Jaargang 30 Nr. 4 Oktober New Horizons volgende doelwit. Planeten en Dagkalender najaar Astrofoto s van leden

Halley Periodiek Jaargang 30 Nr. 4 Oktober 2015

New Horizons’ volgende doelwit Halleylid getuige van lancering SpaceX CRS-7 Planeten en Dagkalender najaar 2015 Astrofoto’s van leden Doe mee aan Rabobank Clubkas Campagne! Verhalen die niet verloren mogen gaan

Vereniging Sterrenwacht Halley Postadres: Postbus 110, 5384 ZJ Heesch Bankrelaties: Rabobank Oss Bernheze: NL05 RABO 0120 0139 91 ING-bank: NL29 INGB 0004 7397 91 KvK-nummer: 40219216 Contributie: Senior (18 jaar en ouder) € 35,-Volgende senior in het gezin € 15,-Junior (tot en met 17 jaar) € 15,-Volgende junior in het gezin € 10,-Donateur (minimumbedrag) € 15,-Locatie Sterrenwacht Halley: Halleyweg 1, 5383 KT Vinkel (0412) 454999 WGS84-Coördinaten Sterrenwacht Halley: 51°42'12"316 NB (51,703 N) 05°29'14"724 OL (5,487 O) Halley op internet: www.sterrenwachthalley.nl www.zonnetelescoop.nl Halley op Twitter: @sterrenw_halley Halley-egroup: (alleen voor leden) aanmelden bij Maarten Geijsberts: [email protected] Openingstijden sterrenwacht voor publiek: Elke eerste en derde vrijdagavond van de maand *: Het programma duurt circa 2 uur. zomertijd (apr. t/m okt.): aanvang 21 uur wintertijd (nov. t/m juni): aanvang 20 uur * niet op algemene feest- en gedenkdagen

Toegangsprijzen: tot en met 12 jaar: € 3,--; vanaf 13 jaar: € 5,-Groepen kunnen voor andere dagen een afspraak maken met Hanneke Luxemburg 073 6429649, [email protected] Bestuur: Hans Bomers (voorzitter) 06-12752161, [email protected] Yigal Herstein (secretaris) 06-46457577, [email protected], Bareld Muurling (penningmeester), 06-10803283, [email protected] Urijan Poerink, (public relations), 073-6569157, [email protected] Kristof Piotrowski, 06-21489317, [email protected] Edwin van Schijndel, 0412-638632, [email protected] Anton Valks, 073-5478655, [email protected] Redactie Halley Periodiek: Urijan Poerink, 073-6569157 [email protected], Maarten Geijsberts , 06-22378209, [email protected] Werkgroep Jeugdactiviteiten: Urijan Poerink, 073-6569157, [email protected] Werkgroep Techniek en Onderhoud: Wim Waegemakers, 0412-453737,[email protected] Werkgroep Digitaal Planetarium: Cees de Jong, 0412-636989, [email protected] Werkgroep Media: Harrie Schrijvers, 0412452441, [email protected]

Werkgroep Amateursterrenkunde (WAS): Dave Bevers, [email protected] Werkgroep Publieksactiviteiten: agenda sterrenwacht, inroosteren vrijwilligers: Hanneke Luxemburg, 073 6429649, [email protected] Cursussen: Wim Waegemakers, 0412-453737, [email protected] Vereniging Sterrenwacht Halley is aangesloten bij de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (KNVWS), het Samenwerkingsverband Maashorst Betrokken Ondernemen (MBO) en de Toeristisch Recreatieve Vereniging Bernheze (TRV-Bernheze).

Stichting Sterrenwacht Halley Secretariaat: De Flier 3841, 6605 ZS Wijchen, 06-22378209 [email protected] Bestuur: Urijan Poerink (voorzitter), Maarten Geijsberts (secretaris), Anton Valks (penningmeester), Ferry Bevers, Lambert van den Heuvel, Marinus van Ginkel Bankrelatie: Rabobank Oss Bernheze: 120067315 (NL28 RABO 0120067315) ANBI: Stichting Sterrenwacht Halley is een Algemeen Nut Beogende Instelling.

Inhoud HP 2015-4 2 3 3 3 3 4 4 4 5 5 5 6

Colofon Voorwoord van de voorzitter Nieuws van de penningmeester Welkom nieuwe leden! Vrijwilligers gevraagd! Wat is er te doen bij Halley? Najaarscursus Lezingen Galaxis 17 oktober - KNVWS Symposium Stemming over namen exoplaneten Landelijke en regionale activiteiten Planeten en Dagkalender

9 10 10 10 11 11 12 13 14 14 15 15

Foto voorkant: collage van opnames van New Horizons van Pluto en drie manen: Charon (voorgrond), Nix (l.) en Hydra (r.), gemaakt op de dagen rond de flyby op 14 juli 2015.

Halleykalender – herfst 2015 2 oktober 3 oktober 3 oktober 3 oktober 6 oktober 16 oktober 17 oktober 21 oktober 22 oktober 24 oktober 1 november 3 november

2

21.00 14.00 21.00 20.00 20.00 21.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00

Publieksavond Jeugdmiddag Publieksavond Avond WAS Werkgroepenavond Publieksavond Jeugdkijkavond Lezing bij Galaxis Werkgroepenavond Nacht van de Nacht Avond WAS e 1 les Cursus SvI

Wie het weet…, quizvraag Astronauten besturen robotwagen Gezocht . . . verhalen Exoplaneet Kepler-452b Astrofotografen aan het werk… Drukke zomer bij Halley Astrofoto’s van leden Astrofoto’s van leden Rabobank Clubkas Campagne ‘Planeet Tajikistan’ De lezingen van Paul Krooshof Meteorenconferentie 2016

15 16 18 18 19 20 21 21 22 23 23 24

Planetenpad in Nevada Lancering SpaceX CRS-7 ging mis Een zonnige middag in augustus… New Horizons bij Pluto Eclips 2017 Amerika New Horizons vliegt naar 2014 MU69 Vlekken op Ceres blijven mysterieus Hoe lang duurt een val door aarde? Hoe is het met Philae? Sterrengidsen 2016 Spreekbeurten Wat de leden inbrengen . . .

Uiterste inleverdatum kopij voor het winternummer van de Halley Periodiek (2016-1): 1 december 2015.

meer informatie, zie blz. 4.

6 november 7 november 9 november 10 november 14 november 17 november 18 november 20 november 21 november 21 november 24 november 26 november

20.00 16.00 20.00 20.00 16.00 20.00 20.00 20.00 16.00 20.00 20.00 20.00

Publieksavond e 1 les Jeugdcursus Werkgroepenavond e 2 les Cursus SvI e 2 les Jeugdcursus e 3 les Cursus SvI Lezing bij Galaxis Publieksavond e 3 les Jeugdcursus Jeugdkijkavond e 4 les Cursus SvI Werkgroepenavond

28 november 16.00 1 december 20.00 4 december 20.00 5 december 20.00 8 december 20.00 16 december 20.00 18 december 20.00 19 december 14.00 19 december 20.00 29 december 20.00

e

4 les Jeugdcursus e 5 les Cursus SvI Publieksavond Avond WAS Werkgroepenavond Lezing bij Galaxis Publieksavond Jeugdmiddag Jeugdkijkavond Werkgroepenavond

Van de voorzitter . . . Een nieuwe periodiek, en een nieuw jaargetijde. De afgelopen tijd heeft de Zon centraal gestaan. In de (sterren)hemel met de korte nachten in de zomer en daarmee ook in de activiteiten en projecten van Halley. We hebben diverse goed bezochte Zonnemiddagen gehouden. Daarbij zijn ook de eerste resultaten van de nieuwe Zonnetelescoop (DAST) getoond. Dit was een groot succes en willen we zeker meerdere keren per jaar blijven doen. De komende periode willen we proberen om, ondanks onverwachte personele wisselingen, de Zonnetelescoop toch verder in te regelen en meer vrijwilligers te laten leren werken met de nieuwe telescoop. Ook de zomerse barbecue in augustus was weer een groot succes dankzij de grote opkomst, heerlijk eten, en een leuke quiz waar iedereen aan mee mocht doen. De jeugdactiviteiten blijven ook in de lift zitten en kunnen gen dat dit (in aantal) misschien wel een van de belangrijkste doelgroepen van onze sterrenwacht is geworden, die alsmaar blijft groeien. Wie af en toe eens een halve middag mee wil helpen bij dergelijke activiteiten wil ik dan ook van harte uitnodigen om zich (vrijblijvend) bij Hanneke Luxemburg te melden. Het is altijd erg leuk, het is vaak maar enkele uren, en er is niet zo heel veel kennis voor nodig om de meeste bezoekers een leerzame en leuke middag te bezorgen. Iedereen kan helpen! De zomer is voorbij, en we gaan weer de herfst en winter tegemoet. Langere nachten! Hopelijk ook met weinig bewolking. Ik hoop zelf de komende tijd weer meer toe te komen aan waarnemen en misschien wat astrofotografie. Dit najaar doet Halley weer mee met het Weekend van de Wetenschap en met de Nacht van de Nacht. Bij die laatste staat de duisternis ook weer centraal, waar we in Nederland helaas nog

iedere keer weer op groot enthousiasme rekenen, zowel bij de kinderen als bij de ouders. Kinderen blij, ouders ook blij. Mooi om te zien hoe dat werkt! Maar niet alleen dat, ook voor de ouders is er vaak nog genoeg te leren uit de basiskennis over ons universum die wij met zijn allen toegankelijk maken voor de jongste enthousiastelingen. Onderwerpen die dicht bij huis liggen, de Aarde, de Zon en de Maan en die voor veel sterrenkundehobbyisten (al meerdere eeuwen lang) gesneden koek zijn, bieden alleen al meer dan voldoende mogelijkheden om bij héél veel mensen het kennisniveau bij te spijkeren. En iedere week, wat zeg ik, meerdere keren per week staan er weer nieuwe bezoekers op de stoep die enthousiast worden van een klein stukje meer begrip van het ‘ongrijpbare’ boven onze hoofden. Er is dus nog voldoende ‘laaghangend fruit’, zoals ze dat ook wel eens noemen, voor onze sterrenwacht. Wat betreft die kinderen met hun ouders kunnen we wel zeg altijd een tekort aan hebben. Ik sluit dit voorwoord af met twee citaten van Neil de Grasse Tyson, de Amerikaanse astrofysicus die de remake van de serie Cosmos presenteerde, en die dagelijks zijn hersenspinsels op Twitter deelt. Een interessant feitje: “Sinds Pluto in 1930 ontdekt is, heeft de dwergplaneet slechts 1/3e van zijn omloopbaan van 248 jaar rond de Zon afgelegd.” En dit juweeltje, wat je ook een interessant feitje zou kunnen noemen: “Als de Aarde zou stoppen met draaien, zou iedereen die niet aan de grond genageld is, naar het oosten rollen met de snelheid van een jumbojet. Als je lichaam op dat moment wél aan de grond genageld zou zitten, zou je hoofd er af vliegen, en naar het oosten rollen met de snelheid van een jumbojet.” Weer wat geleerd dankzij de wetenschap! Hans Bomers

Van de penningmeester . . . Toen ik begin juli de administratie over het eerste halfjaar afsloot, bemerkte ik dat er nog een bedrag van € 1890,00 aan contributies over 2015 openstond. Dus maar weer even een mailtje naar de leden die nog niet aan hun verplichtingen hadden voldaan. Onwillekeurig moest ik denken aan een oud-collega. Hij moest als vertegenwoordiger regelmatig bij klanten langs die oude openstaande rekeningen nog moesten betalen. En als ik hem dan vroeg: wat heb je gisteren gedaan, dan antwoordde hij steevast: ik ben op de rode fiets bij een paar klanten langs gegaan. Vandaar het plaatje bij mijn verhaal. Gelukkig heeft

mijn rondje op de rode fiets een goed resultaat opgeleverd; er zijn namelijk ook weer een paar machtigingen voor automatisch incasso afgegeven. Wist u dat wij eenmaal per jaar de kosten betalen voor een spreker bij Galaxis? Dat betekent dat de leden van onze vereniging deze avonden gratis mogen bezoeken. In iedere Halley Periodiek worden deze lezingen vermeld, dus doe er uw voordeel mee. Bareld Muurling

Vrijwilligers gevraagd!

Nieuwe leden . . . Radjen Chedi Nick van Vianen Anne-Marie Burgmans Ruud Vollenberg Terry Hinsen

Schijndel Hedel Den Dungen Den Dungen Geldrop

Welkom!

