issn december 2014 nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

december 2014

issn 0169 - 2402

nieuwsbrief

60

EIS

Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

2

NIEUWSBRIEF van EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden Nummer 60 - december 2014 Contactorgaan voor de medewerkers van de EIS-werkgroepen Informatie: Bureau EIS Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel. 071-5687670 / fax 071-5687666 [email protected] www.eis-nederland.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers © copyright 2014 Stichting EIS, Leiden. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: EIS Kenniscentrum Insecten, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, [email protected]. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden

INHOUD Werkgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 EIS-nieuws . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Publicaties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bureau EIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Overzicht EIS-werkgroepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Een overzicht van te bestellen EIS-publicaties is te vinden op www.eis-nederland.nl/publicaties.

Figuur omslag: Heterocordylus genistae siert de voorkant van deel III in de serie Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen over de bloemwantsen Miridae (tekening Jeroen de Rond).

Van de redactie We hebben onze nieuwe naam EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden nu een jaar, en dat bevalt goed. Vooral voor mensen die ons nog niet kennen is de naam veel duidelijker dan de oude naam EIS-Nederland. In 2014 was EIS veel in het nieuws. Het is best mogelijk dat onze nieuwe naam daar een rol in gespeeld heeft. Het betrof in ieder geval een grote variatie aan onderwerpen: iepen­zigzag­ bladwesp, aaskevers, beekpiraat, mieren, rookvliegjes, heide­ haantjes, spinnen (o.a. op NOS-journaal en Jeugdjournaal), muurhooiwagen, kassprinkhaan, pissebedden en reuzen­ erts­ wesp, In november was een publicatie over de achteruitgang van bijen in het nieuws. Het bijzondere van deze studie van Alterra was dat stuifmeel van de poten van bijen uit de collectie van Naturalis gebruikt zijn om de bloembeschikbaarheid in het verleden te bepalen. Menno Reemer is co-auteur van dit artikel in het prestigieuze tijdschrift PNAS. De EIS-dag op 24 januari 2015 belooft weer erg interessant te worden. Het thema is Kant noch wal en gaat over fauna van moerassen, oevers en andere overgansbiotopen. Hopelijk wordt het weer net zo lekker druk als vorig jaar. Roy Kleukers

Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 61: 30 maart 2015

Werkgroepen

3

EIS-dag 24 januari 2015 ‘Kant noch wal’, (semi-)aquatische fauna Ook komend jaar trekt Stichting EIS weer een winterse zaterdag in januari uit voor het consumeren en uitwisselen van kennis over ongewervelden. Betrokkenen bij EIS en alle andere geïnteresseerden zijn van harte welkom om op zaterdag 24 januari 2015 vanaf 10.30 (koffie vanaf 10.00 uur) deel te nemen aan de EIS-dag. Dit jaar is het thema (semi-)aquatische fauna, onder de titel ‘Kant noch wal’. Programma 10.00 Ontvangst met thee en koffie 10.30 Opening Bart van Tooren voorzitter EIS 10.40 Herstel van hoogvenen: herstel van soortenarmoede of soortenrijkdom? – Gert-Jan van Duinen 11.00 Gravende rode Amerikaanse rivierkreeften: waar gaat het heen? – Bram Koese 11.20 Mysterie Insecten Competitie – Christophe Brochard 12.00 Lunch (zelf meebrengen of in het museumrestaurant) 12.30 Coördinatorenoverleg 13.30 wordt nog ingevuld 13.50 Zuid-Limburgse bronnen als kwetsbaar biotoop voor bijzondere watermacrofauna – Barend van Maanen 14.10 Watermijdende larven van dansmuggen – Henk Moller-Pillot 14.30 Ongewervelden en EIS in 2014 en 2015 – Roy Kleukers 14.50 Thee- en koffiepauze 15.15 Het belang van rietsloten in een intensief agrarisch gebied voor wetland-arthropoden – Kris Decleer 15.35 Waterbeestjes profiteren van bomen – Alexander Klink 16.00 Uitslag Mysterie Insecten Competitie – Christophe Brochard 16.15 Borrel De EIS-dag zal gehouden worden in het auditorium van museum Naturalis te Leiden. Museum Naturalis ligt achter het centraal station van Leiden, vlakbij het Leids Universitair Medisch Centrum. Een routebeschrijving vindt u op: www.naturalis.nl/nl/ bezoek/adres. Voor meer informatie: [email protected]

Werkgroepen Werkgroep Branchiopoda wordt Werkgroep Zoöplankton In het zoöplanktonoverleg Nederland (ZON) kwam vorig najaar naar voren dat er onder analisten behoefte is om een aan­spreek­ punt te hebben over de taxonomie en ecologie van de verschil­ lende zoöplanktongroepen. Bij EIS worden alleen de water­ vlooien (Cladocera) gedekt door de werkgroep Branchio­poda. De andere groepen, de roeipootkreeftjes (Copepoda), de rader­ dieren (Rotifera) en in mindere mate ook de schaalamoeben (Testacea), vielen buiten de boot. Door ondergetekenden is toen besloten om gezamenlijk het zoöplankton op te pakken. De Werk­groep Zoöplankton is door ons al aangekondigd op de voorjaarsbijeenkomst van EIS. Martin blijf aanspreekpunt voor de Cladocera en wordt dat voor de schaalamoeben. Christophe wordt aanspreekpunt voor de Copepoda en de Rotifera. Er wordt inmiddels gewerkt aan een nieuwe naamlijst van de Nederlandse Copepoda. Ook zullen er, op termijn, naamlijsten voor de raderdieren en schaalamoeben worden gepubliceerd. Voor de Copepoda zullen ook determinatietabellen opgesteld worden.

Nieuwe data Een nog niet eerder aangeboorde bron van gegevens voor de watervlooien waren de CPR-data. CPR staat voor Continuous Plankton Recorder, een systeem waarmee sinds 1958 plank­ton­ gegevens verzameld worden met netten aan vracht­schepen op de Noordzee en de Atlantische Oceaan. Een mailtje leverde uitermate snel een antwoord op en even later de gegevens aangeleverd door David Johns. Het bestand is daarmee met enkele duizenden waarnemingen van mariene watervlooien uit de Noordzee uitgebreid. Interessante waarnemingen Een interessante en opmerkelijke waarneming is het voorkomen van de in Europa zeldzame soort Phreatalona protzi in het waterleidingnet van Zuid-Holland. Op vier plaatsen werd deze soort aangetroffen door Waternet-Zuid. Waarnemingen in het waterleidingnet in Zuid-Holland sluiten mijns inziens aan bij het voorkomen van deze soort in het grondwater. Of ze vaker in waterleidingen voorkomt? Verder werden twee weinig aangetroffen soorten, namelijk Ilyocryptus cuneatus en Ilyocryptus spinosus op enkele plekken

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

4

in Nederland aangetroffen. Ook werd het voorkomen van de kruising tussen deze twee soorten in Nederland bevestigd. Verder spitten in oude waarnemingen heeft aangetoond dat Eubosmina kessleri vroeger (1917-1919) in het Zuidlaardermeer is aangetroffen samen met een andere niet eerder vermelde soort: Eubosmina longicornis. In een artikel over nieuwe soorten watervlooien in Nederland zal hier verder op worden ingegaan. Het extreem warme en natte voorjaar zorgde voor de eerste voorjaarswaarnemingen ooit van twee Moina-soorten: Moina brachiata en Moina macrocopa. Het gaat daarbij om het voorkomen in sterk opgewarmde regenplassen in en om Lelystad. Het voorkomen van deze soorten afgelopen jaar is intensief gevolgd om meer te weten te komen van de ecologie van beide soorten. In het najaar van 2012 werd voor het eerst sinds 40 jaar Eubosmina crassicornis weer in Nederland aangetroffen. Deze soort was in het najaar van 2013 en 2014 weer aanwezig op dezelfde plek, maar met een veel lagere abundantie. Martin Soesbergen en Christophe Brochard

Loopkevers Projecten Met 2014 als voorlopig laatste vangjaar, werd een uitgebreide monitoring van het natuurontwikkelingsterrein Reijerscamp bij Wolfheze (gebied Planken Wambuis) afgesloten. De bemonste­ ringen op loopkevers, snuitkevers, wantsen en (tijdelijk) enkele andere groepen, werd gestart in 2006. Het terrein bestaat uit voormalige agrarische grond. Bij de inrichting werd op vier plekken de bouwvoor afgegraven, op andere plekken nieuw bos aangeplant en als beheer extensieve beweiding ingesteld. Het terrein is ongeveer 220 ha groot. In totaal werden in vijf bemonsterjaren ca. 100 jaarmonsters verzameld. Elk jaar­ monster (jaarserie genoemd in de loopkeverdatabase) kwam uit een serie van vijf vangpotten die functioneerden van begin april tot eind oktober. Voor de loopkevers leverde dat in totaal ongeveer 250.000 gevangen exemplaren op, verdeeld over 132 soorten. De resultaten van de vangjaren 2006, 2008 en 2009 werden vastgelegd in interne rapporten voor de Vereniging Natuurmonumenten. De vangjaren 2011 en 2014 zullen, samen met de gegevens uit de voorgaande jaren, worden uitgewerkt in het eindverslag. Daarnaast zullen de bijzondere soorten worden besproken in aparte publicaties. In 2014 werd tevens een uitgebreide bemonstering van 4-5 weken uitgevoerd in een 70-tal bossen naar de verspreiding van loopkevers, snuitkevers en hooiwagens. Dit onderzoek betrof vooral het midden en oosten van het land. Een artikel is in voorbereiding. Verder liepen er bemonsteringen in diverse terreinen in ZuidLimburg en de omgeving van Winterswijk. Een onderzoek naar de loopkeverfauna van kalkgraslanden dat de loopkeverstichting in 1977 startte en dat herhaald werd in 1981 en 1988, waarbij telkens het overgrote deel van de betreffende terreinen met meerdere vangseries werd bemonsterd, kreeg een vervolg in het promotie-onderzoek van Toos van Noordwijk (stichting Barger­ veen). Een nieuwe bemonstering vond plaats, in samenwerking door beide stichtingen uitgevoerd in 2005 en 2006. Dit resul­ teerde in een rapport en enkele publicaties, met als afsluiting het proefschrift van Toos in 2014, met het beheer van kalk­ graslanden als voornaamste thema.

