1

Grote Markt 1 – 2000 Antwerpen [email protected]

Inhoudstafel

Woord vooraf Collectie Verwerving unieke oorlogskranten uit WO I Dotatiefonds voor boek en letteren schenkt zeldzame Comoediae van Terentius Fotocollectie Edmond Fierlants voorlopig erkend als Vlaams Topstuk Overeenkomst met Uitgeverij Pelckmans Overname ‘Oud Fonds’ Provinciaal Zilvermuseum Sterckshof Art, de jongste schenker Topcollectie Reynaerdiana Wim Gielen ontsloten Oude drukken uit collecties Volkskundemuseum en Nationaal Scheepvaartmuseum ontsloten Bibliotheek zet in op ontsluiting veilingcatalogi Schaderegistratie mogelijk in Brocade-catalogus Start ontstoffen boeken Nottebohmzaal Luxe-edities verhuisd Revisie leeszaalcollectie Bruikleen Egyptische kast Globerestauratie van start

2

3 5 6 7 9 9 10 11 12 15 16 16 17 17 17 18

Publiek Het Echte Ding Informatiescherm in de leeszaal Draadloos internet: geen wachtwoord meer nodig 200 jaar Conscience Tweede adem op Facebook L.I.R.E. Afstudeercollectie Marius Janusauskas in Nottebohmzaal Projecten Flandrica.be gelanceerd Goedkeuring ‘bibliotheekplan’ door managementteam Digitalisering van Gazet van Antwerpen en Gazet van Mechelen Bijdrage aan International Medieval Database DABNAP - Digital Archive of Belgian Neo-Avant-garde Periodicals Organisatie Golf aan pensioneringen Beleidsmedewerker Behoud en Beheer Mecenaatfonds in oprichting Renovatie trapzaal en kantoor Vlaamse Erfgoedbibliotheek Schoonmaak parket Nottebohmzaal Afdeling in de kijker: magazijnwerk in 2012 Cijferboek Financiën Aanwinsten en schenkingen

20 21 21 22 23 23 24 26 27 27 28 28 30 30 31 31 32 33 36 50 57


Woord vooraf

Wij brengen in dit jaarrapport graag verslag uit over de activiteiten van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in 2012. 2012 was voor de bibliotheek ondermeer het jaar waarin we de collectie konden verrijken met mooie aanwinsten als unieke oorlogskranten uit WO I en een zeldzame Comoediae-editie van Terentius. Die laatste aanwinst was een schenking van onze vriendenvereniging, het Dotatiefonds voor boek en letteren. Onze catalografen ontsloten de ‘Reynaerdiana’ uit de in 2011 geschonken collectie van Wim Gielen in de online publiekscatalogus. En ook de oude drukken die waren overgekomen uit de collecties van het voormalige Volkskundemuseum en het Nationaal Scheepvaartmuseum zijn voortaan vlot terugvindbaar via de catalogus en dus toegankelijk voor onderzoek. Uitschieters in onze preserveringsen conserveringszorg waren de start van de langverbeide globerestauratie en van het ontstoffen van de boeken in de Nottebohmzaal. We kregen er ook een langverwachte beleidsmedewerker ‘behoud en beheer’ bij. 2012 was daarnaast het jaar waarin we scholieren voor het eerst lieten kennismaken met Het Echte Ding en het jaar waarin we ‘200 jaar Hendrik Conscience’ de gepaste luister bijzetten.

3

We continueerden projecten als de uitbouw van de publiekprivate samenwerking rond de digitalisering van de historische collecties Gazet van Antwerpen en Gazet van Mechelen en de stelselmatige implementatie van het plan voor de bibliotheken van Musea en Erfgoed Antwerpen. In het bijzonder werkten we in 2012 ook mee aan de realisatie van Flandrica.be, de virtuele Vlaamse Erfgoedbibliotheek. Omdat in de periode 2012-2013 maar liefst tien medewerkers (of anders gezegd: een derde van de personeelsbezetting) met pensioen gaan en dit ondermeer een sterk risico op expertiseverlies in zich draagt, troffen we ook hiervoor de nodige voorbereidingen. Dit document valt ruwweg uiteen in drie hoofdrubrieken. In het tekstgedeelte bespreken we een selectie van de belangrijkste realisaties en gebeurtenissen van het voorbije jaar. Het cijferboek biedt overzichtslijsten en cijfers over de werkzaamheden en processen in de bibliotheek. We sluiten af met de overzichtslijsten van interessante aanwinsten. Ik wens u veel leesplezier. An Renard Maart 2013


Collectie

4


Verwerving unieke oorlogskranten uit WO I Bij Antiquariaat van Overstraten uit Bergen-op-Zoom kocht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in februari 2012 een kostbare collectie vluchtelingenkranten uit 1914-1915 aan. Het gaat om twee titels, beiden uitgegeven door Arthur De Gers, die zijn kantoor had in de Boschstraat 68 in Bergen-op-Zoom: -

de eerste acht nummers van Journal des réfugiés: organe quotidien des réfugiés belges en Hollande, verschenen tussen 15 en 23 oktober 1914; de volledige collectie van 208 nummers van L’echo d’Anvers: organe officiel des réfugiés belges en Hollande, verschenen tussen 10 oktober 1914 en 5 mei 1915.

Van de eerste titel had de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience al de nummers 9 en 10, waardoor het hier om een aanvulling van de collectie gaat, onder plaatskenmerk B 118375 [S0-267 bis e / map1]. Van de tweede titel had de bibliotheek géén exemplaren in huis; het is dus als nieuw bezit geïnventariseerd onder catalogusnummer 758630. Beide titels, uniek en waardevol voor het historisch erfgoed, werden gemicrofilmd en gedigitaliseerd, en eveneens toegevoegd aan de Abraham krantendatabank.

5


Dotatiefonds voor boek en letteren schenkt zeldzame Comoediae van Terentius Vriendenvereniging Dotatiefonds voor boek en letteren kocht in april 2012 bij Marc Van de Wiele (Brugge) voor € 9.920 een bijzonder zeldzame editie van de Comoediae van de Romeinse auteur Publius Terentius Afer (c.190 v.Chr.-159 v.Chr.) en schonk het werk aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Terentius werd geboren in Carthago (in het huidige Tunesië), waarschijnlijk in een Berberse familie. Na de Tweede Punische Oorlog, waarbij de Carthaagse generaal Hannibal verslagen werd door Scipio Africanus, werd hij als slaaf gekocht door senator Publius Terentius Lucanus en naar Rome gevoerd. Daar werd hij huisonderwijzer. Zijn eigenaar was zo onder de indruk van zijn talent, dat hij hem later vrijliet. Terentius ontwikkelde zich tot een bijzonder succesvol komedieschrijver: in zes jaar tijd schreef hij zes stukken, die allemaal bewaard zijn gebleven. Hij baseerde zich voor zijn onderwerpen op Griekse komedies, die hij echter meer diepgang en psychologische ontwikkeling gaf. Daarin verschilt zijn werk ook van de eerder boertige komedies van zijn voorganger, Plautus. Toch blijft het taalgebruik van Terentius steeds luchtig en eenvoudig, wat hem een brede populariteit bezorgde. Die populariteit blijkt duidelijk uit het grote aantal middeleeuwse manuscripten en vroege gedrukte uitgaven van zijn werk. De eerste Nederlandse vertaling verscheen in 1555. Toch blijkt dat we nog lang niet alles weten over de overlevering van Terentius. Het exemplaar dat het Dotatiefonds aankocht, vertegenwoordigt een editie die niet voorkomt in de gezaghebbende bibliografie opgesteld door Wouter Nijhoff en Maria-Elisabeth Kronenberg, Nederlandsche bibliografie van 1500 tot 1540 (uitgegeven van 1923 tot 1971), en ook niet in enig ander referentiewerk. Het is dus een uniek exemplaar van een tot nu toe onbekende uitgave. De wetenschappelijke redactie van de tekst was in handen van Desiderius Erasmus (1466?-1536). Wellicht had Erasmus al in zijn schooltijd kennis gemaakt met de teksten van Terentius. De komedies behoorden tot de vroegste Latijnse teksten die hij van buiten kende. In 1511 schreef hij nog “Welke auteur is er nuttiger om Latijn te leren spreken dan Terentius?” Erasmus zou deze jeugdliefde een heel leven met

6

zich meedragen: zijn wetenschappelijke uitgave dateert van 1532, wanneer hij reeds een eind in de zestig is. Ze kende verschillende heruitgaven, waarvan de herontdekte editie er één is. De nieuwe editie werd in Antwerpen gedrukt door Michiel Hillen van Hoochstraten in 1536. Deze Michiel Hillen (ca. 1476-1558) moet tot de grootste Antwerpse drukkers vóór Plantin worden gerekend. In zijn veertigjarige carrière als drukker (1506-1546) publiceerde hij meer dan 500 werken. Erasmus liet hem regelmatig zijn boeken uitgeven. Wat dit unieke exemplaar nog interessanter maakt, is dat het eigendom is geweest van een onbekend geleerde, een zekere Bartoldus uit Münster, die het uitgebreid heeft becommentarieerd en de tekst vergeleken heeft met andere edities. Wie deze geleerde was en wat het doel was van zijn onderzoek moet nog worden onderzocht.


Fotocollectie Edmond Fierlants voorlopig erkend als Vlaams Topstuk In 2012 bereidden het FelixArchief en de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience gezamenlijk een dossier voor om de fotocollectie van Edmond Fierlants die zij samen bewaren te laten opnemen in de Vlaamse Topstukkenlijst. Op deze lijst staan voorwerpen en verzamelingen waarvoor speciale beschermingsmaatregelen en uitvoerbeperkingen gelden. Het FelixArchief en de Erfgoedbibliotheek hebben goede redenen om de Fierlantscollectie hiervoor naar voor te schuiven. In 1860 sleepte Edmond Fierlants een belangrijke overheidsopdracht in de wacht: het fotograferen van Antwerpse gebouwen en monumenten, en dit op een moment dat het stadsbeeld cruciale veranderingen onderging door de afbraak van de zestiende-eeuwse Spaanse omwalling. Bovendien vereeuwigde hij hiermee ook het oudste stadsgedeelte dat twintig jaar later bij de rechttrekking van de Scheldekaden onherkenbaar verminkt zou worden. De foto’s nemen dan ook een onmisbare plaats in het collectief geheugen van de stad in. Er bestaat geen alternatief voor de informatie die afgeleid kan worden uit deze fotografische bron. De fotocollectie slaat een brug tussen het beeld van de oude, vaak nog middeleeuws ingerichte stad uit het midden van de negentiende eeuw en de nieuwe, explosief groeiende havenstad die op enkele decennia met de randgemeenten zal vergroeien tot een grootstedelijk gebied. Hoewel het een fragmentarisch en geselecteerd beeld blijft, zijn de foto’s voldoende representatief om de sfeer te extrapoleren naar de niet gefotografeerde stadsdelen. Een sfeer die in schril contrast staat met wat op jongere foto’s te zien is. Fierlants productie vormt een hoogtepunt in de Europese fotografie. Op compositorisch vlak was hij een meesterlijk pionier. Bovendien beheerste hij als geen ander de technische middelen die hij ter beschikking had, trachtte ze te verbeteren en experimenteerde ermee om het best mogelijke resultaat te verkrijgen. Fierlants virtuositeit blijkt uit de perfecte en subtiele belichting, het uiterst fijne dégradé van de tonaliteiten en het quasi ontbreken van vervormingen in de hoeken bij dieptezichten. Edmond Fierlants: Carolus Borromeuskerk en Sint-Katelijnevest vanuit de Minderbroedersrui

7


Edmond Fierlants leverde aan de stad Antwerpen 158 verschillende opnames. Van 120 opnames werden twee afdrukken geleverd, van 38 opnames werd slechts één afdruk bezorgd. In totaal bevat de fotocollectie dus 278 originele afdrukken. Deze oorspronkelijke levering van Fierlants werd in 1873 vermeld in de catalogus van de Stadsbibliotheek onder de catalogusnummers K11889 en K11890. In de loop der jaren werden deze twee nummers samengevoegd en deels overgedragen aan het stadsarchief Antwerpen. Midden 2012 kreeg de fotocollectie alvast een voorlopige erkenning. Hopelijk neemt minister van Cultuur Joke Schauvliege de collectie foto’s en glasnegatieven, zoals bewaard in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en het FelixArchief, begin 2013 definitief op in de Topstukkenlijst. De foto’s van Edmond Fierlants uit de collecties van het FelixArchief en de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience zijn gedigitaliseerd in hun beider scanateliers en zijn digitaal raadpleegbaar via sepiatown en de Anetpubliekscatalogus.

Edmond Fierlants: Lange Nieuwstraat, uitzicht op de Korte Nieuwstraat en de kathedraal

8


Overeenkomst met Uitgeverij Pelckmans

Overname ‘Oud Fonds’ Provinciaal Zilvermuseum Sterckshof

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience actualiseert haar collectie niet alleen door middel van aankopen, maar kan ook rekenen op diverse particulieren en instellingen, die regelmatig schenkingen doen of die, in het geval van de instellingen, systematisch hun eigen publicaties bij de bibliotheek ‘deponeren’. De Erfgoedbibliotheek poogt met deze partners structurele overeenkomsten af te sluiten, met de bedoeling hiervoor als bewaarbibliotheek op te treden. In 2012 sloot de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een dergelijke overeenkomst met Uitgeverij Pelckmans.

Door een overeenkomst die de Provincie Antwerpen in 2012 sloot met de stad Antwerpen kon de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience haar collectie verrijken met 650 titels en 333 kaarten uit de bibliotheek van het Provinciaal Zilvermuseum Sterckshof. Ongeveer de helft van de werken zijn oude drukken, waaronder een grote collectie pamfletten en vlugschriften, ondermeer uit de periode van de Brabantse Omwenteling. Dergelijke pamfletten zijn vaak zeldzaam. Ook de collectie oude kaarten uit voornamelijk de negentiende eeuw betekent een belangrijke aanwinst.

Rond de jaarwisseling 2011-2012 verhuisde uitgeverij Pelckmans van Kapellen naar Kalmthout, wat aanleiding gaf om haar publicaties voortaan ter beschikking te stellen via de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Beide partners sloten hiervoor een samenwerkingsovereenkomst af, met ingang van 1 oktober 2012, goedgekeurd door de gemeenteraad in zitting van 24 september 2012 (nr. 851). Het betreft zowel het historisch fonds als de nieuwe titels die vanaf 2012 verschijnen. De historische collectie werd op 13 augustus 2012 overgeheveld en zal na catalogisering ter beschikking staan voor het wetenschappelijke onderzoek. De nieuwe publicaties die vanaf 2012 jaarlijks in de Erfgoedbibliotheek worden gedeponeerd, worden telkens onmiddellijk in de catalogus beschreven en beschikbaar gemaakt.

Het Provinciaal Zilvermuseum Sterckshof bezat naast haar eigenlijke bibliotheekcollectie rond edelsmeedkunst, eveneens een zogenaamd ‘Oud Fonds’ boeken. Deze publicaties waren een erfenis uit het verleden van het Sterckshof en sloten inhoudelijk niet aan bij het collectieprofiel van de bibliotheek. Bovendien konden deze werken niet op een klimatologisch en conservatorisch verantwoorde manier worden bewaard en was er door de aangroei van de referentiebibliotheek plaatsgebrek ontstaan in het magazijn. Daarom sloot de Provincie Antwerpen een overeenkomst met de stad Antwerpen, waarbij het Zilvermuseum Sterckshof deze collectie boeken overdroeg aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Hier worden de werken immers kwalitatief ontsloten en ter beschikking gesteld voor het publiek. De bibliotheek neemt de boeken in de catalogus op met de vermelding ‘Overdracht Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen’. Na de verwerking bezorgt ze een gedetailleerde overdrachtslijst aan het Zilvermuseum Sterckshof.

9


Art, de jongste schenker

De zesjarige Art schonk een bijzonder boek uit de collectie van zijn opa: Grand dictionnaire français et latin. Lyon, 1721.

10


Topcollectie Reynaerdiana Wim Gielen ontsloten In het najaar van 2011 verwierf de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience de collectie Reynaerdiana, die het hart was van de bibliotheek van de Hulstse huisarts Wim Gielen (1935-2010). De Erfgoedbibliotheek engageerde zich hierbij om deze collectie te verwerken, te bewaren en ter beschikking te stellen. In 2012 was de volledige collectie, die zonder meer tot de Europese top mag worden gerekend, volledig ontsloten. De Reinaertcollectie van Wim Gielen is niet enkel belangrijk omwille van de aanwezigheid van oude en zeldzame drukken maar ze vormt ook als verzameling een ideaal vertrekpunt voor al wie geïnteresseerd is in de Reynaerthistorie. Bij de verwerking van de collectie was het dan ook zaak dit ‘verzamelwerk’ als meerwaarde te behouden. Door het toekennen van twee verschillende oormerken blijven ook de titels die dubbel zijn ten opzichte van de aanwezige bibliotheekcollectie virtueel deel uitmaken van de ‘Reinaertcollectie van Wim Gielen’. Eigen aan de zoektocht van de doorgedreven verzamelaar is het opnemen van allerlei varianten van een titel, soms zelfs van één editie van die titel. Een mooi voorbeeld daarvan is Reineke Fuchs van Goethe. Naast de opname van vele verschillende uitgaven bleek het ook zinvol om de verschillende varianten van een editie op te nemen, bijvoorbeeld omwille van de diversiteit van de banden.

Uit: Reinaert de Vos, naar verschillende uitgaven van het middeleeuwsche epos herwrocht van Stijn Streuvels, cat. nr. 768068, uit de Reinaertcollectie van Wim Gielen

In totaal beslaat de collectie meer dan 1.300 titels.

11


Oude drukken uit collecties Volkskundemuseum en Nationaal Scheepvaartmuseum ontsloten Met de oprichting van het Museum aan de Stroom (MAS) werden de bibliotheken van de musea die er samen invulling aan geven, verhuisd en deels herbestemd. In 2010 was dat het geval voor bijvoorbeeld het Volkskundemuseum; in 2011 voor het voormalige Nationaal Scheepvaartmuseum. Deze bibliotheekcollecties werden respectievelijk geheel en deels opgenomen in de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Tussen september 2011 en november 2012 maakte een projectmedewerker werk van de ontsluiting van de oude drukken uit deze collecties. Volkskundemuseum De collectie oude drukken van het Volkskundemuseum heeft betrekking op het dagelijks leven van de zestiende tot de achttiende eeuw. Veel van deze werkjes verschenen in zakformaat. De op maat gemaakte kast van de museumbibliotheek werd mee overgedragen en hergebruikt voor deze miniformaten. Het beschrijvingswerk duurde van september 2011 tot juli 2012 en resulteerde in 1.232 nieuwe inventarisnummers. Almanach voor het jaer 1787. Antwerpen: by J.S. Schoesetters, 1787 (cat.nr. 751649)

Opvallend is de rijke collectie almanakken. Deze kleine boekjes zijn in de eerste plaats een kalender, met uiteraard de kerkelijke feestdagen. Daarnaast bevatten ze allerlei praktische informatie, bijvoorbeeld de dienstregelingen van postkoetsen, buurtschepen en veren. Op lege bladen kon de gebruiker zelf aantekeningen maken. De collectie bevat handleidingen voor zowat alle domeinen van het dagelijks leven: het huishouden, ontspanning, religie, volkgeneeskunde en zelfs het liefdesleven. Zo zijn er ondermeer goochelboeken, spelregels van het kaartspel, huwelijkshandleidingen en kookboeken.

12

Onder de godsdienstige werken vinden we boekjes over plaatselijke heiligen, mirakelbeelden en bedevaarten. Gebedenboekjes (zoals Het hemels palmhof en De godvruchtige leidsman) bieden dagelijkse oefeningen voor de gelovigen. Opvallend is een achttiende-eeuws handgeschreven biechtboekje dat een aantal zonden opsomt en verduidelijkt met een afbeelding.


Daarnaast is er ruime aandacht voor de volksliteratuur, met verhalen, liederen en gelegenheidsgedichten. Ruim vertegenwoordigd zijn volksboekjes zoals Reinaert de Vos, Malegijs, de Zwaanridder en de Vier Heemskinderen, gedrukt op goedkoop grauw papier en in vele verschillende edities op de markt gebracht. Daarnaast zijn er nog vaak handgeschreven liedboekjes met populaire liedjes, gelegenheidsliederen (huwelijk, verjaardagen) en patriottische gezangen. Opvallend is tenslotte nog de uitgebreide collectie (spreek)woordenboeken in het Latijn, Grieks en de meeste moderne Europese talen. Zo bevat de collectie een unieke zestiende-eeuwse editie over het bargoens.

Biechtboekje. Handschrift, 18de eeuw (cat.nr. 760495)

13

Boven: Liedeken. Antwerpen: uyt de drukkery van J. Thys, 18291853 (cat.nr. 761130)


Nationaal Scheepvaartmuseum De verwerking van de collectie oude drukken van het voormalige Nationaal Scheepvaartmuseum nam vier maanden in beslag (augustus - november 2012). Er werden 435 nieuwe inventarisnummers ingeschreven. Hoofdthema’s van de collectie zijn zeevaart, scheepsbouw, cartografie en reizen. Kenmerkend is het internationale karakter van de verzameling, met opvallend veel drukken uit Nederland, Frankrijk en Zweden.

De cartografische collectie bestaat vooral uit kostbare zeeatlassen en kaarten van kustgebieden en havens. Het beschrijven van dit complexe materiaal vergde veel opzoekingswerk en de enorme omvang van de edities maakte het werk ook fysiek zwaar. Topstuk in de verzameling is de Grooten atlas van Johannes Blaeu. Deze met de hand ingekleurde atlas geldt als een hoogtepunt van de Nederlandse cartografie. Een tweede belangrijk onderdeel zijn verslagen van scheepstochten en ontdekkingsreizen van de vijftiende tot de achttiende eeuw. Een zeldzaam mooi boek is de Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien uit 1598, waarin de poolreizigers schipbreuk, vrieskou en ijsberen trotseren. De meeste verhalen zijn gebaseerd op verslagen van beroemde ontdekkingsreizigers als Ferdinand Cortes, James Cook en George Anson. Ook zeeslagen, oorlogsvloten en hun bevelhebbers (Jan Bart, Paul Jones) komen in de collectie aan bod.

Zeereizen (Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien, 1598) (cat.nr. 764435:1) Zeeatlas (Grooten atlas Blaeu, 1664) (cat.nr. 765956)

14


Bibliotheek zet in op ontsluiting veilingcatalogi Inzake scheepsbouw bevat de collectie werken met uitslaande platen van vaartuigen, zoals de Algemeene en verbeterde Hollantsche scheepsbouw uit 1716. Ook werken over navigatie (stuurmanskunst, sterrenkunde en wiskunde) zijn goed vertegenwoordigd. Tenslotte omvat de collectie ook woordenboeken, handatlassen, wetteksten en studies over scheepvaartrecht. Het beperkte aantal drukken uit de Zuidelijke Nederlanden betreft vooral de binnenscheepvaart en de aanleg van kanalen, of gaat over de Antwerpse haven, de havenpolitie, de scheepvaart op de Schelde en het schippersambacht.

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience verzamelt actief over boekgeschiedenis in het Nederlandse taalgebied. Een specifiek onderdeel daarin vormen de catalogi van boekenveilingen. Omdat deze catalogi een primaire onderzoeksbron zijn bij het boekhistorische onderzoek is het van belang dat gebruikers vlot toegang hebben tot deze bronnen. Daarom schrijft de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience sinds 2008 stageopdrachten uit die specifiek zijn gericht op het actualiseren van de beschrijvingen van deze veilingcatalogi. Veel catalogi uit de magazijnen zijn immers niet of onvolledig beschreven. Soms bestaat er enkel een verzameltitel, soms ‘verbergt’ een catalogusnummer met ondernummering nog een hele reeks onbeschreven catalogi. Het voorlopige resultaat van de inhaaloperaties is dat voor de eerste stage 500 catalogi konden worden geselecteerd op dit publicatietype en dat dit er nu bijna 1.900 zijn, waarvan er nog een 600-tal moeten worden herbekeken. Momenteel blijven de veilingcatalogi, zelfs met opgewaardeerde beschrijvingen, moeilijk opzoekbaar. De beschrijving van veilingcatalogi vereist geïndexeerde toegangen op data en locatie van de veiling, bibliografische referenties, namen van veilingmeesters, experten en verzamelaars en eventueel ook de vermelding van het aantal loten. In samenwerking met het Anet-team (d.i. het netwerk van bibliotheken dat gebruik maakt van het bibliotheeksysteem Brocade) wordt verder gewerkt aan een betere ontsluiting. Er zijn immers nog steeds heel wat ‘ontdekkingen’ te doen.

Scheepsbouw (Algemeene en verbeterde Hollantsche scheepsbouw, 1716) (cat.nr. 764381)

15


Schaderegistratie mogelijk in Brocade-catalogus

Start ontstoffen boeken Nottebohmzaal

Al in 2011 werd een aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een eenvoudige schaderegistratie in de Brocade-catalogus. De nieuw ontwikkelde module laat toe om schadebeelden, materialen en eerdere behandelingen van boeken op te nemen bij hun catalogusbeschrijving. Bij de ontwikkeling van de module adviseerde een restaurator van de dienst Collectiebeleid van de stad Antwerpen rond voorkomende schadebeelden bij papier en boeken.

In het kader van haar continue collectiezorg startte de Erfgoedbibliotheek in 2012 met het ontstoffen van de boeken in de Nottebohmzaal. Na een proefproject startte de daadwerkelijke operatie ‘stof’.

De registratiemodule kreeg in de loop van 2012 definitief vorm. Tijdens het voorjaar en de zomer testten de afdelingen Behoud en Beheer en Catalografie de module uit en werd ze verder verfijnd. In de module kan nu elke schade aan een collectiestuk worden geregistreerd. Daarnaast kan informatie worden opgenomen over de materialen waaruit het boek of tijdschrift is vervaardigd en over welke behandelingen of restauraties erbij zijn uitgevoerd. Denk daarbij bijvoorbeeld aan gammastraling als ontschimmelbehandeling. In september werd de schaderegistratiemodule daadwerkelijk in gebruik genomen door Behoud en Beheer en de catalografen. Hiervoor werd een korte instructie over het gebruik en het invullen van de module gegeven door de verantwoordelijke collectiebeheer. Daarbij hoorde uiteraard een kleine introductie tot boekmaterialen en het herkennen van mogelijke schadebeelden alsook het interpreteren van de mate van schade en de gevolgen van verdere manipulaties. Op termijn zal de bibliotheek de gegevens uit deze module kunnen gebruiken in haar conserverings- en restauratiebeleid.