Een enthousiaste groep leden heeft het druk met het organiseren van verenigings- en ledenactiviteiten. In deze Halley Periodiek leest u daar meer over en ook wat er nog voor de komende maanden in de planning staat. Deze groep vrijwilligers behoeft flinke uitbreiding met leden die op een of andere wijze kunnen meehelpen op publieksavonden en –middagen, jeugdmiddagen, bij cursussen de ontvangsten van groepen: leden die een publiekspresentatie en/of een planetariumvoorstelling willen verzorgen, uitleg geven bij de telescopen van de sterrenwacht of als gastheer of –vrouw de bezoekers willen ontvangen en wegwijs maken. Ook leden met een technische of ICT-achtergrond die met hun kennis aan de slag willen bij de vereniging zijn als vrijwilliger van harte welkom. Hebt u belangstelling: laat het dan weten aan een der bestuursleden of werkgroepleiders: hun e-mailadressen en telefoonnummers staan in het colofon.

3

Wat is er te doen bij Halley? Alle activiteiten zijn voor leden gratis toegankelijk, tenzij anders vermeld. Ook jeugdleden mogen dan natuurlijk komen, en voor hun zijn ook extra activiteiten opgenomen. Belangstelling? Je bent van harte welkom. Niet in het overzicht zijn vermeld rondleidingen van groepen die op afspraak worden ontvangen.

OKTOBER

sterrenkunde Contactpersoon: [email protected].

Vrijdag 2 oktober, 21.00-23.00 uur Publieksavond i.k.v. Weekend van de Wetenschap

Vrijdag 6 november, 20.00-22.00 uur Publieksavond

Zaterdag 3 oktober, 14.00-16.00 uur Jeugdmiddag i.k.v. Weekend van de Wetenschap

Maandag 9 november, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium

Zaterdag 3 oktober, 21.00-23.00 uur Publieksavond i.k.v. Weekend van de Wetenschap

Vrijdag 20 november, 20.00-22.00 uur Publieksavond

Zaterdag, 3 oktober, 20.00 uur Avond van de Werkgroep Amateursterrenkunde Contactpersoon: [email protected]. Dinsdag 6 oktober, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium Vrijdag 16 oktober, 21.00-23.00 uur Publieksavond Zaterdag 17 oktober, 20.00-21.00 uur Kijkavond voor Halleyjeugd Donderdag 22 oktober, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium Zaterdag 24 oktober, 20.00-22.00 uur Nacht van de Nacht Sterrenwacht Halley doet dit jaar weer mee aan de Nacht van de Nacht, die wordt georganiseerd door de Natuur- en Milieufederaties. Bij onze sterrenwacht wordt vanavond een publiekslezing over onder meer lichthinder gegeven en wat je daartegen kunt doen. Bij helder weer krijgen bezoekers buiten uitleg over de sterrenhemel en staan uiteraard telescopen gereed om interessante hemelobjecten nader te bekijken.

NOVEMBER Zaterdag 1 november, 20.00 uur Avond van de Werkgroep Amateur-

4

Zaterdag 21 november, 20.00-21.00 uur Kijkavond voor Halleyjeugd en jeugdcursisten Donderdag 26 november, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium

DECEMBER Vrijdag 4 december, 20.00-22.00 uur Publieksavond Zaterdag 5 december, 20.00 uur Avond van de Werkgroep Amateursterrenkunde Contactpersoon: [email protected] Dinsdag 8 december, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium Vrijdag 18 december, 20.00-22.00 uur Publieksavond Zaterdag 19 december, 14.00-16.00 uur Jeugdmiddag Speciaal voor kinderen, lid of geen lid, van (ongeveer) 8 t/m 12 jaar Op deze middag wordt van alles verteld over sterren en planeten, zijn er doeactiviteiten, bekijken we de zon (als die wil schijnen) en kunnen de kinderen tot slot waterraketten lanceren! Zaterdag 19 december, 20.00-21.00 uur Kijkavond voor jeugdleden

Dinsdag 29 december, 20.00 uur Bijeenkomsten Werkgroepen Techniek en Onderhoud en Digitaal Planetarium

‘Sterrenkunde voor Iedereen’ Komend najaar wordt bij onze Sterrenwacht Halley weer de cursus Sterrenkunde voor Iedereen gegeven. Die bestaat uit vijf lessen op 3 en 10, 17 en 24 november en 1 december, van 20.00 – 22.30 uur. Niels Nelson en Wim Waegemakers verzorgen met hulp van andere Halleyleden deze beginnerscursus, waaraan iedereen kan meedoen. Onderwerpen: het waarnemen van de sterrenhemel, de planeten, de maan, meteoren, meteorieten, planetoïden en kometen, de zon en de sterren, melkwegen en het heelal. Bij helder weer wordt waargenomen met de C14-telescoop. Ook wordt gebruikgemaakt van het planetarium.

Jeugdcursus Sterrenkunde De voor dit najaar geplande Jeugdcursus Sterrenkunde is volgeboekt. De volgende jeugdcursus omvat de vier zaterdagen 13, 20 en 27 februari en 5 maart 2016, 16.00-17.30 uur. Thema: ons zonnestelsel. Aanmelden: Urijan Poerink, [email protected]

Lezingen bij Galaxis Woensdag 21 oktober, 20.00 uur: Lezing van Drs. E. Mathlener over kosmische raadselen. Woensdag 18 november, 20.00 uur: Lezing. Spreker en onderwerp nog niet bekend. Woensdag 16 december, 20.00 uur: Lezing van Dr. Ir. A. Stoffelen. Onderwerp: Het weer weten, analyseren en voorspellen: kan het beter? (onder voorbehoud). Ga voor meer informatie naar de agenda op www.galaxis-sterrenkunde.nl/ Plaats: Sociaal Cultureel Centrum ‘De Biechten’, Vincent van Goghlaan 1, 5246 GA Hintham. Halleyleden hebben vrij toegang; niet-leden betalen € 6,--.

17 oktober - KNVWS Symposium

‘Water tussen hemel en aarde’ Onze sterrenwacht is aangesloten bij de KNVWS, die op zaterdag 17 oktober in het Sterrenkundig Instituut Anton Pannekoek in Amsterdam een symposium organiseert, getiteld 'Water tussen hemel en aarde'. Halleyleden kunnen tegen gereduceerd tarief deelnemen aan dit symposium, te weten € 25,--, inclusief lunch bij vooruitbetaling. Aanmelden is nodig wegens de beperkte plaatsruimte. ESA Mission Manager Dr. Fred Janssen presenteert de laatste stand van zaken rond de fascinerende Rosetta-missie van de ESA. Verder zal prof. dr. Jan Stel van de Universiteit van

Maastricht spreken over de rol van water op aarde. Uiteraard wordt ook gekeken naar de totale sterrenkundige context van water bij het ontstaan van sterren en planeten. Een eigen perspectief wordt geboden door astronaut Dr. André Kuipers. Traditiegetrouw houdt ook een van de KNVWS-werkgroepen een passende presentatie en ditmaal wordt die verzorgd door de Nederlandse Kometenvereniging. Voor alle informatie over het symposium en aanmelding: ga naar http://sterrenkunde.nl/knvws/symposium.

Uiterlijk 1 november: stem op KNVWS-voorstel

Publieksstemming over namen voor exoplaneten De Internationale Astronomische Unie (IAU) organiseert wereldwijd een stemming over namen voor sterren en hun exoplaneten. Sluiting op 1 november 2015 te 00.59 uur. Iedereen mag op namen voor 20 sterren en hun exoplaneten stemmen.

Kunstenaarsimpressie van 55 Cancri en zijn vijf planeten. Stem mee over hun namen!

De KNVWS doet voorstellen voor namen voor de ster 55 Cancri, en de vijf planeten die om hem heen draaien. Deze (dubbel)ster heeft een magnitude van +5,95 en staat op 40,3 lichtjaren van ons vandaan in het sterrenbeeld Kreeft, De zes namen die de KNVWS naar voren brengt, zijn van personen die een belangrijke rol speelden in de ontwikkeling van onze kennis van planetenstelsels en/of de invoering van telescopen. Dit zijn ze: voor de ster 55 Cancri zelf: Copernicus, die het basismodel van planetenstelsels ontwierp; voor de vijf planeten: Galileo, ontdekte door telescoopwaarnemingen van Jupiters manen het eerste object dat beslist niet om de Aarde draaide; Brahe, de laatste grote astronoom die nog geen telescoop

beschikbaar had; Lippershey, die de telescoop uitvond; Janssen, die veelal wordt beschouwd als ‘mede-uitvinder’ van de telescoop; Harriot, die de eerste tekening van de maan maakte met gebruik van een telescoop.

Landelijke activiteiten

Woensdag 16 september, 20.15 uur: Theater de Lievekamp, Oss Donderdag 24 september, 20.15 uur: Theater de Blauwe Kei, Veghel Zaterdag 18 oktober, 15.00 uur: Theater aan de Parade, ’s-Hertogenbosch Zaterdag januari, 20.15 uur:Theater De Leest, Waalwijk. Zaterdag 19 maart, 20.15 uur: Schouwburg Cuijk.

3/4 oktober: Weekend van de Wetenschap. Halley doet mee. 24 oktober: Nacht van de Nacht. Halley doet mee. de 14 november: Astrodag, Goirle. 110 landelijke bijeenkomst amateurs. Lees er meer over op www.astrodag.nl.

Regionale activiteiten De komende theatercolleges van André Kuipers over ‘Een unieke inkijk in het leven van een astronaut’ in Oss, Uden en ’s-Hertogenbosch zijn vermoedelijk al uitverkocht. Maar in het nieuwe jaar is hij ook in de buurt en als je snel bent, zal het wel lukken om een kaartje te bemachtigen.

Wil je meedoen aan deze publieksstemming? Ga dan uiterlijk 1 november naar deze website van de IAU: http://nameexoworlds.iau.org/. Daar lees je de voorstellen voor namen bij andere sterren en exoplaneten en ook de ‘concurrerende’ voorstellen voor 55 Cancri. De suggesties van de KMVWS worden natuurlijk van harte aanbevolen!

Op deze website zie je waar André Kuipers in ons land tot de zomer 2016 optreedt en kun je meteen een kaartje bestellen: www.ntk.nl/voorstelling/andre-kuipers-theater-college.

5

Planeten en dagkalender - oktober t/m december 2015 De meeste gegevens in deze rubriek zijn ontleend aan de Sterrengids 2015, die in opdracht van de KNVWS is uitgegeven door Stip Media. De sterrengids bevat ook zoekkaartjes voor enkele (dwerg)planeten, kometen en planetoïden. BETTE MARTENS

PLANETEN IN OKTOBER Mercurius bijt het spits af, met zijn grootste westelijke elongatie op 16 oktober. Hij vertoont zich in de ochtendschemer, net boven de oostzuidoostelijke horizon, van 9-26 oktober, in Maagd. Venus is uiteraard de meest stralende planeet; vanaf 6 oktober, als morgene e ster. Op de 9 en 26 is zij in conjunctie met respectievelijk de ster Regulus en de gasreus Jupiter. Dan bereikt zij ook haar grootste westelijke elongatie, in Leeuw. Mars is ook van de partij, vanaf middernacht, en steekt in de ochtendschemering bleekjes af bij Venus en Jupiter, waarmee hij een conjunctie heeft op 17 oktober, in het oostzuidoosten, in Leeuw. Jupiter bevindt zich 's ochtends vroeg in het oostzuidoosten en na de conjunctie e met Mars op de 17 , volgt een samenzijn met de stralende Venus. Saturnus verliest zoetjesaan helderheid, want hij komt steeds dichter bij de zon en is na 17 oktober niet meer te vinden in Weegschaal, want hij treedt Schorpioen binnen en is ondertussen niet meer waarneembaar. Uranus daarentegen is de hele nacht zichtbaar in Vissen en staat zelfs op de e 12 in oppositie met de zon. Neptunus, als onopvallend lichtpuntje, is eveneens de hele nacht zichtbaar, met een verrekijker, en wel in Waterman. Planetoïden en dwergplaneten Enkel Ceres en Vesta zijn het vermelden waard (tenminste in dit beknopte verband). Ceres staat 's avonds laag boven de horizon in Schutter, rond -30˚ declinatie. Vesta is (min of meer) te vinden in de Walvis. Meteoren de Orioniden, met hun radiant tussen Betelgeuze en Tweelingen, zijn actief van 2 oktober tot 7 november, dus als je iedere nacht op de loer ligt, vooral rond 22 oktober, heb je beslist een keer geluk.

DAGKALENDER OKTOBER 1/2 en 2/3 oktober: Maan vlak bij Aldebaran, het rode linkeroog van de Stier. e De conjunctie is op de 2 om 15 uur.