Database Het werk aan de loopkeverdatabase ging tussen de bedrijven door. Speciale aandacht kreeg in 2014 het voorbereiden van het papieren archief voor digitalisering. Dit betrof een kleine 10.000 documenten, vooral bestaande uit originele vanglijsten, kaarten, belangrijke correspondentie, maar ook rapporten en studentenverslagen. Het digitaliseren zelf werd door de stichting uitbesteed. Het koppelen van deze gedigitaliseerde documenten aan de betreffende gegevens in de database is een langdurig karwei, maar vordert gestaag. Verder werden aanvullingen op het bestand dat gebruikt is voor de loopkeveratlas (2000) voorlopig ondergebracht in aparte modules. Pas als alle beschikbare en geschikte gegevens uit vangpotten en handvangsten in de modules zijn samengebracht en uitvoerig zijn gecontroleerd op fouten, zullen ze aan het hoofdbestand worden toegevoegd. Naar verwachting zal dat komend voorjaar gerealiseerd zijn. Een voorlopig overzicht laat zien dat het oorspronkelijke bestand van vangpotgegevens meer dan verdubbeld kan worden van ca. 1660 naar ruim 3500 jaarseries. Daarnaast zijn er nog gegevens beschikbaar van een onbekend aantal bemonsteringen met vangpotten, die niet voldoen aan het criterium ‘jaar­ serie’(tenmiste twee maanden gedurende de voorjaars- en de najaarsreproductieperiode van de loopkevers, dus minimaal vier maanden in de ‘goede tijd’ van het jaar). Gezamenlijk geven de vangpotonderzoeken een vrijwel dekkend beeld over de kaart van Nederland en ook over de in Nederland voor­ komende terreintypen. Het nagenoeg continue werken met potvallen bestrijkt in Nederland een periode van 65 jaar. Voor zover we weten is dit een unieke database in Europa en, aangezien dit type onderzoek vrijwel tot Europa is beperkt, dus ook meteen maar in de wereld. Plannen De Loopkeverstichting (SFOC) heeft besloten zelf voorlopig te stoppen met uitgebreide vangpotbemonsteringen en de komende jaren vooral bezig te gaan met uitwerken en publiceren. Ook het voorlopig afsluiten van de database met onder andere een werkkopie voor EIS, heeft hoge prioriteit. Er wordt naar gestreefd om een aantal grote projecten uit het verleden (nader) uit te werken, zoals het genoemde kalkgras­ landonderzoek, onderzoek in het rivieren- en kustgebied en een groot aantal bostypen. Los daarvan wordt gewerkt aan een boek over nog niet gepubliceerde aspecten van de Nederlandse loopkeverfauna, gebaseerd op het uitvoerige vangpotmateriaal, waarbij onder andere een uitgebreide evaluatie van het werken met vangpotten als methode, diversiteitsanalyses en het maken van een verbeterde ecologische classificatie prominent op de agenda staan. Dit is uiteraard, vooral omdat enkele lopende zaken eerst nog moeten worden uitgewerkt, niet binnen één of twee jaar gerealiseerd. Intussen blijven gegevens van loop­ kevers, vooral uit potvallen, maar zeker ook uit raamvallen, boomvallen, lichtvallen etc. zeer welkom, liefst in digitale vorm (bij voorkeur in Excel of Filemaker). Handvangsten en collectiegegevens zijn met name van belang uit de periode na 2000 en voor zover nog niet beschikbaar gesteld aan onder­ getekende. Deze gegevens zijn waardevol voor het interpreteren van de resultaten van potvallen. Hans Turin

Werkgroepen

5

Sprinkhanen

Kassprinkhaan Diestrammena asynamora uit Friesland (foto Paul van Hoof).

In 2014 werd verder gewerkt aan het manuscript voor de nieuwe sprinkhanenatlas. Deze zal als Entomologische Tabel ver­schij­ nen. De foto’s zijn inmiddels geselecteerd en een groot deel van de soortteksten en hoofdstukken is geschreven. De komende tijd zal vooral tijd besteed worden aan de determinatiesleutel. Parallel aan de sleutel voor de Entomologische Tabel wordt ook gewerkt aan een Soortzoeker sprinkhanen. Dit is een (digitale) multi-entrysleutel voor gebruik op de pc, tablet en smartphone. Deze sleutel zal naar verwachting medio 2015 beschikbaar komen. Op 18 november j.l. zond Vroege Vogels TV een item uit over een van onze meest bijzondere soorten, de kassprinkhaan Diestrammena asynamora. Deze Chinese grottenbewoner blijkt zich goed thuis te voelen in Midden-Friesland, waar ze een kunstmatig grottenmilieu vinden in de kruipruimtes van een zorgcentrum. Roy Kleukers



EIS-nieuws Bestuiversnieuws De belangstelling voor bijen en zweefvliegen, de belangrijkste bestuivers, is nog altijd groeiende. EIS wordt vanuit diverse hoeken benaderd om informatie te leveren. Met name op provinciaal en gemeentelijk niveau bestaat veel belangstelling voor aanpassingen in het beheer van wegbermen en stedelijk groen ten gunste van bestuivers. Zo hebben we in 2014 rapporten uitgebracht over bijen en zweefvliegen in Helle­ voetsluis, Purmerend, Rotterdam en de wegbermen van Rijksweg N11 (zie referenties bij Reemer in de literatuurlijst elders in deze nieuwsbrief). In 2015 staat een uitgebreid inven­ tarisatieproject in Zuid-Holland op stapel. Naast bovengenoemde vraaggestuurde projecten werkt EIS ook aan eigen projecten rond bijen en zweefvliegen. Eerder dit jaar verschenen natuurlijk de boeken van Pieter van Breugel (Gasten van bijenhotels) en Arjen Neve en Raymond van der Ham (Bijenplanten), beide als pdf be­schikbaar via de EISwebsite www.bestuivers.nl. Onlangs zijn ook de delen over zweefvliegen en bijen uit de boekenserie Neder­landse Fauna (nu Natuur van Nederland) via deze website ontsloten. Binnenkort zal de website veel meer informatie gaan bieden. We hopen dat dit een centraal informatiepunt zal zijn voor iedereen die informatie zoekt over wilde bestuivers in Nederland. Samen met Naturalis werkt EIS aan digitale determinatie­ sleutels voor het op naam brengen van insecten. Eén van deze sleutels is voor ‘tuinbijen’: circa 40 soorten bijen die veel in tuinen voorkomen. Hiervoor worden de uitstekende illustraties van Jeroen de Rond gebruikt, die in 2012 voor de Zoekkaart wilde bijen in tuinen gebruikt zijn, uitgebreid met een set van meer dan 20 extra tekeningen, eveneens van de hand van Jeroen de Rond. De digitale sleutels zullen t.z.t. beschikbaar zijn via een website, maar de bijensleutel wordt op korte termijn bovendien verwerkt in een app voor mobiele telefoon. Dit

www.bestuivers.nl

gebeurt in samenwerking met Stichting Natuur en Milieu en KPN. Deze app zou begin 2015 gereed moeten zijn. Dan zijn er nog enkele wetenschappelijke projecten rond bijen en zweefvliegen waar EIS via Naturalis en Alterra bij betrokken is. Dit resulteerde onlangs in publicatie van het artikel Museum specimens reveal loss of pollen host plants as key factor driving wild bee decline in The Netherlands in het prestigieuze tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS). Zie Scheper et al. (2014) in de literatuurlijst. EIS is bij deze projecten betrokken als leverancier van verspreidingsdata en ecologische informatie, maar denkt ook mee over de analyse van de gegevens en de interpretatie van de resultaten. De projecten rond bijen schieten als paddenstoelen uit de grond. Hopelijk resulteert al deze aandacht daadwerkelijk in meer bijenrijkdom! Menno Reemer

