issn december 2013 nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

december 2013

issn 0169 - 2402

nieuwsbrief

58

EIS

Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

2

NIEUWSBRIEF van EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden Nummer 58 - december 2013 Contactorgaan voor de medewerkers van de EIS-werkgroepen

Van de redactie

Informatie: Bureau EIS Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel. 071-5687670 / fax 071-5687666 [email protected] www.eis-nederland.nl

Na een lange discussie is de knoop doorgehakt over het nieuwe logo. Door het gebruik van het vliegend hert en aanpassing van de naam tot EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden is meteen duidelijk waar EIS voor staat.

Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers © copyright 2013 Stichting EIS, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, [email protected].

Ik ben erg blij dat er dit jaar weer een Entomologische Tabel kan verschijnen. Het betreft een uitgave over de goudhaantjes, van de hand van Jaap Winkelman. Er zijn de komende tijd diverse manuscripten in behandeling, dus de productie kan weer worden opgevoerd. Het was toch al een opvallend productief jaar op het gebied van publicaties. Naast de reguliere nummers van Nederlandse Faunistische Mededelingen en enkele wetenschappelijke artike­ len, was EIS betrokken bij themanummers van De Levende Natuur en het Natuurhistorisch Maandblad. Daarnaast schreef Jinze Noordijk samen met Jap Smits van Staats­ bosbeheer een boek over heidebeheer. In 2013 kwam EIS weer veel in het nieuws, over een grote diversiteit aan onderwerpen: 1000-soortendag Roerdal, mieren, rivierkreeften, heidebeheer, nominatie Jan Wolkers Prijs voor bijenboek, leuke vliegen, nieuwe soorten in NFM en wilde bestuivers.

DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden

2013 was kortom weer een boeiend jaar. Wie op de hoogte wil blijven van alle nieuwtjes over EIS kan zich via eis@naturalis. nl opgeven voor de digitale nieuwsbrief Tentakel of de Facebook-pagina van EIS liken.

INHOUD

Roy Kleukers

Werkgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 EIS-nieuws . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Publicaties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Bureau EIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Overzicht EIS-werkgroepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Een overzicht van te bestellen EIS-publicaties is te vinden op www.eis-nederland.nl/publicaties.

Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 59: 30 maart 2014

Werkgroepen

3

EIS-dag 25 januari 2014 – ‘Heidefauna’ Ook dit jaar trekt Stichting EIS weer een winterse zaterdag in januari uit voor het consumeren en uitwisselen van kennis over ongewervelden. Betrokkenen bij EIS en andere geïnteresseerden zijn van harte welkom om op zaterdag 25 januari 2014 vanaf 10.30 (koffie vanaf 10.00 uur) deel te nemen aan de EIS-dag. Dit jaar is het thema ‘Heidefauna’. Programma 10.00 Ontvangst met thee en koffie 10.30 Opening Bart van Tooren voorzitter EIS 10.40 Heidefauna – Jap Smits, Staatsbosbeheer 11.00 Lentevuurspin in België – Kevin Lambeets, Natuurpunt België 11.20 Mysterie Insecten Competitie 12.00 Lunch (zelf meebrengen of in het museumrestaurant) 12.30 Coördinatorenoverleg 13.30 Mieren en heiden – Remco Versluijs, Stichting Bargerveen 13.50 Kleine wrattenbijter onder vuur – Niels Gilissen & Arno Braam, Defensie 14.10 De rol van fosfaat in het heidesysteem – Joost Vogels, Stichting Bargerveen 14.30 Onderzoek aan fauna op de heide– Michiel Wallis de Vries, De Vlinderstichting 14.50 Thee- en koffiepauze 15.15 Ongewervelden en EIS – Roy Kleukers, EIS 15.35 Insectenreserevaat Strabrecht met preview film – Eric Bergmeester, Nature Moments Productions 16.00 Uitslag Mysterie Insecten Competitie 16.15 Sluiting Bart van Tooren en borrel De EIS-dag zal gehouden worden in het auditorium van museum Naturalis te Leiden. Museum Naturalis ligt achter het centraal station van Leiden, vlak bij het Leids Universitair Medisch Centrum. Een routebeschrijving vindt u op: www.naturalis.nl/nl/ bezoek/adres.

Werkgroepen Wantsen (Heteroptera) Het opnemen van collectiegegevens van Miridae door Berend Aukema en Dik Hermes is afgerond en deel III van de Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen is dan ook vrijwel drukklaar. In totaal zijn in het bestand van de 242 Nederlandse soorten Miridae 75.023 records (225.065 exem­ plaren) vastgelegd. Ter illustratie een kaartje van de uurhokken (5x5 km) waarin miriden zijn waargenomen. Begin 2014 wordt een begin gemaakt met het opnemen van gegevens van de 117 soorten die in deel IV aan bod komen: Aradidae (7 soorten), Lygaeidae (96 soorten), Piesmatidae (3 soorten), Berytidae (9 soorten) en Pyrrhocoridae (1 soort). Graag komend seizoen dus extra aandacht voor deze groepen. Materiaal en gegevens zijn welkom bij de coördinator. De afgelopen periode (2011-2013) hebben Ping-ping Chen, Theodoor Heijerman, Nico Nieser en ondergetekende wantsen verzameld ten behoeve van het DNA-barcoderingsproject van Naturalis. In totaal werd materiaal van 421 van de 636 Nederlandse soorten aangeleverd (66,2%). De doelstelling van 60% werd daarmee gerealiseerd. Op basis van het bestand en aanvullende inventarisaties werd een overzicht gepubliceerd van de wantsenfauna van Nationaal Park De Meinweg in een themanummer van het Natuurhistorisch Maandblad (Aukema 2013).

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

4

Dit jaar verscheen het derde van vier delen over Pentatomoidea in de serie Faune de France, waarin het tweede deel van de subfamilie Pentatominae wordt behandeld (Ribes & PagolaCarte 2013, zie onder ‘Publicaties’ elders in deze nieuwsbrief). Door de gemoderniseerde lay-out met onder andere veel foto’s van belangrijke kenmerken een belangrijke aanwinst. Evenals de vorige delen zijn de tabellen ook in het Engels! In België verscheen een rijkelijk geïllustreerd overzicht van de Belgische water- en opervlakte­ wantsen met determinatietabellen en verspreidings­kaarten (Stoffelen et al. 2013). Ook hier zijn het vooral de vele foto’s van onder andere determinatiekenmerken, die het boek zeer de moeite waard maken! Berend Aukema

Stofluizen (Psocoptera) Begin dit jaar is de stofluizenwerkgroep heropgericht. Hiermee krijgt het faunistisch werk aan deze groep weer een impuls. De fauna zal geïnventariseerd worden, er wordt gewerkt aan een soortenlijst en wellicht dat er ooit eens een Nederlands determinatiewerk wordt gepubliceerd. Dat is allemaal wel nodig ook; er zijn slechts zo’n zestig soorten uit ons land bekend, terwijl er mogelijk nog enkele tientallen wachten op ontdekking.

Leden van de Stofluizenwerkgroep onderzoeken een baal tuinafval tijdens de 1000-soortendag in het Roerdal (foto Jinze Noordijk).

De werkgroep is gegroeid van één naar maar liefst acht man: Dick Belgers, Cees Gielis, Roy Morssinkhof, Jinze Noordijk, Bruce Schoelitsz, Jack Windig, Bert van Zanen en Jan Willem van Zuijlen. Dit jaar zijn er twee gezamenlijke excursies onder­ nomen. Op de 1000-soortendag (8 juni 2013) is het Roerdal bezocht en op 8 december 2012 zijn de Noardlike Fryske Wâlden aangedaan. Bert van Zanen

Vlinderfaunistiek De beste dag voor de WVF in 2013 was wel de presentatie van het boek ‘Nachtvlinders Belicht’, een gezamenlijke publicatie van de werkgroep en De Vlinderstichting over de toestand van de Nederlandse (macro-)nachtvlinders. Samengevat: die is niet florissant. In het boek is ook een voorstudie opgenomen voor een Rode Lijst van de Nederlandse macro’s. De lijst is een voorstudie

omdat hij niet is opgesteld in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, maar op eigen initiatief. De berekeningen zijn wel gedaan volgens de daartoe geldende voorschriften, op één uitzondering na: als referentiedatum is niet het jaar 1950 genomen, maar het jaar 1980. Theoretisch is 1950 een beter ijkpunt, maar het aantal beschikbare waarnemingen uit die periode, waar het gaat om 841 soorten, is niet toereikend. Het is de bedoeling om, als de digitalisering van de Nederlandse macro’s door Naturalis eenmaal is voltooid, en het aantal oudere waarnemingen daarmee is gemaximaliseerd, met een definitieve Rode Lijst te komen. Alle berekeningen zijn uitgevoerd op basis van Noctua, de gemeenschappelijke database van de Nederlandse vlinders die door de WVF wordt onderhouden. Juist op het moment dat dit verslagje wordt geschreven is het aantal waarnemingen in Noctua de vier miljoen gepasseerd. De gegevens in Noctua komen uit informatie die rechtstreeks aan de WVF wordt aangeleverd, uit het digitaliseren van oude publicaties, rap­ porten en aantekenboekjes, uit Telmee.nl en uit de grootste data-leverancier: Waarneming.nl. De kwaliteit van de waar­ nemingen in die laatste twee bronnen wordt mede gehandhaafd door het werk van een aantal validatoren, ‘admins’, en het belang van de werkzaamheden van die vrijwilligers mag best wel eens worden onderstreept. De kaartjes, fenogrammen en overige grafieken in de websites Microlepidoptera.nl en Vlindernet.nl zijn gebaseerd op Noctua, en zijn ook dit jaar een paar maal ververst. In 2013 is op 6 september de negende Nacht van de Nacht­ vlinders gehouden. De organisatie daarvan doet De Vlinder­ stichting, de WVF verwerkt de resultaten. De weers­omstan­ digheden waren matig, juist na een periode met uitstekend weer, maar desondanks zijn er 3730 waarnemingen binnen­ gekomen. Het eigenlijke doel van de NNN is natuurlijk het aantrekken van veel belangstellenden, en dat lukt uitstekend, doordat veel getrainde waarnemers zich een avond als docent of excursieleider opstellen. De jaarlijkse gemeenschappelijke excursie van de NEV-secties Snellen en ter Haar is feitelijk geen zaak van de WVF, maar omdat vrijwel alle deelnemers hun waarnemingen deponeren in Noctua, en de verslaglegging meestal ook via Noctua verloopt, heeft het zeker wel gevolgen voor de WVF. Ditmaal was de excursie in de Kennemerduinen, op 12 juli. Mede dankzij schitterend weer leverde de excursie een kleine 3000 waarnemingen op. Kortom, Noctua groeit als kool. Het aantal unieke waarnemingen uit 2013 bedroeg midden november ruim 190 000. Willem Ellis

Sprinkhanen (Orthoptera) In 2013 werd het veldwerk voor de nieuwe sprinkhanenatlas afgerond. Binnen drie seizoenen kon het hele land vrijwel dekkend geïnventariseerd worden op 5x5-kmhokschaal. De samenwerking met Waarneming.nl was daarbij erg vruchtbaar. Het project heeft veel nieuwe informatie opgeleverd. Hieronder staan enkele hoogtepunten: = Ontdekking van populatie van het verdwenen gewaande bosdoorntje in NP de Hoge Veluwe. = Een grote populatie van de steppesprinkhaan in NoordLimburg.