6

26 oktober, 6 uur – Jupiter (J), Venus (V) en Mars (Ma) dicht bij elkaar in Leeuw. 2 oktober: De Galileïsche manen staan ten oosten van Jupiter (rechts in omkerende kijker). Volgorde: Europa, Callisto, Io en Ganymedes. 4 oktober: Laatste Kwartier om 23.06 uur. De halve maan is enkele uren later te zien in Tweelingen. 6 oktober: Titan staat 3' ten westen van Saturnus, in de avondschemering; hij staat er langer, maar dan is hij niet te zien voor aardbewoners. 8 oktober: De maan staat nu op 7˚ ten westen van Venus. ‘Down under’ kunnen ze genieten van een bedekking van Venus door de maan. 9 oktober: Rond 6 uur kunnen we ons vergapen aan een 'superconjunctie’ van de smalle maansikkel, drie planeten en een heldere ster. Als extraatje: Om 9 uur conjunctie Venus en Regulus, in een hoek van 2*30'. De maan staat 4˚ ten zuidoosten van Venus, 6˚ ten zuiden van Regulus, 6˚ ten noordwesten van Mars en 9˚ ten noordwesten van Jupiter. 10 oktober: De smalle maansikkel staat nu ten zuidoosten van Jupiter, laag boven de oostelijke horizon. Twee uur eerder was er een conjunctie van die twee, maar toen waren ze nog niet op. 11 oktober: En nu staat de wel zeer smalle maansikkel 3˚ ten westen van Mercurius. De echte conjunctie is om 14 uur, en dus niet waarneembaar, maar rond 7.10 uur zou je mazzel kunnen hebben en met je verrekijker in de aanslag de oostelijke horizon kunnen afspeuren. Wie weet! Mocht je toevallig op Vuurland kamperen, dan kun je de maanbedekking van Mercurius aanschouwen, zelfs zonder verrekijker!

12 oktober: Onze GVR (voor niet-Roald Dahlkenners: Grote Vriendelijke Reus) Uranus staat in oppositie, hij is dus wat tegendraads, maar staat in Vissen en daar wordt hij weer getemperd. 13 oktober: Nieuwe Maan om 2.06 uur. Normaal al nauwelijks waarneembaar, maar nu absoluut niks van te zien, omdat ze in Maagd te dicht bij de zon staat. 16 oktober: Mercurius staat voor ons gunstig, op 18˚07' ten westen van het middelpunt van de zon, in zijn grootste westelijke elongatie. Hij verschijnt om 6.20 uur. 16 oktober: Mars doet vandaan ook van zich spreken, omdat hij om 16 uur een conjunctie heeft met Jupiter, op 0˚25' ten noorden ervan. Speur hen voor dag en dauw op in het oosten. 20 oktober: Eerste Kwartier om 22.31 uur. De half verlichte maan staat in Boogschutter. 21/22 oktober: Piek van de Orioniden. Redelijk gunstig, want de (bijna) Volle Maan gaat onder als de radiant, tussen Betelgeuze en Tweelingen, aan de hemel verschijnt. 20 ‘vallende sterren’ per uur spotten, moet onder heel gunstige omstandigheiden haalbaar zijn. 24/25 oktober: Wintertijd (MET) begint, om 3 uur wordt het 2 uur (als je je klokjes verzet tenminste). 26 oktober: Let op: om 4 uur kun je tegelijkertijd Venus, Mars en en Jupiter aanschouwen, zonder je verrekijker opnieuw in te stellen, want ze staan op de kleinst mogelijke afstand tot elkaar, 3˚35', 's ochtends in het oosten. 26 oktober: Ook Venus staat in de ‘kijkert’, want om 8 uur beleeft zij haar grootste westelijke elongatie op 46˚26'. 27 oktober: Volle Maan om 13.05 uur, uiteraard enkel 's nachts te zien. 29/30 oktober: Interessante, maar moeilijk waarneembare bedekking van Aldebaran door de maan, om 22.51 uur, wederverschijning om 23.52 uur. Gebruik een telescoop die minstens 100x vergroot, dan maak je kans! 31 oktober–1 november: Om 2 uur staat de maan in conjunctie met de ster Alhena of α Geminorum, op 1˚ ten noorden ervan. Verrekijker in de aanslag!

Links: de posities in de loop van november 2015 van de aarde t.o.v. de zon en de zichtbare planeten. Rechts: de schijnbare afmetingen van de zichtbare planeten in november 2015 op dezelfde schaal weergegeven.

PLANETEN IN NOVEMBER

DAGKALENDER NOVEMBER

Over Mercurius kunnen we kort zijn. Hij is onzichtbaar, maar staat op 17 november in bovenconjunctie. Venus daarentegen komt als morgenster al vier uur vóór de zon op, tot de 3 november in Leeuw, daarna in Maagd. Mars valt ook te bewonderen, maar pas laat in de nacht en hij staat in de ochtendschemering in het zuidoosten. Hij zal vooral bewonderd worden als hij op 3 november in conjunctie is met Venus, als hij net van de Leeuw naar de Maagd is verhuisd. Jupiter bevindt zich ook in Leeuw en is in de ochtendschemering te vinden in het zuidzuidoosten. Hij is dan enige uren op. Saturnus deelt het lot van Mercurius: hij is deze maand onzichtbaar. Uranus daarentegen is de halve nacht helder, hij gaat pas ver na middernacht onder, in Vissen. Neptunus is ook goed waarneembaar in de Waterman, met het juiste instrumentarium, maar houdt het rond middernacht voor gezien.

3 november: Venus en Mars hebben elkaar weer gevonden! Ze staan drie nachten verstrengeld net boven de oostzuidoostelijke kim en passen bij een lage vergroting samen in het beeldveld van een telescoop. Van de conjunctie zelf mogen we niet meegenieten, want die vindt plaats om 17 uur, zonder pottekijkers. 3 november: Laatste Kwartier om 13.24 uur, in Kreeft. Bekijk de halve maan enkele uren eerder. 5 november: Conjunctie van de maan met de koninklijke Regulus, om 5 uur, op 4˚ ten zuiden van de ster. 6 november: Onzichtbare conjunctie van de maan met Jupiter, op 2˚ ten zuiden van de planeet, om 17 uur. Maar op 5˚ zijn ze wél zichtbaar. 7 november: De maan staat vlakbij Mars en Venus, maar de daadwerkelijke conjuncties zijn niet waarneembaar. (Met Mars om 12 uur, op 3˚, met Venus om 15 uur, op 1˚) 9 november: Heden staat de smalle maansikkel 5˚ ten noordwesten van de ster Spica, de hoofdster van de Maagd. Conjunctie met 4˚ om 14 uur. 11 november: Nieuwe Maan om 18.47u, in Weegschaal. Niet waarneembaar, dus lekker donker! Perfecte deepskyliefhebbers-nacht! 13 november: Venus staat om 7 uur op 4˚ noordelijk van de ster Zaniah, in Maagd, boven de zuidoostelijke horizon. 15 november: De Galileïsche manen staan ten oosten van hun vaderplaneet. Jupiter. Ganymedes en Europa bewegen ‘naar binnen’ en Callisto en Io ‘naar

Meteoren De hele maand november (nou ja tot de e 25 ), kunnen we verrast worden door de heldere, trage vuurbollen van de Tauridenzwerm die een noordelijke en zuidelijke radiant heeft. De radiant verplaatst zich van begin oktober tot eind november vanuit de omgeving van Pegasus en Vissen naar de Stier. Dan zijn daar natuurlijk ook weer de befaamde Leoe niden, actief van de 14 tot en met de e 21 . Pieken op 18 november, met gemiddeld 15 stuks per uur.

buiten’. Vanaf 4.45 uur is de volgorde: Europa, Io, Ganymedes en Callisto. 17/18 november Deze nacht zullen we getuige mogen zijn van de meeste meteoren van de Leonidenzwerm. De radiant bereikt zijn hoogste punt om 6 uur en dan kunnen er wel 15 ‘vallende sterren’ per uur bewonderd worden. 19 november: Eerste Kwartier om 7.27 uur. De halve maan staat in Steenbok, maar is enkel 's avonds te zien. Dus een dag vroeger of later is aan te raden. 22 november: Let op, opnieuw een conjunctie! Dit keer van de maan met Uranus, op 1˚25 'ten noorden van de maanrand. Om de bedekking van Uranus door de Maan te aanschouwen, moet je wéér naar Antartica! 25 november: Volle Maan, de hele nacht te bewonderen in Stier! 25/26 en 26/27 november: Op twee mooi verlichte nachten staat de maan dicht bij Aldebaran, het rode linkeroog van de Stier, eerst ten westen, later ten oosten ervan. Als je op tijd vertrekt vanuit Antarctica, kan je op Groenland de bedekking e meemaken op de 26 om 11 uur!

PLANETEN IN DECEMBER Mercurius laat zich op de laatste dagen van het jaar nog even zien, kort na zonsondergang, laag boven de zuidwestelijke horizon. Hij beleeft op 29 december zijn grootste oostelijke elongatie. Hij staat dan inmiddels in Boogschutter. Venus, stralend als altijd! In al haar pracht als morgenster komt zij 3 uur voor de zon op in het zuidoosten, tot de e 12 in Maagd, daarna in Weegschaal. Mars culmineert, en wel in de ochtendschemering in het zuiden, in Maagd. Op e de 21 staat hij 4˚ ten noorden van Spica. Hij wordt langzamerhand helderder naarmate hij dichter bij de aarde komt. volgende oppositie pas op 22 mei 2016). Jupiters zichtbaarheid neemt toe. Tegen oudjaar komt hij al vóór middernacht op. Onze reus culimineert tegen het ochtendgloren in het zuiden, in het oostelijk deel van Leeuw. (Volgende oppositie is op 8 maart 2016). Saturnus is terug. In de tweede helft van deze laatste maand van het jaar. Hij bevindt zich dan 's ochtends laag in het zuidoosten, in Slangendrager. Uranus is de hele avond zichtbaar en gaat pas na middernacht onder. Wil je hem zien? Zoek dan je verrekijker op, en richt hem op het sterrenbeeld Vissen. Neptunus gaat steeds vroeger onder. Als je hem nog wilt verschalken, zoek 'm dan met je verrekijker in de Waterman.

7

Planetoïden en dwergplaneten Alleen Vesta is het vermelden waard. Zij staat in het grensgebied van de sterrenbeelden Walvis en Vissen, ten noorden van de ster 1 van Walvis.