16

Tijdens de zomer werd een eerste deel boeken uit de Nottebohmzaal ontstoft. In juli werd uitgetest hoeveel planken en rekken men op een maand tijd kan ontstoffen met een klein team van collega’s. Een maand lang ontstofte een groepje van magazijniers, vrijwilligers en een jobstudente elke voormiddag boeken en maakten ze de rekken schoon. Tegelijkertijd voerden ze een zeer eenvoudige schaderegistratie uit om de schade aan de boeken in kaart te brengen. In totaal werden daarbij 21 rekken of 175 planken stofvrij gemaakt. Op basis van de bevindingen uit het proefproject startte op 26 november het feitelijke grote ontstofproject. Het komende anderhalf jaar werken elke voormiddag 2 of 3 medewerkers uit het team van vaste medewerkers en vrijwilligers verder aan het stofvrij maken van alle boeken en rekken. Het einde van dit project is voorzien in het voorjaar van 2014.


Luxe-edities verhuisd

Bruikleen Egyptische kast

Om beter tegemoet te komen aan de bewaarnoden van de collectie luxe-edities zocht de Erfgoedbibliotheek binnen haar gebouw naar een betere bewaarlocatie. Van het economaat en het kaartenmagazijn werd, na enkele kleine afbraakwerken, een volledig nieuwe magazijnruimte gemaakt. Dit nieuwe luxe-magazijn werd optimaal ingericht om alle huidige luxe-edities en toekomstige aanwinsten volgens formaatplaatsing te kunnen bewaren.

De Egyptische kast van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience maakte van 20 september 2012 tot en met 10 februari 2013 deel uit van de tentoonstelling die de Villa Empain (Fonds Boghossian) wijdde aan de egyptomanie van Edouard Empain (1852-1929). Omdat de kast eveneens tijdens de negentiende-eeuwse egyptomanie werd vervaardigd en daarom perfect paste in de tentoonstelling, werd ze voor vijf maanden gebruikleend.

In één verhuisbeweging werden alle luxe-edities van het oude naar het nieuwe luxemagazijn overgebracht. Een medewerker plaatste alle werken op formaat, reviseerde deze collectie en paste de nieuwe standplaatsen aan in de catalogus.

De conserveringsspecialist Hout van de dienst Collectiebeleid van de stad Antwerpen en zelfstandig restaurator Dirk Wendelen verleenden hun deskundige advies bij de voorbereiding van de bruikleen en stonden in voor de demontage en de heropbouw van de kast in Brussel.

De fysieke verhuis nam een week in beslag, de revisie duurde een negental maanden en werd eind 2012 afgerond.

Revisie leeszaalcollectie In 2012 startte een leeszaalmedewerker met het nazicht van de publicaties die in de leeszaalrekken staan. Daarbij werden de plaatsaanduidingen van de publicaties gecheckt in de catalogus en waar nodig gecorrigeerd. Dat was bijvoorbeeld het geval wanneer een publicatie in de leeszaal stond, maar in de catalogus een plaatsaanduiding had in de magazijnen. Publicaties die niet meer op hun juiste plaats stonden, werden teruggezet en publicaties die verouderde informatie bevatten, werden gemarkeerd. In 2013 zal het verouderde materiaal worden overgebracht naar de magazijnen, zodat extra ruimte vrijkomt voor actuele publicaties rond de kerndisciplines van de bibliotheek.

17


Globerestauratie van start Dankzij de steun van het Dotatiefonds voor boek en letteren, het Fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché van de Koning Boudewijnstichting, BASF Antwerpen NV en Umicore kunnen de hemel- en aardglobe uit de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een broodnodige conserverings- en restauratiebehandeling krijgen. De hemel- en aardglobe van Willem Jansz. Blaeu (1571-1638) waren aan deze restauratie toe. De bollen waren erg vuil van het stof en de doorheen de tijd vergeelde vernislaag vertoonde craquelures waardoor het papier en de tekening nog onvoldoende beschermd waren. Beide globes vertrokken in mei 2012 naar het restauratieatelier van Van Daalen Papierrestauratie in Haarlem, een atelier met internationaal een uitstekende reputatie. Daar werden de globes zeer grondig onderzocht ter voorbereiding van een verantwoorde, conserverende restauratie. Daarna werden het oppervlaktevuil en de oude vernislaag verwijderd en startte de restauratie van het papier. Een nieuwe afwerklaag zal de papiertekening voor lange tijd beschermen. Voor de restauratie van de houten globestoel en voor de verbetering van de asconstructie en het kompas werkt het atelier samen met een gespecialiseerde houten metaalrestaurator. © Van Daalen Papierrestauratie, Haarlem

18

De terugkomst van de gerestaureerde globes is voorzien in het voorjaar van 2013.


Publiek

19


Het Echte Ding Het Echte Ding is een workshop voor leerlingen van de derde graad secundair onderwijs. De ondertitel – Beroemde Manuscripten, Bijzondere Boeken en Geheime Documenten van Elsschot, Boon en Lanoye! – geeft de focus aan: drie groten uit de twintigste-eeuwse Nederlandse letterkunde, waarbij de leerlingen opzoekingen verrichten in ‘originele’ materialen van deze schrijvers. Het is een samenwerking tussen Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, het Letterenhuis en Antwerpen Boekenstad en behoort tot het permanente aanbod. Tijdens deze workshop is het rechtstreekse contact met echte boeken en andere materialen belangrijk. Niet alles is immers terug te vinden op het internet. Alle leerlingen krijgen een vragenlijst over een specifieke auteur die ze via gedrukte publicaties zullen moeten beantwoorden. Tegelijk leren de deelnemers ondermeer hoe zo’n boek kan worden doorzocht (inhoudsopgave, register...) en komen ze wat kritischer te staan tegenover een internetzoekmachine zoals Google. Ook leren ze op een verstandige manier te zoeken in de online bibliotheekcatalogus. Doel is het geven van een aha-belevenis ten opzichte van het gebruik van bibliotheekcollecties en gedrukte publicaties. In 2012 vond de workshop acht keer plaats.

20


Informatiescherm in de leeszaal

Draadloos internet: geen wachtwoord meer nodig

Begin juni 2012 werd de analoge klok aan de hoofdbalie van de leeszaal vervangen door een elektronisch informatiescherm aan de muur. Het informatiescherm wordt gebruikt als digitale klok en als presentatiekanaal voor sfeerbeelden van ruimtes en collectiestukken in de Erfgoedbibliotheek. Daarnaast verschijnen er ook berichten op over sluitingsdagen, sluitingsuur en evenementen zoals tentoonstellingen en lezingen. Ook is het een uitgelezen instrument om bibliotheekgebruikers tips mee te geven om de dienstverlening optimaler te gebruiken.

In de eerste helft van oktober 2012 werd de infrastructuur voor het draadloos internet in de leeszaal vernieuwd. Door deze vernieuwing kunnen bibliotheekgebruikers nu zonder een gebruikersnaam en wachtwoord via hun laptop, tablet of smartphone verbinding maken met het internet. Hiervoor kiezen ze het netwerk ‘Stad Antwerpen - gratis wifi’ en vervolgens zijn ze onmiddellijk online.

Vóór de installatie van dit scherm werden papieren berichten uitgehangen in de leeszaal. Dat gaf al eens een slordige indruk. Gebruikers lazen er ook overheen. Het informatiescherm is hiervoor een betere aandachtstrekker. Het is een uitdaging daarbij het evenwicht te houden tussen de relatieve beweeglijkheid en drukte dat van zo’n scherm uitgaat en de vereiste rust en studiesfeer in de leeszaal.

21

Aansluitend werd deze vorm van draadloze toegang ook verzekerd in de Nottebohmzaal, met het oog op evenementen, lezingen en instructielessen voor groepen. Ook de vaste terminals met toegang tot de online bibliotheekcatalogus werken nu zonder wachtwoord. Een beperkt aantal vaste desktops in de leeszaal – met volledige internettoegang en eigendom van de Erfgoedbibliotheek zelf – werken nog wel met een gebruikersnaam en wachtwoord. Dit bleef uit praktische overweging behouden. Een bibliotheekgebruiker zonder eigen instrument kan aldus een uur lang internetten en e-mailen op deze toestellen. Door de tijdsbeperking kan niemand een toestel gedurende langere tijd monopoliseren.


200 jaar Conscience Op 3 december 2012 was het 200 jaar geleden dat Hendrik Conscience in Antwerpen werd geboren. Voor de Erfgoedbibliotheek die zijn naam draagt, was het een reden om een heus feestjaar aan hem te wijden. Ze stelde in 2012 heel wat activiteiten in het teken van de schrijver die zijn volk leerde lezen. •

•

•

•

Het jaar werd in januari ingezet met een Consciencesymposium. Dat werd in samenwerking met het Instituut van de Letterkunde in de Nederlanden en de Werkgroep Negentiende eeuw georganiseerd ter ere van het emeritaat van Piet Couttenier. Bijdragen waren er ondermeer van Jo Tollebeeck (KULeuven) over de Consciencevieringen in 1912; Hans Vandevoorde (VUB), Kris Humbeeck met een ‘Kleine evolutiegeschiedenis van de Vlaamse kerel’ en uiteraard ook Piet Couttenier die zijn afscheidscollege gaf. Tijdens de Nottebohmlezing ‘Beroemd en berucht’ van 19 februari sprak Tom Verschaffel over het wisselvallige lot van de beroemde Vlaamse schrijver: onbetwist en tegelijk misprezen en miskend; schrijver van meer dan honderd boeken, maar tegelijk ook de auteur van slechts één werk: De Leeuw van Vlaanderen (1838). Erfgoeddag stond in heel Vlaanderen in het teken van helden. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience nam de gelegenheid te baat om op zoek te gaan naar de helden in het literaire oeuvre van Conscience. Dat deed ze aan de hand van het autobiografische verhaal Geschiedenis mijner jeugd. Het verhaal voert langs zijn jeugdjaren, zijn voornaamste inspiratiebronnen, zijn eerste romans die tot de grote doorbraak hebben geleid. Als pionier van de Vlaamse verhaalkunst werd Conscience al tijdens zijn leven zélf een held. De bibliotheek wijdde ook een webtentoonstelling aan Helden mijner jeugd.

22


•

•

•

In het kader van het stadsfestival ‘Antwerpen Vandaag’ organiseerde de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een extra Nottebohmlezing met Rachida Lamrabet. In haar lezing trok ze parallellen tussen Hendrik Conscience en de Amazighcultuur om op zoek te gaan naar de betekenis van taal voor de identiteitsvorming van een volk. In het najaar organiseerde het Davidsfonds Universiteit Vrije Tijd in samenwerking met de Erfgoedbibliotheek in de Nottebohmzaal een vierdaagse cursus over Hendrik Conscience en de Vlaamse Beweging. Prof. Bruno De Wever vertelde hoe de Vlaamse Beweging gehoor gaf aan Conscience’s oproep om de toekomst van Vlaanderen veilig te stellen. Op de geboortedag van Hendrik Conscience was er ten slotte het wetenschappelijk colloquium ‘De wereld van Conscience’, met lezingen van ondermeer Paul Pelckmans, Geert Buelens en Marnix Beyen. Dit colloquium werd georganiseerd in samenwerking met de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (KANTL).

L.I.R.E. Library of Indwelled Regions and Environments 4 augustus – 9 september 2012 Lore Rabaut en Frank Depoorter

Tweede adem op Facebook Sinds januari 2010 is de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ook actief op Facebook. Een workshop ‘sociale media’ die in de zomer van 2012 werd ingericht door Marketing en Communicatie bracht evenwel nieuwe inzichten. Streefdoel is nu om drie maal per week ofwel iets over de werking van de bibliotheek te posten ofwel in te spelen op de actualiteit. Aan het einde van 2012 had de fanpagina van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience 637 ‘likes’, met een wekelijks bereik van 709. Dat is niet indrukwekkend veel, maar er is wel een goede band met de fans opgebouwd: tal van berichten wordt niet alleen ‘geliked’, maar ook gedeeld met vrienden en becommentarieerd.

23


Modestudent Marius Janusauskas presenteert afstudeercollectie in Nottebohmzaal

Sleeping beauty Vrijdag 8 juni 2012 Marius Janusauskas

© Dirk Alexander

24


Projecten

25


Flandrica.be gelanceerd Op 15 november opende de Vlaamse Erfgoedbibliotheek feestelijk de deuren van haar online erfgoedbibliotheek Flandrica.be. Deze portaalsite geeft toegang tot ruim 400 integraal gedigitaliseerde werken van de partnerbibliotheken. Het corpus bestaat daarbij uit ‘Flandrica’, publicaties geproduceerd in Vlaanderen, handelend over Vlaanderen, en unica uit het Vlaams patrimonium. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience werkte als partnerbibliotheek mee aan de realisatie van Flandrica.be. Nadat het project eind 2010 werd gedefinieerd en opgestart, werd in het voorjaar 2011 daadwerkelijk van start gegaan. Vanaf april met een ontwerpfase en vanaf de zomer met een uitvoeringsfase die nog tot midden 2012 doorliep. Voor de ontwikkeling van Flandrica.be was een genetwerkte projectorganisatie uitgebouwd, waarbij medewerkers uit alle partnerbibliotheken van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek bijdroegen aan de verschillende werkpakketten. Zo droeg de conservator oude drukken van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bij aan het werkpakket ‘selectie’, het hoofd catalografie aan het werkpakket rond metadatering, het hoofd van de lezersdiensten aan het werkpakket rond de ICToplossingen en de coördinator van het scanatelier aan het werkpakket ‘digitalisering’. Het reproductieatelier digitaliseerde voor dit project in totaal een 70-tal werken uit de collectie, gaande van het Walvisboek, tot een Koran, een kookboek, een almanak, een frontblad en een vroeg werk van Tom Lanoye. Samen goed voor ongeveer 4.150 scans. Vanuit de andere werkpakketten werden de werken geüpload, beschikbaar gesteld, gemetadateerd en van contextgegevens voorzien.

26


Goedkeuring ‘bibliotheekplan’ door managementteam

Digitalisering van Gazet van Antwerpen en Gazet van Mechelen

Eind 2009 rondde de directeur van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience het rapport ‘Onderzoek museumbibliotheken en toegang tot bibliotheekcollecties’ af. Dit ‘bibliotheekplan’ stelde een projectmatige inhaaloperatie voor om aan de achterstand in de ontsluiting van de bibliotheken van de afdeling Musea en Erfgoed Antwerpen te verhelpen. Daarnaast werd er in beargumenteerd hoe een samenwerking tussen de bibliotheken binnen een netwerk hun efficiëntie kan verhogen en werd een voorstel tot optimalisering van de museumbibliotheken gedaan.

Nadat in september 2011 de vertegenwoordigers van de provincie Antwerpen, Musea en Erfgoed Antwerpen vzw, de stad Mechelen, de Universiteit Antwerpen (UA) en uitgever De Vlijt nv hun handtekeningen hadden gezet onder de ‘Overeenkomst voor het digitaliseren en digitaal ontsluiten van de historische collectie Gazet van Antwerpen en Gazet van Mechelen’ kon in de daaropvolgende maanden daadwerkelijk worden gestart met de uitvoering ervan.

Sinds de afronding van het onderzoeksrapport in het najaar van 2009 is binnen de afdeling Musea en Erfgoed Antwerpen een aanvang gemaakt met de realisatie van enkele aanbevelingen uit het rapport: de verhuis- en herbestemmingsbewegingen van de bibliotheken van de musea die inmiddels zijn opgegaan in het MAS zijn afgerond; dankzij de aanstelling van twee projectmedewerkers is de inhaaloperatie in de ontsluiting van de oude drukken in 2011 gestart binnen het Museum PlantinMoretus en de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience; er werd gestart met het converteren van de bibliotheekcatalogi naar het gemeenschappelijk bibliotheekbeheersysteem; … De toekomstige stappen in de realisatie van de aanbevelingen in het onderzoeksrapport omvatten ondermeer de verdere elektronische ontsluiting van de collecties; de verdere uitbouw van de coördinerende rol van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ten aanzien van alle museumbibliotheken en de start van de dienstverlenende rol van de Erfgoedbibliotheek ten aanzien van de ‘bibliotheekpunten’. De conclusies van het eindrapport werden op 19 september 2012 ter kennisneming voorgelegd aan het managementteam van de stad Antwerpen. Op basis van deze kennisneming kan een doorstart worden gemaakt met de stapsgewijze en doelgerichte realisatie van de aanbevelingen uit het rapport.

27

Het doel van deze publiek-private samenwerking is om de volledige historische krantencollecties van Gazet van Antwerpen (GvA, 1891-2004) en Gazet van Mechelen (GvM, 1896-1996) volledig te digitaliseren en digitaal te ontsluiten tegen 2016, het jaar waarin GvA haar 125-jarig bestaan viert. De gedigitaliseerde collectie zal integraal digitaal raadpleegbaar en, dankzij OCR (optical character recognition), doorzoekbaar worden in de leeszalen van de UA, het stadsarchief Mechelen, de openbare bibliotheken van de provincie Antwerpen, de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en in een kennishoek van het MAS. In 2012 startte de digitaliseringsfirma met het digitaliseren, clippen en OCR-en van de collectie van uitgever De Vlijt. De periode tot 1920 werd daarbij prioritair behandeld, omdat de projectpartners deze afgeronde periode beschikbaar willen maken bij de lancering en het wereldkundig maken van het project. Vervolgens zal chronologisch van 1920 richting 2004 worden gewerkt en beschikbaar worden gesteld. Parallel aan de digitaliseringsactiviteiten werd de archiefwebsite opgebouwd en vormgegeven, bereidde de Erfgoedbibliotheek de overname van de papieren collectie van De Vlijt voor (in zoverre deze de huidige collectie completeert), werden de mogelijkheden onderzocht voor de bewaring van de hoogwaardige conserveringskopies van de digitale bestanden binnen de ICT-mogelijkheden van de stad Antwerpen (vanaf 2016) en werd gestart met de voorbereiding van de communicatie en het ‘lanceermoment’ van het project.


DABNAP - Digital Archive of Belgian Neo-Avant-Garde Periodicals Voor de opvolging van dit project en de verschillende deelprojecten werden een overkoepelende stuurgroep en operationele werkgroepen rond ondermeer communicatie, bewaring van de digitale bestanden, overname van de papieren collectie, … in het leven geroepen. Het lanceermoment was aanvankelijk gepland in het najaar van 2012, maar werd uitgesteld naar 2013 omdat de archiefwebsite eind 2012 nog niet de vooropgestelde kwaliteit haalde.

Bijdrage aan International Medieval Database Enkele jaren geleden vroeg uitgeverij Brepols aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience om deel te nemen aan de International Medieval Database (IMB), een online bibliografie van wetenschappelijke artikelen over de middeleeuwen. Om verschillende redenen was er sinds enkele jaren geen redacteur meer voor de Vlaamse tijdschriften, waardoor de recente wetenschappelijke productie van bij ons niet in de databank te zien was. De hoge werkdruk maakte het ook voor de bibliotheek echter moeilijk om de grote lacune op te vullen. In 2012 aanvaardde een stagiair de opdracht om het gat te overbruggen. Hij keek 449 afleveringen van 15 tijdschriften systematisch na, en voerde die in de IMB in. In totaal vond hij daarin 362 artikelen over de Middeleeuwen, die eveneens werden ingevoerd. De student vertaalde de titels van de artikelen in het Engels en voegde een onderwerpsontsluiting toe volgens de regels van Brepols. Het project nam uiteindelijk ongeveer vijftien volledige werkdagen in beslag.

28

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is eveneens partner in het DABNAPproject dat wordt getrokken door UA-onderzoeker Thomas Crombez. DABNAP wil in de eerste plaats een digitaal archief zijn van Belgische kunstenaarstijdschriften. De focus ligt daarbij op tijdschriften die volledig werden samengesteld (en vaak ook gepubliceerd) door kunstenaars zelf. Centrale bron voor deze periodieken is de naoorlogse experimentele kunst uit de periode 1950-1990. DABNAP beoogt een onderzoeksinstrument te zijn voor zowel onderzoekers als hedendaagse kunstenaars en vormgevers: het is in die zin zowel archief als inspiratiebron als toolbox. Eind 2012 is de voorlopige balans dat een twintigtal neo-avant-gardistische tijdschrifttitels uit de periode 1950-1987 is gedigitaliseerd, voornamelijk uit de collecties van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en de Universiteit Antwerpen. De Erfgoedbibliotheek bruikleende voor dit project titels als Kontrast, Lepel, Komma, Boemerang, Nul, Heibel, Moment en Revo.


Organisatie

29


Golf aan pensioneringen

Beleidsmedewerker Behoud en Beheer

In de periode 2012-2013 gaan in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience maar liefst tien personeelsleden met pensioen. Dat stemt overeen met een derde van het personeelsteam en houdt bijgevolg een sterk risico in op verlies van kennis en expertise. Al vroeg werd daarom overlegd met de hr-verantwoordelijke van Musea en Erfgoed Antwerpen over hoe dit kon worden voorkomen en op welke wijze naar vervanging zou worden gezocht.

Al meer dan tien jaar staat het op het wenslijstje van de Erfgoedbibliotheek: een medewerker voor preservering en conservering. In een bewaarbibliotheek zoals de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience met meer dan een miljoen volumes is dit geen overbodige luxe.

Van de nood werd een deugd gemaakt en er werd grondig bekeken aan welke competenties het in de bibliotheek ontbrak en welke afdeling welke ondersteuning nodig had. Zo werd beslist om twee functies samen te voegen en op die manier een broodnodige extra competentie aan te trekken: in 2013 zal een conservator digitale collecties worden aangeworven. In andere gevallen konden via mobiliteit mensen worden aangeworven die nog een tijdje konden samenlopen met de pensioengerechtigden van wie ze de taken zouden verder zetten. Dat was zo voor medewerkers in het preciosamagazijn, de leeszaal en het reproductieatelier en is uiteraard de ideale gang van zaken. Om de kennis en expertise te borgen werd in 2012 overigens ook het digitale klassement op punt gezet. Zo is het een instrument bij uitstek om nieuwe medewerkers snel wegwijs te maken in de bibliotheekorganisatie.

Er werd in de eerste plaats vooral gedacht aan een echte conserveringsspecialist, opgeleid in de boekrestauratie. Die zou dan samen met de behoudsmedewerker, nog één van de weinige boekbinders uit de voormalige boekbinderij, de collectie verzorgen. Na verloop van jaren evolueerde de vraag echter meer en meer naar een medewerker die vooral beleidsmatig kan worden ingezet, met een grondige kennis van de materie maar daarom zelf geen restaurator. In de praktijk blijkt immers dat restauraties evengoed kunnen worden uitgegeven aan zelfstandige restauratoren en specialisten, die dan ook kunnen worden gekozen in functie van het te behandelen object. De schadeproblematiek in de bibliotheek is zo complex en immens dat dit met één restaurator nooit kan worden aangepakt. Bovendien kan de bibliotheek als partner van de groep Musea en Erfgoed van de stad Antwerpen terugvallen op twee experts papierrestauratoren. Zij werken voor alle stedelijke musea en kunnen zich daarom slechts sporadisch bezighouden met daadwerkelijke restauratie- en/of conserveringsopdrachten. Maar zij adviseren wel bij bestekken en gunning van restauratiedossiers, bij calamiteiten, bij boekpresentaties, bij projecten rond conservering of grote restauraties zoals die van de Blaeu-globes. Met de aanstelling begin 2012 van een beleidsmedewerker Behoud en Beheer voor de Erfgoedbibliotheek is de cirkel rond. Deze medewerker stuurt alle acties rond preservering (klimaat, boxing, ontstoffen) en conservering (bindwerk, restauratiedossiers) aan. Daarnaast verzorgt zij alle bruikleenaanvragen en begeleidt zij de boekpresentaties.

30


Zij wordt hierin bijgestaan door een behoudsmedewerker, die vooral uitvoerende taken op zich neemt en een medewerker die de dagelijks nieuw aangevoerde boeken verzorgt. Daarnaast worden jaarlijks enkele vrijwilligers en medewerkers in art.60statuut projectmatig ingezet in de afdeling Behoud en Beheer. In aansluiting op het collectieplan wordt de eerste prioriteit een beleidsplan preservering en conservering.

Mecenaatfonds in oprichting

Na meerdere gespreks- en adviesrondes, bij ondermeer de Koning Boudewijnstichting, werd Wouter De Geest, ceo van BASF Antwerpen NV, bereid gevonden om op te treden als trekker voor het nieuwe fonds. De bestaande raad van bestuur van het Dotatiefonds, de directeurs van de begunstigde instellingen en een vrijwilliger bereiden nu samen met hem de verschillende stappen tot de oprichting van het fonds zorgvuldig voor. De eerste actie is de oprichting van een beschermcomité waarvoor een beperkt aantal prominenten wordt aangezocht. In tweede instantie zullen in 2013 de modaliteiten voor toetreding worden uitgewerkt en kan het nieuwe mecenaatfonds hopelijk daadwerkelijk worden gelanceerd.

Reeds enkele jaren wordt in de schoot van het Dotatiefonds voor boek en letteren gewerkt aan de oprichting van een mecenaatfonds. Het huidige Dotatiefonds fungeert vooral als een vriendenvereniging met een 150-tal leden. Deze leden zijn prachtige ambassadeurs voor de begunstigde instellingen maar hun bijdragen via lidgelden zijn onvoldoende om snel uitzonderlijke aankopen of grote restauraties te kunnen doen. Dat is wel de bedoeling van het mecenaatfonds-in-oprichting. Het fonds groepeert bedrijven en/of kapitaalkrachtige burgers of stichtingen rond de drie instellingen die de stad Antwerpen bezit rond het papieren erfgoed: de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, het Letterenhuis en het Museum Plantin-Moretus. De mecenassen slaan daarbij de handen in elkaar om belangrijke collecties boeken, archieven en prenten te verwerven voor deze instellingen en ze zo te vrijwaren van verdwijnen naar het buitenland of in privébezit, waardoor ze soms lange tijd worden onttrokken aan het publiek en het onderzoek.

31

Renovatie trapzaal en kantoor Vlaamse Erfgoedbibliotheek Sinds haar oprichting in 2009 maakt de Vlaamse Erfgoedbibliotheek gebruik van het oude kantoor op het gelijkvloers van de Sodaliteit van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Dat kantoor was aan een grondige opfrissing toe. Deze operatie is uiteindelijk uitgebreid met een renovatie van de oude trapzaal en de inrichting van een nieuwe personeelskeuken en een extra vergaderruimte. Rekening houdend met het bouwhistorisch onderzoek uit 2011 stelden de dienst Patrimoniumonderhoud, de architecten, de dienst Monumentenzorg en de gebouwbeheerders van de bibliotheek samen een plan op voor de totaalrenovatie. Na het uitschrijven van de offertes werden de werken door verschillende aannemers uitgevoerd.