Werkgroepen

5

= Een tweede vindplaats van de kleine groene sabelsprinkhaan (bij Brummen). = Verdere uitbreiding van onder meer de gouden sprinkhaan, zuidelijk spitskopje, greppelsprinkhaan en boomkrekel. = Van de lichtgroene sabelsprinkhaan waren al enkele zwer­ vende mannetjes gemeld, maar nu zijn er ook populaties gevonden in Zuid- en Midden-Limburg. Er was niet alleen vooruitgang te melden. De wrattenbijter is ondanks gericht zoeken al een jaar niet meer op de Hoge Veluwe gezien en ook de zadelsprinkhaan heeft het moeilijk. De kiezel­ sprinkhaan, die in 2009 op diverse spoorweg­emplacementen werd gevonden, lijkt alweer op zijn retour. De resultaten zullen in 2014 gepubliceerd worden, als Entomo­ logische Tabel of special van Nederlandse Faunistische Mede­ delingen. Roy Kleukers & Ed Colijn



EIS-nieuws Nieuw logo EIS

Nieuw boek Heidebeheer

Tijdens de besprekingen voor het meerjarenplan 2011-206 kwam naar voren dat EIS slecht zichtbaar is bij niet-ingewijden.

Op 17 september werd het boek Heidebeheer gepresenteerd, tijdens een zeer druk bezocht symposium in Radio Kootwijk. Het boek is samengesteld door boswachter Jap Smits van Staats­ bosbeheer en Jin­ze Noordijk van EIS. Het boek markeert een om­ slag in het denken over heidebeheer. Lange tijd werd gestreefd naar uit­ge­strek­te paarse hei­ de, vooral interessant voor de recreant. In het boek staan tips om het heide­landschap gevari­ eer­ der te maken en de rijk­dom aan specifieke hei­de­fauna sterk te ver­ hogen.

Met name het logo werd als onduidelijk bestempeld. Ook de naam EIS zegt buitenstaanders niet zo veel. Na interne discussie met bureau, bestuur en werkgroepcoördinatoren is besloten voor het hier getoonde nieuwe logo en een aanpassing van de naam. We verwachten dat deze aanpassingen bij zullen dragen aan de herkenbaarheid van onze organisatie. De komende tijd zal het logo worden ingevoegd in de diverse uitingen van EIS, zoals de website, briefpapier, nieuwsbrieven en de Facebook­ pagina. Roy Kleukers

Roy Kleukers

6

Themanummers de Levende Natuur en Natuurhistorisch Maandblad Afgelopen najaar kwam bij twee tijdschriften een themanummer uit over ongewervelden en EIS was bij beide betrokken. Het septembernummer van De Levende Natuur heette ‘Ongewervelden en natuurbeheer’ en Jin­ze Noordijk nam voor

de gelegenheid plaats in de redactie. Vijf artike­len werden door bureau­mede­werkers geschre­ven. Het gaat om bijdra­gen over de resultaten van de 1000-soorten­dagen, de vermiljoen­kever, de fauna die van aas afhankelijk is, de effecten van begrazing op heide-insecten en de zweefvliegen van oude bossen. Het thema­ num­mer bevat in totaal 15 artikelen en is te verkrij­gen door 15 euro over te maken op rekening 81935, ten name van Abon­ nemen­ten­admini­stratie De Levende Natuur, Wageningen, on­der vermelding van ‘DLN-Ongewervelden, september 2013’ en uw adresgegevens. Het oktobernummer van het Natuurhistorisch Maand­blad kreeg de titel ‘Entomologisch on­der­zoek in Nationaal Park De Meinweg’ mee en veel van de artikelen waren gerelateerd aan het onderzoek dat in dit gebied heeft plaats­ge­von­den in het kader van de 1000-soortendag van 2012. In dit gebied werden bijna 3000 soorten gevonden en het was daarmee de meest succesvolle 1000-soortendag tot nu toe. Met artikelen over de voorkomende hooiwagens, mieren, want­ sen, schiet­ motten en kevers hebben de bureaumedewerkers en coördina­ toren van EIS een deel van de soor­ ten­ rijkdom gedetail­ leerd beschreven. Het thema­ nummer behelst twaalf artikelen en is te bestellen via het publicatie­ bureau van het Natuurhistorisch Genootschap door 7 euro over te maken op rekening 429851 onder vermelding van ‘Entomo­fauna Meinweg’ en uw adres­gegevens. Roy Kleukers

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

Nederlandse Faunistische Mededelingen In december worden twee nummers van NFM aan de donateurs van EIS verstuurd. Nummer 40 is een dun regulier nummer, met zes artikelen. Een opvallend verhaal is de toevallige ontdekking van een nieu­we spring­staart voor Nederland op een foto van een sprink­haan. Nummer 41 betreft een special over de fauna van harde sub­stra­ten in de Noord­zee. Vroe­ger waren harde substraten aanwezig in de vorm van organische lagen (moor­log) en oester­ ban­ken, maar deze zijn gro­ten­deels verdwenen. Tegen­­woordig zijn veel soor­ten beperkt tot kunst­matige harde sub­straten, zoals scheeps­wrakken en windparken. Nummer 40 1 M.P. Berg & A. den Ouden – De springstaart Fascio­ sminthurus quinquefasciatus nieuw voor de Nederlandse fauna (Collembola: Bourletiellidae) 9 Th. Heijerman, J. Noordijk & E.O. Colijn – Komt de vermiljoenkever Cucujus cinnaberinus in azijnzuurvallen (Coleoptera: Cucujidae)? 15 E. de Bree, S. Bot & J.T. Smit – De rode snuitvlieg Rhingia rostrata terug in Nederland (Diptera: Syrphidae) 23 J.T. Smit – De hottentottenvilla Villa hottentotta toch op de Nederlandse lijst (Diptera: Bombyliidae) 35 R. van der Weele – Tephrochlaena oraria, een nieuwe afval­ vlieg voor de Nederlandse fauna (Diptera: Heleo­ myzidae) 39 J. Smit – De gouden kegelbij Coelioxys aurolimbata terug­ gevonden in het rivierengebied (Hymenoptera: Apoidea: Megachilidae) Nummer 41 Special: Oases of marine biodiversity in the Dutch North Sea 1 M.A. Faasse, G.W.N.M. van Moorsel & D. Tempelman – Moss animals of the Dutch part of the North Sea and coastal waters of the Netherlands (Bryozoa)

EIS-nieuws

15 D. Tempelman, G.W.N.M. van Moorsel & M.A. Faasse – De molkreeften Upogebia deltaura en U. stellata en geassocieerde soorten in de Noordzee (Decapoda: Upo­ge­ biidae) 31 W. Lewis & A. Gittenberger – First record of a settled stomato­pod Platysquilla eusebia in the North Sea (Mala­ costraca: Stomatopoda) 35 A. Gittenberger, N. Schrieken, J.W.P. Coolen & W. Vlier­ huis – The juwel anemone Corynactis viridis, a new order for the Netherlands (Cnidaria: Corallimorpharia) 43 M.A. Faasse & A.H.M. Ligthart – De zeepissebed Uro­ munna spec., de eerste waarneming van de familie Munni­ dae in Nederland (Isopoda) 49 W. Lengkeek, J.W.P. Coolen, A. Gittenberger & N. Schrie­ ken – Ecological relevance of shipwrecks in the North Sea 59 S. Bouma & W. Lengkeek – Benthic communities on hard substrates within the first Dutch offshore wind farm (OWEZ) 69 N. Schrieken, A. Gittenberger, J.W.P. Coolen & W. Lengkeek – Marine fauna of hard substrata of the Cleaver bank and Dogger bank 79 A. Gittenberger & W.M.G.M. van Loon – Sensitivities of marine macrozoobenthos to environmental pressures in the Netherlands Roy Kleukers

Entomologische Tabellen Het is een tijdje stil geweest maar er is weer een nieuwe Entomologische tabel op komst: nummer 7 over de goudhaantjes (Chrysomelinae). De uitgave is verzorgd door bladkever­ specialist Jaap Winkelman. Het boekje is vrijwel drukklaar en zal waarschijnlijk begin januari verstuurd worden. Roy Kleukers, Oscar Vorst en Jinze Noordijk

Leuke vliegen Het eerste jaar van het atlasproject Leuke Vliegen zit er op en heeft flink wat opgeleverd. De projectpagina http://waarneming. nl/vliegen_start.php is aangevuld en bevat nu van alle soorten van de betreffende families een soorttekst over de herkenning en het voorkomen. Dit maakt het erg gemakkelijk om snel even op te zoeken wat het verschil ook al weer was tussen soorten, of hoe de soorten van een bepaald genus van elkaar te onder­ scheiden zijn. Daarnaast hebben Reinoud van den Broek en André Schulten een bijzonder fraaie veldgids gemaakt voor de roofvliegen van Noordwest-Europa. In navolging daarvan zijn ook veldtabellen gemaakt voor de blaaskopvliegen en wol­ zwevers van Nederland en is er een voor de wapenvliegen in voorbereiding. Deze tabellen maken zoveel mogelijk gebruik van makkelijk zichtbare kenmerken zodat ook dieren vanaf een foto makkelijker te determineren zijn. De tabellen en veldgidsen zijn allemaal gratis te downloaden van waarneming.nl, onder het pulldown-menu ‘soorten’, of via de volgende links: Blaaskopvliegen: www.repository.naturalis.nl/document/491918 Roofvliegen: http://waarneming.nl/download/fotogidsAsilidae.pdf Wolzwevers: www.repository.naturalis.nl/document/499305

7

Via Waarneming.nl zijn er dit jaar al bijna 5000 waarnemingen ingevoerd, toch een zeer respectabel aantal gezien de beperkte hoeveelheid soorten (185). Daarnaast zijn er verschillende mensen die een dataset van hun eigen waarnemingen en collec­ tie hebben opgestuurd naar EIS. Al deze gegevens zullen samen­gevoegd worden in één databestand zodat we aan het eind van het project een goed overzicht hebben van de ver­ spreiding van de verschillende soorten. Naast de privéwaar­ nemingen wordt er ook gewerkt aan het digitaliseren van de collectie van Naturalis. Zowel de wapenvliegen als de wol­ zwevers zijn nu helemaal ingevoerd, met respectievelijk 14.836 en 2279 exemplaren. Momenteel worden de blaas­kop­vliegen opge­nomen, en die zullen bij het verschijnen van de nieuwsbrief ook geheel gedaan zijn. Verschillende waarnemers zijn ook begon­nen met het invoeren van hun oude veld­waarnemingen en zijn dus hun oude notitieboekjes aan het doorspitten. We hopen natuurlijk dat meer mensen deze winterperiode aangrijpen om die oude waarnemingen in te voeren. John Smit & Menno Reemer

Bijenboek bijna in de prijzen Op initiatief van het Wereld Natuur Fonds, De Volkskrant en Vara’s Vroege Vogels is dit jaar de Jan Wolkers Prijs in het leven geroepen. Op 27 oktober werd deze prijs uitgereikt aan het ‘beste natuurboek’ dat tussen januari 2012 en juni 2013 is verschenen. We waren aangenaam verrast dat het door EIS en Naturalis uitgegeven boek De Nederlandse bijen door de jury op de shortlist van de vijf beste boeken werd geplaatst. Andere genomineerde boeken waren Mijn roofvogels (Rob Bijlsma), Spinder (Simon van der Geest), Wanhoop nooit aan voor­ uitgang (Marga Coesèl) en Het verlangen naar hazelworm (Koos van Zomeren). De prijsuitreiking vond plaats in Ecomare op Texel. Namens de auteurs van het bijenboek waren Theo Peeters en Hans Nieuwen­huijsen afgereisd naar het eiland. Hier beleefden zij een spannende live-uitzending van radioprogramma Vroege Vogels, waarin langzaam maar zeker werd toegewerkt naar het bekendmaken van de winnaar. De prijs ging uiteindelijk naar het kinderboek Spinder van Simon van der Geest. De overige boeken eindigden ex aequo op de tweede plaats. Het bijenboek won dus nét niet. Toch is er geen reden tot klagen, want de nominatie heeft veel publiciteit opgeleverd, onder andere in het radioprogramma Vroege Vogels, het tele­ visie­ programma van Eva Jinek en in diverse kranten. De Nederlandse bijenfauna kreeg hiermee weer volop de wel­ver­ diende aandacht. Bovendien is het bijenboek bijna uitverkocht! Menno Reemer

