Interview 5Aline (73) energiek en. Bepalen endorfinen onze gezondheid? gezond na borstkanker. Inzicht Let op verborgen ontstekingen in uw gebit

Uitzicht

UITGAVE VAN MMV #9 2014 JAARGANG 41

GEZOND ACTIEF – NATUURLIJK BETER

11 Bepalen

5 18 24

endorfinen onze gezondheid?

Interview Aline (73) energiek en gezond na borstkanker

Inzicht Let op verborgen ontstekingen in uw gebit Lifestyle Voorkom garderobe vol chemicaliën

m mv

jaar

MILDE GEWRICHTSPIJN Lamberts® Duivelsklauw Tabletten: Een traditioneel kruiden geneesmiddel voor de symptomatische behandeling van milde gewrichtspijn. Eerste geneesmiddel van Lamberts geregistreerd in Nederland. Bevat per tablet de werkzame bestanddelen uit een droogextract van de wortel van Harpagophytum procumbens DC en/of zeyheri Decne 450mg (3,5-5,0:1), equivalent aan 1575-2250mg plantpoeder. Lees voor het gebruik de bijsluiter. De toepassing is uitsluitend gebaseerd op traditioneel gebruik en niet op klinisch bewijs.

KOAG - nr. 3077-0614-0745

In dit nummer 4 Geel, oranje en groen

Pompoen moet je doen 5 Interview Aline van der Weerd

‘Ik wilde er alles aan gedaan hebben’ 8 Evaluatie jubileumcongres

Geweldige sprekers en dito sfeer 11 Onderzoeker Michael van Gils

‘Endorfinen bepalen onze gezondheid’ 18 Inzicht

Gebitsproblemen leiden tot kwalen 24 Ontgift je huis

Koop ‘schone’ kleding 26 Boekbespreking Gezonder met supplementen? 29 Boekbespreking Marlie dook in ‘De Oerspronkelijke keuken’

Rubrieken

09 In de media 15 Lijf & leden 16 Recepten 23 Kruidentuin 31 Column Gert Schuitemaker 32 Vraag & Antwoord

redactioneel Cornelis Zegt de naam Moerman u iets? Ja, nou je ’t zegt, dat was toch die dokter uit Vlaardingen die iets met kanker had? Precies, die dokter uit Vlaardingen die ‘iets’ met kanker had. Dit jaar is het 75 jaar geleden dat Cornelis Moerman zijn eerste kankerpatiënt, Leendert Brinkman, behandelde met de door hem ontwikkelde natuurlijke behandeling van kanker waaraan zijn naam onlosmakelijk verbonden is, de Moermantherapie. Een bijzondere - en oorspronkelijke benadering van een ernstige ziekte, die als geen andere in onze beleving met lijden en ongeneeslijkheid verbonden is. Driekwart eeuw na die eerste toepassing - Leendert Brinkman genas en werd 90 jaar! – heeft de naam Moerman nog altijd een bekende klank. Vraag willekeurige passanten op straat of die naam hen iets zegt en tien tegen een krijgt u het antwoord waarmee ik dit stukje begon. Tot ergernis van kwakzalverbestrijders en andere tegenstanders van Moerman en zijn visie op kanker, is zijn naam maar niet weg te krijgen uit de samenleving. Terecht, want hij verdient een eervolle vermelding voor zijn baanbrekende werk. Waarmee vanzelfsprekend niet gezegd wil zijn dat alles wat deze unieke arts in zijn leven ondernam te bejubelen valt. ‘Cornelis’ is de titel van een bijzondere uitgave over Cornelis Moerman, die medio december bij u op de mat valt. Een cadeautje van MMV ter gelegenheid van de veertigste verjaardag. En tegelijk een eerbetoon aan een verguisd en bejubeld medicus. Geen Uitzicht nummer 10 dus, maar een glossy zoals dat wel genoemd wordt. Nee, u hoeft geen blad te verwachten waarin uitsluitend de loftrompet wordt gestoken over Cornelis. Wel een uitgave waarin u nader kennis met hem maakt, met zijn werk, met genezen patiënten en met de invloed van zijn werk op de behandeling van kanker.

Eerbetoon aan een verguisd en bejubeld medicus

Houd medio december uw brievenbus extra in de gaten!

Cor van Groningen hoofdredacteur

Uitzicht

3

kalium 130 mg

calcium 29 mg

fosfo 19 mgr

magnesium 10 mg

bètacar 142 ugoteen

luteïne 294 ug

alfa linoleenzuur 0,07 g

vitamineg c 14 m energie 14 g

pompoen Hun kleur, vorm en lange houdbaarheid maken pompoenen tot winters alternatief bij uitstek voor de bloembak bij de voordeur. Maar red ze van de nachtvorst; want deze familieleden van de komkommer en meloen zijn van meer dan alleen decoratieve waarde. Behalve smakelijk in soep en stamppot, lijkt deze vrucht – of is het een groente? – speciale gaven te bezitten. Laboratoriumonderzoek naar cucurbitacine moleculen uit pompoen kent deze glycosiden antivirale, -bacteriële en ontstekingsremmende eigenschappen toe. Ook de aanwezige omega-3 (ALA) heeft een ontstekingsremmende werking. In het laboratorium hadden stoffen uit pompoen een remmende werking op kankercellen. Tip: consumeer alleen biologische geteelde exemplaren. Agrarisch onderzoek laat namelijk zien dat pompoenen gemakkelijk gif uit de bodem opnemen. De genoemde hoeveelheden gelden per 100 gram rauwe pompoen. In gekookte vorm bevat de groente iets meer ALA (0,07 gram), maar minder kalium (84 mg), calcium (23 mg), fosfor (15 mg), magnesium (7 mg), bètacaroteen (125 ug), luteïne (146 mg), vitamine C (7mg).

4

Uitzicht

m mv

jaar

interview TEKST PETRA PRONK BEELD GIJS VERSTEEG

v o e k l I m ‘ e i e n t e g n e tfi

' ! p o l vo

>> Uitzicht

5

Met de diagnose uitgezaaide borstkanker koos Aline van der Weerd (73) voor de reguliere behandeling. Om er ‘alles aan gedaan te hebben’, begon ze ook aan de Moermantherapie. Bijna dertig jaar later is ze nog steeds energiek en gezond. “Dat ik alles nog kan, geeft mij een boost."

A

ls Aline van der Weerd hoort dat mensen in haar omgeving borstkanker hebben, vertelt ze haar eigen verhaal. “De reacties zijn altijd positief. ‘Zo kan het dus ook gaan’, geef ik ze indirect mee. Ook als er uitzaaiingen zijn. Ik vind het fijn om mensen op die manier een hart onder de riem te steken.”

Aanvankelijk voelde Aline niets voor een interview. Het was bijna dertigjaar geleden en er was niks spectaculairs te melden. Wie zit er nou te wachten op zo’n verhaal? Toch is dat precies de kracht van haar verhaal. Ze was ooit ernstig ziek, maar is er nog steeds. Gezonder en met meer energie dan voordat ze ziek werd. Het effect van een gezonde leefwijze is in die zin behoorlijk spectaculair. Haar verhaal begint bijna dertig jaar geleden met de ontdekking van een bultje in haar borst. De alarmbellen rinkelden direct. Haar moeder was tien jaar eerder aan borstkanker overleden. Op maandag ging ze naar de huisarts, op dinsdag naar de specialist en op woensdag werd ze geopereerd. Een borstsparende operatie. “Ik wist dat het foute boel was”, herinnert ze zich. “Toch heb ik ook genoten van die tijd in het ziekenhuis. Ik hoefde niks en er kwam veel bezoek. Als het niet zo beladen was geweest, was het vooral een leuke week geweest.”

Alles uit de kast Na drie dagen kreeg ze de boodschap dat er

6

Uitzicht

m mv

jaar

uitzaaiingen waren gevonden in de oksel en dat er chemokuren nodig waren. Ze was zich volledig bewust van de ernst van de situatie, maar had ergens ook sterk het gevoel dat ze weer beter zou worden. Ze wilde alles uit de kast trekken wat bij zou kunnen dragen aan haar herstel. “Bij mijn moeder was het bultje twee keer terug gekomen. Ik wilde later nooit hoeven zeggen ‘had ik maar…’ Dus ging ik het Moermandieet volgen. Het was nog een vrij nieuwe therapie. Ik wist ervan omdat een vriendin, die het jaar daarvoor aan kanker was overleden, ook bij een Moermanarts had gelopen. Zij was er helaas veel te laat aan begonnen.” Het idee dat je met voeding actief bij kunt dragen aan je herstel, sprak Aline aan. Het was een nieuwe wereld, want voor die tijd was ze beslist geen toonbeeld van gezond leven. Ze snoepte veel en gaf niet om groente of fruit. “Sinasappels kocht ik alleen omdat het mooi stond op de fruitschaal.”