•

• Alle zichtbare leidingen in de trapzaal werden samengebracht in een schacht. De trap werd opgeschuurd en geschilderd en ook de muren werden geschilderd. • De vloer van het kantoor van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek werd licht opgeschuurd en behandeld, de muren werden geschilderd en er werd nieuwe verlichting gehangen. • Het voormalige ‘stoelenmagazijn’ werd omgetoverd tot ingerichte personeelskeuken met vaatwasmachine, een combi-oven en een koffiezetapparaat. • Een deel van het atelier werd door middel van het plaatsen van een muur verbouwd tot een extra vergaderruimte. De vloer werd opgeschuurd en behandeld, de muren geschilderd. Vanuit de bestaande serverkamer werd een nieuwe UTP-kabel getrokken naar het oude gebouw om er nieuwe en/of extra telefoon- en dataaansluitingen te voorzien.

Schoonmaak parket Nottebohmzaal Met het uitlenen van de Egyptische kast en de restauratie van de globes was het moment ideaal om een grondige schoonmaak te houden van de parketvloer in de Nottebohmzaal. Voor een optimaal resultaat werden ook de bustes en sokkels, de schepentafel, het oude bureau en de lege vitrines van de globes uit de Nottebohmzaal gehaald. De schoonmaakploeg haalde de toplaag van de parketvloer en zette er na het drogen opnieuw twee deklagen op. De vloer heeft enkele dagen kunnen uitharden met een propere en mooie glans als eindresultaat.

Al deze werken werden professioneel en mooi afgewerkt. Wat voorheen een vergeten en donker gedeelte van het gebouw was, is nu een nette en heldere ruimte die ook meer en beter wordt gebruikt. Deze opwaardering bevestigt de oorspronkelijke nood aan renovatie.

32


Afdeling in de kijker: magazijnwerk in 2012

33


De magazijnmedewerkers staan in voor het ophalen van materialen uit het magazijn voor raadpleging in de leeszaal en voor het terug opbergen van materialen op hun correcte plaats in het magazijn na raadpleging. Daarnaast werd er ook veel opgehaald voor academische onderzoeksprojecten, en voor de eigen bibliotheekdiensten (Catalografie, Collectievorming, Collectiebehoud en -beheer).

- beschermkaften van zuurhoudend papier werden vervangen door beschermkaften van zuurvrij papier; - de materialen werden eerst volgens formaat en daarbinnen volgens numerieke volgorde van het catalogusnummer opgeborgen in zuurvrije formaatdozen (5 verschillende formaten: A, B, C, D, E); - de zuurvrije formaatdozen kregen etiketten met een nieuwe, oplopende nummering per formaat A, B, C, D, E; - de plaatsaanduidingen in de bibliotheekcatalogus en in de standplaatsboeken werden aangepast. Er werd hiervoor samengewerkt met de collega’s van Collectiebehoud en beheer. Dit nazicht loopt verder in 2013.

In 2012 werden onderstaande achtergrondtaken uitgevoerd:

●

Inschrijven van nieuw binnengekomen nummers van seriële publicaties in de tijdschriftencardex van de bibliotheekcatalogus.

●

Opbergen – na ontvangst – van nieuwe nummers van jaarboeken in magazijn C2.

●

Opbergen van jaargangen 2011 van seriële publicaties in zuurvrije mappen en deze een vaste standplaats geven in het magazijn (943 jaargangen).

●

Opbergen van lopende krantenabonnementen in zuurvrije mappen per maand en deze een vaste standplaats geven in het magazijn (15 kranten – 180 maanden).

●

Verbeteren van fout in de catalogus ingevoerde plaatsaanduidingen voor een deel van de overdrukken, brochures, efemera en ander kleiner, dunner en/of kwetsbaarder materiaal in zuurvrije formaatdozen in magazijn S0 (+/- 450 plaatsaanduidingen aangepast).

●

Voortzetting van nazicht (recollement) van een deel van de overdrukken, brochures, efemera en ander kleiner, dunner en/of kwetsbaarder materiaal in zuurvrije formaatdozen in magazijn C3; daarbij werden volgende taken uitgevoerd:

34

●

Voortzetting van nazicht (recollement) van magazijn C3, om plaats vrij te kunnen maken voor een volledige reeks jaargangen van de Gazet van Antwerpen (+/- 110 meter); daarbij werden volgende taken uitgevoerd: - materialen compacter plaatsen (formaatplaatsing, daarbinnen numeriek op catalogusnummer), waardoor er plankruimte vrijkomt en tevens extra planken kunnen werden toegevoegd; - de plaatsaanduidingen in de bibliotheekcatalogus en in de standplaatsboeken worden aangepast. Op 31 augustus 2012 was het nazicht van het eerste blok en van het tweede blok van magazijn C3 voltooid. Door dit nazicht is er voldoende plaats vrijgekomen voor de eerder vermelde volledige reeks jaargangen van de Gazet van Antwerpen. Het derde blok van magazijn C3 moet nog worden gedaan in 2013.

●

Voortzetting van nazicht (recollement) van magazijn C2; daarbij werden volgende taken uitgevoerd: - materialen compacter plaatsen (formaatplaatsing, daarbinnen numeriek op catalogusnummer), waardoor er plankruimte vrijkomt en tevens extra planken kunnen worden toegevoegd;


- de plaatsaanduidingen in de bibliotheekcatalogus en in de standplaatsboeken werden aangepast. Dit nazicht werd onderbroken in de 2de helft van 2012. Er werd toen prioriteit gegeven aan het nazicht van het preciosamagazijn op C2. Dit nazicht loopt verder in 2013.

●

Voortzetting van nazicht (recollement) van magazijn C-1; daarbij werden volgende taken uitgevoerd: - materialen compacter plaatsen (formaatplaatsing, daarbinnen numeriek op catalogusnummer), waardoor er plankruimte vrijkomt en tevens extra planken kunnen worden toegevoegd; - de plaatsaanduidingen in de bibliotheekcatalogus en in de standplaatsboeken werden aangepast. Dit nazicht kende in 2012 een lange onderbreking omdat de oorspronkelijke hoofdverantwoordelijke door een toenemend ander takenpakket er niet meer aan toekwam, ook al was er eerst gehoopt dit te kunnen combineren. Sinds september 2012 is er een nieuwe hoofdverantwoordelijke hiervoor. Ongeveer 5.000 items werden nagekeken in de periode september - december 2012.

●

Opzet van nieuwe luxe-magazijn – dit werd uitgevoerd door een medewerker van Collectiebehoud en -beheer; aanpassingen van plaatsaanduidingen in standplaatsenboek en in bibliotheekcatalogus gebeurde deels door magazijnmedewerkers.

●

Verder opzetten en aanvullen van magazijn C5 (nieuwe aanwinsten) – dit werd uitgevoerd door een medewerker van Collectiebehoud en -beheer; gedurende een langere ziekteperiode van de hoofdverantwoordelijke werd dit mee opgevolgd door een magazijnmedewerker.

35

●

Aanvang nazicht (recollement) van het preciosamagazijn op C2; daarbij werden volgende taken uitgevoerd: - materialen compacter plaatsen (formaatplaatsing, daarbinnen numeriek op catalogusnummer), waardoor er plankruimte vrijkomt en tevens extra planken kunnen worden toegevoegd; - de plaatsaanduidingen in de bibliotheekcatalogus en in de standplaatsboeken werden aangepast. - kostbare werken en oude drukken die beter plat liggen werden systematisch naar beter geschikte rekken overgeheveld. Dit nazicht loopt verder in 2013.

●

Als er bij de ophaling fouten in de plaatsaanduidingen worden vastgesteld, dan worden die onmiddellijk verbeterd in de bibliotheekcatalogus en/of het standplaatsenboek, naargelang waar de fout voorkomt; dit gebeurt zowel door magazijnmedewerkers als door leeszaalmedewerkers; jaarlijks worden tussen de 500 en 1.000 aanpassingen gedaan.

●

Stofzuigen van de materialen en reinigen van het meubilair in de Nottebohmzaal; deze taak gebeurt in samenwerking met de collega’s van Collectiebehoud en -beheer. Deze taak werd gestart in het najaar en is volgens een beurtrol waarbij magazijnmedewerkers en behouden beheermedewerkers mee stofzuigen en reinigen op een vaste voormiddag in de werkweek.


Cijferboek

36


Collectie

Beschrijving nieuwe aanwinsten Nieuwe inventarisnummers Aantal nieuw toegevoegde bibliografische records Aantal nieuw toegevoegde objecten

2011

2012

11.163* 14.254 16.422

13.618** 16.021 19.520

* 59% uit aankoop, 41% uit schenkingen. Als de Collectie Winnips als schenking wordt beschouwd, is 62% van de nieuwe inventarisnummers toegekend aan schenkingen. **64 % uit aankoop en 36% uit schenkingen. Als de Collectie Winnips als schenking wordt beschouwd, is de verhouding bijna omgekeerd en is 62% van de nieuwe aanwinsten afkomstig uit schenking.

Catalografische toevoegingen en correcties aan het Anetbestand Totaal aantal bibliografische records Totaal aantal unieke beschrijvingen Totaal aantal plaatskenmerken Aantal bibliografische records van waar wordt doorgelinkt naar full texts (e-info) Aantal nieuw toegevoegde authority entries personen Aantal nieuw toegevoegde authority entries instellingen Aantal nieuw toegevoegde authority entries manifestaties Aantal nieuw toegevoegde authority entries uitgevers oude drukken

Anet*

EHC

% EHC in Anet

2.515.103 1.905.031 3.243.424

649.812 467.111 673.018

26% 25% 21%

81.556 11.234 1.980

2.388 964 306

3% 9% 15%

192

57

30%

670

265

40%

* Anet is het netwerk van een twintigtal wetenschappelijke bibliotheken in Antwerpen en Limburg, die gebruikmaken van het bibliotheeksysteem Brocade.

Wettelijk depot

2011

2012

Totaal aanvragen Geschrapt

342 23

270 15

Omdat de stad Antwerpen ook uitgever is, moet ze, in het kader van het wettelijk depot, haar publicaties deponeren in de Koninklijke Bibliotheek van België. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience verzorgt deze administratie voor de stad en neemt tegelijkertijd ook telkens één exemplaar op in haar eigen collectie.

37


Seriële publicaties

2011

Nieuw in 2012

Afgesloten in 2012

Lopende abonnementen gedrukte periodieke publicaties Tijdschriften Gratis Betalend Vervolgreeksen Boekenreeksen Lopende abonnementen elektronische publicaties

2.039

57

56

76 59

3 0

0 0

2.178

Gescand in 2012 voor Flandrica

106

e-abo naast print Gratis Gratis mits betalend abo op printversie Betalend Born-digitals Pdf-formaat Html-formaat

86 26 31 29 20 14 6

Nieuwe catalogusnummers niet-lopende tijdschriften waarvan de bibliotheek er eerder geen bezat

212

335

Titels 0 0 0

Aantal scans 4.149

Kerckelycke historie van de gheheele wereldt (K 50625) Anales ducum seu principum Brabantiae (582573) Koran (F 272304) Nieuwe instructie ende bewijs der looffelijcker consten des rekenboecks, ende rekeninghe te houdene nae die Italiaensche maniere (E 3694) Neon! (729724) De Scalden (C 41178) Leestekenen (663970) Nouvelle méthode pour dresser les chevaux (H 9342) Practijcke ende hantboeck in criminele saken (E 62067) De leeuw van Vlaanderen (657418) Histoire de la vie de Rubens (H 145) Historische levensbeschrijving van Rubens (H 144) Bericht van constig gemaeckte sneeuwe beelden (K 32405) Beschrijvinge van den toren van de cathedrale kerke (705993) Triumphe van Antwerpen (K 7613) Escal-Vigor (C 22065) Gescand in 2012 buiten Flandrica (88 opdrachten)

Aanwinsten 2012

Monografieën Periodieken Totaal

Digitalisering

2.040 1.175 865 79 59

103

Microfilms

Saldo 2012

Films 0 211 211

Cumulatief eind 2012 Titels 373 457 830

Films 321 15.354 15.675

576 + 538 436 + 408 369 120 5 291 21 187 158 317 198 279 25 22 63 136 3.499

44 externe opdrachten (= betalend) 14 opdrachten voor andere stadsdiensten (oa RH, RSL, MAS) 30 opdrachten voor eigen gebruik "Liber Miraculorum BV Mariae" handschrift (B 417) "Verzameling der graf- en gedenkschriften van de provincie Antwerpen" (K 10583) "Epistulae Ortelianae" (B 20289:1)

354 (11%) 366 (11%) 2570 (78%) 180 287 + 355 540

3.182 scans zijn gemaakt op de Zeutschel (97%), 108 op de Epson (3%).

Enkel het microverfilmingswerk van Het Volk werd in 2012 voortgezet, wat 211 extra films opleverde.

38


Bruiklenen

Aantal documenten

Langdurig

31

Document

Restaurator

MAS - permanente opstelling Wissel januari Wissel 25 juni Wissel 10 december VH - permanente opstelling (sinds 2006)

17 7 6 4 14

Biblia apanta, 1538 (J 5715) Le Neptune François, ou Atlas Nouveau des cartes marines... Paris, 1693 (766586) Försök at bygga under vatn… Stockholm: Daniel Thunberg, 1744 (766048) Grooten Atlas oft wereltbeschryving... Amsterdam, Joan Bleu, 1644 - volume 1-7 (765956) Traité de navigation: nouvelle édition, revue et augmentée de notes… Bezout, Étienne, Paris, Novembre 1814 (768105) Le Neptune François, ou Atlas Nouveau des cartes marines... Paris, 1693 (766031:1) Hulde album met op voorplat de tekst: "A.Edouard Bech / 1 mars 1925", Berthe van Regemorter (D.40.712) M.E. Mulsant, Histoire naturelle des oiseaux-mouches. Lyon: 1874 (707684) A. David, les oiseaux de la Chine. Paris: 1877 (707737) C.J. Temminck, Histoire naturelle générale des pigeons. Amsterdam: 1813 (707798) A.M. Edwards, Histoire naturelle des mammifères. Paris: 1875-1890 (707843) P. Russel, An account of Indian serpents, London: 1796 (707811) F. Valentijn, Oud en nieuw Oost-Indiën, Dordrecht: 1724-1726 (707854) Olivier de Serres, Le theatre d'agriculture, Parijs, 1600 (G 5435) Hemel- en aardglobe, Joan Blaeu (ca. 1648) 100-tal liedbladen

Metafose Boekrestauratie De Valk

Tijdelijk

54 + Egypt. kast

KMSK Brussel, Jordaens en de Antieken (E. de Dene, Warachtige fabulen) UiThuis Hoboken, Rik Larnoe KADOC, Vlaamse Migranten Rockoxhuis, Zomer in Rockox tuin Museum Plantin-Moretus, Reizen in het onbekende (Mercator) M_HKA, Nieuwe Kunst in Antwerpen 1958-1962, aflevering 1 Kasteel d’Ursel, Zomers in Hingene NAVIGO, Zeeschatten. Vinden. Veroveren. Verliezen M_HKA, Nieuwe kunst in Antwerpen 1958-1962, aflevering 2 Villa Empain, Fonds Boghossian MuZee, Victor Servranckx Braembibliotheek Schoten, Open Monumentendag Openbare Bibliotheek Menen Museum Maagdenhuis, Gekregen-Getekend-Gedrukt, grafiek uit de collectie van het OCMW vanaf 1710 VEB (fotoshoot)

1 2 1 2 7 6 1 2 11 Egyptische kast 2 4 8 3

Restauraties

4

Digitalisering

10

DAPNAP_2 (kunsttijdschriften)

10

Boekrestauratie De Valk Boekrestauratie De Valk Mooie Boeken en Papier (Elisabeth Nijhof Asser) Mooie Boeken en Papier (Elisabeth Nijhof Asser) Mooie Boeken en Papier (Elisabeth Nijhof Asser) Toon Van Camp Toon Van Camp Toon Van Camp Toon Van Camp Toon Van Camp Toon Van Camp Toon Van Camp Francien van Daalen Projecta – Artesis Hogeschool, afdeling restauratie

Inbinden boeken door Leuven Centraal Nieuwsblad De Morgen

39

241 banden 87 banden


Publiek Leeszaalbezoeken en raadplegingen Leeszaalbezoeken Ingeschreven gebruikers Aandeel vrouwen Aandeel mannen Aandeel organisaties, dummies, fouten Meest voorkomende geboortejaren Adres gebruikers Bestellingen Preciosa Meeste bestellingen – weekdag Meeste bestellingen – uren Opgevraagde exemplaren

2011

2012

15.177 2.910 44% 52% 4% 1989 en 1990 2/3 in provincie Antwerpen 24.904 1.742 Woensdag 11-13u en 15-16u 42.376*

14.576* 2.881 42,73% 52,65% 4,62% 1990 en 1991 [Zie hieronder] 26.447 1.080 Donderdag 10-12u en 13-15u 45.088*

* Excl. raadpleging referentiewerken in leeszaal

Uitsplitsing leeszaalbezoeken op maandbasis, gerangschikt van drukste naar rustigste maand in 2012 Maart Mei Augustus April Juni Oktober November December Januari Februari Juli September

40

Aantal bezoekers 1.594 1.575 1.413 1.364 1.281 1.272 1.271 1.150 1.144 985 779 748


Uitsplitsing actieve gebruikers op woonplaats Antwerpen (prov.) Oost-Vlaanderen Brussels Hoofdstedelijk Gewest West-Vlaanderen Vlaams-Brabant Limburg Wallonië TOTAAL Nederland Frankrijk Duitsland Verenigde Staten van Amerika Italië Spanje Groot-Brittannië Denemarken Oostenrijk Portugal Tsjechië Zwitserland Finland Japan Polen Roemenië Rusland Servië Zweden TOTAAL

België

Buitenland

Niet gedefinieerd Algemeen totaal

41

Aantal gebruikers 2.086 184 127 85 79 69 49 2.679 58 14 13 12 11 4 3 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 132 70 2.881

Uitsplitsing leeszaalbezoeken op basis van gebruikte service(s) in 2012 Materialen opvragen uit het magazijn Geen materialen opvragen uit het magazijn maar uitsluitend studeren in de leeszaal, internet raadplegen, leeszaalwerken gebruiken, kranten en tijdschriften van de dag lezen

Top 10 magazijnaanvragen Gazet van Antwerpen (editie Antwerpen) Het Laatste Nieuws De Standaard De Nieuwe Gazet De Volksgazet / Belgische Werklieden-Partij Belgisch Staatsblad: bijzondere verzameling van de akten, … betreffende de handels- en landbouwvennootschappen Het Handelsblad van Antwerpen Belgisch Staatsblad Het Volk (editie Antwerpen-Mechelen) Humo: onafhankelijk weekblad voor radio en televisie Het Nieuwsblad De Dag: onpartijdig morgenblad in woord en beeld Gemeenteblad

8.031 6.545

2011

2012

913 786 314 67 154

829 345 146 111 104

83

99

79

98 98 93 89

126 83 80

Op nummer 21 komen we het eerste boek tegen tussen de kranten- en tijdschrifttitels: Boon-apartjes: aforismen, citaten en uitspraken (26 opvragingen), een boek dat wordt gebruikt in de workshops Het Echte Ding en daardoor een beetje oneigenlijk hoger scoort. Op nummer 28 volgt de tweede meest geraadpleegde boektitel: Albert & Isabella, 1598-1621: essays (21 opvragingen). Het exclusieve monopolie van kranten en tijdschriften in deze top 10 wijst er nog maar eens op dat de Erfgoedbibliotheek bij haar gebruikers vooral gekend is als een bewaarplaats van Vlaamse gedrukte pers.


Gebruik krantendatabank Mediargus Illustrated 2012

Zoekacties

Raadplegingen

Downloads

2012/jan 2012/feb 2012/mrt 2012/apr 2012/mei 2012/jun 2012/jul 2012/aug 2012/sept 2012/okt 2012/nov 2012/dec

135 272 1.045 272 226 932 141 398 122 133 229 323

172 393 958 375 359 2.459 220 1.277 117 176 235 358

0 1 0 2 0 3 0 1 0 0 0 0

Totaal

4.228

7.099

7

Dit instrument werd al meer gebruikt in 2012. Vergelijk met de eerste metingen volgens gelijkaardig opzet voor de periode juli-december 2011 (286 zoekacties, 421 raadplegingen, 7 downloads op een half jaar tijd). Toch blijft deze bron binnen de Erfgoedbibliotheek onderbenut. Voor een deel is dit te verklaren doordat een aantal gebruikers specifiek naar de Erfgoedbibliotheek komt omdat ze niet alleen de tekstuele informatie van een krantenbericht nodig hebben, maar ook het bericht in zijn oorspronkelijke lay-out en plaatsing op de pagina, met de begeleidende illustratie(s), iets dat Mediargus Illustrated voor zijn titels pas vanaf jaargang 2010 aanbiedt. Daarnaast werd deze databank in 2012 door onszelf nog te weinig gepromoot. Binnen Mediargus Illustrated raadpleegden onze gebruikers de volgende titels het meest: Gazet van Antwerpen (4.139 raadplegingen), Het Laatste Nieuws (637 raadplegingen), De Standaard (636 raadplegingen), Het Nieuwsblad (412 raadplegingen) en De Morgen (364 raadplegingen). Opmerking: voor december 2012 zijn er geen dergelijke detailcijfers door de databankleverancier beschikbaar gesteld, deze detailcijfers dekken dus de periode januari – november 2012.

Reproductievragen externe gebruikers

2011

2012

99

58

Interbibliothecair leenverkeer

2011

2012

526 11 537 319

568 21 589 379

8 7 15

70 3 73

8

70

2011

2012

Geavanceerd zoeken Snelzoeken Eenvoudig zoeken

13.563 4.011 119.704

19.117 6.669 177.361

Totaal

137.278

203.147

Ontvangen aanvragen Via Impala Via gedrukte formulieren Totaal ontvangen Positief beantwoord Verstuurde aanvragen Via Impala Via gedrukte formulieren Totaal verstuurd Positief beantwoord

Aantal zoekacties in de online publiekscatalogus, per zoekvorm*

* inclusief personeel Vergeleken met 2011 waren er in 2012 in de catalogus 47,9% meer zoekacties. De workshops Het Echte Ding uit de periode september-december 2012 hebben hier zeker toe bijgedragen, naast enkele academische onderzoeksprojecten.

De terugval in het aantal externe reproductievragen wordt mede verklaard door het toegenomen gebruik van de boekscanner die gebruikers ter beschikking hebben in de leeszaal en doordat zij de mogelijkheid krijgen om met een eigen fototoestel opnames te maken van werken.

42


Zoekvragen: top 10 van de (combinaties van) velden waarop vaakst is gezocht in 2012

Aantal raadplegingen gedigitaliseerde boeken: top 10

(Begin van de) Titel Naam van een auteur Plaatskenmerk * Woord uit de titel Naam van een auteur, gecombineerd met woord uit de titel ISBN of ISSN Onderwerp Combinatie van meerdere woorden uit de titel Naam van een uitgever Naam van een instelling of organisatie als auteur van een publicatie

51.248 25.454 14.277 9.046 4.409 3.534 2.851 2.811 2.625 1.080

* Een zoekactie hoofdzakelijk gebruikt door het personeel.

Digitale dienstverlening Inlichtingenvragen Online inschrijvingen

2011

2012

370

507 168

899 752 416

Koock-boeck, ofte: Familieren keuken-boeck: leerende hoe datmen ... vleesch, voghelen, wilt-braedt ende visch koken sal (H 83740) De leeuw van Vlaenderen, of : De Slag der Gulden Sporen (523974) Verhael met den almanach va[n] het Luylecker-landt, daermen de[n] kost crijcht sonder wercken (C 101780) Ons frontblad, orgaan der oud-leerlingen en leerlingen der Hoogere School van Handel en Geldwezen St-IgnatiusAntwerpen (B 105036:78)

410 407 388 329

[Redezicht]: Antverpia (K 10367) [Carte marine et instructions nautiques pour la navigation de Helgoland jusqu'au sud du Portugal] (B 29166) Wapenboek van Hendrik van Heessel (B 89420) Totaal

2012

255 188 180 145**

8.494

* Topstuk Vlaamse Gemeenschap ** Toppers hierbinnen zijn Brabant Kookboek met 45 raadplegingen en Chronique des comtes de Hollande depuis les origines jusque 1415 met 17 raadplegingen

Academische onderzoeksprojecten met uitgebreide dienstverlening Project

Onderzoeker

Periode

Inventariseren pentekeningen Uitgeverij Opdebeeck Antwerpse Kempen

Herwig Kempenaers, Historische Drukkerij Turnhout Maïka De Keyzer, UAdoctoraatstudente geschiedenis

Augustus 2012

Invloed van kinderboekillustraties op de vroege stille film

Vito Adriaensens, UAfilmwetenschapper

Oktober 2012

2e editie Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen

Ludo Simons

November 2012

Sprookjesboeken

Jan Van Coillie, UA-docent kinderen jeugdliteratuur

December 2012

43

2011

Dat eerste boock van menich derleij walvischen ende ander selseme groote wonderlijke visschen (707256)* Brabants kookboek (744810) De humani corporis fabrica libri septem (J 5833)

Augustus 2012

De deelname aan Flandrica.be verklaart mee de sterke stijging van het aantal raadplegingen van gedigitaliseerde boeken.