Wilde bestuivers In 2012, het jaar van de bij, stonden bijen volop in de belangstelling. De honingbij had over aandacht al weinig te klagen, maar gelukkig neemt ook de interesse voor wilde bijen toe. We merken dit bij EIS aan de toename in vragen die we krijgen van beheer- en beleidsmakers. We proberen ook andere bestuivende insecten van deze groeiende belangstelling te laten meeprofiteren. Vooral zweefvliegen zijn belangrijke bestuivers en over deze insecten is bij het EIS-bureau veel kennis

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

8

aanwezig. Inmiddels lopen de volgende projecten waarin naast bijen in veel gevallen ook zweefvliegen aandacht krijgen. = Monitoring van bijen en zweefvliegen in ecologische beheerde bermen en parken in Hellevoetsluis (in opdracht van de gemeente Hellevoetsluis). = Herhaalde inventarisatie van bijen in het centrale stuif­zand­ gedeelte van de Loonse en Drunense Duinen (in opdracht van Natuurmonumenten; rapportage reeds afgerond). = Ontwerp van een ‘BIJzonder kleurrijk landschap’ in het land van Wijk en Wouden in Zuid-Holland (i.s.m. Alterra en Naturalis, in opdracht van de Provincie Zuid-Holland). = Onderzoek naar het kwantitatieve belang van wilde bestuivers voor de bestuiving in appel-, peren- en blauwebessenboomgaarden (i.s.m. Alterra en Naturalis, in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken). = Ontwikkeling app ‘Tuinbijen’. Samen met Naturalis wordt een smartphone-app ontwikkeld waarmee bijen in tuinen op naam te brengen zijn. Als basis hiervoor worden de door Jeroen de Rond gemaakte tekeningen gebruikt van de bijenzoekkaart, die in het kader van het Jaar van de Bij is uitgegeven. De set soorten wordt nog uitgebreid, zodat met de app een totaal van 40 algemeen in tuinen voorkomende bijen op naam kan worden gebracht. = EIS is betrokken bij het project Idylle van De Vlinder­ stichting. Binnen dit project worden allerlei terreintjes geschikt gemaakt voor vlinders en bijen. Menno Reemer

DNA-barcoding Het seizoen 2013 is gebruikt om her en der nog wat aanvullende soorten te verzamelen voor het DNA-barcodingproject. Maar aan alles komt een eind, zo ook aan dit project. Het beoogde aantal van 7000 samples en 2000 soorten is gehaald. In totaal zijn er 7144 exemplaren verzameld van minimaal 1956 soorten. Dat is nog geen 2000, maar dat komt omdat er nog 430 exem­ plaren wachten op een uiteindelijke determinatie. Dit betreft veelal materiaal dat niet is verzameld door de specialist zelf. Hieronder de top 10 van ordes en families qua hoeveelheid verzameld materiaal. De groepen aangeduid met een asterisk (*) bevatten naast Nederlands materiaal ook aanvullend materiaal uit het buitenland. Orde

n samples

Familie

n samples

n soorten

Diptera* 3116 Syrphidae* 1337 Hymenoptera 1449 Apidae 658 Trombidiformes 895 Formicidae 481 Orthoptera* 650 Acrididae* 321 Odonata* 154 Muscidae 229 Isopoda 149 Arrenuridae 208 Opiliones 133 Tachinidae 193 Diplopoda 128 Pionidae 169 Strepsiptera 92 Tettigoniidae* 169 Lepidoptera 91 Crabronidae 138

322 182 60 74 65 44 60 33 48 63

Van slechts een deel van dit materiaal is de DNA-barcode reeds bepaald, het DNA-lab heeft met ruim 27.000 samples die verwerkt moeten worden een flinke berg werk te verzetten. Er is dus nog niet veel te zeggen over de resultaten. Wel is er een manuscript afgerond over de boorvliegen (Smit et al. 2013), maar dat betreft materiaal dat al grotendeels in 2009 was

verzameld. Verder zijn er al wel een paar leuke dingen tevoorschijn gekomen die in een publicatie verwerkt zullen worden. Zo is er een larve van een blaaskopvlieg gevonden in het achterlijf van een zandbij waardoor deze gastheerrelatie nu met behulp van DNA-barcoding vastgesteld kan worden. Ook is er duidelijk geworden dat het toch al intrigerende zandbij­ waaiertje Stylops melittae uit een soortcomplex bestaat met een sterker gastheerspecialisme dan aanvankelijk gedacht. We hopen natuurlijk dat er nog veel meer van dit soort dingen naar boven komen en dat de betreffende specialisten hier een artikeltje aan willen wijden. John Smit

Nederlands Soortenregister In 2013 is het voor de buitenwacht relatief rustig geweest rondom het Nederlands Soortenregister (www.nederlandsesoorten.nl). Toch is er heel wat gebeurd, met name achter de schermen. Hier­ onder enkele belangrijke zaken: = Momenteel worden de naamlijsten bijgewerkt, grotendeels op basis van de enquêtes die voor het boek De Nederlandse biodiversiteit door talloze specialisten werden ingevuld. = Het aantal foto’s neemt gestaag toe. In september werd de mijlpaal van 7500 soorten met foto bereikt. Begin december staat de teller alweer op 7764. Dit is in eerste instantie natuurlijk te danken aan de talloze fotografen die hun foto­ materiaal ter beschikking stellen. Maar ook de specia­listen die de foto’s op naam brengen zijn hierin essentieel. = Naturalis en EIS werken aan digitale sleutels voor diver­se groepen. Zie http://determineren.nederlandsesoorten.nl/ boktorren voor een eerste voorbeeld. In 2014 zullen diverse groepen op deze wijze beschikbaar komen. = Begin 2014 zal ETI (inmiddels onderdeel van Naturalis) het technisch beheer van het soortenregister op zich nemen. Roy Kleukers

Integratie en digitalisering vlinders Naturalis Als onderdeel van de oprichting van het Naturalis Biodiversity Center zijn in 2011 de collecties van het Zoölogisch Museum Amsterdam (ZMA) en de Landbouwuniversiteit Wageningen (WAU) naar Leiden verhuisd om samengevoegd te worden met de collectie van het ‘oude’ Naturalis, het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie (RMNH). Het spreekt vanzelf dat deze grote collecties niet allemaal op korte termijn in een keer samengevoegd kunnen worden. Desalniettemin wordt er wel naar gestreefd om dit zo snel mogelijk in gang te zetten met als uiteindelijke doel één grote geïntegreerde collectie. De insecten, met verreweg de grootste aantallen exemplaren, vormen hierbij de grootste uitdaging. Onderdeel van het collectiebeleid van Naturalis is om de Nederlandse collecties apart te zetten. De reden hiervoor is dat de Nederlandse collecties het meest geraadpleegd worden, en het fysiek apart zetten de overzichtelijkheid en terugvindbaarheid van deze deelcollectie bevordert en de veiligheid van de overige collectiedelen beter gewaarborgd zijn. Zoals bekend bezat het ZMA een omvangrijke en schitterende collectie Nederlandse dag- en nachtvlinders in bijna 5500 laden. Op dit moment

EIS-nieuws

9

Nationale huis- en tuinspinnentelling Vroege Vogels organiseerde voor het eerst de Nationale huis- en tuinspinnentelling, in samenwerking met EIS-Nederland, Natu­ ra­lis en Natuurmuseum Fryslân. Een week lang mocht iedereen op zoek naar deze achtpotigen in de directe omgeving. Zondag 13 oktober werd tijdens de uitzending op Radio 1 het startsein gegeven onder begeleiding van Peter Koomen en Jinze Noordijk. Op zondag 20 oktober werden in de uitzending de resultaten bekend gemaakt met Peter van Helsdingen. De kruisspin werd het meest geteld. Voor deze gelegenheid is een zoekkaart ontworpen met tien spinnensoorten die je tegen kunt komen in huis en tuin. De tekeningen op deze kaart zijn afkomstig uit de Dierenzoeker (www.dierenzoeker.nl). Deze zoekkaart is tijdens de telweek ruim 30.000 keer gedownload. In totaal zijn 2200 spinnen worden uit de RMNH-wereldcollectie de Nederlandse nachtvlinders door Jaël Visser, Maja de Keijzer, Merel van Haren en ondergetekende geselecteerd en als Nederlandse collectie apart opgesteld. Dit zijn naar schatting nog eens 15002000 lades. Tegelijkertijd worden ook de aan Naturalis geschonken particuliere collecties hierbij gevoegd. Als dit karwei is afgerond kan een begin worden gemaakt met de integratie van de RMNH-, ZMA- en WAU-collecties. Een ander project dat op dit moment plaatsvindt in Naturalis is de digitalisering van de Nederlandse nachtvlinders. Deze enorme klus wordt uitgevoerd door Hans Martijn GroeneveldNijsen en Els Baalbergen in de ‘digistraat entomologie’. De gegevens zullen uiteindelijk aan die van de vlinderdatabank Noctua van de Werkgroep Vlinderfaunistiek (WVF) en De Vlinderstichting worden toegevoegd en gebruikt voor de samenstelling van een atlas in de serie ‘Natuur van Nederland’. Ook zullen de gegevens gebruikt worden in de online vlinderatlas ‘Vlindernet.nl’. De meest ingrijpende gebeurtenis in 2014-2015 wordt de vervanging van het meubilair waarin de insectenladen zich bevinden. De vertrouwde houten ‘loketjes’ (RMNH) en ‘regalen’ (ZMA) worden vervangen door stalen rolkasten. Dit zal ruimte winnen, maar draagt ook bij aan de uniformiteit en biedt een unieke mogelijkheid om een belangrijke stap te zet­ten in de integratie van de ZMA-RMNH-WAU-collecties. De laden­systemen, van RMNH, ZMA en WAU, zullen in deze nieuwe kasten passen en worden bij overplaatsen in de nieuwe kasten op ladeniveau zoveel mogelijk reeds in systematische volgorde samengevoegd. Voor de vele nog in te voegen ‘incourante’ laden en dozen (geen standaardmaten) uit particuliere collecties is dan geen plaats meer bij de collectie en er moet dus haast worden gemaakt om deze in standaardladen over te prikken. Helaas zijn het personeel en de vrijwilligers die thans in de collectie werken niet toe­ reikend om dit in redelijk korte termijn te klaren. Graag roep ik daarom vrijwilligers op die op doordeweekse dagen enkele uur­ tjes tot hele dagen in de collectie willen helpen met het over­ zetten van vlinders in standaardladen. U kunt zich aanmelden bij ondergetekende. Rob de Vos (collectiebeheerder vlinders, Naturalis Biodiversity Center), [email protected]

De spinnenzoekkaart voor de Nationale huis- en tuinspinnentelling.

gemeld, waarbij de kruisspin het meest is gezien. Dit succes smaakt naar meer; waarschijnlijk wordt de telling dan ook een jaarlijks terugkomend fenomeen en wordt de zoekkaart uitgebreid met nog eens tien soorten. Roy Kleukers

Risicobeoordeling zwarte weduwen Voor het Team Invasieve Exoten heeft EIS in samenwerking met het Kenniscentrum Dierplagen (KAD) een risicobeoordeling voor Latrodectus-soorten in Nederland gemaakt. Deze spinnen, waaronder zwarte weduwen L. mactans en L. hesperus en de roodrugspin L. hasselti, worden soms versleept vanuit hun natuurlijke areaal naar nieuwe gebieden. Het zijn spinnen met een krachtig gif die een gezondheidsrisico meebrengen voor de mens. In het rapport wordt beschreven in hoeverre deze spinnen ook in Nederland (kunnen) voorkomen. Er konden tien gedocumenteerde importen worden gevonden (uit de periode 1994-2012), waarbij het tweemaal ging om L. hesperus, eenmaal om L. hasselti (een soort uit Australië) en zeven maal om L. hesperus óf L. mactans (soorten uit het zuiden van de VS), die echter niet van een foto uit elkaar te halen zijn. Zeven van tien importen konden gerelateerd worden aan handel in oldtimervoertuigen. Daarnaast bestaan er veel anekdotische meldingen die suggereren dat Latrodectus vrij vaak wordt ingevoerd. Hoe omvangrijk het introductierisico dus in werkelijkheid is kon binnen dit project niet vastgesteld