Optimisme Dankzij het dieet kwam ze de chemokuren relatief goed door. Ze was wel misselijk, maar nooit zo erg dat ze over moest geven. Na een week ziekenhuis pakte ze de draad moeiteloos weer op met behulp van vrienden, en ging het leven door alsof er niets gebeurd was. De eerste zondag thuis ging ze gewoon op de fiets naar de kerk. “Ik wilde niet ziek zijn”, verklaart ze eenvoudig. “Ik heb een optimistisch karakter en was vastberaden om zo snel mogelijk weer de dingen te doen die ik altijd had gedaan. Ik heb er eigenlijk nooit echt rekening mee gehouden dat het mis zou kunnen gaan. Vijf andere mensen onder de 50 jaar uit mijn kerk die in diezelfde tijd ook kanker kregen, overleden

Wie: Aline van der Weerd (73) Privé: Alleenstaand, geen kinderen. Woont in Arnhem. Beroep: Apothekersassistente. Diagnose & behandeling: Borstkanker met uitzaaiingen in 1985. Onderging borstsparende operatie, krijgt bestralingen en chemokuren en start tegelijkertijd onder begeleiding van een arts met het Moermandieet.

binnen een jaar. Ik had sterk het gevoel: dat gaat mij niet overkomen. Dat wil niet zeggen dat ik nooit twijfel heb gekend. Ik weet nog dat ik in de tijd van de diagnose naar de mooie herfstkleuren keek en dacht: zou ik dat volgend jaar ook nog zien? Maar diep van binnen geloofde ik toch dat ik beter zou worden.” “Iemand noemde het destijds een wonder en misschien is het dat ook wel.”

Erwtensoep zonder zout Het dieet was lang niet zo erg als ze had gedacht. Dat was mede te danken aan haar Moermanarts die vrij schappelijk was en niet streng in de leer. “Ik heb met toestemming van de arts mijn eigen interpretatie gegeven aan het dieet. Ik vond die erwtensoep zonder zout echt vreselijk. Als je iets tegen je zin moet eten, helpt dat niet, stelde hij. Dus ik hoefde dat niet van hem.” Ook het verbod op koffie was niet absoluut. Ze mocht best een keer op een terrasje een kopje koffie drinken. Dat alles maakte dat het vol te houden was. Wel drukte hij haar op het hart dat ze elke dag moest rusten. Dat viel niet mee, want Aline voelde zich redelijk fit. “Ik kwam daar altijd stralend binnen en was ook niet moe. Hij heeft mij vaak gezegd dat ik in het oog moest houden dat ik toch echt heel erg ziek was. Maar het voelde niet zo.”

tijdens vakanties eet ik iets anders, want er moet wel verschil zijn. Ik eet over de hele linie nog steeds gezond en daar voel ik me goed bij. Eerlijk gezegd heb ik nu meer energie dan voordat ik ziek werd.” Die energie gebruikt ze voor allerlei activiteiten. Zo werkt ze al jarenlang een ochtend per week in een hospice. Dat is soms confronterend, maar ze vindt het vooral ‘bijzonder om die laatste fase met mensen af te mogen leggen’. Laatst moest ze invallen voor een andere vrijwilliger en moest er een uitje georganiseerd worden. “Dan voel ik wel dat ik geen 20 meer ben, maar over het algemeen gaat het uitstekend.”

Verlanglijst met plannen Eigenlijk heeft ze het leven na haar ziekte gewoon weer opgepakt. Op een ding na: het rennen en vliegen is eraf. “Voor die tijd was ik heel erg druk. Altijd bezig met mijn werk en andere dingen. Nu heb ik het nog steeds druk, maar het is toch anders. Kanker bepaalt je bij het sterven, en daardoor ben ik anders in het leven gaan staan. Ik geniet meer van de kleine dingetjes. En ik houd één dag per week echt vrij. Een dag zonder verplichtingen waarop ik kan doen wat ik wil.” Vaak is dat: lekker een eind fietsen. Want bewegen doet Aline graag. Zo gauw het weer het toelaat, zit ze op de fiets. ‘Even’ naar Otterloo om de zomer te vieren, een knooppuntroute doen met een vriendin, meedoen met de fietsvierdaagse, om de Bodensee heen fietsen. Maar ook: lekker op pad met haar wandelclubje. En afgelopen juni ging ze met MMV op pad naar Zwitserland. “Dat ik dit allemaal nog kan, geeft mij een boost. En er staat nog een heleboel op haar verlanglijst. De Elfstedentocht fietsen. Naar Dresden via een mooie route langs de Elbe. Wandelen in Ierland. En als ze groot denkt: naar Amerika of Canada. “Gelukkig kan ik lichamelijk nog veel. Ik voel me fit en geniet volop. Ik ben een tevreden mens.”

Budwigpapje Bijna dertig jaar na dato eet ze nog steeds een beetje à la Moerman. Zeker ’s ochtends. “Het Budwigpapje, daar geniet ik nog steeds van. Alleen in het weekend en

Petra Pronk is freelance-journaliste en vaste medewerker van Uitzicht

OPEN HUIS EN LEZINGEN Open huis in winterse sfeer, met lezingen over winterse invloeden op onze gezondheid. Data: 21 en 22 november. Tijd: van 10.00 - 17.00 uur

Lezingen: • 11.00 uur: Groente in het verleden, onkruid in het heden en medicijn van de toekomst; onze wilde natuur als ondersteuning van onze voeding.

• 15.00 uur: De natuur als voedingssupplement uit onze nationale achtertuin. Plaats: Marry’s Bloemen- en Kruidenhuis, Engeland 25, Beekbergen Toegang gratis.

Uitzicht

7

terugblik congres MMV-CONGRES:

‘Geweldige sprekers, dito sfeer en veel jonge mensen’ Grote waardering voor de sprekers en lof voor de organisatie. Dat is wat opvalt in de reacties van de bezoekers van het MMVjubileumcongres op 27 september in Ede. Zo’n 140 congresgangers vulden het evaluatieformulier in en voorzagen dat rijkelijk van op- en aanmerkingen. Wat dat laatste betreft: dat viel gelukkig reuze mee. Daarentegen spatten de positieve opmerkingen van de ingevulde formulieren af. Het was om stil van te worden. Vooral de aanwezigheid van jeugdige bezoekers was opgevallen. “MMV springlevend”, is de conclusie die door een congresganger werd getrokken. “Nieuwe inzichten gekregen”, noteert een ander. “Fantastische sprekers”, rapporteert een volgende. Nog zo een: “Wat een passie en gedrevenheid”. Het enige nadeel dat te lezen viel was dat de catering mogelijk (nog) beter had gekund.

Geweldig De vraag wat mensen het meest positieve vonden aan de dag, levert de volgende bloemlezing op: - Goed georganiseerd, sterke sprekers, gericht op een nieuwe vorm van geneeskunde. - Actieve vereniging, veel nieuwe actiepunten, hoopgevend. - Het besluit om begeleidingsprotocollen te maken vind ik geweldig. - De overtuiging dat er andere mogelijkheden zijn om behandeld te worden en jezelf te helpen. - Dat Rick van Prooijen na een lange loopbaan als regulier arts natuurarts is geworden. - Geweldige sfeer. Veel jongere mensen. Belang van voeding prominent aanwezig.

Hoge cijfers Er konden ook nog cijfers worden uitgedeeld en daarin waren de bezoekers evenmin karig. Door drie congresgangers werd een 3, door 63 een 4 en door 68 het hoogste cijfer, een 5 gegeven. Dat geeft nieuwe energie om op de ingeslagen weg verder te gaan. En de aanmerkingen nemen we uiteraard ook mee. Tot slot: Dank aan allen die meewerkten aan deze evaluatie!