Website www.consciencebibliotheek.be Bezoeken Pagina’s per bezoek Bouncepercentage Gemiddelde tijd op site Nieuwe bezoeken

2011

2012

35.761 5.27 0.88% 00:01:42 59.82%

28.561 5.28 0.55% 00:01:47 60.35%


Subtotaal aantal bezoekers

Publieksactiviteiten Tentoonstellingen

Aantal bezoekers 4.343

Nottebohm Revisited, 01/01 – 26/02 De helden mijner jeugd, 22/04 – 27/05 L.I.R.E., 04/08 – 09/09 De Primitieven in spiegelbeeld, 24/11 – 25/11

2.245 745 1.146 207

Nottebohmlezingen

785

Emmanuel Waegemans, 15/01 Tom Verschaffel, 19/02 Jan De Volder, 18/03 Nicolas Maeterlinck, 15/04 Ron Dirven, 13/05 Rachida Lamrabet, 27/05 Jona Lendering, 16/09 Katelijne De Vuyst, 21/10 Marc Didden, 04/11 Patrick Lateur, 16/12

98 107 76 92 93 40 61 75 72 71

Gedichtendag, 26/1

66

Concerten vriendenverenigingen Concert, 23/02 Concert, 29/03

162 70 92

Erfgoeddag, 22/04

Rondleidingen achter de schermen

439

Bezoekers Nottebohmzaal (i.k.v. samenwerkingsverbanden)

714

Consciencesymposium, 27/01 VFvdL: Publishers Tour, 13/02 Simoenstrio: concert, 01/03 Gloriant: toneelvoorstelling, 06/03 – 08/03 Jeugdboekenweek, 16/03 Vergadering GVA, 25/09 Inspiratiedag FARO, 28/09 Kunstendag voor kinderen, 18/11 Consciencesymposium, 03/12

101 56 50 197 48 12 50 112 88

Bezoekers Nottebohmzaal (zaalverhuur)

254

Cursus Davidsfonds

356

Workshop Het Echte Ding

199

Workshop De Primitieven in Spiegelbeeld

101

Foto- en filmsessies in de Nottebohmzaal

33

Totaal publieksactiviteiten

8.470

744

Miraeuslezingen

65

Michael Suarez, 31/01 Simran Thadani, 21/03 Sandro Jung, 24/10

31 14 20

Vergaderingen Dotatiefonds voor Boek en Letteren Rondleidingen door stadsgidsen

30 179

44


Persoverzicht Datum 07/01/2012 11/01/2012 25/01/2012 26/01/2012 26/01/2012 08/02/2012 15/02/2012 18/02/2012 22/02/2012 24/02/2012 25/02/2012 01/03/2012 01/04/2012 13/04/2012 15/04/2012 16/04/2012 25/04/2012 01/05/2012 19/06/2012 21/06/2012 21/06/2012 01/07/2012 06/07/2012 06/08/2012 29/08/2012 06/09/2012 15/09/2012 12/11/2012 15/11/2012 15/11/2012 15/11/2012 16/11/2012 16/11/2012 19/11/2012 23/11/2012 24/11/2012 30/11/2012 02/12/2012

Medium GvAzerty Knack MAD (Le Soir) ATV www.nieuwsblad.be MAD (Le Soir) MAD (Le Soir) De Morgen MAD (Le Soir) www.vfl.be De Morgen Les Cahiers de la Semaine De Nieuwe Antwerpenaar Gazet van Antwerpen De Nieuwe Antwerpenaar www.knack.be MAD (Le Soir) De Nieuwe Antwerpenaar www.vogue.it Marius Janusauskas www.interviewmagazine.com Antwerpse Tydinghen www.apen.be Gazet van Antwerpen De Streekkrant H Art Gazet van Antwerpen www.theartserver.org De Standaard De Nieuwe Antwerpenaar De Nieuwe Antwerpenaar De Morgen De Standaard der Letteren www.diskidee.be Gazet van Antwerpen Gazet van Antwerpen De Standaard der letteren www.cobra.be

45

Titel Het jaar der verjaardagen Hij leerde zijn volk voorlezen Agenda Gedichtendag 26 januari 2012 Gedichtendag gewijd aan stroom Agenda Agenda Levende schrijvers Agenda VFL dompelt buitenlandse uitgevers opnieuw onder in Vlaamse kinderboekenwereld De leeuw is van zijn sokkel gedonderd Riche programme 2012 des musées d’Anvers Nottebohmlezing Wonen in dromen Dromen van huizen in een droom van een zaal Helden mijner jeugd - Expo Helden van Hendrik Conscience Agenda: Helden Nottebohmlezing De kisten van Van Gogh Impressions from Anversa 2 Thanks to Raf Simons does Jury Duty L.I.R.E. Schenkingen voor Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Bib toont witte boeken L.I.R.E. Frank Depoorter en Lore Rabaut Art Mural à la Michelangelo Nottebohmlezing Patrick Lateur over Ilias en Odysseus Digitale boekenschatten online op Flandrica In het spoor van Conscience Kinderkunstendag Voorleesfestival Flandrica biedt 425 boekwerken online Vlaanderen de Leeuw Oude Vlaamse manuscripten digitaal toegankelijk gemaakt Op zoek naar Vlaamse Einsteins Dag van de Wetenschap Weg met boeken Lang leve Conscience

Onderwerp 200 jaar Conscience 200 jaar Conscience Nottebohm Revisited Gedichtendag Gedichtendag Nottebohm Revisited Nottebohm Revisited 200 jaar Conscience Nottebohm Revisited Jeugdboekenweek 200 jaar Conscience L.I.R.E. Nottebohmlezing Nottebohmlezing Helden mijner jeugd Helden mijner jeugd Helden mijner jeugd Nottebohmlezing Modestudent-afstudeerproject Modestudent-afstudeerproject Modestudent-afstudeerproject L.I.R.E. Collectie L.I.R.E. L.I.R.E. L.I.R.E. stripmuur Nottebohmlezing Flandrica 200 jaar Conscience Kinderkunstendag Flandrica 200 jaar Conscience Flandrica Dag van de Wetenschap Dag van de Wetenschap 200 jaar Conscience 200 jaar Conscience


Organisatie Directie An Renard

Beleidsondersteuning

Communicatie en publiekswerking

Secretariaat en personeelsbeheer

Financiële administratie

Veiligheid en gebouw

Lezersdiensten (leeszaal, onthaal en magazijnen)

Collectievorming

46

Catalografie en wettelijk depot

Reproductie

Behoud en Beheer

Oude drukken en handschriften


Medewerkers in vast of contractueel dienstverband

Vrijwilligers

Schaal

Aantal

VTE

Substatuut

M/V

A4B A2A B2 C1 C2 C3 D1 D2 D3 E1 E2 Totaal

1 4 2 3 5 3 1 5 3 1 5 33 medewerkers*

1 3.8 2 3 4.6 2.3 1 5.3 2.6 1 4.8 31.4

1 statutair 3 statutair, 1 contractueel 2 statutair 1 statutair, 2 contractueel 4 statutair, 1 contractueel 3 statutair 1 statutair 3 statutair, 2 contractueel 3 statutair 1 contractueel 1 statutair, 4 contractueel 22 statutair, 11 contractueel

1V 2 V, 2 M 2M 2 V, 1 M 3 V, 2 M 3V 1M 4 V, 1 M 3M 1M 3 V, 2 M 18 V, 15 M

* 5 medewerkers hiervan kwamen in de loop van 2012 de bibliotheek versterken; 3 hebben haar verlaten.

Projectmedewerkers en activabanen Schaal A1

Aantal 1

VTE 1

Art. 60-medewerkers Uit In Stage art. 60

47

Substatuut Projectmedewerker Catalografie Oude drukken

M/V 1V

Aantal

M/V

3 2 2

2 M, 1 V 2M 2M

5 vrijwilligers (2 mannen en 3 vrouwen) boden in 2012 voor korte of langere tijd hun diensten aan als vrijwilliger in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Zij hielpen in de leeszaal, de magazijnen, het archief of ondersteunden de werking van het Dotatiefonds voor Boek en Letteren.

Medewerkers per afdeling (vast of contractueel) Afdeling Directie Oude drukken en handschriften Beleidsondersteuning en projecten Collectievorming Catalografie Communicatie en publiekswerking Veiligheid en gebouw Personeel en secretariaat Financiën Leeszaal en onthaal Magazijn Behoud en Beheer Microfilm en digitalisering

Schaal 1 A4B 1 A2A 1 A2A 2 B2, 1 C2 0.8 A2A, 1 C2, 0.8 D3 0.8 C2, 1 C1 1 D1, 1 E2 0.5 C3, 0.8 D2 2 C1 1 A2A, 2 C1, 0.8 C2, 1.8 C3, 2 D2, 1 E2 1 D1, 1 D2, 1 E1, 3 E2 1 A1A, 1 D2, 0.8 D3 1 C2, 1 D3, 1 E2


Stages

Vorming

Stagiair(e)

School/instelling

Type stage

1

GOCI Aarschot

Werkervaringsstage

05/01 – 29/02/2012

Vrijwillige stage

01/02 – 15/05/2012

1 2 1

UA, Informatie- en Bibliotheekwetenschap SCVO Pestalozzi Antwerpen VUB, Archeologie en Kunstwetenschappen

Verplichte kennismakingsstage Verplichte studie-stage, 15 dagen

Periode

01/02 – 31/03/2012 06/02 – 31/05/2012

VSPWbibliotheekschool Gent

Verplichte gesuperviseerde beroeps-praktijk, module E3 (200 u.)

01/10 – 23/12/2012

1

UA, Taal & Letterkunde

Verplichte stage bachelor TFL, 150 u.

01/10 – 23/12/2012

1

UA, Informatie- en Bibliotheekwetenschap

Vrijwillige stage, 180 u.

2

Emmaüs/De Ploeg

Werkervaring TSO (Europees project)

1

Thema Bibliotheek Ambassadors of the book Workshop her-E-bronnen voor de kunstbibliothecaris The battle for books

Aantal medewerkers 2 1 1

Gebouw en Veiligheid EHBO nijverheidshelper bijscholingscursus Duurzame gebouwen voor gebouwbeheerders Gebouwenrondgang voor gebouwbeheerders

6 2 2

PC en administratie

29/10/2012 – 27/05/2013 Loopt door in 2013

Social media workshop eBesluitvorming: CBS en GR: Toelichting Presentatie overschakeling van Office 2003 naar Office 2007 EPM en projectmethodiek CMS: Redacteurs

2 1 1 2 1

Ontwikkeling Heffen en tillen Communicatie op de werkvloer Praten over aanwezigheid op de werkvloer Time management Intensief meerdaagse voor leidinggevenden Spreken voor groepen Teambuilding

48

1 1 1 1 1 1 34


Deelnames aan wetenschappelijke bijeenkomsten

Publicaties door medewerkers

Datum

Activiteit

27/01/2012

Consciencesymposium ter ere van het emeritaat van Piet Couttenier (Universiteit Antwerpen / Nottebohmzaal)

Titel artikel [Review] Dictionary of visual discourse: a dialectical lexicon of terms

Publicatie Art Libraries Journal, vol. 37, no. 1, 2012, p. 50-52

Auteur Peter Rogiest

[Review] Historical dictionary of Baroque art and architecture; Historical dictionary of Rococo art; Historical dictionary of Neoclassical art and architecture; Historical dictionary of Romantic art and architecture

Art Libraries Journal, vol. 37, no. 4, 2012, p. 44-48

Peter Rogiest

Booreiland, Meta Producten en Network Focused Design

META, 2012, 3, p. 28-29

Peter Rogiest

Dode letter(s). De toepassing van het bibliotheekreglement: naar afspraken in plaats van regels

META, 2012, 8, p. 32-34

Peter Rogiest

31/01/2012 1-2/02/2012 10/02/2012 21/03/2012 23/05/2012 1-6/06/2012 24/10/2012 3/12/2012 16/12/2012

Ut pictura liber: Illustrations and Patrons in Enlightenment Books / Miraeus lecture (Michael Suarez) Ambassadors of the Book (Universiteit Antwerpen) Expert meeting ‘Waarheen met boekhistorisch onderzoek?’ (Koninklijke Bibliotheek Den Haag) A Confutation of Grosse Errors and Absurdities, Duelling Calligraphers in the London Book Trade, 1570–1720 / Miraeus lecture (Simran Thadani) Studiedag Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur ‘Lering en Vermaak’ Society for the History of Authorship, Reading and Publishing (Dublin) Illustrated Pocket Diaries / Miraeus lecture (Sandro Jung) Conscienceherdenking / Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde Van kabinet naar museum. De Antwerpse burgemeester Florent van Ertborn (1784-1840) als schilderijenverzamelaar en donateur / Rubenianum lecture (Jozef Glassée)

Presentaties van medewerkers Datum

Presentatie

Presentator / lesgever

18/10/2012

‘Collectiebeheer’ in de cursusreeks ‘Aan de slag met archief en documentatie voor de lokale erfgoedhouder’, uitgaande van Heemkunde Vlaanderen ‘Samenwerken rond collecties’ op de studiedag ‘Groot Onderhoud 2012 | Valoriseer uw collecties’ van FARO

Dirk Van Duyse

19/10/2012

49

An Renard


Aanwinsten & schenkingen

50


Aanwinsten oude drukken

Vijf libretti van opera's uitgevoerd in Antwerpen, eind 17de en begin 18de eeuw. Aan het einde van de zeventiende eeuw kende Antwerpen een opbloeiende operacultuur, die zich spiegelde aan de Parijse opera. De libretti van de opgevoerde operas werden in Antwerpen nagedrukt en vermoedelijk verkocht voor de voorstelling. Ze zijn bijzonder zeldzaam. Aangekocht van een particulier in januari 2012. Nieuwe amoureuse refereynen ende minne brieven, seer ghenoechlijck, ende playsant om lesen / Aerts van Bocxstel, Henrick. – Hantwerpen : by Antoni Tielens, 1582. Cat.nr. 759488 De liefdesgedichten van de Antwerpse rederijker Hendrik Aerts van Bocxstel werden voor het eerst uitgegeven in 1576. Deze tweede editie uit 1582 is bijzonder zeldzaam. Van Bocxstel werd vooral beroemd door zijn schoolboek ‘Spiegel der jonckheyt’ dat tot aan het einde van de achttiende eeuw gebruikt werd. Aangekocht bij antiquariaat Marc Van de Wiele, veiling 10 maart 2012, cat.nr. 461 Veteris hominis per expensa quatuor novissima metamorphosis / Stanihurstus, Guilielmus. – Antverpiae : typis Cornelii Woons, 1670. Cat.nr. 759491 William Stanihurst (1601-1663) was een Belgisch jezuïet van Ierse afkomst. Dit godsdienstige werkje werd geïllustreerd door de Antwerpse graveurs Frederik Bouttats en Philippe Fruytiers. Aangekocht bij Antiquariaat Marc Van de Wiele, veiling 10 maart 2012, cat.nr. 706 Elementa geometriae planae ac solidae ... Item Trigonometria plana, et spaerica ... ad usum seminarii Patavini / Tacquet, Andreas ; Boscovich, Ruggiero Giuseppe (ed.). – Patavii : apud Joannem Manfrè, 1772. Cat.nr. 759834 De Antwerpse jezuïet André Tacquet (1612-1660) schreef verschillende schoolboeken voor het netwerk van colleges dat zijn orde in heel Europa had uitgebouwd. Deze editie werd meer dan 100 jaar na zijn dood uitgegeven in Padua. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16 maart 2012, cat.47 nr.908 Acis et Galatée, pastorale heroique en musique / Campistron, de, Jean Galbert. – Anvers : chez Henry van Dunwalt, 1687. Cat.nr. 759636 + Achile et Polixene, tragedie en musique / Campistron, de, Jean Galbert. – Anvers : chez Henry van Dunwalt, 1688. Cat.nr. 759637 Na de aankoop van vijf Antwerpse operalibretti eerder op het jaar konden in maart opnieuw twee zeldzame boekjes aan die collectie worden toegevoegd. Van geen van deze in totaal zeven Antwerpse edities wordt in België een ander exemplaar bewaard. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16 maart 2012, cat.47 nr.1107

51


Evangelien ende epistelen alsoomen die door 't gheheele jaer op alle sondaghen ende heylighe daghen onder-houdt. – Antwerpen : by Godtgaf Verhulst, 1650. Cat.nr. 759550 Van dit zeldzame Antwerpse devotiewerkje was voorheen geen enkel exemplaar bekend. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.47 nr. 1111 Een hantboecxken van seer schoone catholijcke ghebeden / Verepeus, Simon. – Hantwerpen : by Pauwels Stroobant, 1616. Cat.nr. 759608 Ook dit Antwerpse gebedenboek is in geen enkel ander exemplaar overgeleverd. Simon Verepaeus (1522-1598) schreef enkele bijzonder populaire schoolboeken. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.47 nr.1140 Quae extant omnia; quibus accessit Epitome de moribus Turcarum / Busbequius, Aug. Gislenius. – Londini : ex officina R. Danielis, 1660. Cat.nr. 759620 De Vlaming Ogier Ghislain van Busbeque (1522-1592) was ambassadeur in Constantinopel en één van de weinige Europeanen die op de hoogte waren van het Ottomaanse rijk. Deze zeldzame Londense uitgave toont aan dat zijn werken over de Turkse cultuur in heel Europa gegeerd waren. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.47 nr.1253 La vraie et fidele relation du tremblement de terre en Lisbonne capitale de Portugal, le 1. de novembre M.D.CC.LV. Anvers: dans l'imprimerie d'Hubert Bincken, [1756]. Ingebonden na: La nouvelle méthode raisonnée du blason / Menestrier, C.F. – Lyon : chez Pierre Bruyset Ponthus, 1761. Cat.nr. 759643 Op 1 november 1755 werd de Portugese hoofdstad Lissabon getroffen door een verwoestende aardbeving, met vele tienduizenden doden tot gevolg. De ramp kende een enorme weerklank in Europa, en onder meer de filosofen van de Verlichting bediscussieerden oorzaak en gevolg: zo nam Voltaire de aardbeving op in zijn didactische roman Candide. Ook in Antwerpen werd de catastrofe een belangrijk nieuwsfeit; deze reportage van meer dan 100 bladzijden, vermoedelijk overgenomen uit een Franse editie, werd zes maanden na de aardbeving op de markt gebracht. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.47 nr.1261 Minne brief. Antwerpen : Geraert Bogaert, [18de eeuw]. Cat.nr. 763836 Dit vreemde, vierkante stuk papier, aan twee zijden bedrukt, geïllustreerd, ingekleurd en geplooid, is een extreem zeldzaam stuk. Er lijkt geen enkel ander exemplaar bekend te zijn. Het stuk is een soort liefdesbrief, of misschien een soort spel. Van de Antwerpse drukker Geeraert Bogaert is bijzonder weinig geweten, buiten het feit dat hij in de achttiende eeuw actief was. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.291

52

Vier Lierse drukjes, eind achttiende eeuw. Tegen het midden van de achttiende eeuw begint de boekdrukkunst zich te verspreiden over de kleinere steden van de Zuidelijke Nederlanden. Voorheen waren er in Lier, Turnhout, Diest enzovoort wel boekverkopers actief, maar die drukten zelf geen boeken. Als er nood was aan lokaal drukwerk (bijvoorbeeld voor een broederschap) week men uit naar de meest nabije stad die wel een drukker had. Zo werden in Antwerpen in de zeventiende eeuw af en toe werkjes voor een Liers doelpubliek gedrukt. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.308 Elf handgeschreven stukken (liedjes, gedichten) over de Brabantse Omwenteling Tijdens de Brabantse Omwenteling (1787-1790) kwamen de Oostenrijkse Nederlanden in opstand tegen het centrale gezag, en beleefden onze gebieden voor het eerst zelfbestuur. De revolutie kende een breed maatschappelijk draagvlak, dat werd gevoed door een heuse mediacampagne. In deze periode verschenen er naar schatting tien keer zoveel pamfletten als in andere periodes. Ook liederen en publiek voorgedragen gedichten werden ingezet om de opstand te ondersteunen. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.939 Den Achsten boeck van dese goddelijcke historie ende den lesten van dit derde deel / Maria de Jesus de Agreda. Handschrift : Antwerpen, circa 1700. Cat.nr. 763835 De Mystica ciudad de Dios, een mystiek werk van de Spaanse non zuster Maria van Jezus (1602-1665) was in de achttiende eeuw populair onder vrouwelijke geestelijken. Onze-Lieve-Vrouw zou aan Maria van Jezus verschenen zijn in een visioen en haar haar biografie gedicteerd hebben. Het werk werd verboden omdat het de theorie van de Onbevlekte Ontvangenis vurig verdedigde en daardoor controverse opwekte. Deze Nederlandse vertaling uit het Spaans werd door geestelijke dochter Jacoba Knyff geschonken aan het Antwerpse minderbroedersklooster. Mogelijk was Knyff ook de vertaalster of de kopiiste. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.942 Veritas religionis catholicae, suppositis scripturis & fide in Christum, evidenter demonstrata / Thyrsus Gonzalez de Santalla. Insulis : apud Franciscum Fievet: Antwerpen : prostant ... apud Henr. Thieullier, 1696. Cat.nr. 763785 Dit zeldzame religieuze werkje werd uitgegeven in een samenwerkingsverband tussen François Fievet uit Lille en Hendrik Thieullier uit Antwerpen. Het is een belangrijke aanwijzing dat de Antwerpse drukkers actief aan netwerking deden. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.1189


Remonstrance de la grande Brille, à la petite = Onderwysinghe vanden grooten Bril, aen den kleynen / Anvers : par Abraham Verhoeven, 1622. Cat.nr. 763546 De Antwerpse drukker Abraham Verhoeven staat bekend als de uitvinder van de krant, wat niet helemaal correct is. Wel is Verhoeven de eerste die in de Zuidelijke Nederlanden systematisch en op grote schaal gedrukte nieuwsberichten verspreidde, zoals hier over de inname van de schans Papenmuts op 29 december 1622. Deze inname werd vergeleken met de inname van fort Den Briel in 1572. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.48 nr.1205 Histoire de la guerre de Flandre / Famianus Strada, P. du-Ryer (vert.). Anvers : chez la veuve de Barthelemy Foppens, 1705. Cat.nr. 767631 De geschiedenis van de Tachtigjarige Opstand door de Italiaanse pater Famiano Strada bleef gedurende de hele 17de en 18de eeuw populair, ondermeer omdat het de enige goede beschrijving was vanuit katholiek standpunt. Deze Franse vertaling werd gedrukt in Antwerpen, en was nog niet bekend. Aangekocht op veiling van Henri Godts, 16-10-2012, cat.nr. 141 Epitome sermonum / Joannes Ferus. Antverpiae : in aedibus Arnoldi Birckmanni, 1562. Cat.nr. 767900 Deze prekenbundel van de Duitse dominicaan Johann Wildt (latijn: Ferus) werd in 1561 uitgegeven en het jaar nadien heruitgegeven in Antwerpen. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1089 De sacro altaris mysterio, libri sex / Innocentius III. Antwerpiae : apud Joannem Steelsium, 1540. Cat.nr. 767901 De middeleeuwse paus Innocentius III (1160-1216) schreef enkele theologische werken die in de middeleeuwen veel succes kenden. De Duitse humanist en tegenstander van de reformatie Joannes Cochlaeus (1479-1552) bezorgde deze editie, die in Antwerpen verscheen. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1090 Propugnaculum christiani dogmatis, de vera & corporali praesentia [...] in sacramento eucharistiae / Ponetus, Petrus. – Antwerpiae : apud Joannem Bellerum, 1565. Cat.nr. 767903 De Ieperse karmeliet Pieter Ponnet verzamelde een aantal theologische teksten over de ware aanwezigheid van Christus in de Eucharistie. Dit was een belangrijk punt van discussie tussen katholieken en protestanten. De teksten werden uitgegeven in Antwerpen in 1565, één jaar voor de Beeldenstorm daar uitbarstte. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1091

53

Homiliae in evangelia feriarum quadragesimae juxta literam / Royardus, Joannes. – Antverpiae : in aedibus Joan. Steelsii, 1557. + Homiliae in omnes Epistolas feriales quadragesimae juxta literam / Royardus, Joannes. - Antverpiae : in aedibus Joannis Steelsii, 1561 + Enarratio passionis domini nostri Jesu Christi, secundum utriusque Testamenti scripturas / Royardus, Joannes. – Antverpiae : in aedibus Joannis Steelsii, 1560. Cat.nr. 767919 Deze verzameling van drie prekenbuldens van Joannes Royardus is een bijzonder zeldzame Antwerpse uitgave. Van de middelste is geen enkel ander exemplaar bekend, van de twee andere telkens slechts één. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1092 Epistolae familiares propter singularem elegantiam, & argumenti materiam scholis & adolescentium studijs / D. Erasmus. – Antverpiae : ex officina Joannis Loei, 1552. Cat.nr. 767925 De brieven van Desiderius Erasmus werden in de late renaissance beschouwd als ideale voorbeelden van hoe een brief er moest uitzien. Geselecteerde brieven werden dan ook al gauw gebruikt in het onderwijs, zoals in dit zeldzame Antwerpse schoolboek uit 1552. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1117 Drie liturgische werken, ondermeer: Missale Romanum, ex decreto sacrosancti concilii Tridentini restitutum, ac Pii V. pont. max. iussu editum. – Antverpiae : sumptibus Martini Nutii, et Ioannis Keerbergii, 1599. Cat.nr. 767989 Na het Concilie van Trente, waarbij de liturgie hervormd moest worden, waren alle religieuze instellingen verplicht om hun boeken te vervangen. Erg lucratief voor de boekdrukkers, en dan vooral voor Christoffel Plantijn die erin slaagde het monopolie voor het Spaanse rijk in de wacht te slepen. Maar ook zijn concurrenten wisten een graantje mee te pikken, zoals bewezen wordt door dit zeer zeldzame exemplaar van een missaal, gedrukt door de samenwerkende drukkers Jan van Keerbergen en Martinus Nutius. Er was van deze editie geen exemplaar in België bekend! Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1144 Alle particulariteyt vande veroveringhe vande stercke stadt Grevelingen door sijne keyserlijcke hoocheydt, met het ghene den 14. 15. ende 16. deser aldaer ghepasseert is. – Antwerpen : by Guilliam Verdussen, [1652]. Cat.nr. 767928 Na de dood van krantenuitgever Abraham Verhoeven waren er verschillende Antwerpse drukkers die nieuwsberichten verkochten. Eén van hen was Guilliam Verdussen, die gedurende een bepaalde periode ook een echte krant uitgaf. Van die krant zijn maar heel weinig afleveringen overgeleverd, en ook de losse nieuwsberichten die Verdussen uitgaf zijn bijzonder zeldzaam. Dit is het enige bekende exemplaar van een reportage over de herovering van Grevelingen door de Spanjaarden. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1188


Antiphonarium Romanum secundum novum breviarium recogniti. Antverpiae : J. Trognaesius, 1611. Een antifonarium is een boek dat in de kerk gebruikt wordt bij het zingen van de psalmen. In deze indrukwekkende band (waarschijnlijk afkomstig uit Beringen) zitten zowel het winter- als het zomerdeel samen ingebonden. Het is erg zeldzaam dat beide delen samen voorkomen. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr. 1201 Sanctitas, et scientia sacerdotalis / Houbraken, Judocus. – Antverpiae : typis Jacobi Woons, 1674. Cat.nr. 767939 Zeldzame, Antwerpse editie van een boekje dat Judocus Houbraken schreef om priesters te helpen bij hun pastorale arbeid. Aangekocht op veiling The Romantic Agony, 16-03-2012, cat.49 nr.1218 Epitome da vida, e acçoens de Dom Petro entre os reys de Castella o primeiro deste nome / João Nunez da Cunha – Lisboa : na officina de Antonio Craesbeck de Mello, 1666. Vlaanderen zond ook in de zeventiende eeuw zijn zonen uit. Ondanks de sluiting van de Schelde in 1585 bleef Antwerpen een belangrijke handelspartner in het enorme Spaans-Habsburgse rijk. Antonius van Craesbeeck trok naar Portugal, waar hij een drukkerij opzette. Hij fungeerde als tussenpersoon voor uitgevers van bij ons. Aangekocht op de veiling van Alain Ferraton, 21-09-2012, cat.nr. 98