6

www.tuintelling.nl

Jaarrond Tuintelling Tuinen beslaan een groot deel van Nederland, maar wat er allemaal in leeft aan verschillende soorten vogels, vlinders, insecten, zoogdieren en amfibieën weten we nauwelijks. Met het nieuwe project, de Jaarrond Tuintelling, wordt geprobeerd dat beter in beeld te krijgen. Het betreft een gezamenlijk project van Vogelbescherming Nederland, Sovon, De Vlinderstichting, RAVON, de Zoogdiervereniging, FLORON en EIS. Het doel is om met hulp van bewoners systematisch gegevens te verzamelen over welke soorten in en rondom tuinen voorkomen. Deze gegevens dragen bij aan een beter inzicht in de aanwezigheid van soorten en de mogelijke veranderingen op grotere schaal. Voor het verzamelen van deze tuininformatie is veel hulp nodig. Het doel is om zoveel mogelijk mensen in Nederland te laten tellen. Nu al zijn er enkele honderden mensen aan het tellen en invoeren op de website. Begin 2015 gaat het project daad­ werkelijk van start. Als teller kun je zelf kiezen welke soort­ groepen je doorgeeft. Dus naast insecten en spinnen kun je bijvoorbeeld ook vogels of zoogdieren tellen. Je hebt bovendien direct toegang tot je eigen telresultaten en de landelijke totalen. Ben je geïnteresseerd, meld je dan aan via tuintelling.nl! Het project wordt gefinancierd door Vogelbescherming Neder­ land, het programma Groen en Doen van het ministerie van EZ en BIJ12. Jinze Noordijk

Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 43 van NFM bevat weer een grote diversiteit aan onderwerpen. Veel nieuwe vliegen en muggen, maar ook leuke stukken over wantsen, tweestaarten, kevers, kokerjuffers, kwal­ len en wormen. De eerste vondst van de reuzenertswesp heeft al behoorlijk de aandacht op internet getrokken. Deze parasiet van wilde bijen is in een tuin in Pijnacker aangetroffen. Dit is de eerste vondst in Nederland van deze bronswesp met bijzonder eileggedrag. 1 A. van Heerden – De reuzenertswesp Leucospis dorsigera nieuw voor Nederland (Hymenoptera: Chalcidoidea) 5 P. Boer & K. Lock – Twee nieuwe tweestaarten in Nederland (Diplura) 9 B. Aukema & T. Kiewiet – De wants Jalla dumosa na 45

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

jaar weer in Nederland waargenomen (Heteroptera: Penta­ tomidae) 17 J. Muilwijk & R. Felix – Recente aanvullingen op de Nederlandse loopkevercatalogus (Coleoptera: Carabidae) 23 O. Vorst – Bruchus brachialis, een zaadkever nieuw voor de Nederlandse fauna (Coleoptera: Chrysomelidae) 27 W. van Steenis, S. Bot & A. Barendregt – Twee nieuwe citroenzweefvliegen voor Nederland: Xanthogramma dives en X. stackelbergi (Diptera: Syrphidae) 37 S. Bot – Het dotterbloemgitje Cheilosia frontalis nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae) 43 Th. Zeegers – Vierde aanvulling op de naamlijst van Nederlandse sluipvliegen (Diptera: Tachinidae) 47 E. de Bree, R. van den Broek & J.T. Smit – De gouden stam­jager Choerades igneus nieuw voor Nederland (Dipte­ ra: Asilidae) 55 E. de Bree, J.T. Smit & J. Mortelmans – Blaaskopvliegen van het genus Leopoldius in de Benelux (Diptera: Cono­ pidae) 67 K. Lock & B. van Maanen – De kriebelmuggen van Neder­ land en Vlaanderen (Diptera: Simuliidae) 93 H. Boonstra & R. Wiggers – Eerste larvenvondst van de koker­juffer Molanna albicans buiten Drenthe (Trichoptera: Molannidae) 103 M.A. Faase & M. Melchers – The exotic jellyfish Black­ fordia virginica introduced into the Netherlands (Cnidaria: Hydrozoa) 111 M.A. Faase & T. van Haaren – Bamboewormen in Neder­ land, met Micromaldane ornithochaeta nieuw voor Neder­ land (Polychaeta: Maldanidae)

EIS-nieuws

7

Entomologische Tabellen

Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen III

In 2014 is hard gewerkt aan een deel over loopkevers (auteurs Jan Muilwijk, Ron Felix, Wouter Dekoninck & Ortwin Bleich). Deze zal naar verwachting in de eerste helft van 2015 gepubliceerd kunnen worden. Verder zijn enkele manuscripten in een vergevorderd stadium: springstaartengenera, sprinkhanen en schietmotten.

In december zal deel III van de serie verspreidingsatlassen van de Nederlandse wantsen verschijnen. Het is een lijvig deel, met de grote groep van de bloem­ wantsen Miridae. In totaal worden 240 soor­ ten be­ han­ deld, waar­ bij de na­ druk uiter­aard ligt op de versprei­ ding in Neder­ land, maar als novum is per soort ook een Euro­pe­ se kaart opge­no­men. Een mooie teke­ning van Jeroen de Rond illustreert iedere sub­fami­lie. De auteurs werken nu aan de laatste twee delen, over de Pentato­mo­mor­ pha, waaronder de be­ ken­de Pentatomidae.

Roy Kleukers

Zoekkaarten EIS is samen met Naturalis bezig met het samenstellen van zoekkaarten van diverse groepen. Momenteel zijn van de tuin­ pissebedden, tuinspinnen en waterwantsen webversies beschik­ baar via www.nederlandsesoorten.nl/determineren en zijn de volgende kaarten in voorbereiding: lieveheers­beestjes en tuin­ bijen. Het ligt in de bedoeling om dit nog uit te breiden met bijvoorbeeld rivierkreeften, sprinkhanen, zweefvliegen en bodem­dieren. We merken dat zoekkaarten een belangrijke rol vervullen bij het verlagen van de drempel om eens naar kleine beestjes te kijken. Roy Kleukers

www.nederlandsesoorten.nl/determineren

Roy Kleukers

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

8

Nederlands Soortenregister In 2014 zijn er vele nieuwe soorten voor Nederland ontdekt, zoals te zien is in het nieuwsoverzicht. Deze soorten kunnen tegenwoordig meteen verwerkt worden in de database van de website. In de loop van 2014 is namelijk de taxonomiebeheertool beschikbaar gekomen en dat werkt erg prettig. De komende tijd zal de fotomodule afgemaakt worden, waar­ door het voor fotografen weer mogelijk wordt om foto’s in te sturen. We verwachten dat in 2014 heel wat mooie plaatjes opgespaard zijn. Op de homepage is in het hoofdmenu een kopje ‘Deter­ mineren’ opgenomen. Hier staat nu een link naar enkele zoek­ kaarten en digitale determinatiesleutels (soortzoekers). Het is de bedoeling om hier in de loop van de tijd zo veel mogelijk determinatietools samen te brengen. Roy Kleukers

In de pers Dit jaar werd voor de tweede keer de ‘nationale huis- en tuin­ spinnentelling’ gehouden door Vara’s Vroege Vogels, EIS en Natuurmuseum Fryslân, ditmaal van 14 tot 21 september. Er werden maar liefst drie radio-uitzendingen aan de spinnen gewijd, telkens mede verzorgd door EIS (Jinze Noordijk en Peter van Helsdingen). Er was een nieuwe zoekkaart gemaakt met 24 spinnensoorten die geteld konden worden. Het was een groot succes, waarbij de zoekkaart tienduizenden keren is gedownload, en ook duizenden spinnen zijn geteld en ingevoerd. Spinnen stonden korte tijd vol in de aandacht, en we zijn betrokken geweest bij vele radio-uitzendingen, krantenartikelen en zelfs een item in het 8-uurjournaal. Via korte artikelen op de website Natuurbericht.nl bereiken we telkens tussen de 1000 en 3000 lezers. Sommige van de artike­len worden ook als persbericht verspreid en dan is het aantal lezers veel groter. Zo trok een stukje (in samenwerking met JNM – Jongeren in de Natuur) over de herontdekking van de beekpiraat (de wolfspin Piratula knorri) ruim 18.000 lezers! Onze andere berichten gingen over de spin van het jaar: de herfsthangmatspin Linyphia triangularis, goudhaantjes in de winter, biodiversiteit in een nestkast, massale aanwezigheid van het heidehaantje, de eerste vondsten van naaldsteenvliegen, waarnemingen aan de onvoorspelbare bijvlieg Eristalis similis,

Spinnen tellen met scholieren voor een Vroege Vogelsuitzending (foto Roy Morssinkhof).

een nieuw lieveheersbeestje voor ons land, de twee nieuwe vliegen voor ons land van de 1000-soortendag, een mysterie rondom springende zaadjes, de fauna van vloedmerken, heemtuinen als insectenparadijsjes, de ontdekking van rook­ vliegjes, een nieuwe vondst van de zwarte reuzenmier Campo­ notus vagus, de nationale huis- en tuinspinnentelling, de reuzen­ertswespbij Leucospis dorsigera nieuw voor Nederland, de uitbreiding van de bladpootwants Leptoglossus occidentalis en de vele sprinkhaanvliegen die in 2014 zijn gezien. Wie een goed idee heeft voor een onderwerp voor een natuurbericht in 2015 kan contact met ons opnemen. Al onze uitingen in de media worden op de EIS-website bijeen­gebracht en meestal zijn ze daar ook te beluisteren of te bekijken (> over EIS > in de pers). Jinze Noordijk