8

Uitzicht

m mv

jaar

CONGRES-DVD GEREED! Was u niet in de gelegenheid het jubileumevenement bij te wonen? Of wilt u alles (of gedeelten ervan) sowieso nog eens rustig terugzien en –luisteren? Bestel dan de congres-dvd. Uit de inhoud: • Voedingscoach Ralp Moorman over voeding op maat: ‘Je bent je eigen goeroe!’ • Gynaecoloog Barbara Havenith vertelt waarom twee ons groenten per dag veel te weinig is, koemelk veel te veel hormonen bevat en ont-stressen zo belangrijk is. • Podiuminterview met Annie Tenbült die kanker overwon, wijze adviezen verstrekt en een toekomstdroom deelt. • Natuurarts Rick van Prooijen vertelt hoe we zelf de ontstekingsactiviteit van darmkanker kunnen remmen. • Apotheker Klaas Riepma met zijn baanbrekende 5-stappenplan dat iedere kankerpatiënt helpt door de bomen het bos te zien. • Natuurarts Roland Lugten: ”Iedere dag zie ik patiënten die er volgens de statistieken niet meer hadden mogen zijn.” • Paneldiscussie met een scala aan onderwerpen Prijs per dvd is € 15. Uw bestelling kunt u doorgeven via [email protected] of tel. 0172- 49 79 44 (op werkdagen tussen 9 en 13 uur). Graag naam, adres en het aantal exemplaren aangeven. U kunt ook rechtstreeks bestellen via de website. Op MMV.nl ziet u direct de aankondiging van de dvd. Klik door en u komt bij het bestelformulier en de iDeal-betaalknop.

in de media TEKST ARJAN VAN LAAR

J

Lekker fris

e zou denken dat ‘de wetenschap’ zekerheid verschaft. Maar dat kan vies tegenvallen. Zo maar eventjes iets bewijzen, is er niet bij. De farmacie heeft het nog relatief gemakkelijk. Die beperkt zich in de regel tot het uittesten van één molecuul op, pakweg, het ldl-cholesterol. Voedingswetenschappers daarentegen, moeten met zoveel factoren rekening houden, dat zelfs het dikmakende effect van suikerwater nauwelijks bewijsbaar is. Chapeau dus voor voedingswetenschappers Jaap Seidell en Martijn Katan die dat dubbel blind placebo gecontroleerd wisten aan te tonen. Honderden kinderen van verschillende Noord-Hollandse basisscholen kregen dagelijks een blikje fris. De ene helft met zoetstoffen, de andere met suiker. Na een jaar was de suikerwatergroep ruim een kilo meer aangekomen dan de zoetstofdrinkers. Het artikel verscheen twee jaar geleden in 'The New England Journal of Medicine', en deze rubriek zou er niet meer over begonnen zijn, als dit onderzoek niet hernieuwd tot gekibbel had geleid. Het geval wil namelijk dat wetenschapsjournalist Hans van Maanen een hoofdstuk van zijn nieuwe boek ‘Broddelwetenschap’ aan Seidells suikerwateronderzoek wijdt. En aangezien gelijkertijd ‘Het voedsellabyrint’ van Seidell en Jutka Halberstadt verscheen, vroeg de redactie van VPRO-radio zich op 16 oktober af wat wij nu moeten geloven. Want beide boeken stellen dat veel onzin wordt beweerd op basis van ondeugdelijk onderzoek. Of op basis van ondeugdelijke interpretaties van goed onderzoek, zoals Van Maanen Seidell aanwrijft. De oproep van de onderzoekers om nu ook door te pakken en frisdrankautomaten uit school te bannen, noemt purist Van Maanen ‘veel te kort door de bocht’ en ’het extrapoleren van een kleine bevinding naar geroep in

de media’. De claim dat dit minder dikke en gelukkiger volwassenen zal opleveren acht de journalist uit de lucht gegrepen. Seidell geeft Van Maanen ’een klein beetje gelijk’ maar blijft bij zijn aanbeveling om scholen minstens te verplichten een waterkraan naast de limonadeautomaat te installeren. “Alle dieren drinken water als ze dorst hebben, maar wij hebben bedacht dat daar suiker bij moet.” Ons voedingspatroon kan vloeibare suiker prima missen, betoogt de hoogleraar. Verder bestrijdt hij het idee dat we met een ’kleine onbetekenende studie’ te maken hebben: “Dit is de grootste en meest langdurige studie die ooit is uitgevoerd met dit soort dranken. Ter wereld. Ever.” Dick Veerman, oprichter van Foodlog.nl, mag het oordeel vellen. Hij classificeert de kritiek van Van Maanen als ’gezeik’ en hij wijst op de ’bijna krankzinnigheid’ van miljoenen kostend onderzoek dat, ’als je je gezond verstand gebruikt, nergens voor nodig is’. Om af te sluiten met de opmerking dat druivensap nog ’erger is dan Coca-Cola’. Op Twitter en Foodlog woedt de discussie verder. Het Voedingscentrum vindt dat Veerman verwarring zaait en de wetenschappelijkheid uit het debat haalt. Seidell wijst erop dat zelfs de Gezondheidraad wetenschap met een korrel zout neemt als het om de werkelijkheid gaat; en ook dat het ‘blikkie-onderzoek’ wel degelijk nut heeft. “Bij suikerhoudende drank was de wetenschappelijke vraag of de calorie-inname op lange termijn niet gewoon gecompenseerd wordt.” Het blikje suikerwater van nu, leidt dus niet tot een lagere calorie-inname straks. Fantastisch. Maar de limonadeautomaten staan nog steeds op school en het schoolfruit wordt vanaf november niet meer geleverd.

Kijk- & luistertips? [email protected] foodlog.nl/artikel/het-nut-van-nutteloos-onderzoek/

Uitzicht

9

n a v w u ! e s i l N ita V

Skal 28447

NL-BIO-01

9 biologische voedingssupplementen Biologische voedingssupplementen zijn nauwelijks verkrijgbaar. Wij denken dat de tijd is aangebroken dat de klant wil kunnen kiezen voor biologisch. De actieve ingrediënten van biologische voedingssupplementen zijn gegarandeerd van natuurlijke oorsprong en niet synthetisch gefabriceerd. Daarnaast wordt bij de productie zoveel mogelijk rekening gehouden met milieu, dier en mens. Er worden o.a. geen chemische bestrijdingsmiddelen, kunstmest of genetisch gemodificeerde organismen gebruikt. Vitamine B Complex Uit guave, citroen en heilige basilicum, met 400 mcg foliumzuur 60 capsules € 34,95 Vitamine C 250 mg Hoogst gedoseerde biologische vitamine C van Nederland 60 capsules € 28,95 Vitamine D 1000 ie Uit paddenstoelen 60 capsules € 24,95 True Superfood 100% natuurlijk raw food, geen goedkoop vulmateriaal, geen hulpstoffen, geen gentechniek 30 sachets € 39,95 60 sachets € 64,95 Groene Thee Extract Hooggedoseerd cafeïnevrij extract uit biologisch geteelde theebladeren 60 capsules € 34,95 Rode Gist Rijst Met 10 mg monacoline K per dagdosering van 4 capsules, voor een verantwoord cholesterolgehalte 120 capsules € 34,95 MI-7 Mycelium Immuno Complex van 7 paddenstoelen 60 capsules € 34,95 Teunisbloemolie 500 mg, koudgeperst 100 softgels € 21,95 Borageolie 500 mg, koudgeperst 100 softgels € 24,95 Kijk voor meer informatie op www.vitals.nl of vraag de brochures aan via [email protected] of 075 6476050.

puur en werkzaam www.vitals.nl

wetenschap TEKST CHRISTINE STEENKS BEELD ? EN ISTOCK

‘Het endorfinesysteem bepaalt onze gezondheid’ Reuma, MS, ME, depressiviteit, dementie, psychoses, schizofrenie, kanker, de ziekte van Crohn, colitis. Uiteenlopende ziekten met één en dezelfde onderliggende oorzaak: een verstoord endorfinesysteem. Dat zegt Michael van Gils (44) die (promotie)onderzoek doet naar de invloed van het menselijk endorfinesysteem op het immuunsysteem. ‘Tachtig procent van alle ziekten is op te lossen door het endorfinesysteem weer in orde te brengen’, is zijn overtuiging.

E

ndorfine is vooral bekend als het ‘gelukshormoon’ dat vrijkomt na een rondje hardlopen. Maar er zijn heel veel verschillende endorfines. Elk heeft zijn eigen invloed in het lichaam. “We kennen nu honderd processen in het lichaam die door endorfines worden aangestuurd”, vertelt Michael van Gils, directeur van Thalamo, centrum voor preventieve, innovatieve en orthomoleculaire geneeskunde in Eindhoven. “Maar het zijn er misschien wel duizend. Toch geeft wat we nu weten voldoende aanleiding om te geloven dat het endorfinesysteem voor een belangrijk deel onze gezondheid bepaalt.” Dat zit zo: “Op de wand van elke cel zitten opioide-receptoren: ‘poortjes’ die opioiden naar binnen laten”, legt hij uit. “Er zijn

lichaamseigen opioiden: endorfine en endomorfine. En lichaamsvreemde opioiden: exorfinen en morfine. Beide hechten zich aan de receptoren van het endorfinesysteem. De lichaamsvreemde opioiden gedragen zich als een concurrent van de lichaamseigen opioiden. Hierdoor vermindert de werking van het endorfinesysteem en alle functies die daaraan gekoppeld zijn.”

‘Grootste bedreiging’ “Van de lichaamsvreemde opioiden vormen exorfinen de grootste bedreiging voor ons endorfinesysteem”, vervolgt Van Gils. “Het zijn morfine-achtige eiwitten uit voeding die in ruime mate voorkomen in koemelk, gluten, soja en spinazie en in zeer

Uitzicht

11

>>

hiervan bleef achterwege. Die zou kunnen liggen in een haperend ontgiftingssysteem. Ook het afvoeren van zuren in het lichaam gebeurt onvoldoende wanneer de lever niet goed functioneert. Verzuring - dat wist Moerman ook – verhoogt de kans op kanker.”