Dertien programma’s en aankondigingen van toneelopvoeringen uit de achttiende eeuw. Men denkt vaak dat de rederijkerstraditie bij het begin van de zeventiende eeuw verdween, maar niets is minder waar. In steden, maar ook in tal van dorpen bleven gezelschappen actief die theater brachten. Helaas is daarvan bijzonder weinig materiaal overgebleven. Deze aankoop van dertien programma’s is een aanvulling op de aankoop van 2011 toen een collectie aankondigingen van schooltoneel werd aangekocht. Aangekocht bij antiquaar Wim de Goeij, november 2012

Twee achttiende-eeuwse almanakjes, zogezegd gedrukt in Antwerpen. Zogezegd? Inderdaad, de drukkersadressen zijn verdacht en de inhoud wijst erop dat de boekjes waarschijnlijk in West-Vlaanderen zijn gedrukt. Een almanak bestaat meestal uit drie delen: de almanak zelf, een prognosticatie met voorspellingen, en een kroniekje met een overzicht van (een deel van) de wereldgeschiedenis. Het boekje van 1745 is uitgegeven bij de 'erfgenamen van Verdussen', inderdaad een belangrijke Antwerpse uitgeversfamilie die ook almanakken drukte. Het gaat zogezegd om de 'erfgename van Godtgaf Verdussen'. Een Godtgaf Verdussen is in de geschiedenis echter niet bekend. Het lijkt erop dat een drukker die anoniem wenste te blijven, zich heeft verscholen achter een bekende naam (Verdussen) en zich indekte door de voornaam Godtgaf te verzinnen. En dan bovendien nog het boekje aan diens erfgename toe te schrijven. Het almanakje uit 1759 vergroot de verwarring nog. Het is uitgegeven te Antwerpen bij Godgaf Verhulst. Dat is wel degelijk een bestaande Antwerpe drukker, maar hij stierf reeds in 1700. Godgaf Verhulst (de echte dan) zou wel eens de inspiratiebron geweest kunnen zijn voor de voornaam van de nietbestaande Godtgaf Verdussen, die 14 jaar eerder het andere almanakje uitgaf. Aangekocht bij antiquariaat Garcia, 10 december 2012 Drie boekjes uit de zestiende en zeventiende eeuw. Dit weinig opvallende lot van drie boekjes die niets met elkaar te maken hebben, is vooral belangrijk door de uitgave van de werken van Julius Caesar, gedrukt in Amsterdam in 1621. Het supralibros op de band is dat van Franciscus Paschasius (Frans Paschier) van den Cruyce, burgemeester van Antwerpen in 1656. Hij was ook heer van Aartselaar en eigenaar van kasteel Cleydael. Zijn zoon, kleinzoon én achterkleinzoon waren eveneens burgemeesters van Antwerpen. Aangekocht op de veiling van Henri Godts, 11-12-2012, cat.nr. 292

Compendium grammaticae Graecae / Ceporinus, Jacobus. – Antuerpiae : excudebat Joannes Loeüs, 1550. Cat.nr. 769051 Met dit schoolboek leerde de Antwerpse jeugd in het midden van de zestiende eeuw Grieks. Het is niet verwonderlijk dat dit het enige bekende exemplaar is: ook vandaag nog hebben schoolboeken enorm te lijden onder hun gebruik, en overleven ze zelden het schooljaar. Aangekocht van Marcus de Schepper, december 2012

54


Opvallende aanwinsten moderne drukken

1. Aangekocht op een veiling In de loop van 2012 konden opnieuw enkele hiaten in de collectie worden aangevuld dankzij gerichte aankopen op volgende veilingen: - The Romantic Agony (Brussel): - 16&17-03-2012: nrs. 425, 547, 553, 554, 555, 627, 695; - 15&16-06-2012: nrs. 384, 417, 591; - 16&17-11-2012: nrs. 558, 697, 698. - Librairie Alain Ferraton: - 20-04-2012: nrs. 1147, 1161, 1173; - 22-06-2012: nrs. 471, 703, 1015. - Van de Wiele (Brugge): - 05&06-10-2012: nrs. 519, 520, 522, 525, 531, 553, 573, 577, 589, 594, 601, 632. - Librairie des Éléphants (Brussel): - 08-09-2012: nr. 200. Dit zijn de opvallendste aanwinsten: Antwerpen, geschilderd en geschreven : een symbiose / Monika Van Paemel ; ill. André Goezu. - Antwerpen : Kredietbank, 1995. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 766704. Uitgave ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de oprichting van de Kredietbank met een gelegenheidstekst van Monika Van Paemel. De grafische vormgeving werd verzorgd door Roger Vandaele en André Goezu. Bevat naast de losbladige uitgave eveneens vijf extra aquatinten, vier koperplaten, een map met een toespraak van A. Vertongen (gedelegeerd bestuurder Kredietbank) en een kopie van het verhaal van Monika van Paemel, het programmaboekje, briefwisseling tussen allerlei betrokkenen aangaande het project “60 jaar Kredietbank”, twee tentoonstellingsfolders van André Goezu, één omslag met twee foto's (met Monika Van Paemel), en een biografische nota van Monika Van Paem en André Goezu. Het geheel in blauwe, linnen een foedraal. De cassette en de band werden vervaardigd door Boekbinderij Jansen te Edegem. Oplage: 110 exemplaren, telkens in het colofon gesigneerd door auteur en kunstenaar, zijnde 60 exemplaren (nrs. 1-60) gereserveerd voor de Kredietbank, 40 exemplaren (nrs. I-XL) bestemd voor de handel, en 10 exemplaren (nrs. A-J) gereserveerd voor de auteur en de etser. Nr. 2. Aangekocht op de veiling van Marc Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 601). Belle chair : onze poèmes inédits / Émile Verhaeren ; ill. Aristide Maillol. - Paris : Pelletan, 1931. - 34 p. : ill. Cat.nr. 766685. Oplage: 225 exemplaren. Nr. 75.

55


Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 525). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1583, nr. 11016. Les campagnes hallucinées / Émile Verhaeren ; ill. Franck Brangwyn. - Paris : Helleu & Sergent, 1927. - 118 p. : ill. Cat.nr. 766682. Oplage: 240 exemplaren. Nr. 181. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 519). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1584, nr. 11022. Les campagnes hallucinées / Émile Verhaeren ; ill. Camille Berg ; edit. Henri Jonquières. Paris : Editions de l’Equipe, 1945. Cat.nr. 759054. Oplage: 393 exemplaren (1-393), naast 25 exemplaren (I-XXV) voor de medewerkers. Nr. 191. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 maart 2012 (lot 554). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1584, nr. 11023. Catalogue de la troisième exposition. - [Bruxelles, impr. Vve Monnom, 1896]. Cat.nr. H 113845. Tentoonstelling van La Libre Esthétique te Brussel, van 22 februari tot 30 maart 1896. Voorkaft van Theo Van Rysselberghe. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 november 2012 (lot 697). Catalogue de la quatrième exposition. - [Bruxelles, impr. Vve Monnom, 1897]. Cat.nr. H 113845. Tentoonstelling van La Libre Esthétique te Brussel, van 25 februari tot 1 april 1897. Voorkaft van Theo Van Rysselberghe. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 november 2012 (lot 698). De eeuwige voorlopigheid / Karel Boullart en Freddy Decreus ; ill. Jean Bilquin. - [S.l. : s.n.], 1992. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 766693. Bibliofiele uitgave in het teken van kunstenaar Jean Bilquin. Titel varieert: Over de eeuwige voorlopigheid : afscheid en begroeting. Oplage: 55 exemplaren, waarvan nummers 1 tot 20 voorzien zijn van een aparte, genummerde en gesigneerde zeefdruk die met de hand werd bijgekleurd. Genummerd en gesigneerd in het colofon door de kunstenaar. Nr. 11. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 553).

56

Le fait accompli / ed. Marcel Mariën. - Bruxelles : Les Lèvres nues, 1968-1975. Cat.nr. 759152 . Bevat nummers 1 (april 1968) t.e.m. 135 (maart 1975), ingebonden in drie banden. Het merendeel van de afleveringen zijn monografieën van de hand van Paul Colinet, Camille Goemans, Paul Joostens, Paul Nougé, René Magritte, Marcel Mariën, Louis Scutenaire,... en o.a. door hen geïllustreerd. In deze collectie zijn eveneens 12 nummers van de nieuwe serie van Les lèvres nues ingebonden, namelijk de nummers 15, 30, 40, 55, 65, 80, 100, 107, 110, 120, 130 et 134. Oplage tussen de 50 en de 125 exemplaren. Dit is het exemplaar van directeur Marcel Mariën. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 maart 2012 (lot 547). Goddelijke verbeelding / Karel van de Woestijne ; ill. Jules Van Ael. - Antwerpen : Standaard, 1943. - 75 p. : ill. Cat.nr. 766691. Oplage: 300 exemplaren. Nr. 105. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 632). La guirlande des dunes / Émile Verhaeren ; ill. H. Cassiers. - Paris, Piazza, 1927. - 130 p. : ill. Cat.nr. 759046. Oplage: 1.100 exemplaren waarvan 775 exemplaren “sur vélin de Rives”. Nr. 663, gesigneerd en gedateerd door H. Cassiers. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 maart 2012 (lot 553). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1586, nr. 11038. Laatste brief rondom liefde en dood : gericht aan Eleonore Vigenon / Jef Geeraerts ; ill. André Goezu. - [S.l.] : Vrienden van de Zwarte Panter, 1992. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 766688. Eleonore Vigenon (1938-2008) was sinds 1978 de echtgenote van Jef Geeraerts. Oplage: 75 exemplaren, waarvan 60 exemplaren genummerd 1-60, 10 exemplaren voor de medewerkers genummerd I-X, en 5 exemplaren buiten handel genummerd HC1-HC5. Bevat vier originele kleur-koperetsen met aquatinten, genummerd en gesigneerd door André Goezu. De koperetsen werden op de eigen persen van de kunstenaar getrokken, en werden vernietigd na de druk. In het colofon gesigneerd door Andre Goezu, in de tekst door Jef Geeraerts. Met opdracht van Andre Goezu aan A. Vertongen op de titelpagina. Losbladige uitgave in de originele olijfgroene map. Nr. 38. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 577). La Libre Esthétique : catalogue de la dix-huitième exposition à Bruxelles du 18 mars au 23 avril 1911 / voorwoord Maurice Denis ; omslag en ill. Theo Van Rijsselberghe. – Bruxelles : Veuve Monnom, 1911. - 44 p. : ill. Cat.nr. H 113845. La Libre Esthétique was een Belgische kunstenaarsgroep die in 1893 werd opgericht als opvolger van Les XX, de groep die door interne twisten ten onder was gegaan. Initiatiefnemer en mecenas was de Brusselse jurist Octave Maus, die ook de gangmaker van Les XX was. Spreekbuis bleef Maus’ tijdschrift L' Art Moderne. De eerste tentoonstelling


van La Libre Esthétique vond plaats op 14 februari 1894, de laatste was in 1914. Plannen om het na de Eerste Wereldoorlog voort te zetten, werden ten gevolge van Maus’ overlijden in 1919 niet verwezenlijkt. Deelnemers aan het achttiende salon waren o.a. A. Giacometti, E. Laermans, G. Lemmen, Th. Van Rysselberghe, Rik Wouters,… Tot het beschermcomité behoorden o.a. de auteurs Georges Eekhoud, Max Elskamp, Maurice Maeterlinck en Émile Verhaeren. Het voorwoord van Maurice Denis handelt over Henri-Edmond Cross, aan wie in de tentoonstelling een retrospectieve was gewijd (samen met Charles Van der Stappen). Th. Van Rysselberghe verzorgde niet alleen de omslag, maar zorgde eveneens voor diverse versieringen doorheen de catalogus. Aangekocht op de veiling van Librairie Ferraton (Brussel) op 22 juni 2012 (lot 703). Nieuwjaarswensen van Gustaaf Christiaan De Bruyne / André Viane. - Antwerpen : Esco, 1992. - 118 p. : ill. Cat.nr. 766679. Bevat een originele afdruk van een burijngravure van Gustaaf C. De Bruyne. Oplage: 150 exemplaren, waarvan 26 exemplaren “genaamtekend” door de auteur (A-Z) en 124 genummerde exemplaren (1-124). Nr. 49. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 573). Pentateuch : vijftien aquatinten / André Goezu ; inl. Julien Klener ; vert. Lineke Buijs en Marianne Storm. - Antwerpen : Pandora, 1997. - [Z.p.] : ill. - ISBN 90-5325-079-4. Cat.nr. 766699. Oplage: 70 exemplaren, zijnde 15 luxe-exemplaren genummerd I-XV, 70 exemplaren genummerd 1-70 (30 in het Nederlands en 40 in het Frans) met 15 kleuraquatinten, en 15 medewerkersexemplaren genummerd HC1-HC15. Alle kleuraquatinten zijn gesigneerd door de kunstenaar, en door hem gedrukt op de eigen handpers. Met foedraal. De teksten van binnenwerk en foedraal werden uitgevoerd door het zeefdrukatelier van Roger Vandaele te Antwerpen. De Hebreeuwse lettertekens werden in 1562 voor Christoffel Plantijn gegraveerd door Guillaume Le Bé en ter beschikking gesteld door het Museum Plantin Moretus. Genummerd en gesigneerd in het colofon. Nr. 48. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 589). Poèmes / Émile Verhaeren. - Harlem : Enschedé, 1930. - 174 p. Cat.nr. 766692. Oplage: 76 exemplaren, genummerd 0-75, naast 7 exemplaren voor de medewerkers. Met volgende losse toevoegingen: portret van Émile Verhaeren door C. Drotz (genummerd 2/25); een tekening toegeschreven aan Theo Van Rysselberghe, en een brief van Émile Verhaeren aan een medewerker. Met foedraal. Nr. 74, gedrukt voor Henri Le Boeuf. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 531).

57

La princesse Madeleine / Maurice Maeterlinck ; houtsneden E.-H. Tielemans. - Bruxelles : Société de bibliophiles “Les Cinquante”, 1923. - 188 p. : ill. Cat.nr. 768510. Met losse katernen, bevat gekleurde illustraties. Oplage 50 exemplaren. Nr. 29, gedrukt voor Charles Herbiet. Aangekocht op de veiling van Librairie des Éléphants (Brussel) van 8 sept. 2012 (lot 200). Het slapende huis / Camille Lemonnier ; vert. Titia Gorter ; ill. Joris Minne. - Amsterdam : Prometheus, 1926. - 137 p. : ill. Cat.nr. 766934. Oplage: 75 exemplaren. Nr. 38. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 594). Sporen / Hugo Claus ; ill. Karel Appel. - Wommelgem : Den Gulden Engel, [1987]. Cat.nr. 759069. “Volgens de auteur ontstond deze editie zonder zijn medeweten” (Zie: Hugo Claus: voor twaalf lezers en een snurkende recensent; p. 209, nr. 172). Oplage van 10 genummerde exemplaren met één van de gedichten in handschrift en één reliëfdruk van het bandornament van K. Appel (hier nog 1 extra aanwezig). Titelpagina gesigneerd door H. Claus. Bevat een “vluchtige reconstructie” van een samenspraak tussen H. Claus en een verzamelaar van diens werk over de ontstaansgeschiedenis van deze “piratenuitgave”. Het geheel in een foedraal in grijs uitgeverslinnen geïllustreerd door K. Appel. Nr. 1. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 maart 2012 (lot 425). Les tendresses premières / Émile Verhaeren ; ill. H. Cassiers. - Paris : Piazza, 1942. - 105 p. : ill. Cat.nr. 768979. Met kleurenillustraties, en met een aparte suite met de zwart/witversie van de 25 tekeningen uit het boek. Oplage: 180 exemplaren. Nr. 169. Aangekocht op de veiling van Librairie Ferraton (Brussel) op 22 juni 2012 (lot 703). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1588, nr. 11049. Les villages illusoires / Émile Verhaeren ; gravures Henry Ramah. - Leipzig : Insel, 1913. 63 p. : ill. Cat.nr. 763468. Oplage: 230 exemplaren. Bevat 15 gravures van Henry Ramah. Nr. 97. Aangekocht op de veiling van Libraire Alain Ferraton van 20 april 2012 (lot 1173). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1588, nr. 11051. Les villes à pignons / Émile Verhaeren ; etsen J. Celos. - Le Vésinet : Dancette, 1946. - 124 p. : ill. Cat.nr. 766695. Losbladige uitgave. Oplage: 250 exemplaren. Nr. 123. Aangekocht op de veiling van Marc Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 520). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1588, nr. 11055.


Les villes à pignons / Émile Verhaeren ; litho’s Georges Laporte. - Montceau-les-Mines : Cercle des Bibliophiles Anavoizard, 1971. - 162 p. : ill. Cat.nr. 759076. Oplage: 250 exemplaren (1-198), naast 25 exemplaren (I-XXV) voor de medewerkers (“artisans du livre”). Nr. 4 Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 maart 2012 (lot 555). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 1875-1975 (1992), dl. 2, p. 1589, nr. 11056.

3. Nieuw drukwerk in de marge.

Les villes tentaculaires / Émile Verhaeren ; ill. Frank Brangwyn. - Paris : Helleu & Sergent, 1919. - 178 p. : ill. Cat.nr. 766684. Oplage: 230 exemplaren. Nr. 181. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (bijgevoegd bij lot 519). Zie ook: L. Monod, Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes, 18751975 (1992), dl. 2, p. 1589, nr. 11057.

Een jager in de sneeuw / Leo Pleysier ; houtsneden Nicholas Meersschaert. - Kalmthout : De Carbolineum Pers, 2012. - 15 p. : ill. Cat.nr. 764738. Kortverhaal van Leo Pleysier over een beklijvende jeugdherinnering, een varkensslacht op de ouderlijke boerderij. Het is geschreven op verzoek van De Carbolineum Pers. Daarmee is het zijn tweede uitgave bij deze pers, na Een grensgeval in 1989 (zie cat.nr. 718704). Bibliofiele uitgave, met de hand gezet en met de handpers gedrukt. De vier tweekleuren houtsneden van Nicholas Meersschaert zijn eveneens met de handpers gedrukt. Oplage 50 genummerde en door auteur en illustrator gesigneerde exemplaren. Nr. 43.

Vingt poèmes / Émile Verhaeren ; ill. Valerius De Saedeleer ; medew. Roger Hebbelinck. [S.l.] : Terres Latines, 1947. - 115 p. : ill. Cat.nr. 766694. Oplage: 200 exemplaren. Bevat de ex-librissen van Tony Herberts en van Aloys Vertongen. Nr. 66. Aangekocht op de veiling van Van de Wiele (Brugge) van 5 en 6 oktober 2012 (lot 522). Zeven gedichten / Jan Van Nijlen. - Maastricht, Boosten & Stols, 1924. - [Z.p.]. Cat.nr. 767891 – 310 euro. Oplage: 25 genummerde exemplaren. Nr. 11. Aangekocht op de veiling van The Romantic Agony van 16 en 17 november 2012 (lot 558).

2. Vluchtelingenkranten. Bij Antiquariaat van Overstraten uit Bergen-op-Zoom kocht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in februari 2012 een kostbare collectie vluchtelingenkranten uit 1914-1915 aan. Het gaat om twee titels, beiden uitgegeven door Arthur De Gers die zijn kantoor had in de Boschstraat 68 in Bergen-op-Zoom: - de eerste acht nummers van Journal des réfugiés : organe quotidien des réfugiés belges en Hollande, verschenen tussen 15 en 23 oktober 1914 (zie EHC B 118375); - de volledige collectie van 208 nummers van L’echo d’Anvers : organe officiel des réfugiés belges en Hollande, verschenen tussen 10 oktober 1914 en 5 mei 1915 (zie EHC 758630). Van de eerste titel had de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience toevallig de nummers 9 en 10, waardoor het hier om een aanvulling van de collectie gaat. Van de tweede titel waren géén exemplaren in bezit. Beide titels, uniek en waardevol voor het historisch erfgoed, zijn gemicrofilmd en gedigitaliseerd.

58

3.1. Carbolineum Pers Alsof / Charles Ducal. - [Kalmthout : De Carbolineum Pers], 2012. - [Z.p.]. Cat.nr. 764017. Sonnet uitgegeven ter gelegenheid van het feest voor zijn zestigste verjaardag, te Leuven op 15 mei 2012. Met de hand gezet en met de handpers gedrukt in 160 exemplaren.

Levende verberrent upde Vrijdachmaert : hoe een loslippigheid in Compostella twee Gentse moordenaars op de brandstapel bracht / Jan Van de Vivere. - Kalmthout : De Carbolineum Pers, 2010. Cat.nr. 764020. Uitgave van een fragment uit de Chronicke van Ghendt. Het werd in het academiejaar 20102011 ingebonden door de cursisten van de Afdeling Kunstambacht Boekbinden van de Academie voor Plastische Kunsten Genk. Oplage: 70 exemplaren. Nr. 63. De liefde is gelijck een zee : 48 onbekende drank- en liefdesliederen uit de achttiende eeuw / ill. Isabelle Vandenabeele. - Kalmthout : De Carbolineum Pers, 2012. - 169 p. : ill. Cat.nr. 763597. Op de Brusselse boekenveiling van Henri Godts van 12 oktober 2010 kocht Boris Rousseeuw een beduimeld handschrift met 52 Vlaamse drank- en liefdesliederen uit de achttiende eeuw, naast een honderdtal Franstalige liedjes. 48 Vlaamse liedjes bleken onbekend te zijn, en werden met de hand gezet en met de handpers gedrukt als 175ste uitgave van De Carbolineum Pers. Isabelle Vandenabeele sneed speciaal voor deze uitgave 36 houtblokken, eveneens met de handpers afgedrukt. De oplage bedraagt 50 in het colofon genummerde en gesigneerde exemplaren, alle in kalfsperkament gebonden. De exemplaren van de negentien intekenaars zijn op naam gedrukt. Nr. 24, gedrukt voor de EHC, Antwerpen. Naar buiten met die tong! : wellustige sonnetten / Pietro Aretino ; vertaald en bezorgd door Geerten Meijssing en Jan-Paul van Spaendonck ; pentekeningen Jimi Dams. Kalmthout : De Carbolineum Pers, 2012. - 2 dln. (156 p.) Cat.nr. 757455 De zestien Sonetti Lussuriosi van de Italiaanse Renaissance-auteur Pietro Aretino verschenen voor het eerst in 1527 en werden prompt door de katholieke kerk op de index van verboden boeken geplaatst. Desondanks werden de Sonetti een klassieker van de


Europese erotische literatuur. Deze nieuwe Nederlandse vertaling bestaat uit de originele Italiaanse sonnetten, gevolgd door een getrouwe vertaling door Jan-Paul van Spaendonck en een vrijere door Geerten Meijsing. Ze schreven tevens een uitvoerig nawoord, en Jimi Dams maakte er erotische pentekeningen bij. De initialen zijn in kleur. Het uitvoerig nawoord over Aretino en zijn brutale sonnetten is losbladig en zit in een apart, kleiner boekje. Beide delen zitten in een schuifdoos. Oplage: 55 genummerde exemplaren (1-50 en I-V). Door beide vertalers gesigneerd in het colofon. Exemplaar gedrukt voor “Erfgoedbibl. Antwerpen”. Nr. 15. Jan-Paul van Spaendonck schreef het volgende over de totstandkoming: “[…] Tot op een koude winterdag in 2012. Het jaar daarvoor waren we bezig geweest met het vertalen van de Sonnetti Lussuriosi van Pietro Aretino. Een lente lang, terwijl de bloesems zich roze uitvouwden en weer van de bomen sneeuwden, bogen we ons, vaak met de tong in de wang, over de edelporno van de Renaissancistische arbiter elegantiae, en bestookten elkaar met scabreus gescandeerde telefoontjes en e-mails, tot we geen cazzo of potta meer konden zien. We schreven er een zwierig nawoord bij en stuurden alles op, per post en digitaal, naar Boris Rousseeuw, die er een bibliofiele uitgave van zou maken. Drie seizoenen later was het boek klaar en moest het worden gesigneerd. Ik had mijn krabbel al gezet. Die van Geerten (een krabbel mag je dat niet noemen, men kan rustig spreken van een signatuur) zou hij in Syracuse toevoegen. Maar het lot, in de gedaante van de tragische en ontijdige dood van zijn zuster, bracht hem naar Nederland, zodat ik op een middag kon toezien hoe hij zijn vulpen, gevuld met Ionisch blauwe inkt, op het linnenpapier zette. Boris Rousseeuw reikte mij een droogstempel aan om de gesigneerde vellen te vervolmaken. Ik klemde het apparaat, dat een werking heeft die vergelijkbaar is met die van een perforator, om het papier en drukte stevig, met beide handen. Ik maakte het los, en daar stond het, in reliëf, het oude beeldmerk van Joyce & Co. Plotseling voelde ik me alsof ik in een jeugddroom was beland.” Van der mollen feste / Jacques Kruithof. - Wildert : De Carbolineum Pers, 2004. - [Z.p.] Cat.nr. 764019. Van der mollen feste is een ballade van Anthonis de Roovere (ca. 1415-1482), een “dodendans” die hij rond 1450 te Brugge schreef. Deze bundel bevat acht gedichten geïnspireerd op deze ballade. Oplage: 60 in het colofon genummerde en gesigneerde exemplaren. Nr. 23. Vroeger / L.H. Wiener ; houtsneden Nicholas Meersschaert. - Kalmthout : De Carbolineum Pers, 2012. - 15 p. : ill. Cat.nr. 766514. L.H. Wiener schreef dit nieuwe kortverhaal in mei 2012. Bibliofiele uitgave, met de hand gezet en met de handpers gedrukt. Oplage: 50 genummerde, gesigneerde en in marmerpapier gebonden exemplaren. Nr. 43.

59

3.2. Dick Wessels Het eiland M / tekst en beeld Lies Van Gasse. - Antwerpen : Vlaamse Maat, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768504 (Demian). Bibliofiele uitgave gedrukt in drie kleuren. Lies Van Gasse maakte voor deze uitgave linosnede’s die een eenheid vormen met de tekst. De vormgeving is van Dick Wessels. Het is een leporello dat zich ontsluit als een landkaart. Aan de lezer om er de weg in te vinden Oplage 75 genummerde en gesigneerde exemplaren, waarvan er 50 voor de handel werden bestemd. De voorstelling vond plaats op 21 oktober 2012 in Antiquariaat Demian (Antwerpen). Nr. 18. 3.3. Walter Siemons I'm possible / impossible / Walter Siemons. - Antwerpen : S&S, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 766374. Oplage: 33 genummerde exemplaren, genummerd en gesigneerd in het colofon. Nr. 7. Nooit nu of nooit / Frank Heirman. - Antwerpen : S&S, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 767902. Oplage: 45 genummerde exemplaren. Nr. 17.