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

10

worden: Latrodectus zal vaak simpelweg verwijderd worden, zonder gemeld te worden. Ook als geïmporteerde of meegelifte spinnen wel gemeld worden, worden deze individuen niet of onvolledig geregistreerd en ook niet in collecties ondergebracht, waardoor er geen bevestiging mogelijk is. De spinnen kunnen in ons land in verwarmde gebouwen waarschijnlijk nakome­ lingen krijgen, maar een vestiging in de natuur lijkt (nog) niet aan de orde, omdat onze zomers niet warm en droog genoeg zijn. Detectie en registratie van exotische spinnen kan in de toekomst meer zicht geven op de omvang van introducties. Hierdoor gestimuleerd is er een ‘projectteam spinnenimporten’ opgestart door EIS, Naturalis en het KAD. We hopen dat grenscontrolerende en plaagdierbestrijdende organisaties de door hun gevonden spinnen opsturen, zodat wij een database kunnen gaan opzetten van de spinnen die worden ingevoerd in ons land. Jinze Noordijk

Groen en Doen Groen en Doen is een programma van het Ministerie van EZ en stimuleert en ontwikkelt vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en groen in de stad. De VOFF, en dus EIS, kon hieruit ver­ schillende projecten uit­ voeren die gericht waren op vrijwilligers, educa­ tie en begeleiding. Ten eerste werd in sa­ men­werking met de pro­ vin­ ciale afdelingen van Land­schaps­beheer Ne­ der­land enkele activi­tei­ ten onder­ nomen. In de Noard­like Fryske Wâl­ den is veel aandacht ge­ weest voor het betrekken van vrij­willigers voor de inven­tarisatie van insec­ten in de in dit gebied voor­komende hout­wal­len. Deze kennis is nut­tig voor het moni­toren en beheer van deze waarde­ volle landschaps­elemen­ten. In Flevoland is een educatie­project voor vrijwillige sprink­hanen­inventariseerders gehouden en in Zuid-Limburg is een presentatie verzorgd over de bijzondere fauna langs het miljoenenlijntje ter voorbereiding van een natuurwerkdag. Vrijwilligers van de landelijke mierenwerkgroep in het veld met mede­ werkers van Landschapsbeheer Friesland en Staatsbosbeheer (foto Jakob Hanenburg).

Ten tweede heeft de VOFF het project ‘Groen tellen & groen doen in dorp en stad’ uitgevoerd waarbij aan de hand van Vroege Vogels-uitzendingen, Natuurberichten en een nog te verschijnen zoekkaart en artikel veel aandacht gevraagd is voor insectenvriendelijk tuinbeheer. Ook een deel van het werk aan een website voor permanente tuintellingen (www.tuintelling.nl) kon hiermee gefinancierd worden. De andere PGO’s hebben ook andere activiteiten ontplooit die op hun internetpagina’s zijn op te zoeken. Het programma Groen en Doen wordt in 2014 voortgezet. Jinze Noordijk, Ed Colijn & Roy Kleukers

Natuurbericht De website Natuurbericht.nl is een prima platform om nieuws uit de natuur te presenteren aan een breed publiek. Ook dit jaar heeft EIS als partner van Natuurbericht weer de nodige teksten gepubliceerd. Het ging om berichten over de spin van het jaar (de gewone mijnspin Atypus affinis), de levenscyclus van de late eikenmineermot Ectoedemia quinquella, doodhoutkevers in bossen, de nationale huis- en tuinspinnentelling, de biologie en herkenning van blaaskopvliegen, de resultaten van de 1000-soortendag, zwarte weduwen in Nederland, nieuwe insec­ ten­ soorten voor Nederland die in NFM zijn gepubliceerd, sluipwespen op strekspinnen, de muurrouwzwever Anthrax anthrax als parasiet in bijenhotels, de plaagmier Lasius neglectus, een oproep voor waarnemingen van het vliegend hert Lucanus cervus bij Nijmegen, de libellenbijtmug Forcipomyia paludis, mieren in de tuin, voorjaarszweefvliegen in helling­ bossen, exotische kreeften die overwinteren in zelfgegraven gangen, het voorkomen van de sneeuwmug Chionea belgica en de nieuwe rode lijst voor sprinkhanen. Jinze Noordijk

Erik of het klein insectenboek Deze klassieker van Bomans is het boek van de campagne ‘Nederland leest’. De stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) heeft samen met Naturalis de fees­te­ lijke opening en sluiting van de campagnemaand november in het museum gevierd. Naturalis heeft de Schatkamer ingericht met een aantal belangrijke insecten uit de wollewei en ook de natuur­ widget stond in het kader van Erik. De Neder­ landse biblio­the­ken hebben het boek de hele maand gratis uitgedeeld aan hun leden. In deze nieuwe editie zitten codes verstopt die met de mee­ geleverde loep te vinden zijn en op www.nederlandleest.nl/ wollewei toe­ gang geven tot de wollewei zelf met allerlei extra’s, als filmp­jes. Hieronder bevin­den zich, naast een filmp­je van Midas Dek­ kers die een lofrede brengt aan het boek, en Jacques Vriens die een hom­ mage brengt aan Godfried Bo­mans, ook een drietal inhou­de­lijke filmpjes over onge­ wer­ velden. Zo vertelt Erik van Nieu­kerken (en ja, hij is ver­noemd

EIS-nieuws

naar Erik Pink­ster­blom) over com­mu­nicatie bij insecten. Wij­ nand Heijtmans ver­telt over de onder­gewaardeerde kakker­lak­ ken en Karen van Dorp vertelt over het bijzondere van spinrag. Het laatste filmpje is met onder­getekende, waarin een intro­ ductie wordt gegeven van de dieren­zoeker, als een moderne opvolger van Erik Pinksterbloms ‘SOLMS’ Beknopte Natuur­ lijke Histo­rie. John Smit

Cursus ‘Natuurbeheer voor Levens­gemeen­ schappen’ Binnen een samenwerkingsverband van RAVON, Sovon, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging, FLORON, EIS, Stichting Bargerveen, Wildernistrek en de afdeling Milieukunde van de Radboud Universiteit Nijmegen is een reeks praktische work­ shops op MBO-/HBO-niveau opgezet over het beheer van acht levensgemeenschappen (die van kustduinen, beekdalen, heide en hoogveen, laagveenmoerassen, rivierenlandschap, heuvel­ land, agrarisch cultuurlandschap, stedelijk gebied). Per levens­ gemeenschap was er een op zichzelf staande workshop, bestaan­ de uit twee cursusdagen. Op beide dagen was er ’s ochtends een theoriedeel en ’s middags een veldexcursie. De cursusdagen hadden een interactief karakter en werden telkens begeleid door drie docenten vanuit de organiserende partijen. Het veldgedeelte werd in de meeste gevallen bovendien begeleid door een lokale beheerder of deskundige. Daarmee waren er dus volop kansen om van gedachte te wisselen en zaken vanuit diverse soortgroepen en gezichtspunten te belichten. Op 31 oktober 2013 vond een afsluitend symposium plaats in Nijmegen: ‘Systeembeheer, soortenbeheer en biodiversiteit; lessen uit de praktijk’. Deze dag bestond uit een reeks lezingen door bekende sprekers uit de praktijk van het beheer en het toegepaste onderzoek met als rode draad een soortgroep­ overstijgende blik op natuurbeheer. De presentaties zijn op de website van RAVON geplaatst. De workshops van 2013 en het symposium zijn mogelijk gemaakt door financiële steun vanuit de Regeling Draagvlak Natuur (RDN) van het Ministerie van Economische Zaken. De cursus werd zeer goed beoordeeld door de deelnemers en volgend jaar wordt de reeks weer gegeven. Jinze Noordijk, Roy Kleukers, John Smit Het symposium ‘Systeembeheer, soortenbeheer en biodiversiteit; les­ sen uit de praktijk’ werd druk bezocht (foto Jelger Herder).

11

In de pers EIS haalde in 2013 weer op diverse momenten de pers. Met name de Natuurberichten (zie elders in de nieuwsbrief) vormden vaak een reden voor journalisten om ons te benaderen. In januari maakte Peter van Helsdingen in Vroege Vogels bekend dat de gewone mijnspin (Atypus affinis) is uitverkoren als spin van het jaar 2013. In hetzelfde programma een week later kwamen Baudewijn Odé en Roy Kleukers aan het woord over het opnemen van sprinkhanen- en krekelgeluiden. Dit naar aanleiding van het verschijnen van het sprinkhanendeel in de serie Fauna d’Italia. In maart verscheen een bijdrage in het NRC over de onderschatte rol van wilde bestuivers bij de bestuiving van allerlei landbouw­ gewassen. Het onderzoek aan bestuivers van appel- en peren­ bomen dat EIS uitvoert in samenwerking met Alterra wordt in het artikel als voorbeeld opgevoerd. Uiteraard haalde ook de 1000-soortendag in 2013 weer de pers. Op de dag zelf werden het project en het Roerdal uitgebreid belicht in een uitzending van de lokale Limburgse omroep L1; in augustus volgde Vroege Vogels met een item over de diverse tijdens de dag verzamelde bijzondere soorten. Op 30 juni werkte EIS mee aan diverse onderwerpen tijdens een uitzending gewijd aan het 35-jarig jubileum van Vroege Vogels Radio. Het verschijnen van de Nederlandse Faunistische Mededelingen in juli leidde tot een stormvloed aan persaandacht. Onder andere Vroege Vogels en Omroep Max besteedden aandacht aan de diverse nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna die in het tijdschrift worden beschreven. Omroep Gelderland verzorg­ de in augustus een item over het heidesymposium in Radio Kootwijk. Tijdens dit symposium werd onder andere het heide­ boek van Jap Smits en Jinze Noordijk gepresenteerd. In oktober werd, in samenwerking met Vroege Vogels, het Natuurmuseum Fryslân en Naturalis, de Nationale huis- en tuin­spinnentelling gehouden. Op 24 oktober maakte Peter van Helsdingen in het radioprogramma de uitslag bekend. Een paar dagen eerder leidde Bram Koese voor Vroege Vogels een excursie naar de zogenaamde rivierkreeftschoorstenen van de rode Amerikaanse rivierkreeft Procambarus clarkii. Eind november belichtte John Smit het ‘leukevliegenproject’ in een uitgebreid artikel in het dagblad Trouw. In 2013 verschenen verschillende EIS-medewerkers ook op de tv. In het programma Melk en Honing van 21 oktober kwam André van Loon aan het woord over de kracht van mieren en Peter van Helsdingen vertelde eind november over het geheim van de spin en zijn web. Oscar Vorst belichtte in de Vroege Vogels-aflevering van 5 november het opkweken (en weer uitzetten) van de miniscule kiwikever Prionocyphon serri­ cornis. Bovenstaande artikelen en uitzendingen zijn allemaal te lezen, te beluisteren en te bekijken via www.eis-nederland.nl/indepers. Ed Colijn

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

12

1000-soortendag 2013 In samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, Staatsbosbeheer, het Limburgs Landschap en waarneming.nl werd op 8 juni de jaarlijkse 1000-soortendag gehouden. Tijdens een zonovergoten dag namen ruim 100 mensen deel aan een twintigtal excursies in diverse gebieden in het prachtige Roerdal. Het recordaantal van bijna 3000 soorten in 2012 in Nationaal Park De Meinweg gaat waarschijnlijk deze keer niet gehaald worden. De teller staat op dit moment op de helft maar er ontbreken nog gegevens van de flora, de paddenstoelen en diverse keverspecialisten. De verwachting is dat uiteindelijk de 2000 soorten gehaald zullen worden. Het project leverde opnieuw diverse bijzondere soorten voor de Nederlandse fauna op. Op 8 juni werd een nieuwe spin voor de Nederlandse fauna verzameld. Het dubbelknotsje Theonina cornix was wel al bekend uit de ons omringende landen maar nog niet eerder in Nederland gevonden. Het Nationaal Park De Meinweg en het Roerdal blijken verder een bolwerk te vormen

voor de zeer zeldzame juweelzweefvlieg Caliprobola speci­osa. In Nederland is deze soort verder alleen bekend uit ZuidLimburg en de omgeving van Groesbeek. Zowel in 2012 als 2013 werd de juweelzweefvlieg op diverse locaties in de gebieden waargenomen. De vorig jaar voor het eerst sinds 68 jaar in de omgeving van Roermond in de Meinweg aangetroffen boomslankmier (Tem­ no­thorax affinis) werd in 2013 ook gevonden in de Turfkoelen, De Muitert én de Linnerheide. In Nederland werd deze soort in januari 1994 voor het eerst ontdekt in Zuid-Limburg. Bij de kevers werd een loopkeversoort gevonden die al sinds het begin van de vorige eeuw niet meer werd aangetroffen in Nederland. Diachromus germanus werd tot nu toe überhaupt pas vijf maal gevangen in ons land. Komend jaar zullen diverse artikelen over bovengenoemde bevindingen worden gepubliceerd. In 2014 zal de 1000-soortendag plaatsvinden op 21 juni in Nationaal Park Lauwersmeer. Ed Colijn



Publicaties Door Ed Colijn [EC] en Jinze Noordijk [JN].