Nieuw boek over bestuivers In maart 2015 zal een nieuw boek over bestuivers verschijnen: Niet zonder elkaar, bloemen en insecten, met als hoofdauteur Louis Schoonhoven, oud-hoogleraar Entomologie van de Wageningen Universiteit. De hoofdstukken die nu al zijn in te zien op www.natuurmedia. nl zien er zeer fraai en gedegen uit. Bij voorinschrijving kost het boek slechts 19,50 euro. Het boek zal op 5 maart 2015 gepresenteerd worden bij Naturalis. Roy Kleukers



Publicaties

9

Publicaties Door Ed Colijn [EC] en Roy Kleukers [RK]

Publicaties EIS Kenniscentrum Insecten Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Inventarisatie nauwe korfslak langs gepland fietspad (tracé bij de Stokmansberg en het tracé door het bos bij de Oase). – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-01] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Onderzoek ten behoeve van 0-monitoring Naardermeer-zeggekorfslak. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-05] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Nulmonitoring van zeggekorfslak in het Oostelijke Vechtplassengebied. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-06] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Nauwe korfslak Vertigo angustior in het Uilenbosch. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-07] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Voorkomen nauwe korfslak nabij natuurbrug Zeeweg, Bloemendaal. – EIS Kennis­ centrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-10] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Inventarisatie nauwe korfslak Terschelling. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-19] Boesveld, A. & V.J. Kalkman 2014. Inventarisatie nauwe korfslak op tracé fietspad van Dienstweg naar Natuurbrug Zandpoort (Amsterdamse Waterleidingduinen). – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-22] Kalkman, V.J. & T. Termaat 2014. Wat vertellen de SNL-insec­ten ons? Dagvlinders, libellen en sprinkhanen geven een ge­ mengd beeld. – Vakblad Natuur Bos Landschap 108: 10-13. Noordijk, J., A.J. van Loon & M. Hemminga 2014. Werk­ beschrijving verplaatsing van spoorbielzen met nest van de zwarte reuzenmier op station Schin op Geul. – EIS Kennis­ centrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-03] Reemer, M. 2014. Bestuivende insecten in Hellevoetsluis. Bijen en zweefvliegen op ecologisch beheerde graslanden. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-02] Reemer, M. 2014. Bijen, zweefvliegen en beheer van bermen langs rijksweg N11. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-20] Reemer, M. 2014. Bijen en zweefvliegen in stedelijk groen van Rotterdam. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere onge­ wervelden, Leiden. [EIS2014-21] Reemer, M. & B. Brugge 2014. Bijen en andere bestuivers in stedelijk groen van Purmerend. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-08] Scheper, J., M. Reemer, R. van Kats, W.A. Ozinga, G.T.J. van der Linden, J.H.J. Schaminée, H. Siepel & D. Kleijn 2014. Museum specimens reveal loss of pollen host plants as key factor driving wild bee decline in The Netherlands. Proceedings of the National Academy of Sciences, www. pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1412973111.

Smit, J.T. 2014. Vliegende herten en gember. Pilot voor de toepassing in monitoring. – EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS2014-09]

Overige publicaties Nederland Allema, A.B. 2014. Quantifying and simulating movement of the predator carabid beetle Pterostichus melanarius in arable land. – Proefschrift, Wageningen Universiteit, Wage­ningen. Arends, P. 2014. Determinatiedag van de mierenwerkgroep in Wageningen op 2 oktober 2013. – Forum Formicidarum 15 (1): 9-11. Bakker, Th. & B. Hoeymans 2014. Monitoringsresultaten. – Nieuwsbrief het Merkske 4 (4): 1-30. Balster, W. 2014. Bijzondere watermijt in gebied van Hoog­ heem­raadschap van Rijnland, Diplodontus scapularis. – Macrofaunanieuwsmail 115: [7-9]. Barendregt, A. 2014. Nederlandse waarnemingen van het genus Dichetophora (Sciomyzidae). – Vliegenmepper 23: 4-7. Barendregt, A. 2014. Het genus Pelidnoptera (Phaeomyzidae) in Nederland. – Vliegenmepper 23: 18-21. Bink, F.A., J. Noordijk & J. ten Hoopen 2014. Minibiotopen moet je ontdekken. – Entomologische Berichten 74: 89-94. Boer, P. 2014. Inbraak door poppenrovers? – Forum Formi­ cidarum 15 (1): 3-5. Boer, P. 2014. Nestkoepeltje van glanzende houtmier? – Forum Formicidarum 15 (1): 5-6. Boer, P. 2014. Een exotische Camponotus van het Dwingel­ derveld. – Forum Formicidarum 15 (1): 7-9. Boer, P., M.P. Berg, J. Noordijk & A.J. van Loon 2014. De gewone compostmier Hypoponera punctatissima in Neder­ land (Hymenoptera: Formicidae). – Entomologische Be­ rich­ten 74: 53-59. Bos, F., M. Wasscher & W. Reinboud 2014. Veldgids libellen, 7e licht herziene druk. – KNNV Uitgeverij, Zeist. Bouma, J. 2014. Snelle rakkers die Mutilla europaea’s. – HymenoVaria 9: 68-69. Bouwmans, J.H. 2014. Hoogveenglanslibel (Somatochlora arc­ tica) na 75 jaar weer gevonden op de Veluwe. – Brachytron 16: 48-50. Breidenbach, J. 2014. Biodiversiteit in het Leeuwarder Bos. Een overzicht van de aanwezig flora en fauna in 2012 & 2013. – Leeuwarden. Brekelmans, F. 2014. Gaffellibellen (Ophiogomphus cecilia) in de Dommel. – Brachytron 16: 18-28. Brochard, Chr. & E. van der Ploeg 2014. Fotogids larven van libellen. – KNNV Uitgeverij, Zeist. Brugge, B., Th. Heijerman, J. Noordijk, H. van Noort & E. Reydon 2014. Over de loopkeverfauna van Texel. – In: J.A. de Raad & L.I. Kooistra (red.), Texel is anders. Vereniging Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, pp. 206-211. Bruyne, R. de & D. Bandini 2013. Ameland: Schelpenrijk Muschelreich Ameland. – Stichting ANEMOON, Lisse & KNNV Uitgeverij, Zeist. Cadee, G.C. 2014. Vloedmerken, bedreigde minimilieus op het strand. – Entomologische Berichten 74: 3-12. Calle, S. 2014. Het effect van bodemverstoring op nestelende zandbijen in De Braakman. – HymenoVaria 8: 10-11.

10

Capa, M., G. van Moorsel & D. Tempelman 2014. The Austra­ lian feather-duster worm Laonome calida Capa, 2007 (Annelida: Sabellidae) introduced into European inland waters? – BioInvasions Records 3: 1-11. Claessens, J. & J. Kleynen 2014. Bijzondere bestuivers bij orchi­deeën. Deel 1: Hommels als bestuivers van de Grote muggenorchis. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 30-32. Claessens, J. & J. Kleynen 2014. Bijzondere bestuivers bij orchideeën. Deel 2: Bijen als bestuivers van de Grote keverorchis (Neottia ovata). – Natuurhistorisch Maandblad 103: 140-142. Colijn, E.O. 2014. Kevers op kadavers in Nederland, de stand van zaken. – Entomologische Berichten 74: 60-67. Colijn, E.O. 2014. Voorkom de vestiging van de Aziatische essenprachtkever. – Dierplagen Info 17 (1): 10-12. Colijn, E.O. & Th. Heijerman 2014. Diachromus germanus, na ruim een eeuw weer in Nederland (Coleoptera: Carabidae). – Natuurhistorisch Maandblad 103: 205-209. Colijn, E.O., J. Huijbregts & O. Vorst 2014. Bibliografie van de Nederlandse kevers, 2e editie. – Sektie Everts, Nederlandse Entomologische Vereniging. De Knijf, G., T. Adriaens, R. Vermylen & P. Van der Schoot 2014. Ontdekking van een populatie rivierrombout (Gom­ phus flavipes) op het Albertkanaal (België), een van de drukst bevaren kanalen van Europa, en een overzicht van de status in West- en Midden-Europa. – Brachytron 16: 3-17. Diemen, A. van 2014. Entomologen. – HymenoVaria 8: 28. Dijk, G. van, H. van Kleef, G.-J. van Duinen, J. Kuper & F. Smolders 2014. De rijke watermacrofauna van het helling­ veen in de Brunssummerheide. – Natuurhistorisch Maand­ blad 103: 293-298. Doorenweerd, C., B. van As & J. Scheffers 2014. Explosieve verspreiding van de lindevouwmot: nu ook in Nederland? – Entomologische Berichten 74: 111-114. Ee, G. van, O. Vorst, R. Jansen, W. Rubers, C. van de Sande, E. Colijn, A. Dees, S. Langeveld, T. Faasen, H. Lambrechts & J. Winkelman 2014. Verslag excursie Amsterdamse Water­leidingduinen - 7 september 2013. – Sektie Everts Info 105: 6-10. Elven, F. van 2014. MWG-bijeenkomst op 15 maart 2014 te Zeist. – Forum Formicidarum 15 (2): 2-7. Faasse, M.A. 2014. The Pacific amphipod Monocorophium uenoi (Stephensen, 1932) introduced to the Netherlands (NE Atlantic). – BioInvasions Records 3: 29-33. Faasse, M.A. & M. Ligthart 2014. De ‘rode draadworm’ Cirri­ formia tentaculata in Nederland. – Het Zeepaard 74: 131135. Fremlin, M. & P. Hendriks 2014. Number of instars of Lucanus cervus (Coleoptera: Lucanidae) larvae. – Entomologische Berichten 74: 115-120. Geraeds, R.P.G. 2014. Waarnemingen van de mercuurwaterjuffer in het Beesels Broek. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 132-136. Gielis C., F. van Nunen & P. Solleveld 2014. De insectenfauna van enkele vogelnestkasten. – Entomologische Berichten 74: 81-88. Gmelig Meyling, A.G., J.W.P. Coolen, A. Gittenberger, N. Schrie­ken & W. Vlierhuis 2014. Monitoring van wrakken op de Noordzee. Verslag over 2013. – Zoekbeeld 3 (2): 13-26. Grutters, M.A.J. 2014. De kiezelsprinkhaan en andere sprink­ hanen op spoorterreinen. – Entomologische Berichten 74: 13-20.