de maan bedekt wordt, zul je opnieuw naar Vuurland of Antartica moeten afreizen. Het is daar hoogzomer! 21 december: Mars bevindt zich een paar nachten vlakbij de heldere ster Spica, en de eigenlijke conjunctie met Kometen deze geluksster valt om 13 uur. Mars De komeet C/2013 US10, ook bekend staat dan op 4˚ ten noorden van de onder de naam Catalina, staat deze ster. 22 december: Het is winter! En nu in maand aan het begin van de ochtendschemering nog laag boven de astronomische termen.Om 5.48 uur oostzuidoostelijke horizon in Maagd. bereikt het middelpunt van de zon zijn Ze komt steeds hoger te staan en grootste zuidelijke declinatie. Nu beweegt zich in de richting van de begint het solstitium, de zonnestilster Arcturus, de hoofdster van Boötstand en die duurt tot Driekoningen, 6 es, de Ossenhoeder. januari. Dan gaan de dagen weer De baan van de komeet Catalina door Maagd Op oudjaar staat ze 2˚ ten zuiden van richting Boötes. Op 31 december staat Catalina lengen. 22/23 december: Op 23 december Arcturus, en wint steeds aan heldervlakbij Arcturus. heid. staat de maan 9˚ ten zuiden van de Plejaden. De hele nacht kunnen we gevonden en zal op het zuidelijke halfMeteoren van deze wijde samenstand genieten. rond de bedekking van Mars door de Jawel, de Geminiden komen terug, en 22/23 december: Eveneens op 23 demaan te bewonderen zijn. wel tussen 7 en 17 december. Zij is een cember, maar nu om 4 uur, valt het 7 en 8 december: Op twee ochtenden van de rijkste, jaarlijks terugkerende maximum van de meteorenzwerm Ursistaat het maansikkeltje in de buurt van meteorenzwermen. De Geminiden hebden. We hebben net gezien dat de Venus. Eerst op 5˚ ten noordwesten en ben geen ‘moederkomeet’, maar een maan helder is, dus we zullen er helaas later op 6˚ ten zuidoosten ervan. De ‘moederplanetoide’, te weten 3200 Phaweinig bespeuren. daadwerkelijke conjunctie om 18 uur zal 23 december: Een weetje over dwergeton. Misschien toch een uitgeputte zich aan onze blik onttrekken. komeetkern? planeet Ceres. Deze passeert om 9 uur Als je toch al van plan was bij de CasDe piek valt in de nacht14/15 december, de ster SAO 190330 in Steenbok, op tro's op de koffie te gaan, op Cuba, is dit met een heel hoge uurfrequentie! Het is minder dan 1˚ ervan. Meeste ‘pakkans’ nu het moment, want dan kun je de Nieuwe Maan, dus dat komt prima uit. valt de nacht ervoor of erna. bedekking van Venus door de maan 23 december: Om 19.13 uur schuift de Als de weersomstandigheden meewermeepakken. ken en je zit op een donkere plek met donkere maanrand voor Aldebaran, 11 december: De vier heldere manen veel zicht op de sterrenhemel, tel je na maar deze bedekking is enkel met een van Jupiter staan nu ten westen van de middernacht mogelijk wel 60 meteoren telescoop of wellicht een verrekijker planeet (links in omkerende kijker). Naar per uur. Leg in plaats van je verrekijker, waar te nemen. buiten toe zien we achtereenvolgens 25 december: Een ‘wietje’ over een je astrakan-muts met oorkleppen klaar! Ganymedes, Io, Europa en Calisto. De tweede zwerm die het vermelden ‘planetoietje’: Euterpe. Ze is in oppositie Tussen 3.20 uur en 6.48 uur valt het waard is, is de Ursidenzwerm. De Ursimet de zon, dichtbij de ster Propus van zicht op Ganymedes weg, want hij wordt den zijn actief van 17 tot en met 26 Tweelingen. verduisterd door de planeetschaduw. 25 december: Titan en Saturnus zijn december, met het hoogtepunt in de 11 december: Nieuwe Maan om 11.29 nacht van 22 op 23 december, met een vandaag laag boven de zuidoostelijke uur, in Slangendrager, niets van te zien. uurfrequentie van 10. Helaas is de horizon aan te treffen, om 7.45 uur. Actie, deepsky-astronomen! maan in deze periode wel spelbreekZorg voor vrij zicht op de horizon en een 14/15 december: De topnachten voor de ster, dus in de praktijk zullen we in de flinke vergroting op je telescoop. Geminiden! Het vluchtpunt ligt vlakbij de 25 december: Nog steeds Kerst, en het maximumnacht niet zo veel van de Tweelingster Castor. De piek ligt de zwerm zien. is Volle Maan om 12.12 uur. Zij is te eerste nacht rond 19 ur, maar dan staat vinden in Orion en te bewonderen in de de radiant nog laag. Het is lekker donnacht ervoor of erna. DAGKALENDER DECEMBER ker door de nog recente Nieuwe Maan, 29 december: Mercurius bereikt zijn dus je kunt twee nachten lang genieten grootste oostelijke elongatie om 5 uur en wensen doen! Na middernacht wel 1 december: Het is Winter! Tenminste in en is 's avonds te vinden in de scheme60 per uur! Als het bewolkt is bij het metereologische termen. De astronomiring laag boven de zuidwestelijke horispotten van de eerste vallende ster, sche winter begint op 22 december. zon, wellicht met verrekijker. weet je wat je wensen moet! 2 december: Conjunctie bij daglicht, 13 29 december: Conjunctie van de maan Het aantal lijkt op dat van de Perseïden, uur, van de maan met Regulus. op 3˚ met Regulus. Zij staat 3˚ ten zuiden van maar deze Geminiden zijn trager en ten zuiden van de ster. Tja, dan maar de hoofdster van de Leeuw, laag boven helderder dan hun zomerse tegenhaniets eerder kijken! de oostelijke horizon. gers! In donkere, koude nachten laten 3 december: Laatste kwartier. Om 8.40 31 december/1 januari: Op beide ochze zich dan ook prachtig fotograferen! uur. De halve maan staat in het sterrentenden, dus van Oudjaar en Nieuwjaar, Dus astrofotografen: doe je best! beeld Sextant, vlakbij de grens met de is de maan nabij Jupiter te vinden. De 18 december: Eerste Kwartier om 16.14 Leeuw. conjunctie is op Oudjaar om 19 uur. Dan uur. Enkele uren later is de halve maan 4 december: Om 7 uur zal de maan zich staat ze op 18’ ten zuiden van de reute bespeuren in Vissen. bevinden op 2˚ ten zuiden van Jupiter. zenplaneet. Helaas zien wij er niets van. 20 december: Conjunctie van de maan In de vroege uurtjes zien we de maan in En dat komt niet door het vuurwerk! met gasreus Uranus, om 2 uur op 2˚. het zuiden naar Jupiter toe bewegen. Het tweetal staat maar een paar graden 6 december: De maan treedt nu het boven de horizon, dus om de foto van territorium van Mars binnen. Om 3 uur 's het jaar te schieten van Uranus die door nachts heeft de conjunctie nét plaats

8

Wie het weet… oplossing vorige keer De onderstaande tekst tussen de vetgedrukte omschrijving bij de “Wie het weet...” uit het Halley Periodiek van juli j.l. geeft de toelichting op weg naar de oplossing van de puzzel. HARRIE SCHRIJVERS

ding van Jan Hendrik Oort overgebleven WürzbergHet ‘fundament’ in de antennes bij Radio Kootquizvraag is een sokkel wijk gebruikt om de eerste waarop een apparaat waarnemingen te doen op stond waar er veel van het gebied van de radioasSokkel in het vm. BAZIgebouwd werden. Niet tronomie. Rond 1955 werkamp, Rips alleen in Nederland den de antennes verplaatst maar vanaf Zwitserland naar Dwingeloo (voor 21 tot helemaal bovenaan cm-waarnemin-gen) en in Denemarken! Maar Nederhorst den Berg (voor toen men met ‘windows’ waarnemingen van de zon; ging werken werden ze NERA). In 1956 werd de opeens waardeloos! bouw van de Dwingeloo De foto betreft het resRadio Telescoop voltooid Freya-zoekradar tant van een van de vele en in 1970 werd de Wesradarstations die in heel terbork Synthese Radio West-Europa door de Telescoop in gebruik Duitsers werden gebouwd genomen. met het doel de positie De nieuwste radiotelevan bommenwerpers, op scoop in Nederland is weg naar Nazi-Duitsland, LOFAR (sinds 2010). Würzberg-Riese-antenne De toenmalige activiteit te meten en door te geven op en rond de sokkel aan de luchtafweerstellinheeft, overigens net als ook nu nog, gen. Met veel succes: het heeft de gealcryptisch gezegd iets te maken met lieerden vele vliegtuigen en vele levens de activiteit van de dieren die er in de gekost! Tot in de nacht van 24 op 25 huidige situatie dankbaar gebruik van juli 1943, bij de eerste aanval van Britmaken. Het restant van de BAZI-post in se bommenwerpers op Hamburg. Bij deze aanvallen strooide de RAF voor de De Rips herbergt vleermuizen, nachteerste maal ‘windows’ uit. Window was vliegers dus, net als de bommenwerhet Britse codewoord voor aluminium pers die vooral ’s nachts opereerden. Wie het weet welke bezigheid en strips, gesneden op de golflengte van welke huidige functie wij bedoelen de Würzburgradars. Het gevolg was kan ook ontdekken in de buurt van een totale ontregeling van de luchtverwelke plaats de foto van de sokkel, dediging! De radarsystemen werden rechtsboven, gemaakt is. Dat is ervolledig dichtgesneeuwd en waren gens in Nederland in een gebied dat daardoor blind geworden, waardoor ongeveer net zo ver van de noordpraktisch alle bommenwerpers veilig in grens van Denemarken ligt als die Engeland terugkeerden. Vrij snel daarna werden de sokkels van de Zwitserland. De vraag is dus: en de apparaten, op een paar na, in welke plaats staat deze sokkel? overal opgeruimd. Alle radarposten Oplossing dus: bij De Rips in de Peel. werden daarna door de Duitsers ontmanteld en, op een paar na, vernietigd. Het idee voor deze “Wie het weet….” Op tal van plaatsen in Nederland zijn er werd aangedragen door bestuurslid Edwin van Schijndel, waarvoor dank. nog restanten van te vinden. De sokkel Na loting werd Gerold Ceelen uit in de quizvraag betreft een overblijfsel Liempde weer winnaar van de eeuwige van het BAZI-kamp in De Rips in de roem! Hij schreef : “De Rips, Peel, waar een Freya-zoekradar en gemeente Bakel-Gemert. De twee Würzberg-Riese-antennes stonsokkel is een restant van de den. De post werd, tot de vernietiging Duitse radar verdedigingslinie op 8 september 1944 door de Duitsers waarop een Wúrzburg-Riese zelf, bemand door 60 soldaten. Toch kan men tot heden de sokkels radarapparaat stond met daarbeschouwen als ‘fundament’ voor bij een schuilkelder voor soldaeen bezigheid waarmee Nederland ten die het apparaat bedieninternationaal veel aanzien en roem den”. verwierf! Ook nu nog! Cees de Jong uit Oss werd Op 15 april 1944 voorspelde Hendrik C. eervol tweede! Hij vond het van de Hulst dat waterstof in het radionoemen van de uitgestrooide gebied waar te nemen was. Dat was in ‘windows’ een fraai dwaalfeite de start van de radioastronomie! spoor. Direct na de oorlog werden onder lei-

Wie het weet… nieuwe vraag Bovenstaand fraai gebouw is een oud museum dat is ontworpen door een architect die, onder veel meer, het gezicht bepaalde van het politieke centrum ‘Unter den Linden’. Na een studiereis naar Italië werd zijn werk als architect echter bemoeilijkt door de overheersing van Napoleon en daarom besloot hij maar te gaan schilderen. Een van zijn vele werken is de hieronder afgebeelde sterrenhemel met een belangrijke dame, dobberend in de maansikkel als bootje. Met astronomie had hij verder niets te maken. Ook verbleef hij relatief kort in Engeland om daar bouwstijlen te bestuderen. Na zijn terugkeer kon hij weer aan de slag als architect en ontwierp hij weer theaters, kerken, fabrieken, paleistuinen, tot zelfs vuurtorens! Vóór zijn geboorte was een landgenoot ook, maar dan voor langere tijd, naar Engeland vertrokken. En anders dan de architect was deze persoon wél geïnteresseerd in de sterrenkunde. Zijn grootste roem vergaarde hij echter onmiddellijk na de geboorte van de architect! Gevraagd is: waarmee dan wel? Wie het weet mag het mailen: [email protected]  Nog even een hint: er loopt een rode draad van de overgrootmoeder van Koning Willem-Alexander via de huidige Paus, weervrouw Klazien uut Zalk, cabaretière Claudia de Brey en dichter Nicolaas Beets naar de eerste bemanning van het voormalige Russische ruimtestation MIR.

9

Robotwagen bestuurd door astronauten ISS Met een hypermoderne radiografisch bestuurbare auto is op maandag 7 september 2015 een uniek experiment gedaan. De robotauto, Interact genaamd, rijdt rond bij het ruimtevaartlab ESTEC in Noordwijk. De joystick wordt bediend door een astronaut in het internationale ruimtestation ISS, 400 kilometer boven de aarde. Het is de eerste keer dat een rover op aarde wordt bestuurd vanuit de ruimte. De robot is ontwikkeld door de TU Delft. Hij is zo gemaakt dat de 'bestuurder’ precies voelt in de joystick wat het karretje voelt op aarde, zoals een hindernis of een gat. Daardoor kan hij nauwkeurig werken. Er is minder gevaar dat de bestuurder per ongeluk te veel kracht zet en schade aanricht. Marsrover De verkenner kan helpen bij het ontdekken van Mars. Onderzoek op de planeet gaat heel langzaam en voorzichtig, omdat een opdracht aan een rover daar soms bijna een half uur onderweg is. Als een bestuurder gas zou geven en in de verte een ravijn ziet, is het te laat om nog te remmen. Dan is het gemakkelijker als de bestuurder dichter in de buurt is, bijvoorbeeld in een baan rond Mars. Een reis rond de planeet is eenvoudiger te realiseren dan een gevaarlijke landing op Mars. Een robot kan ook een kolonie op de maan bouwen, voordat mensen komen.

En op aarde kan zo’n rover worden ingezet na een nucleaire ramp, wanneer de radioactieve straling te gevaarlijk is voor menselijke reddingswerkers.

Boven: de robotauto Interact van de ESA (foto: ESA) Onder: De Centaur 2-rover voorzien van het torso van een Robonaut (foto: Urijan Poerink)

Centaur 2 De NASA heeft ook voertuigen of rovers in ontwikkeling voor planetair onderzoek: de Space Exploration Vehicle (SEV) en de Centaur 2. Op de Centaur kan ook het torso van een Robonaut worden gekoppeld. Sinds februari 2011 bevindt zich aan boord van het ISS de robot Robonaut 2, die de astronauten helpt bij eentonige of gevaarlijke klussen. o.a. ANP, www.nu.nl, september 2015

Gezocht . . . … Leden en jeugdleden van de sterrenwacht die een verhaal kunnen vertellen over een gebeurtenis; grappig verhaal; een apart of meegemaakt verhaal van vroeger of recente datum. Met als onderwerp: Sterrenwacht Halley. JAN VAN HAMOND Het gaat om verhalen die niet verloren mogen gaan. Deze verhalen wil ik opslaan en bewaren voor de geschiedenis van onze sterrenwacht. Er zijn nog volop leden die de ‘geboorte’ van onze sterrenwacht hebben meegemaakt; dus die hebben waarschijnlijk veel te vertellen. Maar ook leden die er later zijn bijgekomen, maken wel eens wat mee wat de moeite waard is om op te schrijven en te bewaren. Ik bijt zelf de spits af met mijn eerste grappig verhaal hieronder. Wat gebeurt er met deze verhalen? In volgorde van binnenkomst zal ik die opslaan en bewaren, zolang mij gegeven wordt Ga nadenken en schrijven en stuur dan door naar [email protected].