Endorfine-imitators

‘Exorfinen zitten ook in onze boterham met kaas waarvan wij denken dat die gezond is.’

beperkte mate ook in maïs en eieren. Exorfinen zitten dus in onze boterham met kaas, waarvan we denken dat die gezond is.” De opioide-receptoren aan de wand van de cel zien exorfinen aan voor gewone, lichaamseigen endorfines. Zo komen ze de cel in. Wanneer er teveel exorfinen de cel in willen, sluit ‘de poort’ om de cel te beschermen tegen een overdosis. Goede, noodzakelijke endorfines kunnen vervolgens onvoldoende of niet meer naar binnen. Op dat moment raakt het endorfinesysteem ontregeld. Met uiteenlopende klachten tot gevolg. “Bij een gezonde spijsvertering worden exorfinen gewoon afgebroken in de darmen”, vertelt Van Gils. “Dan komen ze niet de cel in. Maar mis jij DPP IV-enzymen, dan veroorzaken exorfinen ontstekingen en uiteindelijk kleine gaatjes in de darmen. Zo komen ze in je bloed en zelfs in je hersenen terecht. Daar kunnen ze zenuwcellen beschadigen, (auto) immuunreacties veroorzaken en ontstekingen in de hersenen tot gevolg hebben.” Ook het ontgiftingssysteem van de lever – aangestuurd door het endorfinesysteem – werkt dan niet meer optimaal. Van Gils: “Schadelijke stoffen worden niet goed afgebroken en blijven achter in het lichaam. In een groot regulier onderzoek onder vrouwen met borstkanker, werd een belangrijke ontdekking gedaan. Het vetweefsel in de borsten van al deze vrouwen bevatte een abnormaal hoog gehalte aan toxische stoffen. Opvallend, vonden de onderzoekers, maar zoeken naar de oorzaak

12

Uitzicht m mv

jaar

Dat exorfinen schadelijk zijn voor de gezondheid is al zeker twintig jaar bekend. België en Nederland lopen in kennis hierover achter op Noorwegen en Amerika waar meer onderzoek is gedaan naar de werking van exorfinen. Inmiddels staat wetenschappelijk vast dat ze werken als endorfine-imitators, die de gevoeligheid van endorfine, dopamine en insuline verlagen. Ook verhogen ze de (aanmaak van) stresshormonen en verlagen ze de weerstand tegen infecties en kanker, volgens Van Gils. Lange tijd was het onmogelijk bij patiënten vast te stellen of er inderdaad sprake is van een verstoord endorfinesysteem. Vijf jaar geleden is in Noorwegen een machine in gebruik genomen die uit de urine van patiënten de exorfine(n) filtert en het exorfinegehalte nauwkeurig meet. Dat was een grote doorbraak. Voortaan is met een relatief eenvoudig urineonderzoek vast te stellen welke voeding iemand beter kan laten staan. Niet omdat hij er allergisch op reageert, maar omdat hij de exorfinen uit bijvoorbeeld koemelk niet afbreekt en er daardoor een stapeling van exorfinen in zijn lichaam ontstaat met een verstoord endorfinesysteem tot gevolg.

Diabetes type 1? Het is zijn eigen ziektegeschiedenis die Michael van Gils, van oorsprong sport- en gezondheidsinstructeur en politierechercheur, op het spoor bracht van de orthomoleculaire geneeskunde. Vijftien jaar geleden kreeg hij de diagnose diabetes type 1, een aandoening die betekent dat zijn lichaam geen insuline meer aanmaakt. Toch injecteerde hij nooit insuline, zegt hij. In plaats daarvan volgde hij het advies op van een bevriende arts, die zei: stop met gluten, minder met suiker en neem een paar goede supplementen. Tijdens zijn eerstvolgende bezoek aan het ziekenhuis constateerde de internist tevreden dat zijn bloedsuikerspiegel prima in orde was. “De internist vond het merkwaardig. Zelf geloofde ik het eerst ook niet”, zegt hij. Inmiddels heeft hij een theorie. “De heersende opvatting is dat de insulineproducerende cellen bij diabetes type 1 vernietigd zijn door een verkeerde reactie van het immuunsysteem. Ik denk echter dat de cellen uitgezet zijn, en dat je de ziekte kunt omkeren als het lukt om de cellen weer ‘aan’ te zetten.” Hij vervolgt: “Of ik heb een foute diagnose gehad. Maar ik had wel alle symptomen die bij diabetes horen. Bloedsuikerwaarden van 20, voortdurend dorst, veel plassen.”

Rode draad

Zijn persoonlijke geschiedenis zorgde ervoor dat hij beroepsmatig een andere weg insloeg. Hij volgde opleidingen over voeding en gewicht en orthomoleculaire geneeskunde en werd onderzoeker en therapeut bij de Linus Pauling kliniek. Sinds een paar maanden is Van Gils directeur van Thalamo, een centrum waar hij met een immunoloog, een psychiater, een neuroloog en een huisarts de oorzaak van ziekten probeert op te sporen onder andere door het exorfinengehalte in de urine te meten. Van Gils bestudeerde inmiddels 1290 reguliere onderzoeken over de werking van het endorfinesysteem. Hij is verrast over wat wetenschappelijk is aangetoond. Omdat de ‘rode draad’ tussen de losse uitkomsten nog ontbreekt, brengt hij die zelf aan. Veel van zijn kennis draagt hij via lezingen over aan artsen en patiënten in Nederland. Een professor in de immunologie die hij tijdens zo’n lezing ontmoette, spoorde Van Gils aan te promoveren op de relatie tussen het endorfinesysteem en het immuunsysteem. Daar is hij nu mee bezig. “Tijdens mijn onderzoek, dat nu vier jaar duurt, ontdekte ik hoe het kwam dat mijn insulinegehalte op peil bleef, nadat ik glutenvrij ging eten. Het endorfinesysteem blijkt voor 26,7 procent verantwoordelijk te zijn voor de insulineaanmaak in het lichaam.” “In onze kliniek hebben we inmiddels opzienbarende resultaten gezien”, vertelt hij. “Bijvoorbeeld bij kinderen met AD(H)D. In 2,5 jaar heb ik zo’n 1200 kinderen behandeld. Bij 80 procent zijn de resultaten zeer positief. En dat met voornamelijk aangepaste voeding. Ook een ziekte als MS is goed te

THALAMO Thalamo, voor preventieve, innovatieve en orthomoleculaire geneeskunde is een centrum waarin Michael van Gils samen met arts Ashwyn Schotberg spreekuren verzorgt met betrekking tot endorfineproblematiek. “Thalamo is het Griekse woord voor een deurloze ruimte in huis”, legt Michael uit. “Dat symboliseert onze toegankelijkheid, zowel voor de reguliere als de complementaire geneeskunde.” Thalamo heeft spreekuren in Haarlem en Eindhoven. (Huis)artsen, immunologen, psychiaters en psychologen kunnen doorverwijzen naar Thalamo. www.thalamo.nl

‘Onvoorstelbaar hoeveel hiervan al wetenschappelijk is aangetoond, maar hoe weinig daarvan bekend is’ behandelen door het endorfinesysteem weer in balans te krijgen. Zelfs de gevolgen van de ziekte zijn dan te behandelen. Het lijkt erop - hoewel ik dat niet kan bewijzen - dat de beschadigde zenuwen zich dan voor een deel herstellen.” “Ik ben zelf ook verrast door deze resultaten, maar ook nuchter omdat er nog veel onderzoek gedaan moet worden. Het boeit me en maakt dat ik me nog gemotiveerder inzet om de werking van het endorfinesysteem te doorgronden.”

Ongelooflijk Van Gils schat dat zo’n tachtig procent van alle ziekten is op te lossen door het endorfinesysteem weer in balans te brengen. Dat klinkt bijna te mooi om waar te zijn. “Het is ook ongelooflijk”, beaamt hij. “Maar er worden zoveel verschillende processen in het lichaam aangestuurd door het endorfinesysteem - het ontgiftingssysteem van de lever, de hormoonhuishouding, de psyche – dat het ook veel verschillende ziekten kan veroorzaken wanneer het ontregeld raakt. Het is onvoorstelbaar hoeveel hiervan al wetenschappelijk is aangetoond, maar hoe weinig daarvan bekend is.” Hoe verklaart hij dat? “In Noorwegen is het al meer bekend dan in ons land. De Noorse arts Reichelt deed dertig jaar onderzoek naar het menselijk endorfinesysteem. Hij ontdekte de link met allerlei psychische stoornissen, zoals depressiviteit, schizofrenie, dementie en AD(H)D. De Noorse overheid financiert deze onderzoeken. In ons land doet de overheid dat niet en er is geen enkele andere partij in geïnteresseerd. Want al is het voor de geneeskunde buitengewoon boeiend, commercieel gezien is het niet interessant. Een verstoord endorfinesysteem breng je weer in balans met een magnesiumsupplement, enzymen, een (tijdelijk) goedkoop medicijn en vooral: aangepaste voeding. Daar loopt de farmacie wereldwijd niet warm voor.”