Publicaties EIS-Nederland Colijn, E.O. & J. Noordijk 2012. De vermiljoenkever in Neder­ land. Een oriënterende studie. – EIS2012-02, EIS-Nederland, Leiden. Ellis, W., D. Groenendijk, M. Groenendijk, T. Huigens, M. Jan­ sen, J. van der Meulen, E. van Nieukerken & R. de Vos 2013. Nachtvlinders belicht. Dynamisch, belangrijk, be­dreigd. – De Vlinderstichting en EIS-Werkgroep Vlinder­faunistiek. Heijerman, Th., J. Noordijk & J.T. Smit 2013. Vierde onderzoek naar het voorkomen van Monochamus galloprovincialis in Nederland. – EIS 2013-01, EIS-Nederland, Leiden. www. eis-nederland.nl/pdfs/Heijerman_etal_2013.pdf. Koese, B. & J. Vos 2013. Graafactiviteiten van de de rode Ameri­kaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii). Overzicht van de omvang in het beheergebied van het Hoogheem­ raadschap van Delfland en het Hoogheemraadschap van Rijnland. – EIS 2013-05, EIS-Nederland, Leiden. www. eis-nederland.nl/pdfs/Koese&Vos_2013.pdf. Lange, H.J. de, G.J. Maas, B. Makaske, M. Nijssen, J. Noordijk, S. van Rooij & C.C. Vos 2013. Fauna in het rivierengebied - Knelpunten en mogelijkheden voor herstel van terres­ trische en amfibische fauna. – Rapportnummer 2013/ OBN175-RI. Directie Agrokennis, Ministerie van Econo­ mische Zaken. Noordijk, J., J. Vos & B. Schoelitsz 2013. Risicobeoordeling van zwarte weduwen en verwante spinnensoorten. – EIS 2013-

03, EIS-Nederland, Leiden & KAD Wageningen. www.eisnederland.nl/pdfs/Noordijk_etal_2013.pdf. Reemer, M. 2012. Basisrapport Rode Lijst Sprinkhanen en krekels. – EIS2012-03, EIS-Nederland. www.eis-nederland. nl/pdfs/Reemer_2012.pdf. Reemer, M. & T.M.J. Peeters 2013. Bijen in het centrale stuifzandgedeelte van de Loonse en Drunense Duinen. – EIS-Nederland, Leiden. Reemer, M. & A. Vliegenthart 2013. SNL-monitoring in Natio­ naal Park Veluwezoom: dagvlinders, libellen en sprink­ hanen. – EIS-Nederland, Leiden & De Vlinder­ stich­ ting, Wageningen. Smit, J.T. 2013. Veldtabel blaaskopvliegen van Nederland (Diptera: Conopidae). – EIS-Nederland, 33 pp. www. repository.naturalis.nl/document/499305 Smit, J.T. 2013. Veldtabel wolzwevers van Nederland (Diptera: Bombyliidae & Mythicomyiidae). – EIS-Nederland, 15 pp. www.repository.naturalis.nl/document/491918. Smits, J. & J. Noordijk 2013. Heidebeheer, moderne methoden in een eeuwenoud landschap. – KNNV Uitgeverij, Zeist. Zie onder EIS-nieuws. Wallis de Vries, M.F., J. Noordijk, H. Sierdsema, R. Zollinger, J.T. Smit & M. Nijssen 2013. Begrazing in Brabantse heide­ gebieden - Effecten op de fauna. – De Vlinderstichting, Wage­ningen / EIS-Nederland, Leiden / SOVON Vogel­onder­ zoek, Stichting RAVON en Stichting Bargerveen, Nijme­gen. www.eis-nederland.nl/pdfs/WallisdeVries_etal_2013.pdf.

Publicaties

Overige publicaties Nederland

13

Boonstra, H., R. Wiggers, O. Duijts & G. Wolters 2013. Een nieuwe dansmug, lastige kokerjuffers en bijzondere en nieuwe macrofaunasoorten, aangetroffen in 2012 binnen het meetnet van Waterschap Regge en Dinkel. – Macro­fauna­ nieuwsmail 111: 3-9.

Aguirre-Gutiérrez, J., L.G. Carvalheiro, C. Polce, E.E. van Loon, N. Raes, M. Reemer, J.C. Biesmeijer 2013. Fit-forpurpose: Species distribution model performance depends on evaluation criteria – Dutch hoverflies as a case study. – PLoS ONE 8 (5): e63708. DOI: 10.1371/journal.pone. 0063708.

Bosch, J.G. van ‘t 2013. Zeldzame libellen in Nederland in 20062009: CWNO mededeling 5. – Brachytron 15: 112-122.

Alders, C.J.M., Th. Heijerman, J. Noordijk & H. Turin 2013. Ophonus ardosiacus (Coleoptera: Carabidae): terug of nooit weggeweest? – Entomologische Berichten 73: 53-57.

Bree, E. de 2012. Een onverwachte bezoeker in de Zeeuwse polder, Sphiximorpha subsessilis. – Vliegenmepper 21 (2): 18-19.

Anonymous 2013. Leuke waarnemingen 2012. – HymenoVaria 6: 15-17.

Brinkman, E.P. & W.H. van der Putten 2013. De invloed van het bodemleven op plantengroei en natuurherstel. – De Levende Natuur 114: 194-197.

As, B. van & J. Scheffers 2013. Over de opmars van de late eiken­mineermot Ectoedemia quinquella (Lepidoptera: Nep­ ti­culidae) in Zuidwest Nederland. – Entomologische Berich­ ten 73: 247-250. Aukema, B. 2013. De wantsen van Nationaal Park De Meinweg (Hemiptera: Heteroptera). – Natuurhistorisch Maandblad 102: 278-285. Barendregt, A. 2013. Het genus Sciomyza (Sciomyzidae) in Nederland. – Vliegenmepper 22 (1): 7-9. Beenen, R. 2013. Na bijna honderd jaar weer een vondst van de zwarte gaffelaardvlo in Nederland. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 271-272. Berendse, F. & F. Geiger 2013. Pesticiden en biodiversiteit in het Europese landbouwgebied. – In: J. de Boer, R. de Jong & J. Noordijk (eds.), Proceedings van het Symposium ‘Silent Spring, 50 jaar later’ 17 november 2012. Entomologische Berichten 73: 132-135. Beuk, P.L.Th. 2012. De slakkendodende vlieg Pherbellia annu­ li­pes (Diptera: Sciomyzidae), nieuw voor Nederland. – Natuurhistorisch Maandblad 101: 265. Bijkerk, R., W. Patberg, J.H. Wanink, E. Wallaart & J. Warmink 2013. De toepassing van eDNA in de monitoring van water­ organismen: hoe ver zijn we en wat moeten we nog weten? – Stowa rapport 2013-24: 1-42. www.stowa.nl/upload/ publicaties/STOWA%202013%2024.pdf. Bink, F.A. 2013. De bescherming van insecten vraagt om een landschapsbenadering. – Entomologische Berichten 73: 4852. Blommers, L. 2013. Dr. Robert Terko Simon Thomas. Een persoonlijke noot ter nagedachtenis. – HymenoVaria 7: 4. Bonte, D., K. Lambeets & M. Vandegehuchte 2013. Spinnen in een ruimtelijke en evolutionaire context van natuurbeheer. – De Levende Natuur 114: 173-176. Boonstra, H. 2013. Leuke vondsten uit Friesland, waaronder Notonecta reuteri. – Macrofaunanieuwsmail 108: 4-6.

Broek, R. van den 2012. Roofvliegen op kalkgraslanden. – Vliegen­mepper 21 (2): 6-9. Bruyne, R. de, S. van Leeuwen, A. Gmelig Meyling & R. Daan (eds.) 2013. Schelpdieren van het Nederlandse Noord­ zeegebied. Ecologische atlas van de mariene weekdieren (Mollusca) . – Tirion Natuur / Stichting ANEMOON. Buggenum, H.J.M. van & R.P.G. Geraeds 2013. De libellen van de Putbeek en de Pepinusbeek. Een onderzoek naar de effec­ ten van beekherstel en poelenaanleg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 26-34. Buggenum, H.J.M. van, R.P.G. Geraeds & W. Jansen 2013. Het Roerdal als leefgebied voor sprinkhanen. Een actueel over­ zicht van soortenrijkdom, status, verspreiding en habitats. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 164-169. Carvalheiro, L.G., W.E. Kunin, P. Keil. J. Aguirre-Guttierrez, W.N. Ellis. R. Fox, Q. Groom, S. Hennekens, W. Van Landuyt, D. Maes, F. Van de Meutter, D. Michez, P. Rasmont, B. Odé, S.G. Potts, M. Reemer, S.P.M. Roberts, J. Schaminée, M.F. Wallis de Vries & J.C. Biesmeijer 2013. Species richness declines and biotic homogenisation have slowed down for NW-European pollinators and plants. − Ecology Letters 16: 870-878. Colijn, E.O. 2013. 1000-soortendagen markeren belang van ongewervelden. – De Levende Natuur 114: 171-172. Colijn, E.O. 2013. Het 1000-soortenproject in Nationaal Park De Meinweg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 229-244. Colijn, E.O. & B. Beekers 2013. Zonder dood, minder leven. Ruimte voor aas(fauna) in het natuurbeheer. – De Levende Natuur 114: 198-203. Colijn, E.O., Th. Heijerman, O. Vorst, J.G.M. Cuppen, B. van Maanen, F. van Nunen & C. van de Sande 2013. Kevers van de Meinweg (Coleoptera). – Natuurhistorisch Maandblad 102: 292-310. Colijn, E.O., J. Huijbregts & O. Vorst 2013. Bibliografie van de Nederlandse kevers. – Sektie Everts, Nederlandse Entomo­ logische Vereniging.