Ben erg benieuwd wat er binnen gaat komen! Mijn eerste, grappige verhaal Toen ik `n paar jaar geleden nog behulpzaam kon zijn bij alles wat er te doen was op en bij de sterrenwacht deed zich het volgende voor. Twee klassen van groep zeven en acht met wat leraren erbij, hadden al plaats genomen in de grote zaal. Marinus van Ginkel deed de lezing en ik ging ook in de zaal zitten om controle te houden en om Marinus bij te staan wanneer hij `n woord niet kon ophoesten (met het ouder worden gebeurt dat). Marinus was amper drie minuten bezig toen een van de leerlingen zijn vinger opstak. Had jij al een vraag? Nee, maar duurt dat gelul van jou nog lang? Ja, dat gaat nog een half uur duren, maar het heeft niet jouw interesse hoor ik. Je mag

Exoplaneet Kepler 452b Deze pas ontdekte exoplaneet (r.) is ‘slechts’ 60% groter dan de aarde (l.) en zit in de leefbare zone rond een ster, die 4% zwaarder is dan onze zon.

10

gerust buiten de zaal wachten als ik je verveel. Doe ik, was zijn antwoord en hij verliet de zaal met mij erachter aan natuurlijk. De jongen en ik gingen in de ontvangstzaal zitten en ik vroeg hem waar hij wel interesse in had. Dat bleek een goede vraag want hij hield van mountainbiken en crossen. Ikzelf was een toerfietser waar het op `n paar kilometer niet aan kwam, dus ik weet ook hoe fietsen in elkaar worden gezet met betere onderdelen of met China/Koreaonderdelen. Hij vertelde hoe hij trainde en hoe zijn fiets door hemzelf, met hulp van zijn vader, werd onderhouden. Hij praatte net zolang over zijn hobby als Marinus over zijn onderwerp. De rest van het programma, het planetarium en de telescoop heeft het manneke gewoon weer meegedaan.

Astrofotografen aan het werk . . . Hun foto’s zijn op de twee volgende kleurenpagina’s en op de achterkant van deze Halley Periodiek afgedrukt.

Open cluster Melotte 15 In het midden van de Hartnevel bevindt zich een klein groepje sterren, dat bekend staat als het open cluster Melotte 15. Dit cluster bevat enkele heldere sterren van elke bijna 50 maal de massa van de zon en veel zwakkere sterren met ieder een massa van slechts een fractie van de zonsmassa. De cluster en de door de cluster verlichte Hartnevel is op ongeveer 7.500 lichtjaren van ons verwijderd. De ontdekker en naamgever van de cluster is de Britse astronoom Philibert Melotte (1880-1961). Marcel van den Broek maakte een fraaie foto van Melotte 15 met zijn eerste CCDcamera: een ATIK 314L (zie blz. 12). De foto is een combinatie van elf opnames die elk 20 minuten in H-alfa zijn belicht, drie opnames die elk 20 minuten in O3 20 minuten belicht en drie opnames die elk 20 minuten in S2 zijn belicht.

Noord-Amerikanevel Sören Ottenhof nam deze zomer bij Halley en thuis in de tuin de NoordAmerikanevel (NGC 7000) op de korrel. Hij vergaarde op 6 juni, 30 juli en 8 augustus alle data en nam er eind augustus goed de tijd voor om die te calibreren en te bewerken. Dennis van Delft vervaardigde in die periode een uit twee delen bestaande mozaiek van de Noord-Amerikanevel. Daarvoor gebruikte hij 50 uur aan data. De foto’s van Sören en Dennis staan op blz. 13. De Noord-Amerikanevel is een emissienevel in Zwaan, nabij Deneb. Hij is in 1786 ontdekt door William Herschel. Het is een behoorlijk uitgestrekte nevel aan de hemel, meer dan vier maal de afmeting van Volle Maan, maar zijn helderheid is niet hoog. De nevel is niet met het blote oog te zien. Hoe ver hij van ons vandaan staat, is niet precies bekend. Volgens sommige astronomen is Deneb de ster die de nevel door ionisatie tot lichten brengt. Als dat zo is, bevindt de nevel zich op circa 1.800 lichtjaren afstand en is zijn werkelijke diameter 100 lichtjaren. Technische gegevens foto Sören Object: NGC7000, Noord-Amerika-nevel; Telescoop: William Optics GT81 w/ 0,8x Flat6A @F/4.72; Camera: Atik314L Mono; Mount: Heq 5 pro;Guiding: TSOAG9 met Orion SSAG; Belichtingstijden:Ha, 24x20min = 8hr;

S2, 8x20min = 2hr 40mn; O3, 8x20min = 2hr 40mn, totaal: 13hr 20mn; Bias: 100x0,001sec; Flats: Ha, 21x5sec; S2, 21x8,7sec; O3, 21x1,67sec; Filters: Baader 7nm Ha, 8nm S2, 8.5nm O3; Calibratie in: PixInsight; Stacking in: PixInsight; Bewerking: PixInsight, Photoshop CS6.

De zon in H-alfa Patrick Duis maakte op de tamelijk zonnige zonnemiddag 26 juli 2015 een heel mooie plaat van de zon in H-alfa (zie blz. 12). Hij gebruikte daarvoor de 150 mm H-alfa Luntzonnetelescoop voor de waterstoflijn in de zonnekoepel.

Wim Waegemakers geeft uitleg in de grote koepel op de publieksavond 17 juli. Zonnemiddag 23 augustus -Hans Braakmann maakt samen met kinderen zonneprojectors.

Paardenkopnevel en Vlamnevel Annemieke Vogel maakte op 6 februari 2015 een opname van de Vlamnevel (M78) en de Paardenkopnevel (Barnard 33 of B33) (zie achterkant van deze Halley Periodiek). Het zijn geliefde objecten voor astrofotografen. Annemieke zette haar eigen telescoop in: De Paardenkopnevel is een absorptienevel, die in 1888 is ontdekt Williamina Fleming. Zij vond de nevel op een fotografische plaat, die was gemaakt door een telescoop van de Harvard College Observatory. De nevel in Orion wordt verlicht door de ster σ Orionis. De Paardenkopnevel maakt deel uit een enorme stof- en gaswolken, die samen het Orioncomplex vormen. Het hele gebied, op zo'n 1.500 lichtjaar afstand, is onderdeel van het Orioncomplex, een gebied van gas- en stofwolken die grote delen van het sterrenbeeld Orion beslaan. Tot dat complex behoren ook de Orionnevel, het nevelcomplex Barnard's Loop en de Vlamnevel. Technische gegevens Telescoop: SkyWatcher Explorer 130 PDS; camera: Nikon D5200-camera; ISO: 100; Stack van 50 beelden, van elk 10 sec.

Drukke zomer bij Halley Deze zomer draaide onze sterrenwacht op volle toeren verder, zeker wat betreft publieksactiviteiten.

kers, drie zonnemiddagen met eveneens vrij ruime belangstelling (de zon was niet altijd aanwezig), een jeugdmiddag en op dinsdagavond 14 juli een lezing van Urijan Poerink over Pluto en New Horizons. Die middag passeerde de ruimtesonde de verre dwergplaneet; het wachten was nog op het signaal van New Horizons, dat hij de flyby had uitgevoerd. Halley opende op 13 augustus zijn deuren voor de Fiets3daagse van Bernheze. Rond 220 fietsers weken even van de route af om de sterrenwacht te bekijken. In het planetarium en het auditorium waren doorlopend voorstellingen en men kon een kijkje nemen door de C14telescoop en de Lunt-zonnetelescoop. De traditionele barbecue op 1 augustus vond plaats onder ideale weersomstandigheden. Ruim vijftig leden en familieleden waren van de partij en genoten op het voorplein wederom van de voortreffelijke gerechten die Frank en Linda Bekkers van Ambiance Catering hadden bereid. Ook de maandelijkse avonden van de Werkgroep Anstrofotografie en Waarnemen vonden in vakantietijd gewoon doorgang, evenals de ontvangst van groepen, die op afspraak naar Halley kwamen. Alle leden/vrijwilligers die de sterrenwacht zo goed de zomer hebben doorgeloodst: veel dank daarvoor!

Acht druk tot zeer druk bezochte open avonden, met soms ruim tachtig bezoe-

11

Open cluster Melotte 15 in de Hartnevel. Foto: Marcel van den Broek. Zie blz. 11.

De zon in H-alfa. Foto: Patrick Duis. Zie blz. 11.

12

Noord-Amerikanevel (NGC 7000). Foto: Dennis van Delft. Zie blz. 11.

Noord-Amerikanevel (NGC 7000). Foto: Sören Ottenhof. Zie blz. 11.

13

Stem op Halley! Rabobank Clubkas Campagne Rabobank Oss Bernheze steunt het verenigingsleven met de Rabobank Clubkas Campagne. Met deze campagne laat de Rabobank een deel van de winst terugvloeien in de maatschappij. Leden van Rabobank Oss Bernheze bepalen naar welke verenigingen het geld gaat. Zij mogen hun stem uitbrengen op de vereniging(en) of stichting(en) die zij een warm hart toedragen. De stemmen van de leden zijn geld waard. Hoe meer stemmen er in deze campagne op een vereniging of stichting uitgebracht worden, des te meer geld die vereniging of stichting krijgt. Onze Vereniging Sterrenwacht Halley doet mee aan de Rabo Clubkas Campagne. Uitsluitend leden van de Rabobank Oss Bernheze kunnen stemmen en wel van 12 t/m 25 oktober. Het werkgebied waarin die leden wonen, beslaat de gemeenten Bernheze, Oss, de voormalige gemeente Maasdonk (Vinkel, Nuland, Geffen) en een deel van de gemeente Landerd (Reek, Schaijk). Dit jaar wordt er een bedrag van € 250.000,- beschikbaar gesteld voor de Rabobank Clubkas Campagne. Nadat alle stemmen zijn uitgebracht, wordt het totaalbedrag gedeeld door het totaal aantal uitgebrachte stemmen en wordt duidelijk wat de waarde per uitgebrachte stem is. Elke stem is dus meteen geld waard! Ook al krijgen we maar een paar stemmen, dan kan dat toch (potentieel) duizenden euro's betekenen. Oproep aan Halleyleden Dus: ben je lid van de Rabobank Oss Bernheze, doe dan mee aan deze campagne en breng je stem uit op Sterrenwacht Halley. Schakel ook je vrienden en kennissen in, die lid zijn van Rabobank Oss Bernheze. Een kleine moeite, maar je steunt onze sterrenwacht in hoge mate! Stemmen kan in de periode 12 t/m 25 oktober op www.rabobank.nl/ossbernheze. Ook de Rabobank zal je over deze campagne informeren. Promotiemateriaal Op de balie bij onze sterrenwacht ligt een stapeltje flyers A5-formaat, en ook nog een aantal posters op A3-formaat. De bedoeling is dat de flyers aan bezoekers worden uitgedeeld de komende periode (tot 25 oktober dus). Breng je bezoekers mee bij Halley, maak ze dan even attent op deze actie en geef ze eventueel een flyer mee. Bij de ingang zijn een paar posters opgehangen, maar weet je zelf ook nog een goede zichtbare plek voor zo'n poster, thuis voor het raam of ergens anders waar hij opgehangen kan worden, neem er dan gerust een mee! De sponsoring die Sterrenwacht Halley (indirect) van de Rabobank kreeg is veranderd; die is opgegaan in deze Clubkas Campagne. Voorheen kregen scholen geld via het scholenproject Cube dat door Rabobank werd gesponsord, waarmee ze bijvoorbeeld een bezoek aan Halley konden brengen. Veel scholen in de regio maakten daar gebruik van. Dit leverde dus inkomsten op voor Halley.