Christine Steenks is freelance journalist

Uitzicht

13

(advertenties)

NIEUW! VITAMINE D3 DRUPPELS 1000 IE Elke druppel bevat 1000 IE (25 mcg)!

Nú verkrijgbaar!

We hebben de natuur niet uitgevonden, maar we hebben het beste eruitgehaald

De een heeft problemen ... De ander neemt ProstaSol™

Vitamine D in hoge dosering VITAMINE D3 DRUPPELS 1000 IE (25 MCG) 30 ML

• Eén verpakking bevat maar liefst 1000 dagdoseringen • Handig te doseren (pipet) • Neutrale geur en smaak • Geschikt voor vegetariërs

Te bestellen bij de Roode Roos B.V. onder vermelding van productnummer 7906

TOPKWALITEIT VOEDINGSSUPPLEMENTEN MET EEN GEZONDE PRIJS VitOrtho, exclusief distributeur van NOW Foods-voedingssupplementen | www.vitortho.nl

Zoek niet verder. . . . . .kies voor SNP CALCIUM ZINK MMAGNESIU g 475 m

etten -

60 tabl

Duivelskla uw

86 g

180 ca

psules

Snp

ts produc nature super

t

lemen

gssupp

Voedin

- 80 g

Snp

super nature produc ts

Voedin

gssupp

Snp

lemen

t

®

super nature products

www.supernatureproducts.nl 14

Uitzicht m mv

jaar

ProstaSol™ VOOR EEN GEZONDE PROSTAAT

Voor meer Informatie: medpro Holland B.V Tel.: +31 33 28 67 642 e-mail: [email protected] www.med-pro.org

lijf & leden LEDEN VAN MMV VERTELLEN HOE ZE PERSOONLIJK INVULLING GEVEN AAN HET THEMA ‘GEZOND ETEN – GEZOND LEVEN’. BEELD JAN VAN KLINKEN

Een verwaarloosde ziel Dat er een onlosmakelijk verband is tussen lichaam en geest, tussen brein en lijf, daar is Angélique Figee (48) de afgelopen jaren achter gekomen. Het was een harde leerschool, maar ze kwam er als een rijker mens uit.

N

a haar studie aan de meao koos ze voor een baan bij de belastingdienst, niet omdat het haar passie was, maar omdat ze verzekerd wilde zijn van een vast inkomen. Het ging lang goed, maar enkele jaren geleden mondde haar loopbaan bij de fiscus uit in een heftige burn-out. Als ze terugblikt, moet ze denken aan de vraag die Hans Moolenburgh vaak aan zijn patiënten stelde: “Hoe is het met je ziel?” Die had ze verwaarloosd, bekent ze en dat uitte zich in een scala van klachten zoals kramp, hoofdpijn en dikke voeten. Ze wilde weg bij de fiscus en nam van de ene op de andere dag ontslag.

Vogel Omdat ze was opgevoed met ‘De Kleine Dokter’ van Alfred Vogel ging Angélique te rade bij een orthomoleculair arts. Ze volgde op advies van de arts het oerdieet. Het mijden van brood en peulvruchten vond ze pittig, maar ze had wel baat bij het dieet. Haar darmflora bleek nooit goed gefunctioneerd hebben. Als baby had ze last gehad van bronchitis met langdurige antibioticakuren als remedie. Ze volgde de cursus Hormoonfactor bij Ralph Moorman en wilde zich begin 2013 vestigen als voedingscoach. Maar aan het opzetten van een eigen praktijk kwam ze niet toe. Mentaal had ze zichzelf nog niet op de rit, ontdekte ze.

Stressmanagement De opleiding stressmanagement in Waalwijk kwam op haar pad. Die volgt ze sinds augustus. Deze hbo-opleiding met psychologie als hoofdvak interesseert haar mateloos. “Het voordeel is”, lacht ze, “dat ik eerst aan mezelf moet werken. Ik kan alleen anderen helpen als ik weet wie ik zelf ben. De confrontatie met mezelf is heftig maar het heeft me al veel gebracht.” Hulp inroepen van een stressmanager is minder beladen dan van een psycholoog. Daarom heeft Angélique er alle vertrouwen in dat het een beroep is met toekomst.

Hippocampus Over de functie van de hersenen en de samenhang met ons lichaam raakt geleidelijk meer bekend en dat fascineert haar. Het hersenonderzoek is tegenwoordig zo verfijnd dat specifieke processen vrij nauwkeurig te volgen zijn. Angélique: “We weten nu dat langdurige stress de hippocampus beschadigt. Die moet echter ook de stressrespons afremmen. Als gevolg van deze schade zal de volgende stressreactie groter worden. Door te praten over onze emoties en ze te benoemen, wordt een ander deel van je hersenen geactiveerd en daarmee ontlast je het geheel. Zo kunnen we leren de omstandigheden als minder bedreigend te zien.”

Uitzicht

15

Uitzicht

15

recepten

N

Hartige

pompoenkoekjes pompoe VOOR 4-6 PERSONEN

VOOR 4 PERSONEN

INGREDIËNTEN

BEREIDINGSWIJZE

INGREDIËNTEN

• 2 eieren • 100 g zonnebloempitten • Scheutje tamari • 150 g pompoen zonder schil • 1/2 prei • 1 rode ui • 150 g biologisch spelt pannenkoekmix • Iets jong geraspte kaas • Kokosvet om in te bakken

1 D  oe de zonnebloempitten in een droge koekenpan en zet deze op een laag vuur. 2 Giet een scheutje tamari over de zonnebloempitten. 3 Roer alles goed door. 4 Laat de zonnebloempitten met de tamari lekker knapperig worden. 5 Doe alle ingrediënten in een keukenmachine tot het een geheel wordt. 6 Laat in de koekenpan wat kokosvet smelten en bak kleine pannenkoekjes van de mix. Garneer met een beetje geraspte kaas. 7 Bak ze op een heel laag vuur gaar.

• 1 kleine pompoen • 4 tenen knoflook • 1 rode ui • stukje verse mierikswortel • 1/2 courgette • 1/2 prei • Veel kerrie met zwarte peper • 100 g rode linzen • 2 el vegetarisch bouillonpoeder 1 lt water

KEUKENGEREI Koekenpan Keukenmachine

Tip! Deze zijn heerlijk als hartige snack, maar ook met een salade smaken ze heerlijk.

16

Uitzicht m mv

jaar

KEUKENGEREI Mes Pan staafmixer

Natuurlijke

ensoep

Toetjes van VOOR 2 PERSONEN

vers fruit

BEREIDINGSWIJZE

INGREDIËNTEN

KEUKENGEREI

1 Leg het pompoentje even in kokend water. Dan snijdt het wat gemakkelijker. 2 Haal de pitten uit de pompoen en snijd het met schil en al in grove stukken. 3 Doe een klontje boter in een pan en voeg hier alle grof gesneden groentes, de linzen en de kerrie toe. 4 Blijf goed roeren en voeg dan het water met het bouillon­poeder toe. 5 Laat dit alles op een laag pitje in een uurtje gaar worden. 6 Zet dan de staafmixer erop en garneer met kiemen of andere kruiden. 7 De soepbereiding duurt in het geheel een uurtje. Schoonmaken van de pompoen en het snijden van de groentes is het meeste werk. Nadat alle ingrediënten in de pan zitten, is het een kwestie van garen.

• 1 schijf verse ananas • 1/2 appel • 2 bananen • 2 el vlozaad of ander bindmiddel

Blender Glazen

BEREIDINGSWIJZE 1 Doe het fruit in een blender en maak alles fijn. 2 Roer hierdoor 2 eetlepels vlozaad of ander bindmiddel en giet dit in een vormpje. 3 Garneer met framboos en zwarte bes.

Weetje! gunstige Vlozaad heeft eednarm invloed op de refoenrm.winkel. Het is te koop bij de

Uitzicht

17

achtergrond

Kies eruit, TEKST EN FOTO JAN VAN KLINKEN

REUMA WEG

‘Ontstekingen in het gebit kunnen oorzaak zijn van ernstige ziekten’

Al jaren hamert fysiotherapeut Henny Solleveld uit Soest erop dat ontstekingen in het gebit een potentiële bron kunnen zijn van ernstige ziekten en zelfs kanker. Hij krijgt inmiddels voorzichtig bijval vanuit de tandheelkundige wereld. ‘De tandarts dient vooral bedacht te zijn op verborgen ontstekingen.’ 18

Uitzicht m mv

jaar

M

et reumatische klachten naar de dokter gaan en huiswaarts keren met een kies of tand minder. Voor de Tweede Wereldoorlog was dat niet ongebruikelijk. Huisartsen wisten dat een ontsteking in het gebit elders nieuwe infecties kon veroorzaken, met name in de gewrichten. Tandartsen waren er toen nog niet zo veel. Vandaar dat de huisarts zelf de boosdoener aanpakte. Vaak zagen ze de patiënt niet meer terug. “Een goede staat van het gebit kan bepalend zijn voor onze gezondheid”, weet Henny Solleveld uit Soest. “Helaas zijn we de kennis op dit gebied kwijtgeraakt.”