4. Ander bijzonder drukwerk. 4.1. Atalanta Pers Over land / gedichten Frans Budé ; foto’s René Bakker. - Baarn : Atalanta Pers, 2012. [Z.p. : ill. - (Elementen ; 2) Cat.nr. 759078. Onafhankelijk van elkaar brachten dichter F. Budé en beeldend kunstenaar R. Bakker respectievelijk onder woorden en in beeld wat het element aarde voor hen betekent. F. Budé schreef speciaal voor deze uitgave een reeks van 16 gedichten. R. Bakker maakte, zo veel mogelijk in zijn directe omgeving, vele foto’s waaruit een kleine selectie in deze bibliofiele uitgave is opgenomen. Oplage: 40 exemplaren, zijnde 1-35 naast I-III voor de medewerkers en hc 1-2 die buiten de handel bleven. Elk exemplaar werd in het colofon dubbel gesigneerd. Nr. 22. 4.2. Bert Bevers Ontmoet de dichter / tekst Wim van Til en Johanna Jacobs ; ill. Gerrit Westerveld. Bergen op Zoom: Kleinood & Grootzeer, 2012. - 64 p. : ill. - ISBN 978-90-76644-64-6. Cat.nr. 767404 (Kleinood & Grootzeer). Bevat gedichten van 50 dichters – o.a. Bert Bevers, Francis De Preter, Joris Iven en Willem M. Roggeman – die optraden in het Poëziecentrum Nederland, evenals 50 prenten van Gerrit Westerveld. De eerste druk bedraagt 400 exemplaren waarvan de eerste 100


exemplaren zijn genummerd en door Gerrit Westerveld zijn gesigneerd, en bovendien een originele prent uit de serie bevatten. Het gedicht bij de prent die aan het EHC-exemplaar is toegevoegd, is van Bert Bevers en is getiteld Weinig namen heeft de droom; het is gesigneerd en gedateerd door Gerrit Westerveld en gesigneerd en gedateerd door Bert Bevers. Nr. 61. Van binne n’uit : Kende gij me nie, kende gij me wel? Zeg dan mar 's wie, as ik 't oe nie vertel / Bert Bevers ; ill. Maart Franken. - Antwerpen : Bevers; [2012]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 758105 (Bert Bevers). Bibliofiele uitgave van dichter Bert Bevers en beeldend kunstenaar Mart Franken. De editie bestaat uit elf gedichten en elf tekeningen die op de een of andere manier met Vastenavend te maken hebben. Ze zijn alleszins allemaal voorzien van een motto dat uit een Bérgs Vastenavendliedje afkomstig is. De uitgave bevat daarnaast een losse, genummerde en gesigneerde ets met een handgeschreven gedicht evenals een losse, genummerde en gesigneerde tekening. Oplage: 11 exemplaren, gesigneerd en genummerd in het colofon. Nr. 10. 4.3. De Gebeten Hond Gen(i)us : mythen & goden / Frans Boenders ; ill. Lode Laperre en Karel Dierickx. - [S.l.] : De Gebeten Hond, 2012. - [Z.p.] : ill. - ISBN 9789080161641. Cat.nr. 766612 (Openbare Bibliotheek Harelbeke). Publicatie ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Frans Boenders. De oplage bedraagt 350 exemplaren (zie ook EHC 765324), waarvan 20 Romeins genummerde exemplaren (I-XX) die als luxe-edite verschenen. Deze zijn in het colofon gesigneerd door de auteur en de beeldende kunstenaars. Bevat een losse kleurenaquarel van Karel Dierickx (afgebeeld op de stofwikkel) en een losse inkttekening van Lode Laperre. Het geheel zit in een foedraal. Nr. XII. 4.4. De Slegte (Antwerpen) Gestameld liedboek / Erwin Mortier. - Amsterdam : De Bezige Bij, 2011. - ISBN 978-90234-6409-9. Cat.nr. 756550. Naast de commerciële uitgave (cat.nr. 752023) verschenen er – in samenwerking met boekhandel-antiquariaat De Slegte (Antwerpen) – ook 30 genummerde en gesigneerde luxeexemplaren. Ze werden met de hand gebonden in verschillende sierpapieren met bewerkt Vlaams linnen door Pau Groenendijk Mooie Boeken (Amsterdam). Zes geletterde exemplaren bleven hors commerce. Erwin Mortier maakte foto’s van zijn originele handschrift. Elk boek kreeg hiervan een originele, gesigneerde print ingestoken. Het geheel werd vervat in een beletterde schuifdoos. Nr. 10.

60

4.5. Druksel (Johan Velter) Animula : twaalf zielgedichten voor Christine D'haen / Paul Claes. - Gent : Druksel, 2011. - [Z.p.]. Cat.nr. 760308. De Vlaamse dichteres Christine D'haen stierf op 3 september 2009. Twee jaar na haar overlijden publiceert Paul Claes deze bibliofiele bundel als een eerbetoon aan een groot kunstenares, aan een cultuurmens en een dankbaarheid om wat geweest is. Hij baseerde zich daarvoor op de Twaalf grafgedichten voor Kira van Kasteel (1950-1975) van Christine D'haen (gepubliceerd in de bundel Onyx, zie EHC 506741), geschreven naar aanleiding van de dood van een vriendin. De oplage bedraagt 126 exemplaren: 100 Arabisch genummerde exemplaren zijn bestemd voor de verkoop, 26 geletterde exemplaren zijn voorbehouden voor de uitgeverij. Alle exemplaren zijn gesigneerd door de dichter. Nr. 60. Baudelaise / Jan Lauwereyns en Shoichiro Iwakiri ; illustratie Elly Strik. - Gent : Druksel, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 764222. Jan Lauwereyns begon het gedicht Baudelaise en vroeg de Japanse dichter Shoichiro Iwakiri, in Japan een Baudelaire-specialist, om samen een dialooggedicht te schrijven. De tekst werd in het Frans geschreven en door Jan Lauwereyns in het Nederlands vertaald. Elly Strik maakte speciaal voor deze uitgave de prent Ici-bas. Deze werd op de binnenzijde van het omslag afgedrukt. In het laatste schutblad maakte de kunstenaar een insnede, waarmee ze een hoofdthema van haar werk (onthullen, verhullen) demonstreert. Oplage: 226 exemplaren, 200 genummerde bestemd voor de uitgeverij en 26 geletterde voorbehouden voor de uitgeverij. Elk exemplaar werd in het colofon genummerd en gesigneerd door de auteurs en de kunstenaar. Nr. 84. Dertien wijzen om naar een merel te kijken / Wallace Stevens ; vertaald door Paul Claes. - Gent : Druksel, 2012. - [Z.p.]. Cat.nr. 760304. Dit is de vertaling van het modernistische gedicht Thirteen ways of looking at a blackbird van Wallace Stevens. Van Wallace Stevens is dit een tweede gedicht dat Druksel uitgeeft: in 2006 vertaalde Erik Spinoy al The poem that took the place of the mountain (EHC 747266). De oplage bedraagt 126 door Paul Claes gesigneerde exemplaren: 100 Arabische genummerde exemplaren werden bestemd voor de verkoop, 26 geletterde exemplaren bleven voorbehouden voor de uitgeverij. De vormgeving van het binnenwerk en de kleur van de titelloze omslag werden geïnspireerd door de Alfred A. Knopf-editie van The collected poems of Wallace Stevens. Nr. 137. Geheimhouding van het gepasseerde : een oproep tot zwijgen / Saskia de Jong. - Gent : Druksel, 2012. - [Z.p.] Cat.nr. 767161. De vormgeving is een herinnering aan modernistische manifesten uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Het futuristisch manifest van F.-T. Marinetti (1909) sloeg toentertijd in als een bom. Saskia de Jong heeft het futuristisch manifest van Marinetti naar deze tijd “vertaald”. Als bijvoegsel werd het Manifeste du futurisme opgenomen, geprint op roze


papier. De oplage bedraagt 156 exemplaren: 130 arabisch genummerde exemplaren werden bestemd voor de verkoop, 26 geletterde exemplaren werden voorbehouden voor de uitgeverij. Alle exemplaren werden gesigneerd door de auteur.

handschrift van de dichter. Henri Hemelsoet en Eric Levert drukten de etsen. Gedrukt door Rein Ergo die ook instond voor ontwerp en afwerking. Nr. 21. 4.7. Firmin Van der Poorten

Thirteen ways of looking at a blackbird = Dertien wijzen om naar een merel te kijken / Wallace Stevens ; vert. Paul Claes. - Gent : Druksel, 2012. - [Z.p.] Cat.nr. 760304. De oplage bedraagt 126, door Paul Claes gesigneerde exemplaren: 100 Arabisch genummerd, en 26 geletterd (voorbehouden voor de uitgever). Nr. 37. Waartoe : een gedicht / Laurens Vancrevel. - Gent : Druksel, 2011. - [Z.p.]. Cat.nr. 760311. Waartoe: een gedicht van Laurens Vancrevel – de auteursnaam voor de uitgever Laurens Van Krevelen – is een antwoord op de Hölderlin-vraag “wozu Dichter in dürftiger Zeit”. De bundel situeert zich binnen de traditie van het Nederlandse surrealisme maar is evenzeer een absorberen van en uiting geven aan internationale tendensen. De oplage bedraagt 156 genummerde en gesigneerde exemplaren: 130 exemplaren bestemd voor de verkoop, en 26 geletterde exemplaren voor de uitgeverij. Nr. 48. Zone / Guillaume Apollinaire ; vert. Paul Claes. - Gent : Druksel, 2012. - [Z.p.] Cat.nr. 767162. Honderd jaar na de eerste publicatie van het gedicht – een van de allereerste Franse avantgardeteksten – werd het vertaald door Paul Claes. De vormgeving van het binnenwerk volgt enigszins het “brutalisme” van het gedicht zelf: een zachte regelloosheid. De laatste woorden van het gedicht zijn “Soleil cou coupé” (“Ont hoofde zon”): in de papieren omslag zit de zon gevangen. Oplage: 126 exemplaren: 100 werden Arabisch genummerd, en 26 geletterd bestemd voor de uitgever. Alle exemplaren zijn door de vertaler gesigneerd in het colofon. Nr. 38. 4.6. Ergo Pers Giotto’s hemel = Giottos Himmel / gedichten Stefan Hertmans ; etsen Karel Dierickx ; vert. Marlene Müller-Haas. - Gent : Ergo Pers, 2012. - [Z.p.] : ill. - Met drie etsen van Karel Dierickx en één handgeschreven tekst van Stefan Hertmans. Cat.nr. 763439. In de gedichten van Stefan Hertmans ontvouwt zich een Toscaans of Umbrisch landschap; Giotto, Piero della Francesca, Luca Signorelli, Il Perugino, Pinturicchio en Fra Angelico “verleiden het paradijs met schoonheid van de hel”. Voor de etsen liet Karel Dierickx zich inspireren door sinopia-tekeningen van Italiaanse schilders uit de vroege Renaissance, Piero della Francesca, Giotto, Buonamico Buffalmacco. Giotto's hemel is een tweetalige uitgave en verschijnt in een beperkte oplage van 36 Arabisch genummerde exemplaren, in het colofon genummerd en gesigneerd. Twaalf exemplaren, Romeins genummerd van I tot XII, werden gereserveerd voor de kunstenaars; zes exemplaren, geletterd van A tot F, voor de medewerkers. Bij elk exemplaar hoort een suite met drie door de kunstenaar genummerde en gesigneerde etsen en een

61

Parlando / Jean-Paul van der Poorten ; gedichten Firmin van der Poorten. - Aalst : Van der Poorten, 2011. - 111 p. : ill. Cat.nr. 756720 (Jean-Paul van der Poorten). Voorgesteld op zondag 11 december 2011 in ’t Gasthuys - Stedelijk Museum Aalst ter gelegenheid van de 60e verjaardag van Jean-Paul van der Poorten, gekoppeld aan een tentoonstelling t.e.m. 23 december 2011 (zie ook Zing de lof van de liefde). In dit kunstboek staan alle werken van de deelnemende kunstenaars afgebeeld, en bevat een origineel werk van Jean-Paul van der Poorten. Zing de lof van de liefde / gedichten Firmin van der Poorten ; linosneden Ronald Ergo. Aalst : Van der Poorten, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 756723 (Jean-Paul van der Poorten). Losbladig album met vier linosneden van Ronald Ergo bij vier gedichten van Firmin van der Poorten. Voorgesteld op zondag 11 december 2011 in ’t Gasthuys - Stedelijk Museum Aalst (zie ook Parlando). Nr. 6. 4.8. Frank-Ivo Van Damme 10 uit 100 van Boccaccio’s Decamerone / inl. Frans Denissen ; ill. Frank Ivo Van Damme ; samenst. Joke Van den Brandt ; vert. Peter Rosemeyer e.a. - Antwerpen : Kalligrafia, [2012]. - 35 p. : ill. Cat.nr. 768075 (Kalligrafia). Ter gelegenheid van de 80e verjaardag van graficus Frank Ivo Van Damme verscheen deze bibliofiele map met tien originele erotische kopergravures in passe-partout. De gravures werden gedrukt op de handpers door Marieken van Damme. Voor het begeleidend boek schreef Frans Denissen een inleiding waarin hij Boccaccio plaatst in een historische context en waarbij hij eveneens de Decamerone belicht. Deze tekst werd ook gepubliceerd in vertaling, namelijk het Duits (vert. Peter Rosemeyer), Engels (Richard Foqué), Frans (Henri Floris Jespers), en Italiaans (Emiliano Manzillo). Het boek dat bij de map gevoegd werd bevat verkleinde reproducties van de gravurs, en verscheen in een oplage van 400 exemplaren. De oplage van de map is beperkt tot 40 genummerde en gesigneerde exemplaren. Nr. 9. 20 jaar Exlibris / red. Henri Floris Jespers, Joke van den Brandt en Gert Vingeroets ; houtgravure Frank-Ivo van Damme. - Kapellen : Exlibris, 2009. - 39 p. : ill. Cat.nr. 760028 (Culturele Kring Exlibris). Deze bibliofiele uitgave kwam tot stand ter gelegenheid van het twintigjarig jubileum van Exlibris en als hulde aan bibliofiel en Exlibris-bezieler John Bel (1925-2008) die geportretteerd wordt door Henri-Floris Jespers. De rol “achter de schermen” van Joanna Bel (°1925) wordt belicht door Joke van den Brandt. Frank-Ivo van Damme sneed een houtgravure met als thema “Lezen” bij een gedicht van Yuan Mei (1716-1797),


gekalligrafeerd door Joke van den Brandt. Erik Vlaminck hield op woensdag 22 juli deze bibliofiele editie boven de doopvont houden in Taverne Rochus te Deurne. Oplage : 250 exemplaren, zijnde 200 genummerd 1-200 en 50 genummerd I-L. Nr. 169. Frank-Ivo Van Damme / Frank-Ivo Van Damme.- Turnhout : Historische Drukkerij, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768037 – Schenking (Historische Drukkerij). Nr. 14. Map met de tekst “Boekdrukkunst” van Frank-Ivo Van Damme met uitleg over de bijhorende prent. Naar aanleiding van het vijfjarig bestaan van de Historische Drukkerij sneed Frank-Ivo Van Damme een nieuwe houtblok dat de evolutie van de drukkerij doorheen de eeuwen weergeeft. Deze door de kunstenaar gesigneerde en genummerde prent werd op 100 exemplaren afgedrukt op handgeschept papier. Nr. 14. 4.9. Hugo Claus De courte mémoire : waar het geheugen ophoudt / Hugo Claus ; Jean-Luc Outers ; vertaling Hilde Keteleer. - Bruxelles : La Pierre d’Alun, 2011. - 75 p. : ill. - ISBN 978-287429-092-3. Cat.nr. 763480 (De Slegte Antwerpen). Tweetalige bibliofiele uitgave. Map met losse, genummerde bladen. Dit is de 58e uitgave in de collectie van La Pierre d’Alun. Oplage: 600 exemplaren, waarvan 13 exemplaren genummerd en gesigneerd in het colofon en voorzien van een zeefdruk, genummerd en gesigneerd door Albert Pepermans (nrs. I-XIII). Daarnaast bezit de EHC ook nog een gewone uitgave (nr. 297, cat.nr. 759135). Nr. VII. In De Morgen van 23 november 2011 schreef Eric Min in het artikel Hommage aan Hugo Claus het volgende over deze uitgave: ”Hoe schrijf je over sterven en vergeten? Hoe geef je aan waar het geheugen ophoudt – is het een moment of een plek? Hoe schets je een man die zijn eigen hoofd onder zijn arm draagt, als om het niet te verliezen - terwijl de tekenaar heel goed weet dat de dingen en de woorden hem een voor een ontglippen? In het met veel liefde uitgegeven boekje De courte mémoire / Waar het geheugen ophoudt heeft de Brusselse galeriehouder en uitgever Jean Marchetti een korte tekst van Jean-Luc Outers en de mooie vertaling die Hilde Keteleer ervan heeft gemaakt, samengebracht met (de laatste?) tekeningen van Hugo Claus. Outers heeft zijn verhaal, dat even goed een relaas van Claus' uitvaartplechtigheid als een bijwijlen ontroerend in memoriam is, in juni 2008 voorgelezen voor het project Radioboeken van DeBuren. Vandaag is het dus als boek beschikbaar, vormgegeven volgens het huisrecept van Marchetti's eenmansuitgeverij La Pierre d'Alun: als een verzameling niet-ingebonden katernen in een omslag, op stevig papier en in een beperkte oplage. De bibliofiele editie past wonderwel bij het thema. Zoals Claus zijn woorden kwijtraakte, dreigen de bladeren hun evenwicht te verliezen en uit je handen te waaieren. Zoals "zijn schitterende gedichten die hij als losse blaadjes naar het publiek gooide" tijdens de laatste voorleessessies. Van de schouwburg waar het lichaam van de dichter was opgebaard, "een monumentaal aquarium" waarover de overledene nog een keer de regie voerde, gaat het heen en weer naar de laatste maanden van de auteur - met de gaten en rafels van zijn overlopende geheugen - en naar de lunch in het havenrestaurant op de drempel van de zelfgekozen dood. Zie hem daar zitten met zijn verwilderde blik, achter

62

het glas van dat andere aquarium. Outers' hommage wordt behoedzaam ondersteund door zijn vertaalster. Een opmerking over Claus' moeder krijgt bij Keteleer een treffende tournure: "Il aimait ses dents magnifiques" wordt "Zij had het mooiste gebit van al zijn vrouwen". Ja, dat mag.” Fabels / Hugo Claus ; ill. Albert Pepermans ; inl. Johan Wambacq. - S.l. : Pepermans, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759280 (De Slegte Antwerpen). In 1990 en 1995 realiseerden Claus en Pepermans samen drie projecten. De werken die daaruit voortkwamen, werden nu voor het eerst samen gebracht in een reeks “guerrillatentoonstellingen”. Daarnaast hernam en herwerkte Pepermans de thema’s en de beelden uit de drie projecten in een nieuw tableau – in totaal zestig werken – en in een boek. De tentoonstelling – die slechts enkele dagen duurt – begon in Antwerpen (13-15 mei 2011) en ging daarna op reis door België en Nederland. Zie ook het artikel “Fabels van Albert Pepermans en Hugo Claus” in De Standaard van 12 mei 2011. Oplage: 100 exemplaren. Gesigneerd en genummerd op de titelpagina. Nr. 83/200 (sic). 4.10. Jeroen Brouwers De Verliefden / Jeroen Brouwers ; frontispice Robert Cox. - [Amsterdam : De Veerpers], 1998. - 14 p. Cat.nr. 760092 (Fokas Holthuis). De tekst werd geschreven in Zutendaal, voorjaar 1997, als vriendelijke hommage aan Fernand Victor Toussaint van Boelaere (1875-1947), vijftig jaar na zijn overlijdensdatum. Oplage van 120 genummerde en gesigneerde exemplaren. Bevat een genummerde en gesigneerde ets van Rob Cox. Nr. 33. 4.11. Leonard Nolens Kolos / Leonard Nolens. - Terhorst : Prop, 2009. - [Z.p.] (Koppermaandagreeks ; 23) Cat.nr. 767159 – (Fokas Holthuis). Kolos is een niet eerder gepubliceerd gedicht, dat door Ser J.L. Prop werd gezet en gedrukt. De oplage bedraagt 125 exemplaren. 4.12. Literarte Goya / Claude Krijgelmans. – S.l.] : Literarte, 2011. – [Z.p.] : ill. Cat.nr. 760934. Negentiende bibliofiele uitgave van Literarte vzw. Claude Krijgelmans schreef zeven teksten bij zeven etsen van Goya. Oplage: 135 genummerde en door de auteur gesigneerde exemplaren, waarvan nrs. 1-125 bestemd zijn voor de leden en voor de bijkomende verkoop, en nrs. I-X voorbehouden zijn voor de medewerkers, recensies en voor het archief. Nr. 60.


4.13. Luc Fierens

4.15. Michel Seuphor

Crash / Luc Fierens. - Weerde : Tonerworks, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 760094. Kunstenaarsboek. Oplage: 75 exemplaren. Nr. 26.

L’autre côté des choses / Michel Seuphor. - [S.l.] : Audouin, 1975. - [Z.p.] Cat.nr. 767506 (Antiquariaat Tonen). Oplage: 300 exemplaren, naast 26 exemplaren “hors commerce”. Genummerd en gesigneerd in het colofon. Nr. 24.

Paesaggio : book conceived during an artist residency in November 2011 at the Emily Harvey Foundation in Venice / Luc Fierens. - [S.l.] : Red Fox Press, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 764931. Oplage: 100 exemplaren. Nr. 2. “Revolution” / Linda Pelati en Luc Fierens. - Weerde : Fierens, 2010. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 760095. Kunstenaarsboek. Oplage: 21 exemplaren. Nr. 20. La superiorita : found poetry / Fulvio Ravagnani ; medew. Luc Fierens. - Lissone : Edizione Boîte, 2012. (Boîte : scatola d'arte, d'idee, di studi e di altri pensieri ; 9). Cat.nr. 764935. Losbladige uitgave in kartonnen doos. Oplage: 50 exemplaren, gesigneerd door Luc Fierens. Nr. 21. 4.14. MER Paperkunsthalle Fake star / Parcifal. - [S.l] : MER Paperkunsthalle, 2011. - [Z.p.] : ill. - ISBN 978-9490693-27-5. Cat.nr. 767966 (Standaard Boekhandel). Deze uitgave is digitaal gedrukt. Op die manier kan kunstenaar Parcifal Neyt, in elk exemplaar en telkens op een andere plaats, één ster toevoegen aan het Omega Centauri cluster. Deze toegevoegde ster is ongeveer zo groot als een in de lucht geworpen appelsien. Oplage: 100 exemplaren, door de kunstenaar Parcifal Neyt gesigneerd en genummerd. Nr. 16. Me / Parcifal. - [S.l] : MER Paperkunsthalle, [2012]. - [Z.p.] : ill. - ISBN 978-94-90693-282. Cat.nr. 767967 (Standaard Boekhandel). Deze uitgave is gebaseerd op “face recognition software”, waarbij het programma bepaalt wat de graad van gelijkenis is tussen twee gezichten. Deze gelijkenis wordt uitgedrukt in procenten. Oplage: 100 exemplaren, door de kunstenaar Parcifal Neyt gesigneerd en genummerd. Nr. 16. [Zonder titel] / Parcifal. - [S.l] : MER Paperkunsthalle, [2012]. - [Z.p.] : ill. - ISBN 978-9490693-29-9. Cat.nr. 767965 (Standaard Boekhandel). Deze uitgave visualiseert de langst mogelijk lijn doorheen België. Oplage: 100 exemplaren, door de kunstenaar Parcifal Neyt gesigneerd en genummerd. Nr. 20.

63

O Wilde & onvervalschte pracht / Guido Gezelle ; voorwoord Luc Martens ; nawoord Piet Couttenier ; ill. Rik De Keyzer, Michel Seuphor en Geert Vanallemeersch. Roeselare : [s.n.], 1999. - Cat.nr. 759939 (Fokas Holthuis). Bibliofiele uitgave naar aanleiding van het Gezellejaar met 20 gedichten van G. Gezelle – geselecteerd door Piet Couttenier – en grafisch werk van Rik De Keyzer (twee originele zeefdrukken), Michel Seuphor (twee originele etsen) en Geert Vanallemeersch (twee originele etsen). De prenten en gedichten werden op de handpers gedrukt en typografisch verzorgd dooor Rik De Keyzer in het grafisch atelier “Paragon - Limited Art Editions” (Gent). Het geheel werd gebonden in een een linnen boekband door Johan Van Houcke. Oplage: 240 genummerde (genummerd: 1-200, I-XXV en A-O) en door de drie kunstenaars gesigneerde exemplaren. Nr. 58. 4.16. Octave Scheire (Adam de Eerste en/of Octave de Achtste) De kerf in je wang / gedichten Luuk Gruwez ; etsen Karel Dierickx. - Gent : Octave de Achtste, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 757322. Voorgesteld op zondag 11 december 2012 in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (Gent). Oplage: 36 exemplaren, genummerd 1-36, en zes Romeins genummerde exemplaren (I-VI) bestemd voor de medewerkers. Bij elk exemplaar hoort een suite van vijf zwart-witetsen, gesigneerd en genummerd door Karel Dierickx. In het colofon gesigneerd door auteur en kunstenaar. Nr. 4. … Vier / citaten en creaties van Marc Angeli, Alex Michels, Dave Meijer en Paul Bourgeois. - Gent : Adam de Eerste en Octave de Achtste, 2012. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 757321. Voorgesteld in de loop van januari 2012 als aandenken van het zesde tentoonstellingsjaar in Huize St. Bonaventura te Gent. Alle creaties zijn genummerd en gesigneerd. Het boekbindwerk is verzorgd door Mark Plas. Oplage: 36 exemplaren, genummerd 1-36, en zeven op naam gedrukte en Romeins genummerde exemplaren (I-VII) bestemd voor de medewerkers. Gesigneerd door de vier kunstenaars in het colofon. Nr. 6.