‘Nieuwe planeet Tajikistan’ Het Nieuwsagentschap van Tajikistan heeft bekendgemaakt, dat “een van de kleine planeten van ons zonnestelsel” de naam ‘Tajikistan’ heeft gekregen. Een organisatie die ‘International Astrophysicists Union’ wordt genoemd, verleende het land die grote eer, en de president ontving tjdens een ceremoniële bijeenkomst een certificaat die de naam van de planeet bevestigt. Volgens de officiële bekendmaking bevindt de planeet zich tussen Mars en Jupiter, op ongeveer 230 miljoen kilometer van de zon, en bedraagt

14

zijn omlooptijd om de zon vijf jaar. Het is niet bekend om welke hemellichaam het gaat. Tussen Mars en Jupiter houdt zich maar één dwergplaneet op en die heeft al een naam: Ceres. Verder kom je daar alleen heel veel planetoïden tegen. Voorts is het merkwaardig, dat de International Astrophysicists Union niet lijkt te bestaan; op internet is die onvindbaar. Wel de bekende en gerespecteerde International Astronomical Union, maar haar site vermeldt geen planeet Tajikistan. Internationale wetenschappelijke instellingen zullen de nieuwe naam dan ook ongetwijfeld niet gebruiken. De naamgeving van de ‘planeet Tajikistan’ zal wel bedoeld zijn om de nationale trots van de natie te bevorderen. www.nu.nl, 2 september 2015

De lezingen van Paul Krooshof Dit verhaal gaat over de lezingen die Paul Krooshof gaf. Paul die ons veel te vroeg aan hartfalen heeft verlaten. Een korte introductie voor diegenen die hem niet gekend hebben. Paul kwam van een andere vereniging en is in augustus 2009 lid geworden van Sterrenwacht Halley. Hij overleed begin december 2013. JAN VAN HAMOND Paul is de maker van de maquette van het zonnestelsel dat nog steeds in gebruik is in de ontvangstzaal. Hij was een gedreven verteller die graag lezingen gaf aan de vele kinderen die onze sterrenwacht bezoeken. Er viel altijd wat te lachen wanneer Paul een lezing gaf, maar als de zaal onrustig was en de kinderen niet bij de les, dan hoorde je Pau zijn buklderstem STILTE! roepen en de zaal was vanaf dat moment stil. Paul begon zijn lezing de laatste tijd met cijfer èèn en vroeg de zaal om mee te tellen wanneer hij er `n paar nullen bij zette. Heel de zaal riep dan 10 – 100 1000 – 10.000 – 100.000 enz. enz., maar het publiek begon al snel te haperen, ook de leerkrachten, wanneer het miljard gepasseerd werd. Biljoenen en verder krijgen ze op school waarschijnlijk weinig mee te maken. Nou, met deze vele nullen hebben we te maken in het heelal, dit om te laten zien

Paul Krooshof en zijn vrouw Trudy. dat er geen einde komt aan hetgeen je ziet wanneer je naar de hemel kijkt. Ondergetekende assisteerde Paul. Bij binnenkomst van de schoolklassen probeerde ik te weten te komen of er een leraar(es) bij was die speciaal leuk was. Meestal was dat ook zo. Die leraar(es) vroeg ik dan of hij mee wilde werken als Paul zijn lezing deed. Nooit heeft iemand dat afgewezen. Paul deed

zijn lezing en tegen het einde – wanneer ik ook in de zaal zat- begon Paul te vertellen dat de mens ook uit sterrenstof bestaat, maar er zijn misschien wel mensen die uit een andere wereld zijn gekomen en hier in de zaal zitten. Jan, wil jij meekijken of jij kinderen ziet die misschien van een andere planeet zijn gekomen? Jawel hoor, er zijn altijd wel kinderen bij die niet blank zijn of een geweldige bos haren hebben. Iedereen in de zaal begint rond te kijken en lacht wanneer er een kind werd aangewezen die er voor in aanmerking kwam om ‘anders’ te zijn. Paul, ik heb iets meer ontdekt? Op de bovenste rij heb ik ook iemand gevonden die wel eens van een andere planeet kan zijn gekomen. Paul en de hele zaal kijken omhoog naar de plaats waar de leraren zitten. Wie zal dat zijn? Welke leraar ziet er anders uit? Wat dacht je van die leraar met die baard en toch een kaal hoofd? Jeee, Jeee, Keesie Keesie Keesie. Precies ja, de man met wie ik een afspraak had om mee te werken in de lezing.

Meteorenconferentie 2016 in Nederland De Werkgroep Meteoren der KNVWS organiseert volgend jaar juni de International Meteor Conference (IMC). De werkgroep doet dat voor de vijfde keer namens de International Meteor Organization (IMO). Van de werkgroep zijn op dit moment Felix Bettonvil, Joost Hartman, Roy Keeris, Sebastiaan de Vet en Urijan Poerink bij de voorbereidingen betrokken. De IMC 2016 vindt plaats van donderdag 2 juni tot en met zondag 5 juni in het Stay Okay Hostel van Egmond aan Zee. De International Meteor Organization, opgericht in 1988, is een internatio-nale wetenschappelijke non-profitorganisatie met leden over de hele wereld. De IMO werd opgericht om te voorzien in een groeiende behoefte aan internationale samenwerking op het gebied van amateuronderzoek aan meteoren. De belangrijkste doelstellingen van de IMO zijn daarom het aanmoedigen, ondersteunen en coördineren van meteoorwaarnemingen door amateurwetenschappers, zodanig dat de kwaliteit van waarnemingen verbetert. Daarnaast worden de resultaten van de waarnemingen verspreid onder andere amateurs en ook in de professionele wetenschappelijke wereld. Op deze manier worden mondiale analyses van waarnemingen aan meteoren mogelijk. De IMO initieert ook jaarlijks de International Meteor Conference (IMC). De organisatie van het congres wordt uitgevoerd met een lokaal team van IMO-leden. Al sinds de oprichting van de IMO wordt er jaarlijks een internationale conferentie gehouden. De conferentie in 2016 zal de 35e editie zijn en de vijfde keer dat de conferentie in Nederland plaatsvindt. De vorige Nederlandse editie was in 2006. Het IMC is de uitgelezen mogelijkheid voor amateurs van over de hele wereld om elkaar te ontmoeten. Daarnaast wordt de conferentie ook door een groot aantal professionals bezocht.

Voor deze wetenschappers is het de manier om de achterban die hen van wetenschappelijke data voorziet te ontmoeten en blijven motiveren. De conferenties worden doorgaans bezocht door 100-120 personen uit gemiddeld 20-25 landen. Van de deelnemers is ongeveer 25% op professionele wijze aan de meteorenwetenschap verbonden. De sfeer op de conferentie is bijzonder: overdag een druk programma met lezingen en bijdragen van hoog niveau. ‘s Avonds worden banden aangehaald, contacten gelegd, plannen gesmeed en nieuwe vriendschappen gemaakt. Resultaat van de conferentie zijn de professioneel uitgegeven proceedings die gretig aftrek vinden bij (amateur-)wetenschappers van over de hele wereld. Meer weten over de IMC 2016 in Nederland? Ga dan naar www.imc2016.com/

Planetenpad in de woestijn Een groep vrienden heeft op een droge rivierbedding in Nevada ons zonnestelsel op schaal nagemaakt. De afstand tussen de zon tot Neptunus bedraagt er 11 kilometer, niet veel langer dan ons eigen planetenpad tussen Halley en Natuurcentrum De Maashorst (zon-Pluto: 10 kilometer). Bekijk het indrukwekkende filmpje dat van het planetenpad in Nevada is gemaakt: https://vimeo.com/139407849

15

Halleylid zag het gebeuren

Lancering SpaceX CRS-7 ging helemaal mis Op 19 juni ben ik met een kennis vertrokken naar Kennedy Space Center (KSC) voorde lancering op 28 juni van SpaceX naar het internationale ruimtestation ISS. We hebben allebei een visum-I om binnen te mogen bij NASA. Als je dat niet hebt kom je niet op de press-site van KSC. ROB VAN MACKELENBERGH Na ons te hebben aangemeld bij NASA en onze toestemming kregen om binnen te komen, hebben we onze vliegtickets besteld. We vlogen heen via Detroit en dan Orlando en vanaf daar is het ongeveer 45 minuten rijden naar ons appartement in Titusville. Dit appartement had mijn kennis geregeld, want hij kent namelijk veel mensen daar en hij komt daar al ongeveer 25 jaar! Was goed warm daar zeker op dat tijdstip van het jaar we verbleven daar twee weken. Eenmaal aangekomen, haalden we volgende dag onze twee badges op; omdat we geen Amerikaan zijn moet je op twee plaatsen een badge halen. Op de press-site en schudden we handen met ons bekende media- en NASAmensen en haalden we het schema op voor de tours op KSC die ze regelen voor de media op. Er was een aantal tours gepland en briefings. De eerste tour op KSC was op 26 juni en duurde ongeveer drie uur. Voort bezochten we de Thermal Protection System Facility (TPSF). Zeer gaaf om te zien. Zo kregen we te zien hier maken ze de hittetegels voor de Orion, zoals ze eer-

der deden voor de Space Shuttles hoe snel de tegel de hitte verliest en mochten we zelfs de tegels vast pakken. Ook lieten ze de nieuwste tegels voor Orion Capsule zien die beter bestand zijn tegen stoten enz. De tweede tour die we kregen, was de tour naar het Vehicle Assembly Building (VAB) voor de voortgang van de verbouwing van een gedeelte in het VAB voor de SLS-raket met Orion voor over een paar jaar. Dat gedeelte in het VAB heet High Bay 3. En buiten zijn ze de grote platforms (verdiepingen) aan het lassen ervoor en als ze klaar zijn worden ze naar binnen vervoerd en geplaatst. Het lijkt net meccano van vroeger, misschien herkenbaar! Einde van deze dag was er nog een Prelaunch Press Conference met Mike Suffredini ,International Space Station Program manager van NASA`s Johnson Space Center, Hans Koenigsmann, vice-president Mission Assurance van SpaceX en Kathy Winters launch weather officer 45th Weather Squadron.

Op 27 juni was een tour gepland naar Space Station Processing Facility (SSPF). Daar kregen we nieuwe adapter-ring te zien: de tweede, want de eerste werd gelanceerd met SpaceX op 28 juni. Deze ring zal gemonteerd worden op de plaats waar de Shuttle vast koppelde aan het ISS ,en is voor de toekomstige ruimtevaartuigen. Hierna nog een aantal briefings bij gewoond op de Press-site, met de situatie over de raket en het weer op die dag en dat zag er goed uit! Nou deed zich voor mij een probleem voor of eigenlijk voor alle niet-Amerikanen, want wat was het geval: ik mocht dus Boven: Een demonstratie van het verwarmen van de geen remotecamera plaatsen tegel. De gloed is nog te zien, met de ovens op de vlakbij de raket. De reden: er achtergrond. Onder: verschillende hittetegels van het nieuwste mate- gold code oranje in verband met dreiging van terroristen, riaal. want die SpaceX zou worden gelanceerd vanaf Airforce Station en niet op NASAterrein. Nou werd gezegd dat iemand anders eventueel de camera

16

mocht plaatsen als het maar een Amerikaan was en daar voelde ik niets voor. camera wel op een andere plaats zetten maar die afstand is te groot, dus dat was ook geen optie helaas. En omdat ik niet bij de remote-setup micht zijn, kon ik ook niet inschrijven voor het VAB om de lancering vanaf het dak van het VAB te zien. Dat zou voor mij de eerste keer zijn. Toen kwamen we op het idee om een mailtje te sturen naar de leiding van de press-site op de avond voor de lancering.

Op foto wijs ik naar de eerste twee verdiepingen die binnenkort geplaatst gaan worden in totaal 22 verdiepingen.

Volgende dag 28 juni moesten we rond 9 uur ‘s morgens op de press-site zijn. Ik ben toen gaan informeren hoe de situatie was voor mij; eindelijk toch geluk die dag want er mocht maar een beperkt aantal het VAB op voor de lancering en ik kreeg te horen dat ik erbij zat… schitterend! En heb de andere camera gebruikt om te filmen vanaf statief. We vertrokken om 9.15 uur ‘s ochtends naar het VAB. Eenmaal binnen zeiden ze dat iedereen een fles water bij zich moet hebben, want het is erg heet op het dak. Dus iedereen naar de kraan in de WC want eenmaal boven gaat het niet meer.Toen met de eerste lift naar boven en later met een kleinere lift verder naar het dak. Dat is ongeveer 170 meter hoog, altijd weer gaaf om weer in het VAB te zijn, het lijkt van binnen wel een kathedraal.

Buiten worden de grote platforms (verdiepingen) voor de High Bay 3 gelast. Als ze klaar zijn, worden ze naar binnen vervoerd en geplaatst. Het lijkt net meccano van vroeger, misschien herkenbaar!