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

Haaren, T. van 2014. Bratislavia palmeni, een nieuwe oligo­ chaet voor Nederland. – Macrofaunanieuwsmail 117: 4-5. Haaren, T. van 2014. Mysidopsis gibbosa en Heteromysis mi­ crops, twee nieuwe mariene aasgarnalen voor Nederland. – Macrofaunanieuwsmail 117: 6-9. Haarman, C. & D. Hurenkamp 2014. Slaapgezelschap van Melitta nigricans. – HymenoVaria 9: 61. Haelewaters, D., O. Vorst & A. De Kesel 2014. New and interesting Laboulbeniales (Fungi, Ascomycota) from the Netherlands. – Nova Hedwigia 98: 113-125. Hartman, M. 2014. Waarnemingen aan mieren. – HymenoVaria 8: 9. Hartman, M. 2014. Solitaire bijen en wespen in heidevelden rond De Bilt. – HymenoVaria 8: 16-17. Heijerman, Th. & B. Aukema 2014. Notiophilus quadripunctatus weer terug op de Nederlandse lijst (Coleoptera: Carabidae). – Entomologische Berichten 74: 143-146. Heijerman, Th. & B. Aukema 2014. Mycetophagus fulvicollis, een nieuwe boomzwamkever voor Nederland (Coleoptera: Mycetophagidae). – Entomologische Berichten 74: 152154. Heijerman, Th. & G. Tuinstra 2014. Snúttuorren en oare krob­ ben in de Noardlike Fryske Wâlden. – Entomologische Berichten 74: 239-243. Heijerman, Th. & J. Willemsen 2014. Eerste vondst van de loopkever Bembidion ruficolle in Nederland (Coleoptera: Carabidae). – Entomologische Berichten 74: 106-110. Helsdingen, P.J. van 2013. In memoriam Ab Kessler 19342012. – Nieuwsbrief SPINED 33: 2. Helsdingen, P.J. van 2013. Dynamiek in de spinnenwereld: stand van zaken bij enkele soorten. – Nieuwsbrief SPINED 33: 20. Helsdingen, P.J. van 2013. Recente wijzigingen in nomen­ clatuur. – Nieuwsbrief SPINED 33: 40. Helsdingen, P.J. van 2013. Spin van het Jaar 2013: Atypus affinis. Voorlopige rapportage. – Nieuwsbrief SPINED 33: 40. Helsdingen, P.J. van, S. IJland J. Noordijk & H. Wijnhoven 2013. Arachniden van het Roerdal: 1000-soortendag met enkele aanvullingen (Arachnida: Araneae, Opiliones, Pseudo­scorpiones). – Nieuwsbrief SPINED 33: 21-28. Hendriks, R.J.J. 2014. Plants, invertebrate her­bi­vores and nitro­ gen. Ecological im­ pacts of resource avai­ lability on trophic inter­actions. Proef­schrift Radboud­uni­ver­siteit, Nijmegen. In dit proefschrift wordt ingegaan op de ‘Context De­pen­dent Defense’-hypo­ these (CDD), en met name de relatie tussen beschik­baarheid van stik­ stof en herbivorie. De auteur deed zowel expe­ri­ men­teel eco­logisch on­ der­zoek als ana­lyses van data­sets met ver­sprei­ dings­gege­vens van onder meer planten en sprink­ hanen. Er was een nega­ tieve correlatie tus­sen het voorkomen van sprink­ hanen en een toename van de stik­stof­depositie. De verklaring ligt niet zo­ zeer op ver­anderingen in het menu van de sprink­ hanen, maar eerder in het

Publicaties

dichtgroeien van schrale terreinen, waar­door deze minder ge­ schikt werden voor de eiontwikkeling. Voor de bestandsanalyses werd samengewerkt met de groep van Koos Biesmeijer van Naturalis. [RK] Heunen, M. 2014. De mier als ramptoerist. – Forum Formi­ cidarum 15 (2): 8-9. Hoopen J. ten & J. Smits 2014. Successie in een kevergang. – Entomologische Berichten 74: 42-52. IJland, S. 2013. Oecobius amboseli Shear & Benoit, 1974 (Araneae, Oecobiidae) found in the Netherlands and Ethiopia. – Nieuwsbrief SPINED 33: 39-40. IJland, S. & P.J. van Helsdingen 2013. Spinnen van de Reijers­ camp (Araneae), deel 2: Correcties. – Nieuwsbrief SPINED 33: 19. Jansen, R., O. Vorst, F. van Nunen, J. Cuppen, C. van der Sande, C. Borghouts & A. Threels 2014. Excursieverslag Mastbos te Breda - 22 juni 2013. – Sektie Everts Info 103: 5-8 Kleukers, R.M.J.C. 2014. De noordelijkste vindplaats van de zompsprinkhaan in Nederland. – Entomologische Berichten 74: 230-231. Klink, A.G., M.M. Schoor, H.D. van Rheede & P.P. Duijn 2014. Aquatische macrofauna in het rivierengebied en mogelijk­ heden voor ecologisch herstel. – De Levende Natuur 115: 101-109. Klink, R. van 2014. Of dwarves and giants: how large herbivores shape arthropod communities on salt marshes. – Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. In dit proefschrift aandacht voor de invloed van grote grazers op de ongewervelde fauna van kwelders. Hiervoor werden be­ monsteringen uit­ge­voerd in het gebied Buitendijks in NoordFriesland, waar een groot­schalige bewei­ dings­­proef loopt. Dit gaf de mogelijkheid om on­ be­graasd terrein te ver­ge­ lijken met verschil­ lende wijzen van begra­ zing. Een van de opval­ lende re­sul­taten is dat bodem­ verdichting een onder­ schat­te nega­tieve fac­tor is van begrazing. Ook wordt onderbouwd dat zware begrazing na­de­lig is voor bloem­bezoe­kers, als zweef­vlie­gen en bij­ en. Een belang­rijke alge­ mene conclusie is dat voor het behoud van een com­plete kwel­der­ento­mo­fauna licht tot matig be­graasde en onbe­graasde kwelders naast elkaar moeten voorkomen, waar­bij een rotatiebeheer waar­schijnlijk het meest guns­tig is. [RK] Klink, R. van 2014. Waardplantassociaties van de cicaden en blad­vlooien in de Noardlike Fryske Wâlden (Hemiptera: Auchenorrhyncha & Psylloidea). – Entomologische Berich­ ten 74: 232-238. Klink, R. van, F. van der Plas, C.G.E. van Noordwijk, M.F. Wallis de Vries & H. Olff 2014. Effects of large herbivores on grassland arthropod diversity. – Biological Reviews (in press).

11

Koert, J. & G. Majoor 2014. De landslakken van het dal van de Kingbeek. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 45-49. Koese, B., B. van Maanen & L. Boumans 2014. De negen­ doornige wintersteenvlieg: een nieuwe aanwinst voor de Roer en Nederland. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 217-220. Koomen, P. & J. Noordijk (red.) 2014. Entomofauna van de Noardlike Fryske Wâlden. – Entomologische Berichten 74 (6), 64 pp. Nederlandse Entomologische Vereninging, Amsterdam. EIS heeft de afgelopen twee jaar projecten gedaan voor Groen en Doen. Dit is een programma van het ministerie van EZ en stimuleert en ont­wik­kelt vrijwil­ligerswerk op het gebied van natuur- en land­ schaps­ beheer. De VOFF werkte hiervoor onder andere nauw sa­men met Land­ schaps­beheer Nederland in al­ler­lei deelprojecten. Een zo’n deelproject was een inventarisatie van de bio­ diversiteit in de Noard­­like Fryske Wâl­ den (NFW) door EIS en Landschapsbeheer Fries­ land. Het klein­scha­lige coulissenlandschap van houtwallen en elzen­ sin­ gels is opmerke­lijk, het is het grootste aan­een­ge­ slo­ten wallen- en singel­ gebied van Europa. Desalniettemin was er over de soorten die leven in dit Nationale Landschap zeer weinig bekend. Door het organiseren van excursies en de verspreiding van de huidige kennis was het de bedoeling dat meer vrijwilligers hier actief gaan inventariseren. Dit is goed gelukt en er zijn in de periode 2012-2014 veel gegevens verzameld. Er zijn nu aanzienlijke soortlijsten beschikbaar en dit voorheen vrijwel onverkende Friese gebied is echt ‘op de kaart gezet’. Een deel van de resultaten wordt in dit themanummer van Entomologische Berichten uitgewerkt in aantrekkelijke artikelen vol landschapsen insectenfoto’s, waarbij onder andere de waargenomen hooi­ wagens, cicaden, langpootmuggen, kevers, mieren en nacht­ vlinders aan bod komen. Met deze eerste insecten­inven­tarisaties in de NFW is het te hopen dat er een goede basis is gelegd voor een toekomstig biodiversiteitsmonitoring, waarbij verande­ ringen in de soortensamenstelling gebruikt kunnen worden voor de evaluatie van het landschap en het gevoerde beheer. [RK] Kuijper, W. 2014. De landslakken van de Heunsberg te Valkenburg aan de Geul in de middeleeuwen. – Natuur­ historisch Maandblad 103: 299-303. Lambrechts, J., H. De Koninck & M. Jacobs 2013. Grens­ overschrijdend onderzoek naar spinnen (Araneae) in de omgeving van het ecoduct Kempengrens. – Nieuwsbrief SPINED 33: 3-18. Lange, M. de, J. Noordijk & M. Nijssen 2014. Mogelijkheden voor verder herstel van fauna in rivieruiterwaarden. – De Levende Natuur 115: 116-121. Leerschool, T., Geraeds, R. & J.T. Smit 2014. Vliegend hert (Lucanus cervus) in Limburg. Actieplan 2014-2018. – Stichting IKL, Roermond; 1-101.