Verbazing Al meer dan veertig jaar is Solleveld fysiotherapeut, maar spieren en rugklachten zijn al lang niet meer zijn enige hoofdactiviteit. De 67-jarige Soester houdt zich vooral bezig met het gebit van zijn cliënten. Het verleggen van zijn aandacht wortelt in zijn interesse voor klachten die ondanks fysiotherapeutische behandelingen niet willen verdwijnen. Solleveld: “Iedere collega heeft ermee te maken. Je behandelt je cliënt en je merkt dat je niet verder komt. Je kunt dan twee dingen doen: Je erbij neerleggen of verder gaan zoeken.” Hij koos voor het laatste en volgde in Duitsland en Amerika vele cursussen op het gebied van alternatieve geneeswijzen. Een neuraaltherapeut attendeerde hem op het verband tussen de conditie van het gebit en onze gezondheid. Over dat onderdeel wilde Solleveld meer weten, mede doordat hij een patiënt had die van haar reuma af was, nadat ze haar gebit had laten saneren. Naarmate hij zich verder in het onderwerp verdiepte, nam zijn verbazing toe. Al in de jaren twintig van de vorige eeuw wees de gerenommeerde Nederlandse reumatoloog Jan van Breemen (zijn naam was vele jaren verbonden aan de reumakliniek van de Vrije Universiteit Amsterdam) op de relatie tussen ontstekingen in ons gebit en aandoeningen in onze

WEER HALVE MARATHON GELOPEN Hans den Hartog (65) uit Hilversum leed al jaren aan iritis, een ontsteking van de iris in het oog. De oogarts kon hem wel medicijnen voorschrijven om de symptomen te bestrijden, maar naar de oorzaak moest hij gissen. Voor Den Hartog zat er weinig anders op dan met de kwaal te leren leven. Dat gold ook voor zijn rugklachten. Ook daarvan was de oorzaak niet te vinden. Gedacht werd aan reuma, maar zekerheid konden de artsen niet geven. Zijn leven veranderde toen zijn buurvrouw zo’n twintig jaar geleden vertelde over de manier waarop ze van haar kapperseczeem afkwam. Ze was er voor bij Solleveld in Soest onder behandeling geweest en gebitsproblemen bleken de oorzaak van haar kapperseczeem. Ze genas volledig!

‘Kennis over strooihaarden helaas verloren gegaan’

gewrichten. “Jammer dat er uiteindelijk met zijn inzichten op het gebied van strooihaarden in het

>>

Binnen de kortste keren zat Den Hartog in Soest. Solleveld vroeg of hij het gebit van Hans mocht zien en vond drie flink ontstoken kiezen. Die zouden wel eens de bron van alle narigheid kunnen zijn. Den Hartog was stomverbaasd, omdat hij twee keer per jaar naar de tandarts ging en geen klachten had. Nadat Den Hartog ze alle drie had laten trekken, verdween de iritis volledig terwijl de rugpijn tot een aanvaardbaar peil afzwakte. “Ik heb daarna zelfs weer een halve marathon gelopen”, blikt hij terug.

Uitzicht

19

>>

gebit als oorzaak van reumatoïde artritis zo weinig is gedaan”, tekent Solleveld aan.

Giftige bacteriën “Na de oorlog is het misgegaan”, vervolgt hij. “Tandheelkunde werd een eigen specialisme waarmee huisartsen zich niet langer bezig hielden. De kennis die artsen hadden over het belang van een gezond gebit in relatie tot onze algehele gezondheid is toen zo goed als verdwenen.” Langzaam maar zeker keert het inzicht in de tandheelkundige wereld terug dat het lichaam een geheel vormt en niet is op te splitsen in losse onderdelen. Wat er misgaat bij ontstekingen in ons gebit, is dat ze gemakkelijk kunnen fungeren als haard. Giftige bacteriën maken zich los en verspreiden zich via de bloedbaan. Ze komen terecht in onze organen en orgaansystemen, nestelen zich en veroorzaken een

Giftige bacteriën maken zich los en verspreiden zich via de bloedbaan in onze organen en orgaansystemen

20

Uitzicht m mv

jaar

scala van aandoeningen, variërend van neurologische aandoeningen, huidklachten, hart- en vaatziekten en zelfs kanker. Ontstekingen in het gebit moeten dus altijd worden weggehaald, ook al geven ze geen klachten. Soms kost dat een tand of kies, maar dat is wat Solleveld betreft niet anders. “Als je het niet doet, kun je op langere termijn een veel groter probleem krijgen.”

Lapmiddelen Wortelkanaal- of zenuwbehandelingen vindt hij eigenlijk lapmiddelen. “Het lukt meestal niet om de ontstekingshaard volledig te elimineren waardoor de kaakbotontsteking kan blijven doorwoekeren. Het trekken van de tand of kies met sanering van het ontstoken kaakbot is dan de enige mogelijkheid om de potentiële bron van narigheid uit te schakelen.” Solleveld werkt nauw samen met een tandheelkundig instituut in Brugge dat in zijn ogen de juiste, grondige, aanpak hanteert. Nadeel is dat de patiënt deze behandeling zelf moet betalen. “Voor de goede orde “, benadrukt Solleveld, “het is niet zo dat je gegarandeerd van je klachten elders in het lichaam af bent als je je gebit laat behandelen. Het is wel zo dat je een mogelijke oorzaak aanpakt. Andersom geldt dat lang niet bij iedereen kleinere of grotere ontstekingen in het gebit voor klachten elders in het lichaam zorgen. Het hangt mede van je weerstand en andere bijkomende factoren af.”

PROFESSOR LOOS: WEES BEDACHT OP VERBORGEN ONTSTEKINGEN Over de vraag of ontstekingen in het gebit elders in het lichaam voor problemen kunnen zorgen, hoeft De Amsterdamse hoogleraar Bruno Loos niet lang na te denken. “Daarvoor is intussen genoeg bewijs”, zegt hij.

Het advies van Solleveld aan iedereen met onbegrepen of onbehandelbare aandoeningen is om in het ziekenhuis of via de tandarts een overzichtsfoto (OPG) te laten maken van het gebit. Dat maakt op slag duidelijk of er sprake is van (rest)ontstekingen. Als dat het geval is, raadt hij aan om de mogelijke bron(nen) van het kwaad te laten verwijderen. Hij denkt hierbij ook aan kankerpatiënten. “Het verband tussen ontstekingen in het gebit en borstkanker is uit onderzoek naar voren gekomen. Jammer dat er op dit moment zo weinig met dit soort kennis gebeurt.”

Bekijk ook het video-interview met Henny Solleveld op MMV.nl

Jan van Klinken is freelance-journalist en plv. hoofdredacteur van Uitzicht

Eén van de theorieën is dat bacteriën die vanuit het gebit en het omringende tandvlees in de bloedbaan terechtkomen, zich ergens in het lichaam kunnen nestelen en daar ontstekingen veroorzaken. Volgens Loos verspreiden bacteriën zich inderdaad via de bloedbaan. Niet bekend is of dat alleen geldt voor bepaalde soorten bacteriën. Evenmin is duidelijk of die bacteriën als enige factor dan ook een chronische aandoening kunnen veroorzaken. “De gedachte is dat er meerdere ongunstige omstandigheden tegelijkertijd aanwezig dienen te zijn wil het zover komen.” Rokers Met reuma als voorbeeld geeft Loos, die verbonden is aan het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (Acta), aan dat bacteriën vanuit het gebit via de bloedbaan in de gewrichten terecht kunnen komen of het reeds aanwezige ontstekingsproces in de gewrichten verergeren. “Maar we weten ook”, vervolgt hij, “dat meer dan vijftig procent van de reumapatiënten rookt en dat sommige reumapatiënten overgewicht hebben. Verder zal genetische aanleg een rol spelen. Hoe die samenhang precies zit, weten we gewoon niet. Er is nog veel onderzoek nodig, om daar stellig over te zijn.” Reumapatiënten kunnen dat onderzoek afwachten, maar Loos beaamt dat het verstandiger is om de tandarts te vragen of hij eventuele risicofactoren wegneemt. De tandarts dient dan vooral bedacht te zijn op verborgen ontstekingen die via foto’s aan het licht gebracht kunnen worden. Helaas zijn veel tandartsen niet op de hoogte van de relatie tussen het gebit en problemen elders in het lichaam. Loos: “We proberen de aanwezige kennis momenteel verder te brengen maar we hebben wel een probleem."