Op het dak nam ik mijn plaats in en stelde ik mijn camera`s op. Ik had een mooi uitzicht op de lanceerplaats. En toen wachten op de lancering. Om 10.21 uur lokale tijd ging het van 3,2,1

De prelaunch press conference met Mike Suffredini (l.) en Hans Koenigsmann (r.).

en GO… daar ging SpaceX CRS7! Wat een mooi gezicht vanaf deze hoogte, ongelofelijk gaaf en sneller en sneller ging de raket met een gebulder van de

Deze ring wordt gemonteerd aan het ISS en maakt het mogelijk dat toekomstige ruimtevaartuigen kunnen aankoppelen.

raketmotoren. Uiteindelijk was hij al behoorlijk ver weg toen ik in mijn ooghoek zag, dat er een mooie wolk ontstond. Ik richtte daar mijn 400 mm lens op en toen gebeurde er iets waar ik nu nog van baal: ik hoorde roepen van dat de raket op dat moment ontploft was. Ik kon het niet geloven, want dat had ik nog niet eerder meegemaakt en dan is dat raar te horen als je er bij staat, live. Maar ik richtte snel de camera op die plek maar de raket was al verdwenen. Toen werd er geroepen dat we het dak moesten verlaten, helaas. Ik maakte nog wat omgevingsfoto`s en toen vertrokken we weer terug naar de presssite. Later zag ik op de foto nog wat brokstukken naar beneden komen. De raket was al ruim 30 kilometer hoog en zijn snelheid was ongeveer 4.500 km per

uur, dus de boel is nagenoeg helemaal verdampt; alleen de capsule waar de vracht in zat was nog intact, maar is te pletter geslagen op het wateroppervlak. En toen duurde het wat langer voor de briefing begon, omdat nu de raket was ontploft; daardoor zat het zaaltje bomvol met media en TV-zenders want ze wilden weten wat er gebeurd was! Na de briefing hebben we nog wat op de press-site gezeten en nagekletst en toen moesten we vertrekken, jammer genoeg. Als alles mee zit, ga ik weer een nieuwe visum-I halen bij het Amerikaanse consulaat in Amsterdam voor de volgende vijf jaar, want ik hoop er in (waarschijnlijk april) 2016 bij te zijn als de SpaceX Heavy Falcon wordt gelanceerd.

SpaceX CRS7 kort na de lancering. Nog niets aan de hand… Foto: Rob van Mackelenbergh

17

De zon op 23 augustus met grote zonnevlekken. Foto: Robin en Annemieke Vogel.

Een zonnige middag in augustus …

Een detailopname van de zonnevlekken. Foto: Robin en Annemieke Vogel.

Een zonnige middag in augustus, en mijn kleine zus uit logeren... tijd om weer eens met de telescopen te gaan spelen. Er zou een mooie grote zonnevlek te zien zijn (AR2403), dus zetten mijn moeder en ik samen de spullen buiten gezet. ROBIN VOGEL Eerst probeerden we om een foto te maken met de pocketcamera door het oculair van mijn eigen Skywatcher Heritage 100p, wat wel gelukt is, maar toch wat wazig bleef. Toen hebben we het met de Nikon D80 geprobeerd, maar ook dat viel nog tegen. Dus hebben we Skywatcher Explorer 130pds gepakt en daar de Nikon D5200 op gezet (en omdat het allemaal nog beter in beeld kon, uiteindelijk ook met een 3x barlow op de Skywatcher Explorer 150pl gefotografeerd). Ik vind het leuk om samen met mijn moeder naar de zon, planeten en de sterren te kijken. Gewoon lekker op een stretcher liggend naar de sterrenbeelden en satellieten kijken, of door de telescoop naar de maan, sterrenhopen en planeten. Als we foto's gaan maken, help ik graag met het klaarzetten. Het zoeken en scherpstellen van het beeld vind ik nog lastig

maar ik bedien graag de computer en volgmotor, en ik leer veel over sluitertijden en filmgevoeligheid. En mijn moeder maakt de foto's daarna op de computer nog iets mooier. Gelukkig wordt het nu steeds vroeger don- Robin speelt thuis in de tuin met de ker en kan ik binnen- telescoop. kort weer Andromeda, de Pleiaden, Jupiter, de Orionnevel en andere dingen gaan fotograferen... want ik moet natuurlijk nog wel een beetje op tijd naar bed ;-

New Horizons - Pluto Een compositie van recente ingekomen foto’s die New Horizons maakte tijdens de Plutopassage. Te zien is de Cthulhuregio, een gebied vol kraters, vlakten, landschappen en onverwachte landformaties die enigszins lijken op formaties op aarde.

18

Eclips 2017 Amerika Vanaf nu word het aftellen naar de dag dat de eclips plaatsvindt waar eclipsjagers al jaren naar uitkijken. Over krap 2 jaar vind op maandag 21 augustus 2017 een zonsverduistering plaats in de Verenigde Staten. Op. 21 september 2015 was dat nog 100 weken van ons vandaan. Voor mij als eclipsjager is dat een grens waarop het plannen en voorbereiden echt gaat beginnen. JOS VAN OORT Je kunt voor jezelf alvast proberen te bepalen wat voor type vakantie het zou moeten worden. Met familie of vrienden, of met andere eclipsjagers. Ik heb bijvoorbeeld al vaak gereisd met enkele Halley-leden naar eclipsen op allerlei plekken op aarde. Het financiële aspect staat daarbij altijd voorop en wordt nog belangrijker als je gezin met je mee wil reizen. Een goed kostenplaatje maken heeft dan de hoogste prioriteit. Omdat Amerika goed te bereizen is én het weer eind augustus doorgaans droog van aard is, wordt dit een eclips waarbij het echt storm gaat lopen op alle mogelijke voorzieningen die Amerika te bieden heeft. Naar Amerika gaan en ter plekke reisvoorzieningen zoals een camper huren, zou wel eens erg lastig kunnen worden. Ik adviseer om vooraf te bepalen hoe je jezelf wilt kunnen verplaatsen tijdens het verblijf, en om zaken zoals een camper vooraf thuis al te reserveren. Een groot gebied met een diversiteit aan landschappen mag deze eclips ontvangen, in liefst 14 van de 50 staten gaat het daglicht een tijdje uit, van Oregon (Noordwesten) tot en met South Carolina (Zuidoosten). Het maximum duurt 2m40,2s en ligt tussen de grote steden Saint Louis (Missouri) en Nashville (Tennessee) op 37,5763°N en 89,1108°W. Het deel van de centrale lijn waar de eclips minimaal 2m35s duurt valt binnen 9 van de 14 staten met totaliteit, van Nebraska tot en met South Carolina. Dit gebied van 1800km (!) lengte ligt geheel op land en meer, nergens op zee.

Voor een goede zichtbaarheid dien je rekening te houden met een aantal factoren:  wolken: in een gebied met wolken ; wordt het wel donker, maar dan zie je geen zon;  grote steden: de hoeveelheid licht die een stad uitstraalt geeft ernstige verstoring bij het waarnemen van de zonnedampkring, ook wel corona genaamd.;  bebost gebied: verplaatsing op het laatste moment kan resulteren in een lange reis voordat een goede open plek wordt gevonden;  een meer: ernstig vochtige lucht levert slechte waarneemcondities op. Heb je tegen die tijd schoolgaande kinderen dan is het belangrijk om te weten dat in 2017 in Nederland de regio’s Noord en Zuid op 21 augustus nog vakantie hebben. Regio Noord tot 4 september en Zuid tot 28 augustus, maar Midden beleefd juist op 21 augustus weer de eerste schooldag. Dat is vervelend maar leerplichtambtenaren zijn doorgaans erg streng, bepaal als ouder goed hoe je hiermee om wilt gaan. Omdat niet alles hier benoemd kan worden, dat is simpelweg teveel, staan hieronder enkele links naar goede info op het web : Espenak: http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEgoogle/SEgoogle2001/SE2017Aug21T google.html Wikipedia : https://nl.wikipedia.org/wiki/Zonsverduistering_van_21_augustus_2017

De totaliteitszone van maximaal 184 kilometer breed.

19

New Horizons vliegt door naar 2014 MU69 Op 14 juli dit jaar vloog de NASA-sonde New Horizons langs de dwergplaneet Pluto. Nu vliegt New Horizons verder de Kuipergordel in, op weg naar het object 2014 MU69. Medio juli dit jaar waren we getuige van de eerste nabije passage van Pluto. De dwergplaneet die al sinds 1930 bekend is, werd voor het eerst van dichtbij bekeken. Dat heeft mooie foto’s opgeleverd en een hoop nieuwe kennis over Pluto. HANS BOMERS Zo blijkt het oppervlak verrassend veel variatie te vertonen. Er zijn ijsbergen van kilometers hoog ontdekt, ijsvlaktes met geometrische patronen en ook structuren die op gletsjers lijken. Sommige delen van het oppervlak lijken een stuk jonger dan tot nu toe voor mogelijk werd gehouden op Pluto, namelijk slechts 100 miljoen jaar. Ook blijkt Pluto een doorsnede van 2.370 km te hebben; iets groter dan tot nu toe gedacht. Daarmee weten we ook zeker dat Pluto iets groter is dan dwergplaneet Eris (diameter: 2.326 km). Overigens is Eris wel ongeveer een kwart zwaarder dan Pluto. Bij het ‘afscheid’ nam New Horizons nog een foto achteruit, die een beetje doet denken aan een zonsverduistering op Aarde. Pluto dekt op die foto de Zon af, waardoor er een lichte ring rond de dwergplaneet te zien is. Dat is geen direct zonlicht, maar licht dat weerkaatst door gassen om Pluto heen. Oftewel: Pluto blijkt een (dunne) atmosfeer te hebben. New Horizons landde niet op de dwergplaneet. Het zou namelijk na de lange

potential target 1

20

reis met een snelheid van 14 km per seconde, veel te veel brandstof hebben gekost om Pluto af te remmen voor een landing. Dus vloog de sonde langs Pluto op ‘slechts’ 12,500 km afstand. Dichtbij genoeg om behoorlijk scherpe foto’s te maken en onderzoek te kunnen doen. Nu vliegt New Horizons verder, dieper de immense Kuipergordel in. De Kuipergordel heeft een doorsnede van ongeveer 20 AE (1 Astronomische Eenheid = afstand Aarde-Zon). Ter vergelijking: Neptunus, de verste echte planeet, staat circa 30 astronomische eenheden van de Zon af. Daar achter begint dus de Kuipergordel, die verder reikt tot circa 50 AE van de Zon af. Volgend doelwit Het volgende doelwit voor New Horizons is voorlopig het object 2014 MU69. Dit object heeft een doorsnede van circa 30 tot 45 km. Het is dus beduidend kleiner dan Pluto en staat nog dieper in de Kuipergordel, de zone van vele miljarden komeetachtige, uit steen en ijs bestaande objecten. 2014 MU69 bevindt zich op 1,5 miljard kilometer van Pluto. Deze reis zal 3,5 jaar duren; New Horizons zal er dan ook begin 2019 arriveren. Het object heeft, zoals de meeste objecten in de Kuipergordel, een elliptische baan. Als New Horizons langs komt, zal het zich op 43,4 AE van de Zon bevinden. Toen New Horizons Pluto passeerde, bevond Pluto (eveneens in een elliptische baan) zich op 32,9 AE van de Zon. 2014 MU69 is om een aantal redenen geselecteerd. NASA vermoedt dat het een heel oud object is, dat ontstaan is op de plek waar het nu zijn rondjes rond de Zon draait. Daarbij ligt het object gunstig op de route. New Horizons hoeft relatief weinig brandstof te gebruiken om er te komen, waardoor er meer

brandstof overblijft voor het passeren van het object, voor het doen van onderzoek, en voor het bijsturen in onvoorziene situaties. Voorlopig draagt 2014 MU69 ook de nickname PT1, wat staat voor potential target 1 oftewel mogelijk doelwit 1. Later zal er door NASA waarschijnlijk nog wel een pakkende naam voor het object worden verzonnen. Tot nu toe kennen we 2014 MU69 alleen als een vaag stipje dat ontdekt is op de gebruikelijke manier, namelijk door foto’s te vergelijken. In dit geval was het een verschuivend stipje op de foto’s van de ruimtetelescoop Hubble Een bewegend object dus! Veel meer dan de genoemde schattingen over afmeting en afstand weten we nog niet van het object. Maar net als bij Pluto zal hier waarschijnlijk verandering in komen. In 2019 hopen we mooie foto’s te kunnen bekijken, net zoals we van Pluto hebben gezien en natuurlijk ook van de andere recente missies naar dwergplaneet Ceres en de komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko.

Witte vlekken op Ceres blijven nog mysterieus De NASA-ruimtesonde Dawn heeft begin dit jaar bij aankomst bij de dwergplaneet Ceres enkele opvallend heldere witte vlekken op het oppervlak gefotografeerd (foto linksboven). Romeinse god Ceres

Ze trokken meteen de aandacht van de onderzoekers, die er nog geen verklaring voor hebben kunnen vinden. Ook niet nu het ruimtevaartuig de dwergplaneet al heel dicht is genaderd. De bewerkte opname rechtsboven toont enkele mysterieuze vlekken in de krater Occator. Occator heeft een diameter van 90 kilometer en een diepte van 4 kilometer. Op de afbeelding linksonder staat een berg, waarop witte strepen te zien zijn op de steile wanden. De berg is pyramidevormige en ongeveer 6 kilometer hoog. Hij staat helemaal alleen en heeft geen relatie tot omringende kraters. Er is geen bewijs gevonden, dat de heldere plekken op Ceres uit ijs bestaan. Maar waaruit dan wel, zout of iets anders, is uit metingen nog niet op te maken. De onderzoekers wachten op nieuwe, hogere-resolutiegegevens die de Dawn zal vergaren als hij in een lagere baan op Ceres wordt gebracht.