12

Leeuwen, S. van, J. de Boer, A. Boesveld & A. Gmelig Meyling 2014. Beschermde slakkengebieden in Nederland. – Zoek­ beeld 4 (1): 7-10. Lenders, A.J.W. & F.J.M.P. Heinen 2014. Opmerkelijke popu­ latie­schommelingen en dispersie van de veldkrekel in het Meinweggebied. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 33-34. Linden, J. van der & F. van de Meutter 2014. Nieuwe waar­ nemingen voor Nederland en de eerste waarneming voor Vlaanderen van de geelborstel-bandzweefvlieg Epistrophe cryptica (Syrphidae). – Vliegenmepper 23: 15-17. Loon, A.J. van 2013. Mierenwerkgroepexcursie in zuidwestelijk Noord-Brabant op 7 september 2013. – Forum Formi­ci­ darum 14 (3): 15-19. Loon, A.J. van & A.A. Mabelis 2014. Nogmaals de Schoorlse stronkmieren. – Forum Formicidarum 15 (1): 6-7. Loon, A.J. van & J. Noordijk 2014. Een nieuwe mierenatlas, oproep tot het doorgeven van waarnemingen. – Forum Formicidarum 15 (1): 12-13. Loonstra, A.J. 2014. Wilde bijencursus 2014. – HymenoVaria 9: 58-60. Mabelis, A.A., J. Noordijk & A.J. van Loon 2013. Stronk- en satermieren in het Eerder Achterbroek (Formicidae: Formi­ ca truncorum, F. exsecta, F. pressilabris). – Forum Formi­ cidarum 14 (3): 6-14. Majoor, G. 2014. Boskap op de Sint-Pietersberg in 2007: effec­ ten op de huisjesslakkenfauna. – Natuurhistorisch Maand­ blad 103: 10-15. Manger, R., G. Abbingh, H. Schinkel & J.J. Mekkes 2014. Libellen in Drenthe. – Stichting Libellenwerkgroep Dren­ the, Assen. Mark, C. van der et al. 2014. Zeeboek. Determinatietabellen voor de flora en fauna van de Nederlandse kust. – Jeugd­ bondsuitgeverij & KNNV Uitgeverij, Zeist. Meijer, K. 2013. Native versus non-native. The interaction between native insects and non-native plants. – Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. In dit proefschrift wordt de relatie tussen exotische struiken en inheemse herbivoren onderzocht. Exotische planten blijken minder last te hebben van vraat dan inheemse planten. Dit geeft de nieuwkomers een con­currentievoordeel. In­ heem­se insecten blij­ken soms te kunnen over­stap­ pen op een exo­ tische struik, zoals de blad­kever Gonioctena quin­que­punc­ tata die normaal leeft de inheemse lijster­bes, maar ook op de exotische Ame­ rikaanse vogelkers kan voor­ komen. De larven van de boor­vlieg Rhago­ letis alternata leven in rozenbottels van inheem­ se rozen, maar ook kun­ nen voorkomen bij de exo­tische Japanse rimpel­ roos. De dieren gedragen zich anders op de nieuwe gastheer en dit zou wel eens een stap kunnen zijn op weg naar soortvorming. [RK] Mestre, A., J.A. Aguilar-Alberola, D. Baldry, H. Balkis, A. Ellis, J.A. Gil-Delgado, K. Grabow, G. Klobučar, A. Kouba,

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

I. Maguire, A. Martens, A. Mülayim, J. Rueda, B. Scharf, M. Soes, J.S. Monrós & F. Mesquita-Joanes 2014. Invasion biology in non-free-living species: interactions between abiotic (climatic) and biotic (host availability) factors in geographical space in crayfish commensals (Ostracoda, Entocytheridae). – Ecology and Evolution 3 (16): 52375253. Moerland, W. & A. Boesveld 2013. Land- en zoetwaterslakken in de gemeente Rotterdam - een natuurhistorisch overzicht over de periode 1980-2013. – Zoekbeeld 3 (2): 10-12. Moorsel, G. van 2013. Achtergrond-info bij een exoot: de gele wratspons Celtodoryx ciocalyptoides (Burton, 1935). – Zoek­beeld 3 (2): 28-29. Moorsel, G. van 2014. Een exoot of klimaatschuiver: de lobjes­ spons Oscarella sp. – Zoekbeeld 4 (1): 26-27. Moraal, L. 2014. Dood hout en tonderzwammen als mini­ biotopen voor insecten. – Entomologische Berichten 74: 28-41. Mulder, J. 2013. Atractides lacustris, na 74 jaar is deze water­ mijt weer aangetroffen in Nederland. – Macro­fauna­nieuws­ mail 112: 4-6. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit 2014. Rapport fyto­ sanitaire signaleringen 2013. – Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Utrecht. Nieuwegiessen, J. van de 2014. Nieuwe voedselbronnen voor Andrena denticulata? – HymenoVaria 9: 62. Nieuwenhuijsen, H. 2014. Enkele soorten wilde bijen van de Schoorlse Duinen. – Tussen Duin en Dijk 13 (2): 15-17. Nieuwenhuijsen, H. 2014. Determinatietabel voor de Nederlandse soorten van Hoplitis (kleine metselbijen) en Osmia (metselbijen) . – HymenoVaria 8: 29-39. Nieuwenhuijzen, A. van 2014. De nymphe van Micronecta griseola. – Macrofaunanieuwsmail 113: 4. Noordijk, J. 2014. Laatste populaties van de hooiwagen Opilio parietinus (Opiliones: Phalangiidae) in Nederland. – Entomologische Berichten 74: 21-27. Noordijk, J. 2014. Nieuwe vondsten van de boomslankmier in het Roerdal. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 228-230. Noordijk, J. 2014. Zo bijzonder zijn onze spinnen. – Mooi Gelderland 11 (3): 12-13. Noordijk, J. & J. Bink 2014. Leiobunum religiosum (Opiliones: Sclerosomatidae), een nieuwe hooiwagensoort voor de Nederlandse fauna. – Entomologische Berichten 74: 138142. Noordijk, J. & J. ten Hoopen (red.) 2014. Bijzondere biotopen. – Entomologische Berichten 74 (1-2), 100 pp. Nederlandse Entomologische Vere­niging, Amsterdam. Een goed gevuld num­ mer van Entomo­ logische Be­ rich­ ten, waarin een hele reeks aan opvallende en verrassende insecten­bio­ topen de revue pas­ seren. Vloedmerken, ran­geer­ter­rei­ nen, zwammen, kada­vers en compost­hopen, het mie­gelt er van de insecten, en niet zel­den gaat het om bijzon­ dere of zeld­ zame soorten. EIS-mede­werkers zijn (co) auteurs van vier arti­ ke­ len. Een prak­tische syn­these waar­in een metho­diek wordt