14

Cuppen, J.G.M. & B. van Maanen 2013. De waterkevers van de Meinweg. Een vergelijking tussen de waterkeverfauna van 1999 en 2012. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 257-265. D’Haeseleer, J. 2013. De gele tubebij in Vlaanderen anno 2013. – HymenoVaria 7: 13-15. Dek, N.-J. & P. Oosterbroek 2013. De steltmug Rhypholophus bifurcatus (Diptera, Limoniidae) nieuw voor Nederland. – Entomologische Berichten 73: 87-90. Delft J. van, E. Colijn., G.-J. van Duinen, H. Huitema, H. van Kleef, R. Koelman, R. Lenders, R. Leuven, J. Noordijk, B. Odé, H. Sierdsema, J.T. Smit, E. van Uchelen, G. van der Velde, K. Veling, J. Vogels & S. Vreugdenhil 2013. Hand­ leiding Praktisch natuurbeheer voor levens­gemeen­schappen. – RAVON, EIS-Nederland, FLORON, afdeling Milieukunde Radboud Universiteit, Sovon, Stichting Barger­ veen, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging. 231 pp. [niet te koop] Zeer uitgebreide cursushandleiding met informatie over natuurbeheeringrepen in acht landschapstypen. Een algemene inleiding over natuurbeheer, vele foto’s en informatieve kaders maken het tot een leesbare uitgave. Deze handleiding is niet te koop, maar wordt verstrek tijdens de workshopreeks van de cursus ‘Praktisch natuurbeheer voor levensgemeenschappen’ die ook in 2014 zal worden gegeven. Zie verder onder EISnieuws. [JN] Diemont, W.H., W.J.M. Heijman, H. Siepel & N.R. Webb (eds.) 2013. Economy and ecology of heathlands. – KNNV Uitge­ verij, Zeist. 464 pp. ISBN 978 905 011 461 5. 59,95 euro. Heideterreinen komen voor in de Atlantische regio van Spanje tot Noorwegen en zijn het resultaat van enkele duizenden jaren agrarisch gebruik. Heides besloegen vroeger enor­ me gebie­ den, maar het are­aal is dramatisch afge­nomen. Soms houden agra­riërs deze biotoop nog in stand, maar vaak hebben de resterende hei­de­gebieden de functie van natuur­ ge­ bied gekregen. Door de historische en huidige ont­ wik­ kelingen in het land­ gebruik te be­schrijven ont­ staan inzich­ten om maat­re­ gelen voor behoud te kun­ nen formu­leren. De heide moet – net als eeu­ wen gedaan werd – ge­woon weer als een eco­ nomisch rendabel land­schap gezien worden, zo luidt de hoofdboodschap van deze publicatie. De rand­voor­waarden zijn tegen­woor­dig zo anders dat er ook behoefte is aan nieuwe ecologische in­zich­ten, die dan ook in dit boek aan de orde komen. Zo wordt onder andere de veranderde voed­sel­situ­a­tie voor heide­insec­ten besproken. [JN] Ee, G. van, O. Vorst, F. van Nunen, Th. Breeschoten, A. Dees, T. de Goeij, C. van de Sande & A. Threels 2013. Verslag excur­ sie Bloemkampen (Veluwe) - 16 juni 2012. – Sektie Everts Info 99: 6-11.

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

Eekelder, P. 2013. Verspreiding en biotoop van het kalkdoorntje in de Gelderse Poort. – Flora- en Fauna Werkgroep Gelder­ se Poort. http://geldersepoort.net/images/publicaties_pdf/ versprei­ding_en_biotoop_van_het_kalkdoorntje_in_de_ Gelderse_Poort.pdf. Erkelens, J.A. van 2013. Acht bloemvliegen uit het genus Egle nieuw voor Nederland (Diptera, Anthomyiidae) . – Entomo­ logische Berichten 73: 78-86. Ernst, W.H.O., E.J. van Nieukerken & S. Koster 2013. Waarom verhuizen rupsen van Coleophora taeniipennella (Lepi­ doptera: Coleophoridae) na het derde stadium van zomprus naar knopbies? – Entomologische Berichten 73: 42-47. Geraeds, R.P.G. 2013. De libellen van de Vlootbeek. Libellen in een genormaliseerde laaglandbeek. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 45-52. Geraeds, R.P.G. 2013. Het vliegend hert in de Meinweg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 245-248. Geraeds, R.P.G. & V.A. van Schaik 2013. De status van de kleine tanglibel langs de Roer. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 170-174. Geraeds, R.P.G. & V.A. van Schaik 2013. De maanwaterjuffer op de Meinweg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 311-314. Gilissen, N. 2013. Missie natuur- Natuur en landschap op defens­ieterreinen. – KNNV Uitgeverij, Zeist. 224 pp. ISBN 978 90 5011 465 3. 19,95 euro. De auteur is werkzaam als ecoloog bij het minis­ terie van Defensie en boven­dien natuur­foto­graaf. In dit boek komen deze twee zaken samen. De natuurterreinen die in het bezit zijn van Defen­ sie worden in woord en beeld aan de lezer ge­ presenteerd. Dit ge­beurt met bespre­kin­ gen van de histo­ rische ontwik­kelin­gen, het ge­ voerde na­tuur­beheer, de verschil­lende land­schap­ pen en de invloeden van mili­ taire activiteiten op de natuur. Interviews, ka­ ders en veel, heel veel, mooie foto’s maken het tot een zeer toegankelijk publicatie waarin het heer­lijk bladeren en lezen is. Naast een informatief natuurboek, is het door de beschrijving en kaart­ jes van alle Defensie­terreinen ook nog eens een handige bron voor de planning van excursies. [JN] Groenen, F., K.J. Huisman & C. Doorenweerd 2013. Phalonidia manniana, een complex van twee soorten: Ph. manniana en Ph. udana (Lepidoptera: Tortricidae) . – Entomologische Berichten 73: 191-196.

Publicaties

15

Haaren, T. van & H. Cuppen 2013. Lamprodrilus mrazeki Hrabĕ 1929, een nieuwe soort oligochaet van temporaire milieu’s voor Nederland. – Macrofaunanieuwsmail 107: 6-9.

Hermans, J.T. & R.P.G. Geraeds 2013. De libellenfauna van het natuurontwikkelingsgebied Hoosden. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 127-131.

Haaren, T. van & J. Soors 2013. Aquatic Oligochaeta of the Nether­lands and Belgium. – KNNV Uitgeverij, Zeist.

Holt, H. ten 2013. Nestelende Franse veldwespen. – Hymeno­ Varia 6: 21-22.

Hannen, J.W.P. 2013. In slakkengang langs de Roer. Een inven­ tarisatie van landslakken in het Roerdal. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 145-148.

Huisman, K.J., J.C. Koster, T.S.T. Muus & E.J. van Nieukerken 2013. Microlepidoptera in Nederland, vooral in 2007-2010 – met een terugblik op 30 jaar faunistisch onderzoek. – Entomologische Berichten 73: 91-117.

Heetman, F. & O. Vorst 2013. Excursie Millingerwaard - 12 mei 2012: Addendum. – Sektie Everts Info 99: 12. Heitmans, W.R.B. 2013. Taxonomische identiteit van de wol­ bijen­mijt Sennertionyx manicati; nieuw voor Nederland met vermelding van de vindplaatsen. – Entomologische Berich­ ten 73: 226-236. Helsdingen, P.J. van 2012. Recente wijzigingen in nomenclatuur. – Nieuwsbrief SPINED 32: 21. Helsdingen, P.J. van 2012. Dolomedes plantarius en Tapinesthis inermis (Araneae): stand van zaken eind 2012. – Nieuwsbrief SPINED 32: 22. Helsdingen, P.J. van 2012. Spin van het jaar 2013: de gewone mijnspin Atypus affinis Eichwald, 1830. – Nieuwsbrief SPINED 32: 33. Helsdingen, P.J. van, S. IJland & P. Tutelaers 2012. Spinnen (Araneae) uit de Meinweg. – Nieuwsbrief SPINED 32: 2529. Hendriks, P. 2013. Length variation and distribution of the lesser stag beetle Dorcus parallelipipedus (Coleoptera: Lucanidae). – Entomologische Berichten 73: 58-67. Herder, J.E., J.J.C.W. van Delft, E. Bellemain & A. Valentini 2013. Technologie bij natuuronderzoek; Environmental DNA, krachtig gereedschap voor het monitoren van fauna. – De Levende Natuur 114: 108-113. Hermans, J.T., E. van Asseldonk & J. Boeren 2013. De bio­ diversiteit van Nationaal Park de Meinweg. – Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht. 385 pp. ISBN 97890-74508-22-3. 35,- euro (excl. verzendkosten). De biodiversiteit van Nationaal Park de Meinweg presenteert een compleet overzicht van de biodiversiteit en een bibliografie van het Nationaal Park de Meinweg over de periode 1900-2012. EIS-Nederland werkte mee aan deze publicatie met de levering van de in onze databestanden aanwezige gegevens, de organisatie van de 1000-soortendag in 2012 (bijna 3000 soorten) en de controle op de wetenschappelijke naamgeving. Verder werden o.a. gegevens over ongewervelden aangeleverd door diverse secties van de Nederlandse Entomologische Vereniging en werd de literatuur over het gebied doorgenomen. Het resultaat mag er zijn! Een 385 pagina’s dik geïllustreerd boekwerk waarvan 327 pagina’s soortenregister en een 8 pagina’s omvattende biblio­ grafie. Het boek is te bestellen bij het Natuurhistorisch Genoot­ schap in Limburg. [EC]

Hustings, F. 2013. Een populatie steppesprinkhanen bij Gennep. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 12-17. Ivens, A.B.F. 2013. Proefschrift over mutualisme van onder andere gele weidemier en wortelbladluizen. – Forum Formicidarum 14 (1): 10-17. Kerkhof, W. & M. van Til 2013. Sprinkhanen en plagproeven, zes jaar tellen op het Rozenwaterveld. – Tussen Duin en Dijk 12 (3): 8-11. Kleukers, R. 2013. Wie vindt de eerste mierenkrekel in Nederland? – Forum Formicidarum 14 (2): 9-10. Koel, H. 2013. Informatie over bijen blijft nodig. – HymenoVaria 7: 16. Koel, H. & S. Verhoeff 2013. Help! Bijen op mijn balkon! – HymenoVaria 7: 17-18. Komdeur, J., M.J.J. Schrama, K. Meijer, A.J. Moore & L.W. Beukeboom 2013. Cobreeding in the burying beetle, Nicrophorus vespilloides: tolerance rather than cooperation. – Ethology 119: 1138-1148. Kühnen J. 2013. Succesvolle voorziening voor de gewone sachem­bij (Anthophora plumipes) – HymenoVaria 7: 18-19. Kuper, J. 2013. Negentien jaar zweefvliegen in een tuin in Appingedam: een methodologische en ecologische analyse. – Vliegenmepper 22 (1): 10-21. Kuper, J. 2013. Tien jaar bijen bijeen in een stadstuin in Appingedam: een methodologische en ecologische analyse. – HymenoVaria 6: 26-36. Leewis, R., L. Duistermaat, A. Gittenberger, T. van der Have, M. Soes & J. van Valkenburg 2013. Veldgids Exoten. – KNNV Uitgeverij, Zeist. Lenders, A.J.W. 2013. Schapenteek parasiteert op nachtzwaluw. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 64-66. Lenders, A.J.W. & W. Jansen 2013. Krekels van de Meinweg. Populatieontwikkelingen van deze specifiek habitat­ indicerende soorten. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 273-277. Mabelis, A.A. 2012. Het mierenbos van Zeist. – Forum Formicidarum 13 (1-3): 19-22.

16

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

Mabelis, A.A. 2013. Boommier, Lasius brunneus (Formicidae), als gast in een bosmierennest. – Entomologische Berichten 73: 25.

Noordijk, J., E.O. Colijn, J.T. Smit, K. Veling & M.F. Wallis de Vries 2013. Begrazingsintensiteit en insectenrijkdom in heideterreinen. – De Levende Natuur 114: 204-211.

Mabelis, A.A. 2013. De boommier Lasius brunneus als gast in een bosmierennest. – Forum Formicidarum 14 (1): 6-8.

Noordijk, J., E.O. Colijn, A.P.J.A. Teunissen & C.F.P. Vendrig 2013. De vermiljoenkever: een voor Nederland nieuwe Habitatrichtlijnsoort geeft aanwijzingen voor bosbeheer. – De Levende Natuur 114: 187-190.