Terughoudendheid "Zolang we niet al te stellige uitspraken kunnen doen, is er onder medici terughoudendheid. Feitelijk zou je een checklist willen hebben die aangeeft of een reumapatiënt naar de tandarts moet worden gestuurd. In het algemeen is het altijd goed als een reumapatiënt zegt: Ik ga naar de tandarts om mijn gebit eens extra goed te laten bekijken. Waar ik op tegen ben, is hem de valse hoop geven dat daardoor zijn klachten zullen verdwijnen. Het kan, maar het is niet meer dan een mogelijkheid.” Ook kleine ontstekingen, bijvoorbeeld de restanten bij een wortelkanaalbehandeling, kunnen elders infecties veroorzaken. Bruno Loos: “Als het goed is, weet je tandarts hoe die kleine ontsteking zich gedraagt. Als die niet actief is, zie ik niet direct reden om daar ongerust over te zijn.” Behalve reuma kunnen ook andere ziekten het gevolg zijn van (verwaarloosde) ontstekingen in het gebit. Zelfs kanker wordt genoemd. Loos: “Die gedachte is niet onzinnig. Zoals gezegd kunnen bacteriën zich via de bloedbaan verspreiden en elders ontstekingen veroorzaken. We weten dat chronische ontstekingen soms tot kanker kunnen leiden. De grote moeilijkheid is dat we ook in die situatie niet precies weten welke andere factoren hierbij tegelijkertijd een rol spelen.” Een van die omstandigheden is in ieder geval wel bekend: het immuunsysteem. “Absoluut. Kanker en andere chronische aandoeningen, en ook tandvleesziekten worden soms ook wel sociale ziekten genoemd. Ze komen vaker voor onder lager opgeleiden bij wie het belang van leefstijl, gezonde voeding en ook van een goed gebit doorgaans onvoldoende wordt onderkend.”

Uitzicht

21

(advertenties)

De enige echte, volgens de originele Hagiwara formule.

Gerstegras-sap-extract Gerstegras superfood bevat meer dan 70 voedingsstoffen, waaronder vitaminen, mineralen, antioxidanten, aminozuren, enzymen en chlorofyl.

met meer dan 70 voedingsstoffen

Green Magma is het enige echte superfood dat door Y. Hagiwara is ontdekt. Het is namelijk geen gemalen gerstegras, maar een extract van het sap uit gerstegras. Dat betekent zonder vezels, dus meer ruimte voor de belangrijke bestanddelen zoals vitaminen en veel makkelijker op te nemen voor het lichaam.

biologisch glutenvrij

Door het speciale productieproces wordt de versheid en kwaliteit gegarandeerd. Dus vergelijkbaar met vers geperst sap, alleen makkelijker in gebruik en bovendien smaakt het nog lekker ook! Voor meer informatie kijkt u op de website www.greenmagma.nl of neem contact op met: TS Products, Harderwijk Informatielijn: 0341 – 46 21 46 e-mail: [email protected]

Proef zelf het verschil en vraag nu een gratis proefzakje* aan via [email protected] o.v.v. de code GMU14.

*Zolang de voorraad strekt

zonder vezels – hogere concentratie – maximale opneembaarheid

N

IE

Graviola (zuurzak) Graviola (Annona muricata) ook wel bekend als zuurzak, is een boom afkomstig uit o.a. het Amazone Regenwoud. Veel actieve verbindingen zijn in alle delen van de plant te vinden, zoals in de vruchten, bladeren, schors, wortel, stam en zaden. Graviola is steeds meer bekend geworden als een bron van antioxidanten genaamd annonaceous acetogenins, die vooral in de bladeren en zaden voorkomen. Verkrijgbaar in capsules en in thee, bij de betere natuurwinkel en gezondheidswinkel (o.a. De Tuinen). Voor meer informatie belt u met de informatielijn van TS Products: 0341 - 46 21 46 of stuur een e-mail: [email protected] 22

Uitzicht m mv

jaar

U

W

kruidentuin TEKST PETRA PRONK INHOUD MARRY FOELKEL, KRUIDENDESKUNDIGE

KANEEL: ZOETE EN HARTIGE VERLEIDER Sinterklaas is de tijd van de zoete verleiding. Veel van die verleiding is te danken aan de heerlijke smaak en geur van kaneel die je bijvoorbeeld ruikt in speculaaskruiden. Het prettige van kaneel is dat die de maag na al die zoetigheid ook tot rust brengt. Het eind van het jaar is dus bij uitstek de tijd voor deze geurige verleider. De naam kaneel komt uit het Sanskriet en betekent ‘rolletjes’. Dat slaat op de vorm van kaneel: een opgerold stukje bast van de kaneelboom. “Het gebruik gaat ver terug”, vertelt Marry. “Kaneel wordt al genoemd in geschriften die teruggaan tot 2700 v. Chr. De Koningin van Sheba nam het mee als geschenk voor koning Salomo. In het oude Egypte werd in kaneel gehandeld en werd het ook gebruikt bij het balsemen van de farao’s.

In de Bijbel kom je dit specerij tegen als onderdeel van de heilige zalfolie, en onze eigen VOC is er groot mee geworden.”

Werking Kaneel is een uitstekende bron van ijzer, calcium, chroom, magnesium, mangaan, kalium, zink en vitaminen A, B1, B2 en C. Kaneel reguleert de bloedsuiker en zorgt dat glucose beter door de cellen wordt opgenomen, doordat het de gevoeligheid van de cellen voor insuline verhoogt en bovendien zelf als een soort insuline werkt. Niet verkeerd in deze ‘zoete’ tijden en goed om te weten als je diabetes hebt. Daarnaast heeft het een heilzame werking op het cholesterolgehalte, doordat het de enzymen in de lever remt die cholesterol aanmaken. Ook is kaneel goed voor de maag, schimmelremmend en

bevordert het de spijsvertering. Bovendien helpt het de schadelijke heliobacter - bacterie die betrokken is bij maagzweren - onder controle te krijgen, doordat kaneel de maagzuursappen weer in balans brengt. Het is een van de krachtigste ontstekingsremmers die we kennen. In de keuken van Marry is kaneel een graag geziene gast. “En dan niet alleen bij zoete gerechten”, benadrukt ze. “Dit elegante specerij is ook prima te gebruiken bij hartige gerechten en avondeten. De oosterse keuken staat er bol van. Kaneel is een vast onderdeel van garam massala’s. Juist de mix van diverse kruiden zorgt ervoor dat ze beter opgenomen worden.”

RECEPT

GARAM MASSALA INGREDIËNTEN 1 el geelwortel/ kurkuma | 1 el kaneel | 1el zwarte peper | 1 el komijn | 1,5 el koriander | 0,5 el cayenne | ½ kruidnagel

1 2

Mix de kruiden en je hebt een heerlijke, gezonde basis voor allerlei hartige gerechten. Strooi het over verse kastanjes, marineer de tofu of tempé ermee of doe het in je smoothie. Ook lekker over wintergroenten, zoals witlof of andijvie en kool.

Tip! adje aanleggenen. ra or vo n ee t n u k e J te verdubbel door de hoeveelheden

Uitzicht

23

ontgift je huis (8) TEKST MATILDE NEWMAN

groen

HOUD UW GARDEROBE

Een overhemd vol bestrijdingsmiddelen, een broek gemaakt van hormoonverstorend plastic en een trui van chemische wol. De gifstoffen in de kledingindustrie bedreigen onze gezondheid en de toekomst van een leefbare wereld. Gelukkig is er tegenwoordig ook genoeg ‘schone’ kleding te koop.

Volgens Greenpeace gebruikt de kledingindustrie zulke hoge concentraties chemicaliën in de vervaardiging van hun producten dat het één van de grootste bedreigingen voor de toekomst vormt, zowel voor de ecosystemen op aarde als ook direct voor onze gezondheid. Naar schatting wordt elk jaar zo’n 300-500 miljoen ton aan zware metalen, oplosmiddelen, giftig slib en ander afval door de kledingindustrie in het water gedumpt. Een deel van deze stoffen eindigen uiteindelijk in de voedselketen. Het grootste probleem ligt in Aziatische landen en met name in China waar de leveranciers van grote kledingmerken als Adidas, Lacoste en H&M gevestigd zijn. In deze landen is er vaak geen regulering van afvalwater, waardoor bedrijven min of meer kunnen dumpen wat ze willen. Zo werden er in monsters van het water van de Yangtze Rivier, waar een groot textielcomplex zit, hoge concentraties Alkylphenols en perfluorinated chemicals (PFC’s) gevonden. Van deze chemicaliën is bekend dat ze hoormoonverstorend werken en al schadelijk zijn in kleine dosis.

24

Uitzicht m mv

jaar

Het begint allemaal met de productie van het textiel. Katoen is, volgens de Wereldbank, wereldwijd verantwoordelijk voor zestien procent van de ’global insecticide releases’, meer dan elke ander gewas ter wereld. Voor elke hectare katoen wordt bijna 1kilo schadelijke bestrijdingsmiddelen gebruikt. De zaden van katoengewassen worden ook gebruikt voor veevoer en katoenolie. De Amerikaanse milieuorganisatie Evironmental Justice Foundation (EJF) schat dat uiteindelijk 65 procent van de katoenoogst op een bepaalde manier in de voedselketen terechtkomt.