Publicaties

voorgedragen om bijzon­ dere biotopen en hun rol voor entomofauna te be­schrij­ven sluit het thema­nummer af. Goed lees­ voer voor entomologen en verplichte kost voor terrein­ beheerders die veel kunnen opsteken wat betreft de herkenning en bescherming van belangrijke minibiotopen. Informatie over bestelwijze via de NEV, [email protected]. [RK] Noordijk, J., P. Koomen & P.J. van Helsdingen [met tekeningen van E.J. Bosch] 2014. Zoekkaarten Natuur van Nederland: Spinnen in huis en tuin. – EIS Kenniscentrum Insecten, Naturalis Biodiversity Center, Natuurmuseum Fryslân & Vroege Vogels. Noordijk, J. & A.J. van Loon 2014. De mierenfauna van het Platte Bosch en twee andere Zuid-Limburgse terreinen. – Forum Formicidarum 15 (2): 9-14. Noordijk, J., B. Schoelitsz, J. Vos & P. Koomen 2013. Zwarte weduwen en roodrugspin in Nederland. – Dierplagen Infor­ matie 16 (4): 14-18. Noordijk, J. & K. Veling 2014. Meer insecten in de Tuin! – Groen 70 (10): 27-33. Noordijk, J. & H. Wijnhoven 2013. Opilionieuws 8. – Nieuws­ brief SPINED 33: 42-47. Noordwijk, C.G.E. van 2014. Through arthropods eyes. Gaining mechanistic understanding of calcareous grassland diversity. – Proefschrift, Radboud Universiteit, Nijmegen. In dit proefschrift wordt ingegaan op de invloed van het beheer van kalkgraslanden in Zuid-Limburg op onge­wer­velde dieren. De her­in­voering van het kalk­graslandbeheer werd geë­va­lueerd door een groot­ schalig pot­valonderzoek uit 1998 en 2005 te ver­ ge­ lijken. Diverse werk­groep­coör­ di­natoren van EIS hebben hieraan bij­gedragen. Op­ val­lend ge­noeg waren de resultaten niet gelijk voor de onder­zochte groepen. Zo na­men de voor kalk­ grasland karakteristieke soorten bin­ nen de spinnen toe, maar bij de meeste andere groepen af. Op basis van een analyse van soort­ eigen­ schappen komt de auteur tot gerichte be­heer­advie­ zen. Als ludiek (maar toch ook serieus bedoeld) element staan op pagina 253 uitknip­ maskers van een graafwesp, spin en pisse­bed. Deze kunnen natuurbeheerders gebruiken om hun terrein te bekijken door de ogen van een ongewervelde. [RK] Noordwijk, C.G.E. van, W.C.E.P. Verberk, H. Turin, Th. Heijer­ man, K. Alders, W. Dekoninck, K. Hannig, E.C. Regan, S. McCormack, M.J.F. Brown, E. Remke, H. Siepel, M.P. Berg & D. Bonte 2014. Species-area relationships are modulated by trophic rank, habitat affinity and dispersal ability. – Ecology (in press). Oosten, M. van 2014. Honingbijen op bosgeelster Gagea lutea. – HymenoVaria 9: 63-64. Oosterbaan, A. 2014. Eikensterfte: ernst, oorzaken en beheer. – Vakblad Natuur Bos Landschap 101: 22-25. Oosterbroek, P. 2014. Langpootmuggen (Diptera: Tipulidae) uit

13

de Noardlike Fryske Wâlden. – Entomologische Berichten 74: 257-260. Oosterbroek, P., J. Mortelmans, J. Soors & K Pieters 2014. Lang­ pootmuggen nieuw voor België: Tipula pilicauda en T. tri­ fascingulata (Diptera, Tipulidae). – Vliegenmepper 23: 8-9. Peeters, Th., A. van Eck & T. Cramer (red.) 2014. Natuurstudie in De Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2013, 19e onderzoeksjaar. – TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV afdeling Tilburg. Pennards, G. 2014. Een superdag in het Bergherbos. – Vliegen­ mepper 23: 10. Raak-van den Berg, C.L. 2014. Harmonia axyridis: how to explain its invasion success in Europe. – Proefschrift, Wage­ningen Universiteit, Wageningen. Raak-van den Berg, L., P.S. van Wielink, P.W. de Jong, G. Gort, D. Haelewaters, J. Helder & J.C. van Lenteren 2014. Inva­ sive alien species under attack: natural enemies of Harmonia axyridis in the Netherlands. – BioControl 59 (2): 229-240. Raemakers, I.P., B. Hendrikx & B. Beekers 2014. Bijzondere insecten van heide en stuifzand in het Kempen~Broek. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 103-109. Reemer, M. &. J.T. Smit 2014. Landgoed ‘t Hoosden: schatkist vol glimmers en juweelzweefvliegen. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 225-227. Rooij, S. van, W. Geertsema, P. Opdam, M. Reemer, R. Snep, S. Spijker & E. Steingrover 2014. Een Bij-zonder kleurrijk landschap in het Land van Wijk en Wouden. Handreiking voor inrichting en beheer. – Alterra, Wageningen. Schreurs, A. & F. Groenen 2014. Caryocolum fischerella (Lepi­ doptera: Gelechiidae): een nieuwe soort voor de Neder­ landse fauna. – Entomologische Berichten 74: 103-105. Schreven, S. 2014. Coelioxys afra nog steeds op de Bergerhei. – HymenoVaria 8: 12-13. Schreven, S. 2014. Is de heidehommel Bombus humilis terug in Gelderland? – HymenoVaria 8: 26-27. Schreven, S.J.J. 2014. Na 38 jaar herontdekt in Nederland: de goudwesp Pseudospinolia neglecta (Hymenoptera: Chrysi­ didae). – Entomologische Berichten 74: 170-173. Smit, J. 2014. Euodynerus dantici in het Gelderse rivierengebied (Vespidae: Eumeninae). – HymenoVaria 8:14-15. Smit, J. & J.T. Smit 2014. A social parasitic Polistes wasp parasitized by a twisted-wing insect (Hymenoptera: Vespi­ dae, Strepsiptera: Xenidae). – Entomologische Berichten 74: 121-123. Smit, J.T. 2014. Wiervliegen. – In: G.C. Cadee, Vloedmerken, bedreigde minimilieus op het strand. – Entomologische Berichten 74: 9. Smit, J.T. 2014. Leuke vliegen, Wapenvliegen: uiterlijk vertoon. – Natura 111 (2): 16. Smit, J.T. & E. de Bree 2014. Leuke vliegen, Blaaskopvliegen: vliegende blikopeners. – Natura 111 (1): 12. Smit, J.T. & E. de Bree 2014. Leuke vliegen, Wolzwevers: koli­ bries met snode plannen. – Natura 111 (1): 13. Smit, J.T. & R. van den Broek 2014. Leuke vliegen, Roofvliegen: meesterlijke jagers. – Natura 111 (3): 22. Smit, J.T. & M. Reemer 2014. Leuke vliegen; de eerste resultaten. – Vliegenmepper 23: 11-14. Smit, J.T. & G. Tuinstra 2014. Een bijzondere vangst van een bijzondere prachtvlieg (Diptera, Ulidiidae). – Entomo­lo­ gische Berichten 74: 261-263. Smit, J.T. & Th. Zeegers 2014. Leuke vliegen, Dazen: bloed­ zuigers met verleidelijke ogen. – Natura 111 (4): 12.

Nieuwsbrief EIS 60 (2014)

14

Soes, M. 2014. The first records of Piscicola siddalli (Hirudinea: Piscicolidae) for Belgium and the Netherlands. – Lauterbornia 77: 189-193. Spek, E. van der 2014. Verslag zomerexcursie 2013 Maasduinen. – HymenoVaria 8: 4-6. Spek, E. van der 2014. Verslag voorjaarsexcursie Sint Pietersberg, 26 april 2014. – HymenoVaria 9: 52-57. Speksnijder, E. 2014. Slaapgedrag van schorzijdebij (Colletes halophilus) en schorviltbij (Epeolus tarsalis). – Hymeno­ Varia 9: 65-67. Stegeman-Broos, E. 2014. Lebertia longiseta, een watermijt nieuw voor Nederland. – Macrofaunanieuwsmail 114: 2-4. Stip, A. 2014. Wilde bijen in agrarische landschappen van midden en zuid-Nederland - vangsten uit een onderzoek in 2013. – HymenoVaria 8: 18-25. Swaaij, C.A.M. van 2014. Tracking butterflies for effective conservation. Proefschrift Wageningen Universiteit. Dit proefschrift valt uiteen in drie delen: 1. detecteren van veranderingen in verspreiding van dagvlinders, 2. het monitoren van trends en 3. effectieve bescherming. Naast een een overzicht van de lange carrière in de dagvlinderstudie van de auteur, worden be­ lang­rijke nieuwe inzich­ ten gepresenteerd. Zo blijkt ‘occupancy model­ ling’ een robuust nieuw hulpmiddel om verande­ ringen in de fauna te volgen en voor bescher­ mingsdoeleinden wordt een nieuwe wijze van on­ derscheid in habi­tat­spe­ ci­alisten en -ge­ne­ra­listen gepresenteerd.