Mabelis, A.A. 2013. Inbraak in bosmierennesten door poppen­ rovers. – Forum Formicidarum 14 (1): 8-10. Majoor, G., A. de Groot, J. Lever & B. Lever 2013. De slakken­ fauna van de Cannerberg. En een vergelijking met die van de Sint-Pietersberg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 9298. Manger, R. & A. Martens 2013. First records of Forcipomyia paludis (Diptera: Ceratopogonidae), an ectoparasite of dragonfly adults, in The Netherlands. – Entomologische Berichten 73: 182-184. Mol, A.W.M. 2013. Nieuwe en interessante Nederlandse Idio­ cerinae (Hemiptera: Auchenorrhyncha: Cicadellidae). – Entomologische Berichten 73: 237-246. Moller Pilot, H.K.M. 2013. Chironomidae Larvae - deel 3 biologie en ecologie van de Orthocladiinae. – KNNV Uitgeverij, Zeist. Moraal, L. & G. Jagers op Akkerhuis 2013. Verschuivingen van insectenplagen op bomen in Nederland sinds 1946 - een analyse van historische gegevens. – Entomologische Berichten 73: 2-24. Munts, R. & D.M. Soes 2012. Limnodrilus tortilipenis Wetzel, 1987 (Oligochaeta), a new alien species for the Netherlands. – Lauterbornia 75: 43-47. Nieukerken, E.J. van, C. Doorenweerd, W.N. Ellis, K.J. Huis­ man, J.C. Koster, W. Mey, T.S.T. Muus & A. Schreurs 2012. Bucculatrix ainsliella Murtfeldt, a new North American invader already widespread on northern red oaks (Quercus rubra) in Western Europe (Bucculatricidae). – Nota Lepidopterologica 35 (2): 135-159. Noordijk, J. 2012. Vijf nieuwe spinnensoorten voor de provincie Utrecht uit natuurgebied Het Egelmeer (Arachnida: Araneae). – Nieuwsbrief SPINED 32: 31-32. Noordijk, J. 2013. Mieren. – In: J.A. Inberg & G.M. Sanders (eds.), Grebbelinie Voorpostenlijn, inventarisatie flora en fauna in 2012, KNNV afdeling Wageningen e.o., Wage­ ningen, pp. 70-73. Noordijk, J. 2013. Hooiwagens. – In: J.A. Inberg & G.M. Sanders (eds.), Grebbelinie Voorpostenlijn, inventarisatie flora en fauna in 2012, KNNV afdeling Wageningen e.o., Wageningen, pp. 74-77. Noordijk, J. 2013. Nesten van de gewone steekmier Myrmica rubra in huisjes van de wijngaardslak. – Forum Formi­ cidarum 14 (2): 8. Noordijk, J. & H. Wijnhoven 2012. Opilionieuws 7. – Nieuws­ brief SPINED 32: 34-42.

Noordijk, J., R. van Hengel & T. Lenders 2012. Mierennesten onder reptielenplaten in De Meinweg. – Forum Formici­ darum 12 (1-3): 14-18. Noordijk, J., J.T. Hermans & A.J. van Loon 2013. Terreinbeheer voor mieren (Hymenoptera: Formicidae) in het Nationaal Park De Meinweg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 266270. Noordijk, J., A.J. van Loon, K. Gigengack, R. van Hengel & M. Hemminga 2013. Mierenwerkgroepexcursie naar de Noard­ like Fryske Wâlden in juli 2013 – Forum Formicidarum 14 (2): 11-15. Noordwijk, C.G.E. van & A. Klimkowska 2013. Profiteren geleedpotigen van maaiselverspreiding in natuurontwik­ke­ lingsgebieden? – De Levende Natuur 114: 226-231. Nunen, F. van, O. Vorst, J. Cuppen, R. Jansen, B. Drost, C. van de Sande, M. Lodewijckx, H. Raemdonck, A. Masseur & E. Colijn 2013. Excursieverslag Strabrechtse Heide - 7 t/m 9 september 2012. – Sektie Everts Info 100: 4-12. Oosterbroek, P. 2012. Enkele notities bij de verspreiding van de Nederlandse Ctenophora soorten (Tipulidae). – Vliegen­ mepper 21 (2): 10-16. Peeters, Th.M.J. 2013. Aulacus striatus in Nederland. – Hymeno­Varia 6: 23-25. Peeters, Th.M.J. 2013. Arjen Neve overleden. – HymenoVaria 7: 7-8. Peeters, Th.M.J. & A. van Diemen 2013. Tweede vindplaats van Chrysis inaequalis in Nederland. – HymenoVaria 6: 37-38. Peeters, Th. M.J., A. van Eck & T. Cramer (eds.) 2013. Natuur­ studie in De Kaaistoep. Verslag 2012, 18e onder­zoeks­jaar. – TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNVafdeling Tilburg. Piron, P.G.M. 2013. Appearance of Tinocallis takachihoensis (Homoptera: Aphididae) in The Netherlands. – Entomo­ logische Berichten 73: 251-252. Poelmans, W., J. van der Straaten & K. Veling (eds.) 2013. Leembossen in het Groene Woud - Schatkamer van bio­ diversiteit. – Pictures Publishers. 280 pp. ISBN 978-9073187-79-5. 37,50 euro. Een prachtig boek over de bijzondere leem­ bos­ sen in het Nationaal Land­schap Het Groene Woud. Van de zestien hoofd­ stukken gaan er maar liefst acht over onge­wer­velden. De te verwachten groepen libel­len, dag- en nacht­vlinders zijn be­schre­ ven, maar daar­naast zijn er ook hoofd­stukken over de slakken,

Publicaties

17

kevers, blad­wespen, wil­ de bijen en zweef­vliegen die de bos­sen bewonen. Deze om­vang­rijke uit­ gave is schitterend geïl­ lus­treerd. [JN]

Schulten, A. 2012. Werk in uitvoering: Fotogids zweefvliegen. – Vliegenmepper 21 (2): 4-5. Schulten, A. 2013. Vliegen en vroeger, een hommage aan Ton Veltman. – Vliegenmepper 22 (1): 3-4. Schut, D., M. de Vos & J. Rademaker 2013. De bosbeekjuffer (Calopteryx virgo) in de omgeving van Winterswijk: Heeft een zeldzame beeksoort geprofiteerd van herstelmaatregelen? – Brachytron 15: 102-111. Slaa, E.J. 2013. Genetische diversiteit en samenwerking. – Forum Formicidarum 14 (2): 3-7.

Raak-van den Berg, C.L., P.W. de Jong, L. Hemerik & J.C. van Lenteren 2013. Diapause and post-diapause quiescence demon­ strated in overwintering Harmonia axyridis (Coleoptera: Coccinellidae) in northwestern Europe. – European Journal of Entomology 110: 585-591.

Smit, J. 2012. Vespa velutina nigrithorax in Europa. – Bijen­ houden 2012 (september): 10-11; (oktober): 8-9 (ook beschikbaar op www.hymenoptera.nl/pdf/vespa_velutina_ bijenhouden_6.pdf). Smit, J. 2013. Bijdrage aan de bibliografie van R.T. Simon Thomas. – HymenoVaria 7: 5-6.

Ramaker, D. 2013. Eerste Limburgse (NL) populatie van de gaffelwaterjuffer (Coenagrion scitulum). – Brachytron 15: 123-127.

Smit, J.T. 2013. Duistere heiderouwzwever Exoprosopa cleo­ mene duikt op in Nederlandse wolzwevercollectie (Diptera, Bombyliidae). – Nederlandse Faunistische Mede­delingen 39: 49-53.

Reemer, M. 2013. De huiskrekel: een exoot op de Rode Lijst. – Natura 110 (2): 4.

Smit, J.T. & M. Reemer. 2013. Start atlasproject ‘Leuke vliegen’. – Vliegenmepper 22 (1): 5-6.

Rond, J. de 2013. Wilde bijen in Lelystad. – Lelystad, www. naturalmedia.nl/docs/Rond_J_de_2013_Wilde_bijen_in_ Lelystad.pdf.

Smit, J.T., B. Reijnen & F. Stokvis 2013. Half of the European fruit fly species barcoded (Diptera: Tephritidae); a feasibility test for molecular identification. – Zookeys 5891: 1-27.

Ruiter, Th. de † 2013. Mieren in de keuken. – Forum Formici­ darum 14 (1): 3-4.

Spek, E. van der 2013. Excursie Slikken van Bommenede, Kop van Schouwen en Schelphoek. – HymenoVaria 6: 5-8.

Ruiter, Th. de † 2013. Nestverwarmingssysteem van Dhr. Kloos Sr. – Forum Formicidarum 14 (1): 4-6.

Spek, E. van der 2013. Nomada pleurosticta, ook in de Achter­ hoek. – HymenoVaria 6: 17.

Sanabria, M.J. & M. Moeleker 2013. Bijzondere soorten in het gebied van Waterschap De Dommel en Aa en Maas (20112012) . – Macrofaunanieuwsmail 107: 2-5.

Spek, E. van der 2013. Wilde bijen van de Waddeneilanden. – HymenoVaria 6: 20-21.

Schelfhout, S., A. De Schrijver, L. Vesterdal, J. Mertens & K. Verheyen 2013. Over de intieme relatie tussen boomsoorten en regenwormen. – De Levende Natuur 114: 191-193. Schermer, D. 2013. Brakwaterleven in het noordelijke deel van de Slufter op Texel. – Tussen Duin & Dijk 12 (2): 19-21.  Schrama, M.J.J. & A.L.D. van der Plas 2013. Begrazing: een vloek of een zegen voor sprinkhanen? – De Levende Natuur 114: 212-219. Schreven, S. 2013. Bijen en wespen in Nationaal Park De Meinweg. Verslag van de 1000-soortendag 2012 en histo­ risch perspectief. – HymenoVaria 6: 8-14. Schreurs, A.E.P., M. Stiphout & F. Groenen 2013. De bruine wormkruidkokermot, Coleophora bornicensis (Lepidoptera: Coleophoridae), nieuw voor de Nederlandse fauna. – Ento­ mo­logische Berichten 73: 197-199.

Spek, E. van der 2013. Verslag voorjaarsexcursie Elperstroom, 20 april 2013. – HymenoVaria 7: 11-12. Steenis, W. van & M. Reemer 2013. Zweefvliegen houden van oude bossen. – De Levende Natuur 114: 177-181. Straalen, N.M. van 2013. Biodiversiteit en gewasbescher­ming. – In: J. de Boer, R. de Jong & J. Noordijk (eds.), Proceed­ ings van het Symposium ‘Silent Spring, 50 jaar later’ | 17 november 2012. Entomologische Berichten 73: 127131. Strien, A.J. van, T. Termaat, V.J. Kalkman, M. Prins, G. De Knijf, A.-L. Gourmand, X. Houard, B. Nelson, C. Plate, S. Prentice, E. Regan, D. Smallshire, C. Vanappelghem & W. Vanreuse 2013. Occupancy modelling as a new approach to assess supranational trends using opportunistic data: a pilot study for the damselfly Calopteryx splendens. – Biodiversity Conservation, DOI: 10.1007/s10531-013-0436-1

Nieuwsbrief EIS 58 (2013)

18

Tempelman, D., M. Sanabria & D. Kruijt 2013. Schietmotten in de Meinweg. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 286-291. Timmermans, F. 2013. Allergie voor insectengif. – Dierplagen Informatie 16 (1): 12-15.

Wallis de Vries, M., J. Noordijk, J. Smit, H. Sierdsema, R. Zol­ lin­ger, J. van Delft & M. Nijssen 2013. Slim begrazen voor de heidefauna! – Vakblad Natuur Bos Landschap, november 2013: 4-7.

Valk, R. van der 2013. Berekening van de maturatieperiode van de zwarte heidelibel (Sympetrum danae). – Brachytron 15: 128-132.

Wielink, P. van & H. Spijkers 2013. Insects nightly attracted to light at a single site in De Kaaistoep, The Netherlands. Orders, families and species identified in 1995-2011. – Entomologische Berichten 73: 200-214.