4.17. Paul Van Ostaijen Zum nachdenken für Herrenreiter / Franz Kafka = Tot overwegen voor hereruiters : gedrukt voor Jan Erik Bouman / Paul van Ostaijen ; lino’s Lidwien Dister. - [Utrecht] : Hinderickx & Winderickx, 2007. - 14 p. : ill. + 1 losse bijlage. Cat.nr. 764982 (Minotaurus Boekhandel). Paul van Ostaijen vertaalde in het sterfjaar van Franz Kafka (1924) vijf prozagedichten uit diens debuutbundel Betrachtung (1913), die een jaar later onder de titel Tot overwegen van hereruiters verschenen in Vlaamsche Arbeid (jg. 15, nr. 5-6, mei-juni 1925; zie cat.nr. B 22862). Ze werden opgenomen in verzameld werk-edities van van Ostaijen en verschijnen hier voor het eerst samen met de originelen. Deze uitgave is verlucht met vier linosneden van Lidwien Dister. Van de 80 exemplaren werden er 30 opgenomen in een feestbundel, het Kafka-boek voor Jan Erik Bouman; 50 verschenen er in een losse oplage. Van die 50 zijn er 10 in halfleer gebonden door Boekbinderij Phoenix. 4.18. Willem M. Roggeman Brussel, getekende stad / gedichten Willem-M. Roggeman, Frans-Jos Verdoodt en Simon Vinkenoog ; lied Johan Verminnen ; voorwoord Herman Liebaers ; ill. Bert De Keyser. [S.l. : s.n., 1982]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759294 (Willem M. Roggeman). Losbladige map met vijf litho’s, drie gedichten en één lied. De litho’s zijn gedrukt op de handpers door Bert De Keyser, Hugo Spriet en Jan Verheyden; de teksten zijn gedrukt op een handpers door Fernand, Daniël en Frederik Van Lierde; de partituur is gezeefdrukt door Frans Pirrhijn; de mappen zijn vervaardigd door handboekbinderij A.C.G. Koningin Fabioladorp (Deurne); de opmaak is van Jan Verheyden. Oplage: 50 exemplaren genummerd 1-50, en 15 exemplaren genummerd I-XV H.C. Alle exemplaren zijn gesigneerd door de auteurs van de litho’s, gedichten, lied en inleiding (voor het respectievelijke blad), en door Bert De Keyser gesigneerd en gedateerd (“25 maart 1982”) in het kolofon. De bijhorende map is met rood linnen bedekt en heeft een groene omslagrand, de titel is aangebracht in gouden letters. Nr. 2. Hier wonen de woorden / Willem M. Roggeman. - Bergen op Zoom : Kleinood & Grootzeer, 2012. - 54 p. – ISBN 978-90-76644-60-8 (Kleinood & Grootzeer). Deze dichtbundel is vormgegeven en met de hand gemaakt door graficus/uitgever Gerrit Westerveld. Oplage: 100 genummerde en gesigneerde exemplaren. Nr. 47. Lichaamstaal / Willem Roggeman ; ill. Gerrit Westerveld. - Bergen op Zoom : s.n., 2010. [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759291 (Willem M. Roggeman). Blad met een gedicht van Willem M. Roggeman met ernaast een illustratie in drie kleuren van de Nederlande kunstenaar Gerrit Westerveld. Oplage: 30 genummerde exemplaren, gesigneerd door auteur en kunstenaar. Nr. 1.

64

Liefdesgedicht / Willem M. Roggeman ; ill. Willem Mechnig. - [S.l. : s.n., s.a.]. - 1 p. : ill. Cat.nr. 759382 (Willem M. Roggeman). Blad handgeschept papier met een met de hand geschreven en gesigneerd gedicht en een gesigneerde diepdrukets van de Aalsterse kunstenaar Willem Mechnig. Oplage: 6 exemplaren. Nr. 2. Het gedicht is ook gepubliceerd in de bundel Sneeuwblindheid (EHC C 209208:67). Memoires / Willem [M.] Roggeman ; ill. Roland Monteyne. - [S.l. : s.n., s.a.]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759291 (Willem M. Roggeman). Bibliofiele uitgave met vijf onuitgegeven gedichten van Willem [M.] Roggeman en vijf litho’s op steen getekend door Roland Monteyne. Kartonnen map met zwart linnen overtrokken. Geplande oplage: 35 exemplaren (genummerd 1-30 en I-V); dit is evenwel het enige exemplaar dat werd gerealiseerd! Zonder nummer. Repetitions / Willem M. Roggeman ; ill. Marcase ; vert. Eric Dickens, Heinz Schneeweiss en Evelyne Wilwerth. - Brugge : Galerie Roussel, 1993. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759383 (Willem M. Roggeman). Losbladige map met zes gedichten van Willem M. Roggeman en zes genummerde en gesigneerde kunstwerken van Marcuse, gedrukt in combinatie van lithografie en zeefdruk in vijf drukgangen. Drie bladen bevatten respectievelijk de Engelse, Duitse en Franse vertaling van de opgenomen gedichten. Gedrukt in de grafische afdeling van het Glorieux-Instituut te Oostakker. Deze uitgave werd op zaterdag 13 maart 1993 publiek gemaakt in het Vlaams Cultureel Centrum De Brakke Grond (Amsterdam). Oplage: 35 exemplaren, waarvan nrs. 130 bestemd voor de handel en nrs. I-V buiten reeks, telkens gesigneerd door dichter en kunstenaar. Nr. 2. Wilde vleugels / gedichten Willem M. Roggeman en Hugues C. Pernath ; teksten Ron Van de Vyver en Jas; ill. Ron Van de Vyver, Guy Vandenbranden en Jas. - [S.l.] : Jacob Jordaens Art Center, 1999. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759386 (Willem M. Roggeman). Losbladige map met één gedicht van respectievelijk Willem M. Roggeman en Hugues C. Pernath, een tekst van respectievelijk Ron Van de Vyver en Jas, en één genummerde, gesigneerde en gedateerde zeefdruk van respectievelijk Ron Van de Vyver, Guy Vandenbranden en Jas. Oplage: 50 exemplaren en 10 EA-exemplaren, genummerd I-X. Nr. I. De zichtbare stem / Willem M. Roggeman ; ill. Cyr Frimout en Guy Leclercq. Antwerpen/Gent : Editions A-Z, 1989. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 759385 (Willem M. Roggeman). Deze publicatie verscheen op 7 januari 1989 naar aanleiding van de tentoonstelling “Cyr Frimout en Guy Leclercq : recente schilderijen” in de galerie Mercatore te Antwerpen. Losbladige map met twee gedichten van Willem M. Roggeman en twee door Cyr Frimout en Guy Leclercq handgekleurde lithografieën. Druk lithografieën: Henri Hemelsoet (Gent); druk teksten: Joz. Imschoot (Gent). Oplage: 26 geletterde exemplaren A-Z, telkens gesigneerd in het colofon door dichter en beide kunstenaars. Nr. C.


4.19. Wim De Cock Bibliofiel alfabet / Wim de Cock. - [Sint-Niklaas : Eigen beheer], 2012. Cat.nr. 764883 (Antiquariaat Secundus). Twee maal gevouwen omslag met één gedrukt vel. Er worden 26 letters afgebeeld, telkens in combinatie met een “boeken”-figuur gedrukt in rood en zwart: een moderne centsprent voor de ware liefhebber. Het colofon vermeldt: “Initialen gesneden in schijfjes van een kleine buxusstam. De vorm van de letter en de grillige omtrek van ieder schijfje hebben mee het concept bepaald. Deze kleine houtsneden werden, rij per rij, met de hand gedrukt.” Ook het omslag heeft een toepasselijke houtsnede met een citaat van Villon meegekregen: “Ce que j'ay escript est escript.” Genummerde en gesigneerde oplage van 40 exemplaren. Nr. 6. 4.20. Zegwerk Interval / Doina Ioanid ; vert. Jan H. Mysjkin. - Gent : Zegwerk, 2012. - [Z.p.]. Cat.nr. 760647. Oplage: 30 genummerde exemplaren. Nr. 13. 4.21. De Zwarte Panter Partie de campagne / Jan Vanriet ; medew. Marc Didden. - [S.l.] : Ludion, 2012. - ISBN 978-94-6130-064-5. Cat.nr. 766378. Verschenen naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in De Zwarte Panter (Antwerpen), van 8 augustus t.e.m. 28 oktober 2012. De begeleidende tekst is van Marc Didden, de vormgeving is van Thomas Soete. Bevat een reeks van 71 aquarellen, gebaseerd op de gelijknamige korte film van Jean Renoir uit 1936 en het werk van diens vader, kunstschilder Auguste Renoir. Deze film gaat over het plattelandsuitstapje van een Parijs middenstansgezin. De aquarellen van Vanriet bevatten tevens actuele, soms autobiografische thema’s. Van deze uitgave verscheen – naast de commerciële uitgave (cat.nr. 766377) – eveneens een aparte bibliofiele editie op 25 exemplaren met een door de kunstenaar ontworpen foedraal dat in een aparte map twee originele werken op papier bevat.

vertrouwen dat het Beest nu dood is”. Dit is een dierenparabel over de Tweede Wereldoorlog in de vorm van een stripverhaal, voor het eerst in Frankrijk verschenen in 1945 als La bête est morte. De nazi’s figureren als wolven en de Italiaanse medestrijders als hyena's, strijdend tegen o.a. bulldogs (Engelsen) en bizons (Amerikanen), en de onschuldige maar strijdbare eekhoorntjes en konijntjes (het Franse volk) daartussen in. The historye of Reynart the Foxe / William Caxton ; medew. J.A.W. Bennett. Cambridge : Paradine, 1976. [Z.p.]. Cat.nr. 768231. Oplage: 100 exemplaren. Zwart lederen band met goudstempeling op beide platten en op de rug. Goud op snee. In kartonnen foedraal. Nr. 40. Lis patrikiu : poema / Ioganna Volvfganga Gëte (Goethe) ; ill. Wulgelma Kaulbacha (Wilhelm von Kaulbach). - S.-Petersburg : Marska, 1901. - 235 p. : ill. Cat.nr. 768250. Zeer verzorgde halflederen band. Bordeauxkleurig leer en gemarmerd roze gemarmerd papier. Enkel de rug is tussen de ribben versierd met een vlechtmotief en met de titel in goudstempeling. Kunstmap Anton Pieck 100 jaar geleden geboren, 19 april 1895 : originele kunstmap met dertien houtgravures / inl. Bert Peleman, Wim van Kuyck en Hans Vogelesang ; houtgravures Gerard Gaudaen. - Nijlen : Kunstvereniging De Vrienden van Anton Pieck ; Kunst Uitgeverij Kimonart, 1995. - [Z.p.] : ill. - ISBN 90-70817-11-X. Cat.nr. 768645. Losbladige uitgave, samengesteld ter ere van de honderste verjaardag van Anton Pieck. Bevat 13 originele, genummerde en gesigneerde houtgravures van Gerard Gaudaen die in het teken staatn van Reinaert. Oplage: 450 genummerde en gesigneerde exemplaren, en 26 exemplaren gemerkt van A tot Z. Met handtekening van B. Peleman, W. van Kuyck, H. Vogelesang en G. Gaudaen. Nr. 159. Reinaard de Vos : middeleeuwsch dierenepos in zeventien zangen / Prudens Van Duyse ; ill. L. Richter. - Roeselare : De Seyn-Verhougstraete, 1987. - 207 p. : ill. Cat.nr. 768212. Prijsband in zwart linnen, imitatie lederen band, met gouden vignet op voorplat waarin wapenschild en eronder een banderol met de tekst: “Athenée Royal de Tournai”. Titel en geaccentueerde “ribben” op de rug in goudstempeling.

4.22. Reinaert-collectie Gielen De Reinaert-collectie van Wim Gielen, die najaar 2011 in het bezit kwam van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (zie jaarverslag 2011), werd in de loop van oktober t.e.m. december 2012 verwerkt met 1.394 gecatalogeerde titels tot gevolg. Hierbij enkele voorbeelden, ter illustratie van de rijkdom van deze collectie: Het beest is dood! : de wereldoorlog bij de dieren / tek. Calvo ; vert. W. van MuldersChrispeels. - Arnhem : S. Gouda Quint ; D. Brouwer en Zoon, 1946. - 2 dln. in 1 bd. : ill. Bevat: 1. Het beest is losgebroken en 2. Het beest is verslagen. Cat.nr. 768211. Het colofon vermeldt: “Gedurende de bezetting ontworpen en in vrijheid uitgevoerd door Victor Dancette in de lommerijke dreven van Veśinet” en “Afgedrukt in 1946 in het

65

Reinaert de Vos naar de verschillende uitgaven van het middeleeuwsche epos herwrocht / P.F.W.H. Everaers. - Ter Hole : Antiquariaat Secundus, 1997. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768281. Oplage: 125 Arabisch genummerde en gesigneerde exemplaren, bovendien zijn er enkele Romeins genummerde voorzien van een “vachtje” en een foto van A. van der Vossen. Nr. IV. Reynaert de Vos / Omar Van Meervelde. - Antwerpen : Tonen, 2001. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768338. Losbladige uitgave. Negen originele kopergravures uit Le Renard ou le proces des bestes (Brussel, 1739). Oplage: 10 Romeins genummerde exemplaren. Nr. VIII.


Reynaert de Vos : spreuken en gezegden / samenst. F. van den Berg ; ill. E. Ausloos. Middelburg : Merlijn, 1978. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768268. Verschenen ter gelegenheid van een tentoonstelling van E. Ausloos en R. Van Akelijen te Middelburg. Oplage: 400 exemplaren, met de hand genummerd van 101 tot 500. De losbladige luxe-editie in een linnen map bevat vier etsen, en verscheen in een oplage van 100 exemplaren, genummerd van 1 tot 100 en gesigneerd door de etser. Bovendien werden vijf luxe-exemplaren gebonden in perkament, gesigneerd door etser, drukker en samensteller, en genummerd van A tot E. De toegevoegde etsen werden gedrukt door R. van Akelijen te Antwerpen. Nr. A. Tibeerts laatste strohalm : na veertig & vier seizoenen : een letterproef / Elke ter Harkel. - Groningen : Vier Seizoenen, 1998. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 768487. Verschenen naar aanleiding van het tienjarig bestaan (44 seizoenen) van de marginale pers De Vier Seizoenen, en ter herdenking van het feit dat 500 jaar voordien, in 1498, bij een Lübeckse drukker een incunabel verscheen met 30 houtsneden die de Nederduitse Reyneke de Vos verbeelden. Oplage: 90 exemplaren, de nummers I-XXV werden door Sacha de Ven in hout gebonden, de nummers 26-90 zijn Japans gebonden in het omslag. Nr. 45. Tspel vanden Vos Reinaerde, naden ouden ghedichte ende den nieusten vonden ghedichtet bi Janne, gheseit Walch / Johannes Lodewijk Walch. - Leyden : Stenfert Kroese, [1935]. - 81 p. Cat.nr. 766670. “Dit spel es ghespeelt bi den leden der Camere van Rhetorica gheseit De Witte Acoleyen t'Leyden; als die Hoghe Scole aldaer haer CCCLX jaerghetide ghedachte. Dats in Hooymaent A.D. MCMXXXV.” Het exemplaar van de KB Nederland werd in de loop van 2012 gedigitaliseerd. Oplage: 50 genummerde exemplaren. Nr. 37. El zorro, poema del immortal / Goethe ; vert. Juan Landa ; ill. Wilhelm von Kaulbach. Madrid : Guijarro, 1870. - 268 p. : ill. Cat.nr. 768376. Oorspronkelijke titel: Reineke Fuchs. Half leder (rug), half linnen band. Rug in donkergroen leder met goudopdruk. Voor- en achterplat in donkerblauw leder met zwarte motieven en op voorplat ook gouden sierletters (auteur en titel). Schutbladen in ivoorkleurig zijdepapier en goud op snee. 4.23. Andere bibliofiele uitgaven 11 Gezelle gedichten / gedichten Guido Gezelle ; voorwoord B.F. van Vlierden ; houtgravuren Renaat Bosschaert. - S.l. : Renaat Bosschaert, 1978. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 763926 (De Slegte Antwerpen). Bernard-Frans van Vlierden (1926-1980) was een Vlaams (toneel)schrijver, criticus en hoogleraar in de Nederlandse letterkunde, die ook schreef met het pseudoniem Bernard Kemp.

66

Oplage: 103 in het colofon genummerde en gesigneerde exemplaren. Losbladige uitgave met vijf gesigneerde houtgravuren. Met bijgevoegd kaartje met gesigneerde opdracht van Renaat Bosschaert aan R. Baeyens. Nr. 26. Antwerpen/Oostende : 17 stadsgedichten & 4 gedichten van 't Stad . Oostende/ Antwerpen : zeegedichten / Peter Holvoet-Hanssen ; ill. Jo Clauwaert ; m.m.v. Jelle Jespers. - Amsterdam : Prometheus, 2012. - 2 vol. : ill. + DVD. - ISBN 978-90-446-2037-5 Cat.nr. 757209 (Groene Waterman). Met losse prenten om in te kleven. De bijgevoegde dvd bevat de kortfilm : De veer van César, met een stadsgedicht als rode draad. Met een opdracht van de auteur aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Apartment, wall . Willy van der Meeren : Ieder zijn huis / tekst Mil De Kooning ; foto’s Kristien Daem. - Brussels : Gevaert, 2011. - [Z.p.] : ill. + poster. - ISBN 978-2-930619-01-9 (Vlees en Beton ; 86) Cat.nr. 760154 (Gevaert Editions). Luxe-editie van een fotoboek over de hoogbouw “Ieder Zijn Huis” van Willy Van Der Meeren te Evere. De fotoreportage van Kristien Daem is genomen tijdens de zomer van 2010, net voor het leegstaande gebouw gerenoveerd zou worden. Oplage 750 exemplaren, waarvan 15 exemplaren vergezeld van een door de kunstenares genummerde en gesigneerde poster. Nr. 14. Biografisch alfabet / Onno Blom. - Woubrugge : Avalon Pers, 2012. - [Z.p.] Cat.nr. 767805 (Atelier De Ganzenweide). De lemma’s van het Biografisch alfabet verschenen eerder in vijf delen in maart 2011 in NRC Handelsblad, ter ere van de Boekenweek die gewijd was aan het genre van de biografie. Het boekje is verschenen in een oplage van 120 exemplaren; 30 hiervan (romeins genummerd) zijn in losse katernen ter beschikking gesteld aan Atelier De Ganzenweide. Deze dertig zijn bestemd voor handboekbinders en bibliofielen die het boekje zelf willen (laten) binden naar eigen wens en smaak. Nr. XIX, gedrukt voor Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Le centenaire de la firme B.M. Spiers & Son, 1832-1932. - Anvers : Buschmann, 1932. 33 p. : ill. Cat.nr. 769007 – Gift (Zilvermuseum Sterckshof) Onderdeel van de overdracht van Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen aan de EHC. Oplage: 1.000 exemplaren, met ingekleefde prenten. Nr. 1 (ter aanvulling van het EHC-exemplaar met … nr. 1000!, zie cat.nr. E 229343). Duo : gedichten / Rudy Witse en Tony Rombouts. - Antwerpen : Berghmans, 2012. - 39 p. Cat.nr. 766580 (Berghmans). Dichtbundel waarvan beide dichters beurtelings een gedicht schreven. Niki Faes verzorgde de lay-out en het kaftontwerp. Oplage: 200 genummerde exemplaren. Door beide auteurs gesigneerd. Nr. 141.


Eilanden / tekstfragmenten Marleen de Crée ; grafisch werk Goedele Peeters. - Antwerpen : Peeters, 2009. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 755014 (Goedele Peeters). Bibliofiele uitgave gedrukt en gebonden door Goedele Peeters. De tekstfragmenten van Marleen de Créé komen uit In between, uitgegeven in 1978 door Colibrant (EHC C 251248:[21]). Oplage: 8 genummerde exemplaren, gesigneerd en gedateerd in het colofon. Nr. 2. En symbole vers l’apostolat / Max Elskamp ; bandontwerp Henry Van de Velde. Bruxelles : Paul Lacomblez, 1895. - 80 p. : ill. Cat.nr. 757679 (De Slegte Antwerpen). Oplage: 200 exemplaren. Nr. 142. Europa hotel : spel van het bitterzoete leven in drie bedrijven / Lode Baekelmans ; ill. Henri Van Straten. - Antwerpen : Sikkel, 1922. - 75 p. : ill. Cat.nr. 763612 (Fokas Holthuis). “Van dit boek werden tien exemplaren gedrukt op Fancy-papier, genummerd van I tot X en door den schrijver eigenhandig geteekend.” Henri Van Straten illustreerde de voorkaft. Nr. IX. Esprit de nature / Yvon Angé. - Torhout : Vriendenkring Kunst Houtland, 2005. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 764732 (Vriendenkring Kunst Houtland). Esprit de nature is een initiatief van Yvon Angé, en kadert in een uitwisselingsproject (Houtland-Gaume) met de bedoeling de bevolking van de twee taalgemeenschappen nauwer tot elkaar te brengen. Deze losbladige uitgave bevat werk van de plastische kunstenaar Yvon Angé, en van twee maal zes dichters (zes uit Vlaanderen en zes uit de provincie Luxemburg). Het geheel zit in een houten doos, met opgelegd natuurelement, vervaardigd door mensen met een verstandelijke handicap van het Dagbestedingscentrum van Huize Tordale uit Torhout. Gerard Herman, Pol Matthé, Peter Morrens, Sophie Nys, Ria Pacquée, Guy Rombouts, Reinaart Vanhoe : Bookshowbookshop, Belgische kunstenaarsboeken van Verheyen tot vandaag / Ed. Vaast Colson en Johan Pas. - Waregem : Be-Part, 2012. [Z.p.] : ill. Cat.nr. 762376 (Be-Part). Kunstenaarsboek. Zeven kunstenaars gingen in op een uitnodiging van Be-Part (Platform voor Actuele Kunst) om een bijdrage te leveren voor een anthologie, waarbij ze zich uitsluitend bedienden van een gesofisticeerd fotokopieerapparaat. In maart 2012 gingen ze aan de slag in de kelder van Be-Part. Deze editie is een hommage aan het legendarische Xerox Book (in 1968 in New York uitgegeven door Seth Siegelaub). Oplage: 100 genummerde exemplaren, gerealiseerd naar aanleiding van de tentoonstelling “Bookshowbookshop” te Waregem (15 april - 10 juni 2012). Nr. 4. De geschiedenis van den soldaat : gelezen, gespeeld, gedanst, geteekend / C.F. Ramuz ; vert. M. Nijhoff ; prenten Edgard Tijtgat. - Maastricht : Stols, 1930. - 47 p. : ill. Cat.nr. 756463 (Fokas Holthuis).

67

Oplage: 26 exemplaren op Japans papier (nrs. I – XXVI) en 225 exemplaren op Hollands papier. De EHC bezat al een uitgave van 1934 (uitg. Querido, cat.nr. C 82285) en 1954 (uitg. Corvey, cat.nr. B 178183:[51]). Heen en weer / gedichten Marleen de Crée en Marc Dugardin ; vert. Stefaan van den Bremt en Marc Dugardin ; grafiek Goedele Peeters. - [Antwerpen : Peeters, 2008]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 755013 (Goedele Peeters). Bibliofiele uitgave naar aanleiding van de gelijknamige dichtbundel verschenen bij uitgeverij P (cat.nr. 747570), oplage: 8 exemplaren. Het samenstellen en het binden van het boek werden verzorgd door Goedele Peeters. Nr. 2. I’m afraid I told a lie / Walter Swennen. - Brussel : Gevaert, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 760135 (Gevaert Editions). Oplage: 100 genummerde exemplaren. Nr. 59. Jazz – poëzie – grafiek / Frank Decerf e.a. - Torhout : Vriendenkring Kunst Houtland, 2000. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 764734 (Vriendenkring Kunst Houtland). De Vriendenkring Kunst Houtland startte in 1990 met “Kunst & Projekt : Jazz”. Bij dit nieuwe initiatief werden drie disciplines van de kunst samengevoegd: enerzijds een concert op het podium en anderzijds grafiek en poëzie in een map. Kunstenaar en auteur lieten zich inspireren door jazzmuziek. Elk jaar werd tweemaal een map, op 75 exemplaren, op een concert voorgesteld. De uitgaven van het eerste decennium werden in deze uitgave – naar aanleiding van 25 jaar VKH – in facsimile en in een verkleinde, gereproduceerde vorm samengebracht. [Livre d'or à Edouard Bech, 1 mars 1925]. - Anvers : s.n., 1925. - [Z.p.]. Cat.nr. 768108 (Bibliotheek Scheepvaartmuseum). Luxeband van Berthe Van Regenmorter, gesigneerd aan binnenkant voorplat. Groen leder met goudopdruk (gestileerd bloemmotief) en inlegwerk van rood leder op voor- en achterplat. Voorplat is verkleurd. Schutbladen met groene zijde met gestileerd plantenmotief bekleed. Lucienne Stassaert : meervoud van blauw / Roger De Neef ; Kris Vanhemelryck. Leuven : P, 2012. - 2 vol. : ill. - ISBN 978-94-91455-13-1. Cat.nr. 768029 (Uitgeverij P). Bibliofiele uitgave dat – naast een essay van Roger de Neef over het plastische werk van Lucienne Stassaert – ook twee foto’s, twee handgeschreven brieven, een gedicht, een zelfportret, een uitnodiging voor de tentoonstelling, en 28 reproducties in kleurendruk bevat. Het geheel in een verzamelmap. Uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in Art Gallery Charlotte van Lorreinen (Tervuren), van 23 november tot 28 december 2012, met recente schilderijen en tekeningen van Lucienne Stassaert. Naast de reguliere editie (EHC 768027) werd ook een bibliofiele editie vormgegeven met – in een aparte map – een origineel, gesigneerd werk in gemengde technieken van Lucienne Stassaert en een gesigneerde hommage-ets van Kris Vanhemelrijck, getiteld “voor Lucienne / op een blauwe maandag”. De oplage bedraagt 22 exemplaren, waarvan 15 genummerd 115 en voor de medewerkers 7 genummerd I-VII. Gesigneerd in het colofon door Lucienne Stassaert en Kris Vanhemelrijck. Nr. 8.