Tempelman, D. 2014. Herkenning van Liocarcinus vernalis (grijze zwemkrab). – Macrofaunanieuwsmail 117: 13-14. Tilmans, M., A. Mrugała, J. Svoboda, M.Y. Engelsma, M. Petie, D.M. Soes, S. Nutbeam-Tuffs, B. Oidtmann, I. Roessink & A. Petrusek 2014. Survey of the crayfish plague pathogen presence in the Netherlands reveals a new Aphanomyces asta­ci carrier. – Journal of Invertebrate Pathology 120: 74-79. Tuinstra, G. 2014. Earias insulana (Lepidoptera: Nolidae), de eerste vangst in Nederland. – Entomologische Berichten 74: 187-191. Tuinstra, G. 2014. Nachtvlinders in de Noardlike Fryske Wâl­ den. – Entomologische Berichten 74: 244-256. Tuinstra, G., J. Hanenburg & F. van der Meer 2014. De Noard­ like Fryske Wâlden - een bijzonder landschap. – Entomo­ logische Berichten 74: 206-218. Turin, H., J. Noordijk, F. van der Meer & P. Boer 2014. Hooiwagens, loopkevers en mieren in houtwallen in de Noard­like Fryske Wâlden. – Entomologische Berichten 74: 219-229. Vallenduuk, H. 2014. Parachironomus soorten op slakken en meer. – Macrofaunanieuwsmail 115: [4-6]. Vallenduuk, H. 2014. Parachironomus vitiosus larven herken­ nen. – Macrofaunanieuwsmail 117: 10. Velde, G. van der, P.F. Klok & S.M.A. Keulen 2014. De gekiel­

de loofslak (Hygromia cinctella) in Limburg: niet in Gen­ nep maar in Bergen. – Spirula 396: 12. Veling, K. & H. Vossen 2014. Kansen voor dagvlinders in het Kempen~Broek. – Natuurhistorisch Maandblad 103: 88-93. Verdonschot, R.C.M. & P.F.M. Verdonschot 2014. Inpassen of verdringen? Ongewervelde exoten in zoetwater­ eco­ sys­ temen. – De Levende Natuur 115: 49-56. Versluijs, R. & P. Boer 2014. In Nederland voorkomende gaststeekmieren, waaronder een nieuwe soort: Myrmica bibi­koffi (Hymenoptera: Formicidae). – Entomologische Berichten 74: 147-151. Vlinder- en Libellenwerkgroep Zeeland 2014. Libellen in Zeeland. Periode 2006-2013. – Vlinder- en Libellen­werk­ groep Zeeland. Vorst, O., R. Jansen, Th. Heijerman, B. Drost, F. van Nunen, C. van de Sande, W. Rubers, J. Cuppen, Th. Breeschoten, T. de Goeij, C. Borghouts, E. Colijn, G. van Ee, A. Littel, A. Dees, B. van Maanen, T. Faasen, H. Raemdonck, J. Win­ kelman, A. Threels & D. Teunissen 2014. Verslag jubel­ excursie Zuid-Limburg - 17 t/m 20 mei 2013. – Sektie Everts Info 103: 9-23. Vos, L. de 2014. Parougia eliasoni (Polychaeta: Dorvilleidae) nieuw voor de Nederlandse fauna. – Macrofaunanieuwsmail 117: 11-13. Wal, J.E.M. van der, M. Dorenbosch, A.K. Immers, C. Vidal Forteza, J.J. Geurts, E.T. Peeters, B. Koese, E.S. Bakker 2013. Invasive crayfish threaten the development of sub­ merged macrophytes in lake restoration. – PLoS One 8(10): e78579. doi: 10.1371/journal.pone.0078579. Wallis de Vries, M.F., R. Bobbink, E. Brouwer, K. Huskens, E. Verbaarschot, S. Waasdorp & J.J. Vogels 2014. Effecten van de inzet van gescheperde schaapskuddes bij het heide­ beheer in Friesland. – Rapport VS2014.004, De Vlinder­ stichting, Wageningen / Onderzoekscentrum B-Ware, Nij­ me­gen / Stichting Bargerveen, Nijmegen. Wallis de Vries, M.F., B. Omon & K. Veling 2013. Ecologische randvoorwaarden voor de fauna van hellingbossen: de keizers­ mantel als aandachtsoort. – Directie Agrokennis, Minis­ terie van Economische Zaken, Den Haag. [OBN rapport nr. 2013/OBN174-HE] Wijngaard, W. 2014. Het wonderlijke zweefgedrag van de punt­ bij­zweefvlieg Eristalis nemorum. – Entomologische Berich­ten 74: 174-179. Wind, J. & M. Geluk 2014. Column: Diptera en natuurbeheer. – Vliegenmepper 23: 3. Winkel, M. de 2013. De gewone reuzenmier Camponotus ligni­ perda op het Herikhuizerveld in 2013. – Forum Formi­ cidarum 14 (3): 3-6. Winkel, M. de & J. Noordijk 2014. Een nieuwe renspin voor Nederland: Philodromus fuscomarginatus (Araneae: Philo­ dromidae). – Entomologische Berichten 74: 180-186. Wouda, H. 2014. Vijftien jaar libelleninventarisatie in de Leem­ putten en het Verbrande bos. – Brachytron 16: 29-37. Zwakhals, C.J. 2014. Drie Megarhyssa-soorten aanwezig in Nederland. – Entomologische Berichten 74: 124-125.

Publicaties buitenland Dijkstra, K.-D.B., & V.J. Kalkman 2013. The ‘African’ genus Argiagrion is a Brazilian Leptagrion species and the ‘Philip­pine’ Moroagrion a European Pyrrhosoma (Odonata: Coenagrionidae). – International Journal of Odonatology 16: 189-191.

Publicaties

Kalkman, V.J. & A.G. Orr 2014. Distribution and identification of Rhodothemis in the eastern part of the Indo-Australian Archipelago (Odonata: Libellulidae). – Faunistic Studies in South-East Asian and Pacific Island Odonata 8: 1-9 Orr, A.G., V.J. Kalkman & S.J. Richards 2014. Four new species of Palaiargia Förster, 1903 (Odonata: Platycne­ mididae) from New Guinea with revised distribution records for the genus. – International Journal of Odonatology 16: 309-325. Reemer, M. 2014. A review of Microdontinae (Diptera: Syrphi­ dae) of Surinam, with a key to the Neotropical genera. –

15

Tijdschrift voor Entomologie 157: 27-57. Smit, J.T. 2014. Two new species of the genus Callicera Panzer (Diptera, Syrphidae) from the Palaearctic region. – Zootaxa 3779: 585-590. Suhling, F., G. Sahlén, S. Gorb, V.J. Kalkman, K-D.B. Dijkstra, J. van Tol 2015. Order Odonata. – In: J. Thorp & D.C. Rogers (eds.), Ecology and General Biology: Thorp and Covich’s Freshwater Invertebrates, Academic Press, pp. 893-932.



Bureau EIS Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS 071-7517314 / 071-5687670, [email protected] Ed Colijn (di-do) 071-7517309, [email protected] Vincent Kalkman (di-vr) 071-7517373, [email protected] Roy Kleukers (ma, di, do, vr) 071-7517374, [email protected] Bram Koese (ma-vr) 071-7517373, [email protected]

Annemarie Kroon (vr) 071-7517314, [email protected] André van Loon (di, (wo), do) 071-7517314, [email protected] Jinze Noordijk (ma, di) 071-7517309, [email protected] Menno Reemer (ma-wo, vr) 071-7517359, [email protected] John Smit (di-vr) 071-7517359, [email protected]



16 EIS-werkgroepen ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen (024-3652471), [[email protected]] Zoöplankton M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft (015-2518531), [[email protected]] C. Brochard, Marsstaat 77, 9742 EL Groningen, [[email protected]] Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden 071-5271760, [[email protected]] Rivierkreeften B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [[email protected]] Watermijten (Acari: Hydrachnidia) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687667), [[email protected]] Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Huissensestraat 85, 6833 HM Arnhem (06-42809974), [[email protected]] Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [[email protected]] Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [[email protected]] Kokerjuffers/schietmotten (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij | Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam (06-20968344), [[email protected]] K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, [[email protected]] Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg (013-5425688) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht (078-6812819) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen (0344-661440), [[email protected]] BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan (075-6142620), [[email protected]] Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam (06-28689819), [[email protected]] GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden (071-5274881), [[email protected]] MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg (020-6136134), [[email protected]] S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven (030-2210613), [[email protected]] SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5273507), [[email protected]] Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen (0317-419189), [[email protected]] OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517374), [[email protected]] Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6704 AV Wageningen (0317-312557), [[email protected]] Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, ‘t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout (076-5613450), [[email protected]] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [[email protected]] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort (033-4635913) [[email protected]] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek W.N. Ellis, Jisperveldstraat 591, 1024 BD Amsterdam (020-6328080) [[email protected]] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687682), [[email protected]] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser (0534-786467), [[email protected]]

Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) Nieuwsbrief EIS 60 (2014) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond (0347-341555), [[email protected]] Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden (0344-603758), [[email protected]] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest (035-5885858), [[email protected]] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bom­by­ liidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), hout­vliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide (030-8887111), [[email protected]] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, (071-5687316), [[email protected]] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden (043-8512036), [[email protected]] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562), [[email protected]] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België (0032-2-5581837), [[email protected]] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen (0346-264671), [[email protected]] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen (0342-471451), [[email protected]] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen (0345-570387), [[email protected]] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden (071-5680446), [[email protected]] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren (050-5349813), [[email protected]] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk (0416-332914), [[email protected]] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum (0317-316406), [[email protected]] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven (040-7873468), [[email protected]] Kortschildkevers (Staphylinidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht (030-2722209), [[email protected]] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde (0592-414411), [[email protected]] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam (020-6446222), [[email protected]] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede (0318-652039), [[email protected]] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen (0317-422778), [[email protected]] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517309), [[email protected]] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [[email protected]] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687657), [[email protected]] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel (0183-561402), [[email protected]] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg (013-4560116), [[email protected]] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad (0320-240683), [[email protected]] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar (072-5113975), [[email protected]] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda (076-5421333), [[email protected]] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven (0316-284793), [[email protected]] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (020-6997585), [[email protected]]