Vandekerkhove, K., L. Crêvecoeur, A. Thomaes & F. Köhler 2013. Kevers van dood hout. – De Levende Natuur 114: 182-186.

Wynhoff, I. 2012. Blauwtjes en mieren: maak van je vijanden zorgzame gastvrouwen. – Forum Formicidarum 13 (1-3): 3-13.

Veenendaal, R. 2013. Aantekeningen bij de biologie van Chrysis angustula (Hymenoptera: Chrysididae). – HymenoVaria 6: 18-20.

Wijnhoven, H. 2013. Sensory structures and sexual dimorphism in the harvestman Dicranopalpus ramosus (Arachnida: Opi­ lio­nes). – Arachnologische Mitteilungen 46: 27-64.

Verdonschot, P.F.M. 2013. Dazen. Bloedzuigende insecten: deel 3. – Dierplagen Informatie 16 (1): 16-19.

Wijnhoven, H. & J. Noordijk 2013. De Meinweg: hotspot voor hooiwagens. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 249-251.

Versluijs, R., M. Geertsma, R. Felix, H. Turin & T. van Noord­ wijk 2013. Eerste vondst van de blinde loopkever Anillus caecus in Nederland (Coleoptera: Carabidae). – Entomo­ logische Berichten 73: 185-190.

Williams, A.T. 2013. Nieuwe vindplaatsen reuzenhooiwagen. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 53.

Versluijs, R., J.J. Vogels & C.G.E. van Noordwijk 2013. Mieren­ gemeenschappen in het heidelandschap. – De Leven­ de Natuur 114: 220-225. Vierbergen, G. & J. Vos 2013. De Aziatische hoornaar komt eraan! – Dierplagen Informatie 16 (1): 26-28. Vijver, M.G. & G.R. de Snoo 2013. Bestrijdingsmiddelen en waterkwaliteit: 50 jaar na Silent Spring. – In: J. de Boer, R. de Jong & J. Noordijk (eds.), Proceedings van het Sym­ posium ‘Silent Spring, 50 jaar later’ 17 november 2012. Entomologische Berichten 73: 136-143. Vorst, O., F. van Nunen, J. Cuppen, R. Jansen, W. Rubers, G. van Ee, Th. Breeschoten, T. de Goeij, E. Colijn, C. Vendrig, D. Teunissen & E. Bouvy 2013. Excursieverslag Millinger­ waard - 12 mei 2012. – Sektie Everts Info 98: 7-15. Wal, J.E.M. van der, M. Dorenbosch, A.K. Immers, C. Vidal For­te­ za, J.J.M. Geurts, E.T.H.M. Peeters, B. Koese & E.S. Bakker 2013. – Invasive crayfish threaten the develop­ment of sub­mer­ ged macrophytes in lake restoration. PLoS ONE 8 (10): 1-11. Wallis de Vries, M.F. 2013. Het spiegeldikkopje tussen hoop en vrees. – Natuurhistorisch Maandblad 102: 1-5. Wallis de Vries, M.F. 2013. Aandacht voor ongewervelden in het natuurbeleid. – De Levende Natuur 114: 167-170. Wallis de Vries, M.F. 2013. Hoe stikstof de vlinders laat stikken. – In: J. de Boer, R. de Jong & J. Noordijk (eds.), Proceedings van het Symposium ‘Silent Spring, 50 jaar later’ 17 novem­ ber 2012. Entomologische Berichten 73: 158-163. Wallis de Vries, M.F., D. Groenendijk & M. Huigens 2013. Een beschermingsplan voor de Spaanse vlag in Limburg. – Natuurhistorisch Maandblad 102 : 177-183.

Williams, A.T. & J.T. Hermans 2013. Sprinkhanen van Crayhof. De sprinkhaanfauna in relatie tot de vegetatie. – Natuur­ historisch Maandblad 102: 252-256. Wind, J. & M. Geluk 2012. Myathropa florea doet dienst als taxibedrijf. – Vliegenmepper 21 (2): 17. Wittmann, J.K., T.J. Vanagt, M.A. Faasse & J. Mees 2012. A new transoceanic invasion? First records of Neomysis americana (Crustacea: Mysidae) in the East Atlantic. – The Open Marine Biology Journal 6: 62-66. Wouters, B. & H.H. van Oosten 2013. Kink in de (voedsel)keten van duingraslanden? – De Levende Natuur 114: 232-237. Zomer, H. & K. van Dijken 2013. Interspecifieke copulatie van Tyria jacobaeae en Atolmis rubricollis (Lepidoptera: Noc­ tui­dae: Arctiinae) . – Entomologische Berichten 73: 253. Zuyderduyn, C. 2013. Bijzondere macrofauna vondsten in het beheersgebied van Waternet in 2012. – Macrofauna­nieuws­ mail 108: 7-11. Zuyderduyn, C. 2013. De watermijt Tartarothyas romanica nieuw voor Texel. – Macrofaunanieuwsmail 109: 2-5.

Publicaties buitenland Dekoninck, W., D. Ignace, F. Vankerkhoven & P. Wegnez 2012. Verspreidingsatlas van de mieren van België / Atlas des fourmis de Belgique. – Bulletin van de Koninklijke Belgische Vereniging voor Entomologie / Bulletin de la Société royale belge d’Entomologie 148: 95-186. Dijkstra, K.-D.B., G. Bechly, S.M. Bybee, R.A. Dow, H.J. Du­mont, G. Fleck, R.W. Garrison, M. Hämäläinen, V.J. Kalkman, H. Karube, M.L. May, A.G. Orr, D. Paulson, A.C. Rehn, G. Theischinger, J.W.H. Trueman, J. van Tol,

Publicaties

N. von Ellenrieder & J. Ware 2013. The classification and diversity of dragonflies and damselflies (Odonata). – In: Z.-Q. Zhang (ed.), Animal biodiversity: an outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness. Zootaxa 3703: 36-45. Dijkstra. K.-D.B., V.J. Kalkman, R.A. Dow, F.R. Stokvis & J. van Tol 2013. Redefining the damselfly families: a comprehensive molecular phylogeny of Zygoptera (Odo­ nata). – Systematic Entomology, DOI: 10.1111/syen.12035. IJland, S., P.J. van Helsdingen & J. Miller 2012. On some spiders from Gargano, Apulia, Italy. – Nieuwsbrief SPINED 32: 2-20. Kalkman, V.J. & G. Theischinger 2013. Generic revision of Argiolestidae (Odonata), with four new genera. – Inter­ national Journal of Odonatology 16: 1-52. Kalkman, V.J., S.J. Richards & D.A. Polhemus 2013. Two new species of Pyrrhargiolestes, with a key to the males (Odo­ nata: Argiolestidae). – International Journal of Odonatology 16: 53-65. Kalkman, V.J. & A.G. Orr 2013. Field guide to the damselflies of New Guinea. – Brachytron 16 Supplement: 3-120. Molnár, B.P., A. Tröger, T.B. Toshova, M. Subchev, E.J. van Nieukerken, J.C.S. Koster, G. Szőcs, M. Tóth & W. Francke 2012. Identification of the female-produced sex pheromone of Tischeria ekebladella, an oak leafmining moth. – Journal of Chemical Ecology 38: 1298-1305.

19

Reemer, M. 2013. Review and phylogenetic evaluation of asso­ ciations between Microdontinae (Diptera: Syrphidae) and ants (Hymenoptera: Formicidae). – Psyche: http://dx.doi. org/10.1155/2013/538316. Reemer, M. 2013. Taxonomic exploration of Neotropical Micro­ dontinae (Diptera: Syrphidae) mimicking stingless bees – Zootaxa 3697: 1-88. Reemer, M. & G. Ståhls 2013. Generic revision and species classification of the Microdontinae (Diptera: Syrphidae). – ZooKeys 288: 1-213. Reemer, M. & G. Ståhls 2013. Phylogenetic relationships of Micro­dontinae (Diptera: Syrphidae) based on molecular and morphological characters. – Systematic Entomology 389: 661-688. Ribes J. & S. Pagola-Carte 2013. Hémipères Pentatomoidea Euro-Méditerranéens. Volume 2: Pentatominae (suite). – Faune de France 96: 1-423. Stoffelen E., H. Henderickx, Th. Vercauteren, K. Lock & R. Bosmans 2013. De water- en oppervlakte wantsen van België (Hemiptera, Heteroptera: Nepomorpha & Gerro­ morpha). Fauna van België, Koninklijk Belgisch Instituut voor Naturwetenschappen (KBIN) Brussel: 1-254. Wakeham-Dawson, A. & J.C. Koster 2013. Lepidoptera of the Falkland Islands (3): A new and unique species of Mom­ phidae. – Entomologist’s Monthly Magazine 149: 129-133.



Bureau EIS Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS 071-7517314 / 071-5687670, [email protected] Ed Colijn (di-do) 071-7517309, [email protected] Vincent Kalkman (di-vr) 071-7517373, [email protected] Roy Kleukers (ma, di, do, vr) 071-7517374, [email protected] Bram Koese (ma-vr) 071-7517373, [email protected] Annemarie Kroon (vr) 071-7517314, [email protected]

André van Loon (di, (wo), do) 071-7517314, [email protected] Jinze Noordijk (ma, di) 071-7517309, [email protected] Menno Reemer (ma-wo, vr) 071-7517359, [email protected] John Smit (di-vr) 071-7517359, [email protected]

let op! nieuwe nummers!



20 EIS-werkgroepen ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen (024-3652471), [[email protected]] Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft (015-2518531), [[email protected]] Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden 071-5271760, [[email protected]] Rivierkreeften B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [[email protected]] Watermijten (Acari: Hydrachnidia) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687667), [[email protected]] Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Groene Weide 62, 6833 BE Arnhem (06-42809974), [[email protected]] Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [[email protected]] Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [[email protected]] Kokerjuffers (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij | Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam (020-5922244), [[email protected]] K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, [[email protected]] Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg (013-5425688) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht (078-6812819) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen (0344-661440), [[email protected]] BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan (075-6142620), [[email protected]] Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam (06-28689819), [[email protected]] GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden (071-5274881), [[email protected]] MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg (020-6136134), [[email protected]] S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven (030-2210613), [[email protected]] SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5273507), [[email protected]] Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen (0317-419189), [[email protected]] OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517374), [[email protected]] Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum (0317-312557), [[email protected]] Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, ‘t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout (076-5613450), [[email protected]] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [[email protected]] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort (033-4635913) [[email protected]] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek W.N. Ellis, Jisperveldstraat 591, 1024 BD Amsterdam (020-6328080) [[email protected]] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687682), [[email protected]] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser (0534-786467), [[email protected]]

Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) Nieuwsbrief EIS 58 (2013) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond (0347-341555), [[email protected]] Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden (0344-603758), [[email protected]] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest (035-5885858), [[email protected]] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bom­by­ liidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), hout­vliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide (030-8887111), [[email protected]] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, (071-5687316), [[email protected]] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden (043-8512036), [[email protected]] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562), [[email protected]] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België (0032-2-5581837), [[email protected]] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen (0346-264671), [[email protected]] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen (0342-471451), [[email protected]] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen (0345-570387), [[email protected]] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden (071-5680446), [[email protected]] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren (050-5349813), [[email protected]] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk (0416-332914), [[email protected]] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum (0317-316406), [[email protected]] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven (040-7873468), [[email protected]] Kortschildkevers (Staphylinidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht (030-2722209), [[email protected]] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde (0592-414411), [[email protected]] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam (020-6446222), [[email protected]] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede (0318-652039), [[email protected]] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen (0317-422778), [[email protected]] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517309), [[email protected]] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [[email protected]] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687657), [[email protected]] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel (0183-561402), [[email protected]] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg (013-4560116), [[email protected]] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad (0320-240683), [[email protected]] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar (072-5113975), [[email protected]] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda (076-5421333), [[email protected]] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven (0316-284793), [[email protected]] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (020-6997585), [[email protected]]