Het Mannekensblad : een bijdrage tot de voorgeschiedenis van het stripverhaal in Vlaanderen / Jozef Peeters. - Lobergen : Peeters, 2012. - 35 p. : ill. Cat.nr. 768097. – Schenking (Jozef Peeters). Oplage: 70 genummerde exemplaren. Bevat een losse facsimile-uitgave van het eerste nummer van Het Mannekensblad, waarvan de EHC het eerste nummer van de eerste jaargang (1911) bezit, zie cat.nr. B 256716:504. Nr. 25. Map 1975 / epigram Frans Van Isacker ; houtgravuren Renaat Bosschaert. - [S.l.] : Renaat Bosschaert, [1977]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 763920 (De Slegte Antwerpen). Oplage: 150 in het colofon gesigneerde en genummerde exemplaren. Losbladige uitgave met vijf genummerde en gesigneerde houtgravuren. Met toegevoegde brief met drukwerk van R. Bosschaert aan Richard Baeyens. Nr. 48. Map 1977 / gedicht Jan Vercammen ; houtgravuren Renaat Bosschaert. - [S.l.] : Renaat Bosschaert, [1977]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 763922 (De Slegte Antwerpen). Oplage: 200 in het colofon gesigneerde en genummerde exemplaren. Losbladige uitgave met vijf gesigneerde houtgravuren. Met gesigneerde opdracht in bijgevoegd drukwerk van R. Bosschaert aan Richard Baeyens. Nr. 63. Map 1978 / gedicht Ferdinand Vercnocke ; etsen Renaat Bosschaert. - [S.l.] : Renaat Bosschaert, [1978]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 763924 (De Slegte Antwerpen). Oplage: 200 in het colofon genummerde exemplaren. Losbladige uitgave met vier gesigneerde etsen. Met bijgevoegd kaartje met door Renaat Bosschaert gesigneerde opdracht aan R. Baeyens. Nr. 10. O late dag / Karel van de Woestijne. - Rotterdam : Bosma, 2008. - [Z.p.] Cat.nr. 767334 (A.J.G. Bosma). Het gedicht “O late dag” was de margedrukker Aafke Bosma onbekend, tot hij op een boekkunstbeurs een cliché ontdekte waarop het handschrift van Karel van de Woestijne stond. Dat was de aanleiding om het te drukken en te voorzien van een linosnede. Oplage: 25 genummerde exemplaren. Nr. 2. Het (on)veranderlijke boek / Ruth Loos. - Leuven : Loos, 2012. Cat.nr. 765467 – Schenking (R. Loos). In 2006 startte Ruth Loos met haar doctoraat in de kunsten aan de Associatie KULeuven. Op vrijdag 31 augustus 2012 verdedigde ze in de Sint-Pietersabdij te Gent haar doctoraatsonderzoek, getiteld Het (on)veranderlijke boek. Zij buigt zich over beelden en zegswijzen waarin grijpbare en ongrijpbare dimensies van het boek worden aangeraakt. Zij spreekt over het ene en het vele van het boek, over het boek als veelheid, over het boek dat zich zowel binnen als buiten de kaft afspeelt, over het boek dat van zichzelf verschilt. In haar doctoraatsboek komt o.a. ook haar tentoonstelling Over de eenheid en veelheid van het boek, in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (6 augustus – 11 september 2011), aan bod. Aansluitend opende op 1 september 2012 in de Sint-Pietersabdij

68

te Gent haar tentoonstelling Dimensies van het boek (tot 23 september 2012). Daarin toonde ze haar recentste werk Bibliotheek van woorden, naast haar doctoraatsboek Het (on)veranderlijke boek maakt deel uit van de tentoonstelling. Met het werk 1001 letters voor verbeelding en ontmoeting transformeerde ze het einde van haar zoektocht tot een nieuw poëtisch begin. Overgebleven gedichten / René De Clercq. - [S.l. : s.n., 1937]. - 31 p. : ill. Cat.nr. 756299 (Antiquariaat Secundus). Boek dat niet via de handel werd verspreid, maar als geschenk werd toegezonden aan de letterkundigen en de leden van de Dietsche Beweging die al zijn Nagelaten gedichten, Mededelingen over René De Clercq, Meeningen van René De Clercq, en René De Clercq’s grootste liefde hadden ontvangen. Bedoeling was zo de nagedachtenis van René De Clercq (1877-1932) te eren bij de vijfde verjaring van zijn overlijden. Van dit boek werden 400 exemplaren gedrukt, waarvan 25 gebonden met een prachtband. Één van de 25 exemplaren. Pérégrinations / gedichten Don Fabulis en Peter Holvoet-Hanssen ; prenten Eugénie Nottebohm. - [S.l.] : Nottebohm, 2011. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 760134 – Schenking (Eugénie Nottebohm). Van 9 december 2011 tot 26 februari 2012 liep in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience de tentoonstelling Nottebohm revisited, in het teken van 200 jaar familie Nottebohm in Antwerpen – 75 jaar Nottebohmzaal – 10 jaar Nottebohmlezingen. Eugénie Nottebohm, de achternicht van Oscar Nottebohm (1865-1935), realiseerde speciaal voor deze gelegenheid het kunstenaarsboek Pérégrinations dat letterlijk centraal stond in de tentoonstelling. Verhalen, verzen en grafische beelden nodigden de bezoeker uit om even stil te staan bij plaatsen in de stad die een rol speelden in de geschiedenis van de familie Nottebohm. Eugénie Nottebohm nodigde Don Fabulist en Peter Holvoet-Hanssen uit om zich door haar prenten te laten inspireren. Don Fabulist schreef het eerste en het laatste gedicht. Peter Holvoet-Hanssen schreef zijn vijftiende stadsgedicht – met dank aan Jan Robberecht (vijfde strofe) en Noëlla Elpers (zesde strofe) – als eerbetoon aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Oplage: 8 exemplaren. Nr. 4. Het personeel van het Weldadigheidsbureel van Antwerpen aan mevrouw L. Osterrieth bestuurster. - Antwerpen : Buschmann, 1900. - [Z.p.]. Cat.nr. 762471 – Schenking (David and Nita Fotherby- Lamplough, Leeds, Engeland). Dit huldeboek voor Léonie Mols-Osterrieth werd geschonken door het echtpaar David and Nita Fotherby. Het komt uit het bezit van Thomas Adamson Lamplough, vader van Nita Fotherby, die in 1944 betrokken was bij de bevrijding van België. Het werd gemaakt naar aanleiding van de benoeming van Léonie Mols-Osterrieth tot ridder in de Leopoldsorde: “Alles wat maar kan bijdragen tot den vooruitgang van het Belgische vaderland : koophandel, nijverheid en scheepvaart; of kan strekken tot veredeling van den mensch: wetenschap en kunst; of de opbeuring, de verheffing van de lijdende klassen kan bevorderen, in één woord, al wat groot is en goed vindt in U een machtigen steun, eene klaarziende raadgeefster.”


De familie Osterrieth was één van de vele belangrijke, uit Duitsland afkomstige handelsfamilies die in het midden van de 19de eeuw naar Antwerpen kwamen en op economisch gebied hun stempel op de metropool hebben gedrukt. In 1869 huwde Léonie Mols (1843-1918) – zuster van de schilder Robert Mols en nicht van luitenant-generaal Henri Alexis Brialmont – met Ernst Jakob Osterrieth (1826-1893). Ze bewoonden het huis Osterrieth, een oude Antwerpse patriciërswoning aan de Meir. Hun huis was een trefpunt van diverse vooraanstaanden uit binnen- en buitenland, zoals Peter Benoit, Jan Blockx, Emile Wambach, Charles Gounod, Jules Massenet, Camille Saint-Saëns, Adrien de Gerlache, Roald Amundsen, de Zuid-Afrikaanse boerengeneraal Botha,… Léonie MolsOsterrieth financieerde o.a. de expeditie van Adrien de Gerlache met de Belgica naar de Zuidpool. Zij bezorgde ook kerstpakketten voor de manschappen en werd als “meter” van deze expeditie “Madame Antarctique” genoemd. Ontdekkingsreiziger Roald Amundsen was trouwens de peter van haar kleinkind Pierre Roald Osterrieth. Een andere bijnaam was “koningin der liefdadigheid”, aangezien ze betrokken was bij diverse filantropische verenigingen – waaronder het Rode Kruis – en ook de drijvende kracht was achter de oprichting van een aantal bejaardentehuizen. Ze was eveneens lid van Artibus Patriae, ter verrijking van de Antwerpse museumcollectie, en van het Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus. Het grafmonument voor de familie Osterrieth bevindt zich op het Schoonselhof. Een plek van louter klaarte / teksten Anton van Wilderode ; inleiding Hugo Bousset en Herman Van Rompuy ; samenst. Emile Lauf ; eindred. Hugo Partous ; tekening en omslag Maurits Dejonckheere. - [S.l.] : Anton van Wilderodegenootschap, 1993. - [Z.p.] : ill.- ISBN 90-5480-002-X. Cat.nr. 760809 (De Slegte Antwerpen). Uitgevoerd ter gelegenheid van het 50 jaar bekroond dichterschap en de 75ste verjaardag van de dichter Anton van Wilderode, en hem aangeboden in de Herisemmolen te Alsemberg. Het blad voor blad geschept papier werd gebundeld in een map van lederkarton, een halve eeuw voordien in de kartonfabriek Winderickx vervaardigd. Nr. 347.

Sergiology / Sergio Herman ; foto’s Tony Le Duc en Stephan Vanfleteren. - Boechout : Minestrone, 2012. - 356 p. : ill. - ISBN 978-94-90028-37-4. Cat.nr. 764754 (Minestrone). Kunstobjectboek. Bevat een audiotoestel en een oortelefoon. Het geheel in een met linnen beklede doos. Nr. 260. Touwkip / tekst Thomas Buysens ; beeld Lien Buysens. - [S.l. : s.n., 2012] - 2 dln. : ill. Cat.nr. 768687 (Lien Buysens). In dit tweedelig kunstenaarsboek verkent Lien Buysens de relatie tussen tekst en beeld alsook de grenzen tussen wat getoond wordt, wat slechts gesuggereerd wordt en dat wat onzichtbaar blijft. De lezers worden uitgenodigd om vrij te interpreteren, te verbeelden en samen met de maker van het boek het verloop van het verhaal te bepalen. De “stilte” van een beeld zorgt dat elke lezer het boek op een eigen manier ervaart, afhankelijk van zijn persoonlijke houding tegenover het boek. Hierdoor ontstaat een eindeloze mogelijkheid tot interpretatie, waardoor het verhaal steeds kan veranderen. Vertrekkend van een tekst van Thomas Buysens, ontwierp Lien Buysens de prenten, de typografie, het concept en de vormgeving van het boek met de bedoeling om de mogelijkheid tot verbeelding van de lezer steeds zo breed mogelijk te houden. Er is geen vooropgestelde volgorde hoe je de boeken moet lezen, beide boeken vullen elkaar steeds in een cirkelvormige beweging aan. Dit biedt de gelegenheid voor de lezer tot een persoonlijk leesproces, gaande van neutrale en onpartijdige visuele en tekstuele ervaringen, het spelen met tegenstrijdigheden en dubbelzinnigheden en het creëren van zowel aangename en verontrustende situaties. Vermiljoen / Kristien Hemmerechts ; ill. Maximo Felix. - Bergschenhoek : MatchBoox, [2012]. - [Z.p.] : ill. Cat.nr. 743314:[5] (Matchboox). Speciaal geschreven voor MatchBoox: voor haar feest gaat een jolige moeder shoppen met haar 3 geduldige kinderen, wat kan er dan gebeuren? Handgemaakt boekje in een lucifersdoosje.

Ramsj! De toekomst van het boek / redactie Noortje Kessels. - Nijmegen : Literair Productiehuis Wintertuin, 2011. – ISBN 978-90-79571-13-0. Cat.nr. 759441 (Wintertuin). Enveloppe met een zes apart verpakte, individueel vormgegeven essays van verschillende auteurs, één plastic zakje met vijf stellingen en éé kaartje met colofon. Oplage: 500 genummerde exemplaren. In zes wonderlijke essays geven de auteurs mogelijke toekomstscenario’s voor de literaire wereld in het algemeen en het gedrukte boek in het bijzonder. Schrijvers Ivo Victoria en Martijn Brugman, politicus Guy Verhofstadt, grafisch kunstenaar Kasper Andreasen, festivalmaker Joost Heijthuijsen en promovenda Inge van de Ven zetten hun ideeën en verwachtingen uiteen. Ze gaan niet alleen in op de nieuwe rol van het papieren boek, de uitgeverij en de bibliotheek, ze bespreken ook de nieuwe manieren waarop we onze menselijke behoefte aan het produceren en consumeren van verhalen zullen bevredigen. De essays worden afgewisseld met quotes van anderen met uitzicht op de staat en toekomst van het papieren boek. Nr. 41.

69


Opvallende schenkingen en deponeringen n.a.v. samenwerkingsverbanden

Schenkingen

Rond de jaarwisseling 2011-2012 verhuisde uitgeverij Pelckmans van Kapellen naar Kalmthout, wat aanleiding gaf om haar publicaties voortaan ter beschikking te stellen via de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Beide partners sloten hiervoor een samenwerkingsovereenkomst af, met ingang van 1 oktober 2012, goedgekeurd door de gemeenteraad in zitting van 24 september 2012 (nr. 851). Het betreft zowel het historisch fonds als de nieuwe titels die vanaf 2012 verschijnen. De historische collectie werd op 13 augustus 2012 overgeheveld, en zal na catalogisering ter beschikking staan van het wetenschappelijke onderzoek. De nieuwe publicaties die vanaf 2012 jaarlijks in de Erfgoedbibliotheek worden gedeponeerd, worden telkens onmiddellijk gecatalogeerd. Tijdens dezelfde zitting keurde de gemeenteraad eveneens de schenking goed vanwege het provinciaal Zilvermuseum aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (nr. 850), zijnde een collectie kaarten, oude drukken, en 19de eeuwse werken uit het oud fonds met betrekking tot algemene cultuurgeschiedenis die inhoudelijk niet pasten in het collectieprofiel van de bibliotheek van het provinciaal Zilvermuseum Sterckshof. De schenking bestond in totaal uit 650 titels en 333 kaarten. Voor haar onderzoek naar sprookjes verzamelde onderzoekster Vanessa Joosen, verbonden aan de Stadscampus van de Universiteit Antwerpen, talloze sprookjesboeken. In september 2012 verscheen het resultaat van dat onderzoek bij Lannoo, getiteld Wit als sneeuw, zwart als inkt : de sprookjes van Grimm in de Nederlandstalige literatuur (EHC 765895). Na afloop van haar onderzoek schonk ze haar collectie sprookjesboeken en -bewerkingen aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Zowel Faro, het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw (Brussel), als het Poëziecentrum (Gent) besloten in de loop van 2012 om voortaan telkens 1 exemplaar van hun uitgaven te deponeren in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Zij vervoegen de Koning Boudewijnstichting, het Koninklijk Belgisch Filmarchief, het provinciebestuur Antwerpen, en het Vlaams Fonds voor de Letteren die eveneens hun publicaties in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience deponeren. Boris Rousseeuw vulde de collectie van De Carbolineum Pers aan met volgende gelegenheidsdrukwerk: Als ik denk / Marleen de Crée (EHC 764010); Ballade van de weg / Jan Verhaverbeke (opdracht voor het Vlaams Compostela Genootschap, oktober 2010; EHC 764012); La legge delle beatitudine / paus Johannes Paulus II (EHC 764013); [Chaque jour, je rêvais] / Micheline Sandelé (EHC 764015); [Ik heb er niet om gevraagd geboren te worden,…] (fragment uit “De Ruskoffs” van Cavanna; EHC 764016);

70


-

Keure van de Orde van de Prince (opdracht voor Hugo Morael; EHC 764124); Haiku voor Nele / Herman Van Rompuy (als steun voor de verkiezingscampagne van Nele Cleemput; EHC 764737).

De heemkundige kring van Erpe-Mere beheert al 40 jaar een bibliotheek en documentatiecentrum over heemkunde, streekgeschiedenis en algemene geschiedenis. De uitgebreide tijdschriftenreeks die werd opgebouwd, bleek evenwel niet altijd relevant voor hun werking. Diverse ontbrekende titels of jaargangen werden, na selectie, herbestemd naar de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. De bibliotheek van het departement bedrijfskunde, lerarenopleiding en sociaal werk van de Artesis Hogeschool (Antwerpen) herbestemde niet alleen een collectie leerboeken naar de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, maar vervolledigde ook de EHC-collectie Actuele Onderwerpen. Bij de klassering van het bedrijfsarchief van de in 1988 stopgezette Antwerpe uitgeverijdrukkerij Mercurius in het Letterenhuis (zie hierover het artikel van Christophe Lambrechts in nr. 21 van Zuurvrij) kwamen er honderden boeken tevoorschijn, gedrukt op de persen van Mercurius. In totaal bleek het om 14 dozen te gaan die naar de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience werden overgeheveld. Meestal betreft het, merkwaardig genoeg, boeken gedrukt op bestelling voor andere uitgeverijen, in binnen- én in buitenland en in talloze verschillende talen met in het colofon de aanduiding dat het gedrukt werd in Antwerpen…! Als stedelijke bewaarbibliotheek werden daarnaast ook publicaties ontvangen van: - de vakbibliotheek van Den Bell; - de dienst Musea en Erfgoed (Hessenhuis), in het kader van de reorganisatie van hun vakbibliotheken (herleid tot 1° beleid en management, 2° marketing en communicatie, 3° behoud en beheer, en 4° Red Star Line); - en, in het kader van het vrijwillig depot bij de dienst Musea en Erfgoed, ook van het Letterenhuis, het Middelheimmuseum, het Museum aan de Stroom, het Museum Mayer Van den Bergh, en het Museum Plantin-Moretus. Naar jaarlijkse gewoonte werden tenslotte schenkingen ontvangen vanwege het Havenbedrijf Antwerpen, de Karel de Grote-Hogeschool (Antwerpen), het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, het Letterenhuis, het Museum aan de Stroom, het Middelheimmuseum, de Universiteit Antwerpen (Stadscampus), het Provinciaal Zilvermuseum Sterckshof (Deurne), de Openbare Bibliotheek Antwerpen (Kotter), het Stadsarchief Antwerpen, en Stichting Lezen / Focuspunt Jeugdliteratuur (Antwerpen).

71

Overzicht schenkers 5-Art (Koksijde), Academie voor Streekgebonden Gastronomie (Peutie), Agentschap voor Binnenlands Bestuur (Brussel), Algemeen-Nederlands Verbond (Den Haag, Ndl.), Hugo Ansems (Niel), Artesis Hogeschool (Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen), Atalanta Pers (Baarn, Ndl.), Jan Dirk Baetens (Nijmegen, Ndl.), Bert Bevers (Antwerpen), Bibliotheca Wittockiana (Brussel), Boekhandel ’t Verschil (Antwerpen), Bormshuis (Antwerpen), Brabant Strip vzw (Nossegem), Sylvain Brachfeld (Herzliya, Israël), Koen Broucke (Boechout), Bubb Kuyper Veilingen (Haarlem, Ndl.) , Freddy Buys (Beveren), Paul Callens (Pittem), Philippe Callens (Antwerpen), Sabine Cartuyvels (Brussel), Catapult (Antwerpen), Centrale Bibliotheek KULeuven, Jan Ceuleers (Wilrijk), Ria Claessens (Deurne), Jacques Collen (Hasselt), Quentin Collette (VUBrussel), Hans Cools (Leuven), David Coppoolse (Antwerpen), Cultureel Erfgoed Annunciaten (Heverlee), Cultuurdienst Anzegem, Cultuurdienst Genk, Cultuurdienst Geraardsbergen, Cultuurdienst Nijlen, Cultuurdienst Putte, Cultuurdienst Sint-Katelijne-Waver, Stéphanie Cuyt (Wilrijk), Hervé Daras (Berchem), Davidsfonds Mortsel, Wim D’Hooge (Ekeren), De Bezige Bij (Antwerpen), Christian de Borchgrave (Destelbergen), Michael De Bruycker (Durbuy), Roger De Bruycker (Antwerpen), Josée De Bruyne (Wilrijk), De Maan (Mechelen), Marcus De Schepper (Hemiksem), Maartje De Wilde (Antwerpen), De Zwarte Panter (Antwerpen), Christian Declerck (Antwerpen), Brecht Deseure (Antwerpen), Dienst archief en Museum (Duffel), Dienst cultuur provincie Vlaams-Brabant (Leuven), Dienst erfgoed provincie Oost-Vlaanderen (Gent), Alex Elaut (Antwerpen), Epitaaf (Laken, Brussel), Erfgoedcel CO7 (Ieper), Erfgoedcel Haspengouw (Sint-Truiden), Erfgoedcel Brugge, Erfgoedcel Meetjesland (Eeklo), Erfgoedcel Mijn-Erfgoed (Genk), Erfgoedcel Vlaamse Gemeenschapscommissie (Brussel), Faro (Brussel), Gemeentebestuur Alveringem, Gemeentebestuur Berlaar, Gemeentebestuur Bonheiden, Gemeentebestuur Geel, Gemeentebestuur Hamme, Gemeentebestuur Hooglede, Gemeentebestuur Kinrooi, Gemeentebestuur Kortenberg, Gemeentebestuur Landen, Gemeentebestuur Lochristie, Gemeentebestuur Ranst, Gemeentebestuur Waasmunster, Gemeentelijke Culturele Raad (Zelzate), Geschied- en Heemkundige Kring Triverius (Brakel), Jef Geys (Balen), Trude Gielen-Nannes (Hulst, Ndl.), Ginter (intergemeentelijke cultuurpartners, Zedelgem), Winfred Goris (Antwerpen), Steven Gysens (Lokeren), H.H.K. Het Land van Beveren vzw (Beveren), Anne-Mie Havermans (Ekeren), Heemkring De Souvereinen (Lokeren), Heemkunde Vlaanderen (Mechelen), Heemkundige Kring Braem (Elversele), Heemkundige Kring De Faluintjes (Herdersem), Heemkundige kring Erpe-Mere, Heemkundige kring Hubuechen 1135 (Hoboken), Heemkundige kring Marcel Bovyn (Sint-GillisDendermonde), Heemkundige kring Ter Ham (Steenokkerzeel), Kristien Hemmerechts (Berchem), Historische Drukkerij (Turnhout), D. Anselm Hoste (Assebroek, Brugge), Huis van Alijn (Gent) , Bart A. Huelsenbeck (Carlisle, VSA), Geert Huybrechts (Boechout), Internationaal Exlibriscentrum (Sint-Niklaas), Katharina Jacob (Schoten), Kalligrafia (Antwerpen), Kristiaan Kerstens (Antwerpen), Koninklijk Belgisch Filmarchief (Brussel), Koninklijke Bibliotheek (Den Haag, Ndl.), Koninklijke Heemkundige Kring van de Antwerpse Polder, Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en


Kunsten (Brussel), Koninklijke Vlaamse Bond van Postzegelverzamelaars, Koning Boudewijnstichting (Brussel), Lambrechts Eric (Booischot), Staf Lasters (Arendonk), Dhana Leemans (Zoersel), Yves Leterme (Ieper), Mieke Lietaer (Zwijndrecht), Ruth Loos (Antwerpen), Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde (Gent), Ruben Mantels (Gent), Dirk Meert (Moorsel), Nick Meeusen (Antwerpen), Mijnmuseum (Beringen), Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (Utrecht, Ndl.), N-VA (Brussel), Eugénie Nottebohm, Wilfried Onzea (Mortsel), Arno Oomis (Dessel), Onroerend Erfgoed (Brussel), Openbare Bibliotheek Gent, Openbare Bibliotheek HouthalenHelchteren, Openbare Bibliotheek Schoten, Openbare Bibliotheek Waarschoot, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (Mechelen), Overijsselse Bibliotheek Dienst (Nijverdal, Ndl.), Koen Peeters (Turnhout), Persmuseum (Amsterdam, Ndl.), Ernest Persoons (Bertem), Plantijn Hogeschool (Antwerpen), Robert Plomen (Kontich), Poëziecentrum (Gent), Projectvereniging TERF (Roeselare), Provinciale Bibliotheek Limburg (Hasselt), Roger Puynen (Beveren), Anne Quataert (Antwerpen), Regionaal Landschap Schelde-Durme (Dendermonde), Peter Rogiest (Wondelgem), Roland Rotsaert (Brugge), Boris Rousseeuw (Kalmthout), Jan Schiltz (Schilde), Prosper Scholiers (Niel), Sincfala vzw (Knokke-Heist), Sint-Lucasbibliotheek (Gent), Raymond Sirjacobs (Antwerpen), Godelieve Spiessens (Antwerpen), Stadsarchief Ieper, Stadsarchief Waregem, Stadsbestuur Aalst, Stadsbestuur Diksmuide, Stadsbestuur Eeklo, Stadsbestuur Hoogstraten, Stadsbestuur Kortrijk, Stadsbestuur Leuven, Stadsbestuur Sint-Niklaas, Stadskantoor Turnhout, Stafdienst van de Vlaamse Regering (Brussel), Stedelijke Musea (Dendermonde), Stedelijke Musea (Ieper), Stichting Kohesie Nijmegen (Ndl.), Stichting voor Morele Bijstand aan Gevangenen (Brussel), Roger Stouthuyzen (Hoboken), Andreas Stynen (Antwerpen), Ludo Stynen (Schoten), Fred Swennen (Lanaken), Keest Thomassen (Den Haag, Ndl.), Toerisme OostVlaanderen (Gent), Toerisme Tervuren, Toerisme Vlaams-Brabant (Leuven), Uitgeverij De Buitenkant (Amsterdam, Ndl.) , Uitgeverij Pelckmans (Kalmthout), Uitgeverij Voetnoot (Antwerpen), Unicef (Brussel), Universiteitsbibliotheek Amsterdam (Ndl.), Dorrit Van Camp (Antwerpen), Frans Van Campenhout (Dilbeek), Iris Van de Casteele (Ganshoren), Jan Van de Leest (Merksem), Joke van den Brandt (Antwerpen), Dirk Van Duyse (Beveren), Stephane Van Eester, Roberte Van Haute (Kalmthout), Renée Van Hekken (Schoten), Blanche Van Hoof (Antwerpen), Marina Van Hoydonck (Antwerpen), Daniël Van Ryssel (Gent), Greet Vandecruys (Schoten), Marleen Vandewynckel (Ekeren), Cor Vanistendael (Deurne), Bart Van Langenhoven (Lede), Dr. Peter Veddeler (Münster, Dtsl.), Dr. Yola Verhasselt (Brussel), Paul Verhuyck en Corine Kisling (Graauw, Ndl.), François Vermeulen (Antwerpen), Didier Verriest (Deurle), Pieter Jan Verstraete (Kortrijk), Bert Vervaet (Zaffelare-Lochristi), H.D.L. Vervliet (Wilrijk), Vlaams Bouwmeester (Brussel), Vlaamse Erfgoedbibliotheek (Antwerpen), Vlaamse Gemeenschap – Departement Onderwijs (Brussel), Vlaamse Milieumaatschappij (Erembodegem), Vlaamse Uitgeversvereniging (Borgerhout), Vredescentrum (Antwerpen), Vrienden van de KB Zweden (Stockholm), Felix Waldack (Laarne), Wielermuseum (Roeselare), Eva Wuyts (Heist-op-den-Berg), Julia Zhu (Antwerpen), X-Cago (Roermond, Ndl.), Zuidwestbrabants Museum (Halle), De Zwarte Panter (Antwerpen).

72

Colofon Verantwoordelijke uitgever: An Renard Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Hendrik Conscienceplein 4, 2000 Antwerpen, tel. 03 338 87 10, [email protected], www.consciencebibliotheek.be Wettelijk depotnummer: D/2013/0306/69 Medewerkers: Leni Albertyn, Katelijne Geerts, Mieke Lietaer, Veerle Luyckx, Alexandra Noël, Koen Peeters, An Renard, Peter Rogiest, Patricia Van Brussel, Dorrit Van Camp, Dirk Van Duyse, Marcel van den Heuvel, Steven Van Impe, Ellen Vercauteren


Jaarverslag 2012 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Recommend Documents