Hoe lang doe je over een val door de aarde? Een Amerikaanse natuurkundige heeft het uitgerekend: hoe lang duurt het om dwars door de aarde te vallen? Stel, je graaft een tunnel dwars door de aarde, zeg maar van Portugal naar Nieuw-Zeeland (als je in Nederland begint, kom je in de Stille Oceaan uit). Je springt erin. Hoe lang duurt de val dan? Op deze vraag heeft de Amerikaanse

natuurkundige Alexander Klotz een nieuw antwoord gegeven: 38 minuten en 11 seconden. Onderweg ga je steeds sneller, tot je met wel 35.000 kilometer per uur door het middelpunt van de aarde heen schiet. Maar als je voorbij het middelpunt bent, rem je weer af. Wanneer je aan de andere kant aankomt, kun je misschien nog net de rand van de tunnel grijpen voordat je weer terugvalt. Maar dit gaat allemaal alleen op als er geen lucht in de tunnel zit. Anders zou je door de luchtweerstand afremmen en in het midden van de aarde blijven rondzweven. De zwaartekracht van de aarde trekt daar wel aan je, maar omdat hij naar alle kanten evenveel trekt, voel je helemaal niets: je bent gewichtloos. Natuurkundigen kennen dit sommetje al ruim honderd

jaar. Alleen, zegt Klotz, dachten we altijd dat je 42 minuten en 12 seconden zou vallen, omdat we het tot nu toe verkeerd hebben uitgerekend. Dat komt omdat niet ieder stukje aarde zwaar is. De kern, helemaal binnenin, is van heel zwaar ijzer. Daardoor word je harder aangetrokken dan door het lichtere steen van de aardkorst. Als je daar netjes rekening mee houdt, gaat het vallen vier minuten en één seconde sneller, Natuurlijk kan niemand een tunnel van 12.742 kilometer door de aarde graven. Hoe stevig je de wanden ook maakt, hij zou al heel snel instorten. En alle lucht eruit pompen, is al helemaal niet te doen. Toch is de tunnel door de aarde leuk om over na te denken, vindt professor Klotz. Bijvoorbeeld om studenten een iets moeilijker sommetje te geven dan ze de afgelopen honderd jaar kregen. Bruno van Wayenburg, NRC Handelsblad, 4 en 5 april 2015.

21

Hoe is het met Philae? Op 12 november 2014 liep de landing van de Philae op de komeet 67/Churyumov-Gerasimenko helemaal fout. In plaats van dat hij zich meteen bij bij de eerste aanraking zou vastzetten in de bodem, stuiterde hij terug de ruimte in. Gelukkig kwam hij weer terug en na nog twee stuiteringen landde hij ergens in de schaduw, enkele kilometers verderop. Waar precies, is nog steeds niet bekend. In de nacht van 14 op 15 november 2014 slaagde de vluchtleiding er in om Philae 35° te draaien, waardoor het grootste zonnepaneel beter op de Zon werd gericht. Er viel echter nog te weinig zonlicht op Philae om de lander operationeel te houden. Per 24 uur stond de lander 21 uur in de duisternis. Volgens inschatting van betrokken technici kon Philae in maart 2015 opnieuw opstarten, maar dit gebeurde niet. Half maart 2015, op een afstand van 300 miljoen kilometer van de zon, vingen de zonnepanelen dubbel zoveel licht als in november. Berekeningen van ESA gaven aan, dat de lander misschien kon ontwaken. Daarnaast vloog Rosetta in een baan waarin hij contact met de lander kon opnemen. Vanaf 12 maart poogde ESA gedurende acht dagen het radiocontact te herstellen, maar Philae reageerde niet. Wel zond Rosetta instructies naar Philae, maar het bleef onzeker of de lander deze wel ontving. Philae start zich opnieuw op bij een temperatuur hoger dan -45 °C. Om de accu op te laden is een temperatuur boven 0 °C vereist. Er bestaat de mogelijkheid dat komeetstof de zonnepanelen bedekt en dat soldeerverbindingen door de kou defect raken. Na 13 augustus 2015 draaide de komeet weer weg van de zon. Op 14 juni deelde ESA mee dat Philae weer tekenen van leven vertoonde. Een stabiele verbinding onderhouden bleek echter problematisch, bovendien bleef de exacte landingslocatie onbekend. Om alle verzamelde gegevens via Rosetta door te seinen naar de Aarde, was een communicatievenster van minimaal 50 minuten noodzakelijk. Medio juli 2015 had de sonde na ontwaken achtmaal radiocontact opgenomen. Het langste ononderbroken contact duurde 12 minuten. Hieruit maakte de vluchtleiding op, dat de lander zijn winterslaap ongeschonden doorstond. Het functioneren van Philae bleef beperkt tot 3 uur tijdens elke komeetdag van 12,4 uur. De zonnepanelen alleen wekten onvoldoende vermogen op. Onder andere de grondboor en de apparatuur voor het analyseren van monsters zijn afhankelijk van de accu; om die op te laden was Churyumov–Gerasimenko enkele uren voor het perihelium op 12 augustus 2015. Foto: ESA/Rosetta.

22

het echter nog te koud. Tijdens het laatste contact op 9 juli 2015 rapporteerde de lander een temperatuur van +20 °C. Na het perihelium daalde de temperatuur weer. De technische grenzen van Philea liggen iets onder -30 à 40 °C.

Visualisering van de topografie van de landingsplaats van Philae (30 januari 2015).

Communicatieproblemen verergerd De geregistreerde lichtval op Philae's zonnepanelen strookte niet met de verwachtingen. Door de toegenomen komeetactiviteit bestond de kans dat de lander een afwijkende positie innam. Door het zeer ruige landingsterrein heeft een kleine verplaatsing al snel een sterk afwijkende antennestand tot gevolg. Verder waren zowel een van de twee radiozenders als ontvangers defect. Dit maakte de pogingen om radiocontact via Rosetta te herstellen aanzienlijk lastiger. Daar kwam bij dat Rosetta (na een mislukte poging om contact op te nemen vanuit een lage baan van 153 kilometer) nogmaals grote hinder ondervond van uitgestoten komeetstof. Dat stof verstoorde de sterrenzoekers van zijn navigatiesysteem. De orbiter trok zich daarom noodgedwongen terug naar een enkele tientallen kilometers hogere baan. De nadruk van de missie lag vanaf toen op Rosetta, omdat 67/Churyumov-Gerasimenko zijn perihelium naderde. Voorlopige resultaten Uit grondboringen bleek, dat het komeetoppervlak hoofdzakelijk uit ijs bestaat, dat is bedekt door een stoflaag met een dikte van 10 à 20 cm. De precieze samenstelling van dit stof is nog onderwerp van studie. Ondanks alle problemen met de lander, stuurde de instrumenten aan boord van Philae opmerkelijke resultaten door. Het merkte organische moleculen (koolstofverbindingen) op. Dit is van zeer groot belang voor de theorie dat, miljarden jaren geleden, kometen mogelijk de bouwstenen voor het leven op Aarde

Philae maakte deze opname. Sterren stralen achter de ruige kliffen van zijn landingsplaats. hebben aangedragen. Verdere details ontbreken nog, aanvullende analyses van de ingekomen gegevens vergt tijd. Koolstofverbindingen zijn niet ongebruikelijk in het universum. Echter, de eventuele ontdekking van eiwitten of aminozuren zou deze theorie ondersteunen. Het maakt aannemelijk dat die op deze wijze ook op Aarde belandden. Hoewel op diverse meteorieten al eerder organische moleculen zijn gevonden, is dit op 67/Churyumov-Gerasimenko voor de eerste maal op een komeet geschied (al zijn deze al diverse malen in de coma's van kometen aangetoond). Dankzij het stuiteren bij de landing kon uit de metingen door Philae de conclusie worden getrokken dat deze komeet geen magnetische kern heeft. Ten tijde van het in winterslaap gaan van Philae eind 2014 had deze 90% van zijn missieprogramma afgewerkt. Informatie overgenomen van Wikipedia, lemma Philae

BESTEL NU ALVAST DE STERRENGIDS 2016 Deze (grote) gids kost voor leden van Sterrenwacht Halley: € 22,95 (winkelprijs € 24,95) De gids is jaarboek én naslagwerk in één en zeer geschikt voor beginnende en gevorderde amateursterrenkundigen. Je treft er, van dag tot dag, alle voorspelbare hemelverschijnselen die in 2016 waar te nemen zijn met het blote oog, verrekijker of telescoop. Met duidelijke sterrenkaarten en vele prachtige foto’s en tekeningen. Verder zijn er afzonderlijke hoofdstukken over sterren, planeten, zon, maan, planetoïden, meteoren en kometen etc. En ook tips voor astrofotograferen en het waarnemen van deepsky objecten. ‘Sterrengids 2016’ is het officiële jaarboek van de KNVWS, de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. De gids verschijnt sinds 1938. Formaat A4, 176 pagina's, rijk geïllustreerd, geheel in kleur.

OF BESTEL NU ALVAST DE GIDS STERREN & PLANETEN 2016 Deze (kleinere) gids kost € 12,50 Ook deze gids ‘Sterren & Planeten 2016’ bevat een overzicht van de voornaamste hemelverschijnselen die met een verrekijker, kleine telescoop of met het blote oog in 2016 te zien zijn. Verder bevat de gids, voor elke maand in 2016, duidelijke sterrenkaarten met daarop de posities van de maan, planeten en sterrenbeelden aan de hemel. Deze kleurrijke gids is uitstekend geschikt voor de beginnende amateursterrenkundige. Deze kleurrijke gids voor de beginnende amateurastronoom wordt uitgegeven door Stichting Universum.

Bestellen De gidsen zijn tot uiterlijk 1 december a.s. per e-mail te bestellen bij Harre schrijvers: [email protected] Betaling door overmaking van € 22,95 (grote gids) of € 12,50 (kleine gids) op girorekening NL 08 INGB 0000 875495 t.n.v. H.Schrijvers – Heesch, die er voor zal zorgen dat U de bestelling vóór Kerstmis in huis hebt.

Spreekbeurten HARRIE SCHRIJVERS Vanuit Heeswijk-Dinther stuurde Andrew van Eijck (foto rechts) ons een bedankbriefje voor de hulp die hij van Sterrenwacht Halley kreeg. Dat hij een meer dan prima spreekbeurt heeft gehouden blijkt wel uit de waardering die hij daarvoor kreeg: een dikke 10! Hier zijn verslagje: “Mijn spreekbeurt ging over het zonnestelsel. Om alles heel duidelijk aan mijn klasgenootjes uit te kunnen leggen heb ik een héél grote ZON meegenomen. En met grote en kleinere ballen en knikkers heb ik laten zien hoe klein onze aarde en de andere planeten eigenlijk zijn. Ook heb ik uitgerekend hoe ver van school ik die planetenbolletjes, bij een zon zo groot als de ballon, zou moeten gaan neerleggen! Héél ver, kilometers ver, buiten de school! Zo kon ik ook een idee geven van de afstanden in ons zonnestelsel.” Prima gedaan, Andrew, en als je zelf je ouders of klasgenootjes eens wilt laten vóelen hoe ver onze planeten van de zon staan fiets dan maar eens het PLANETENPAD. Dat is een fietsroute (knooppunten) van het Natuurcentrum de Maashorst in Slabroek bij Uden tot aan Sterrenwacht Halley tussen Heesch en Vinkel. Afstand: 10 km. Elke planeet staat in een eigen zuiltje langs de fietsroute, op afstanden in ver-

houding tot die 10 km. En na 10 kilometer kom je dan bij de ZON, een héél grote glazen schijf in de muur langs de parkeerplaats bij de sterrenwacht bij de sterrenwacht! Van Arviq Helsen uit Haarlem ontvingen we dit bedankbriefje. ‘Beste meneer Schrijvers, ik heb vrijdag 12 juni mijn spreekbeurt gehouden over ruimtevaart. Uw informatie heeft geholpen om een mooie spreekbeurt in elkaar te zetten. Ik heb de plaatjes in de tijdschriften mooi kunnen laten zien in de klas. Ook heb ik in de klas verteld dat u mij allemaal info heeft opgestuurd. Ik kreeg uiteindelijk een 8. Ik wil u heel erg bedanken voor het opsturen van de informatie. Groetjes, Arviq Helsen” Foto’s achterkant: 28 juli 2015 – Rob van Mackelenbergh legde de lancering van SpaceX CRS-7 vast vanaf het dak van de Vehicle Assembly Building op Kennedy Space Center. Lees meer op blz. 16. 6 februari 2015: de Paardenkopnevel en Vlamnevel, gefotografeerd door Annemieke Vogel. Lees de toelichting op blz. 11.

23

Wat de leden inbrengen…