Pesticidevergiftiging Dan is er nog het directe effect van de pesticiden op de katoenboeren. Vergiftiging door de bestrijdingsmiddelen kunnen leiden tot hoofdpijn, luchtwegproblemen, verliezen van bewustzijn, epileptische verschijnselen en zelfs de dood. Per jaar worden er tenminste 1 miljoen agrariërs in het ziekenhuis

opgenomen met acute pesticidevergiftiging. De Wereld Gezondheids Organisatie denkt trouwens dat het werkelijke aantal veel hoger ligt, omdat veel gevallen in ontwikkelingslanden niet worden gemeld. Naast katoen is polyester een veelgebruikt kledingmateriaal. Polyester is vaak synthetisch en wordt meestal gemaakt van hetzelfde polymeerplastic als waarvan plastic flessen worden gemaakt. Van polymeer is inmiddels bekend dat het hormoonverstorende stoffen bevat. Fleece is materiaal dat gemaakt is van gerecycled polyester. De uiteindelijke impact van polyester op het milieu schijnt minder te zijn dan die van katoen. Het materiaal nylon wordt overigens ook van polymeer gemaakt.

Schapen Is wol een goed alternatief? Hoewel bij de wolproductie geen bestrijdingsmiddelen nodig zijn, krijgen schapen vaak wel grote hoeveelheden medicijnen toegediend. Deze zorgen voor een toename van huidoppervlakte, waardoor er meer wol groeit en daarmee de opbrengst.

KATOEN EEN VER-VAN-UWBEDSHOW? Dat katoen ver van uw bed verbouwd wordt, dat klopt. Maar de effecten van het gebruik van hoge concentraties gif komen wel degelijk dichtbij. Greenpeace testte 52 kledingstukken en liet zien dat de giftige textielstof nonylfenol ethoxylaat in tweederde daarvan voorkomt. Ze tonen ook aan dat het gif na een gewone wasbeurt in ons water terecht komt. Het gevolg? Het breekt af tot het hormoonverstorende nonylfenol (NF). Deze stof is door waterleidingbedrijven niet of nauwelijks uit het water te zuiveren en belandt dus in ons drinkwater.

In de vele dikke huidplooien die zo ontstaan, leggen insecten eitjes en zorgen de larven voor pijnlijke wonden bij het schaap. In Australië, waar de meeste wol vandaan komt, behandelen de boeren de aangetaste huid onverdoofd met grove scharen . De wol zelf wordt vaak intensief behandeld met chemicaliën tijdens het wassen, drogen en kleuren, voordat het als bol wol geschikt is voor de kledingindustrie. Dan is er nog linnen. Dit wordt gemaakt van de vlasplant waar bijvoorbeeld ook de bekende lijnzaden van komen. Linnen is een luxemateriaal; het proces van plant tot materiaal is arbeidsintensief. Het kan echter een goed alternatief zijn voor katoen. Voor het verbouwen van vlasplanten zijn minder pesticiden nodig en ook aan het productieproces komen minder chemicaliën te pas. Bovendien wordt veel vlas in Europa verbouwd waar strenge regelgeving is over zowel gebruik van bestrijdingsmiddelen als ook rondom arbeids- en veiligheidsomstandigden.

Laat uw stem horen Wat kunt u zelf doen? De biologische katoenindustrie groeit hard en grote bedrijven als C&A, H&M en Zeeman zien de vraag naar biologische katoen groeien. Als consument kunt u hier zelf invloed op uitoefenen door te kiezen voor biologisch katoen. Daarnaast is er ook een groei in het aantal zogenaamde eco-merken. Dit zijn kledingbedrijven die er voor kiezen alleen verantwoorde kleding te verkopen. Voorbeelden hiervan zijn People Tree en Studio Jux. De wereld van ‘groene mode’ groeit beetje bij beetje en er komen steeds meer organisaties, initiatieven en merken bij. Door te kiezen voor verantwoorde kleding kan die markt groeien en helpen we hiermee niet alleen de wereld een stukje schoner te maken, het beschermt ook onze eigen gezondheid nu en in de toekomst.

TIPS • Zoek in winkels naar kledingstukken gemaakt van biologisch katoen, verantwoorde wol of kleren die geproduceerd zijn met zo min mogelijk schadelijke stoffen. Dit staat met een keurmerk of ander symbool op de verpakking of op het label aangegeven. Op de website http://rankabrand.nl/home/ kunt u controleren hoe duurzaam een merk is. • Koop kleding van eco-merken. Online zijn de mogelijkheden inmiddels groot. Een goede start: www.ecogoodies.nl of www. watmooi.nl. Maar ook grote online warenhuizen verkopen ‘groene’ merken. • Koop tweedehands kleding. Heel hip en nog goed voor het milieu ook! • Brengt u kleding naar de stomerij? Kies ook hier voor een milieuvriendelijk bedrijf: reguliere stomerijen gebruiken veel chemicaliën die in uw kledingkast nog een tijd nadampen. • Kijk uit voor kleding met speciale eigenschappen zoals antikreukel, antibacterieel of makkelijk strijkbaar. Deze kleding staat vaak bol van giftige stoffen die er soms letterlijk ‘ingebakken’ zijn.

Matilde Newman is freelancejournaliste en vaste medewerker van Uitzicht

Uitzicht

25

boekbespreking TEKST DR. RICK VAN PROOIJEN, ARTS

Gezonder met voedingssupplementen?

Uitzicht-columnist Dr. Gert Schuitemaker schreef een boek over de betekenis van voedingssuplementen voor de gezondheid: ‘Gezond met voedingssupplementen - advies van een apotheker’. Orthomoleculair arts Rick van Prooijen nam de inhoud voor u onder de loep.

H

et boek is geschreven voor het grote publiek dat zich wil oriënteren in het gebruik van voedingssupplementen. Het boekwerk is smaakvol uitgevoerd met kleurrijke prenten en prachtige foto’s van sportieve, gezonde mensen. De tekst vermeldt geen diepgaande informatie over de Farmacokinetische aspecten (opname in het bloed) van voedingssupplementen en geen informatie over interacties met geneesmiddelen. Verschillen in farmacologische werking tussen voedingssupplementen afkomstig uit de chemische fabriek of verkregen uit natuurlijke bronnen worden niet onder de loep genomen. Het boek geeft veel informatie over gebreksziekten door vitaminetekort en een hoofdstuk is gewijd aan orthomoleculaire adviezen inzake zwangerschap en diverse ziekten. Het boek is opgebouwd uit negen hoofdstukken. De teksten in elk hoofdstuk zijn bondig. Het laatste hoofdstuk wijst de weg naar het gebruik van vitaminen en andere supplementen ter

26

Uitzicht m mv

jaar

ondersteuning van de gezondheid. Schuitemaker stelt duidelijk (op blz. 261) dat de basis voor een goede gezondheid bestaat uit: • lichaamsbeweging op maat • gezonde voeding, waarmee wordt bedoeld veelzijdig en gezond voedsel direct van het land of uit de zee en als het even kan biologisch. • gezond drinken, waarmee wordt bedoeld meer water, meer groene thee en geen frisdranken. Koffie met mate. Als aan deze voorwaarden zijn voldaan zullen geen gebreksziekten optreden met uitzondering van een vitamine D-tekort. Bronnen van vitamine D in de voeding zijn beperkt en de aanmaak van vitamine D in de huid onder invloed van de zon wordt ernstig beperkt door het gebruik van zonnebrandcrème (blz 246) .

Vitamine C en D In de eerste vier hoofdstukken worden de vitaminen C en D besproken. Voor Vitamine C beschrijft Schuitemaker een grote therapeutische breedte. Vitamine C-tekort kan scheurbuik veroorzaken. Slechts kleine hoeveelheden vitamine C zijn toereikend om deze gebreksziekte te voorkómen. Voor

behandeling van kankerprocessen worden soms vitamine C-doseringen tot 50 gram per dag toegediend. Een grote therapeutische breedte betekent dat grote variaties in dagdosering mogelijk zijn zonder risico op toxiciteit. Voor elk supplement of medicament dient de ruimte te worden vastgesteld. Voor preventie van virale infecties wordt door Schuitemaker inname van 2000-3000 mg vitamine C verdeeld over de dag aanbevolen. Ter bestrijding van acute virale infecties kunnen hoeveelheden tot 10 gram verdeeld over de dag voor korte perioden worden ingenomen. Voor Vitamine D beschrijft dr. Schuitemaker ook een grote therapeutische breedte. Een eenmalige dosis vitamine D van 40.000 tot 100.000 IE¹ is volstrekt veilig en bovendien therapeutisch actief. De klassieke gebreksziekte van vitamine D, de Engelse ziekte (rachitis), wordt in het boek niet specifiek in een hoofdstuk vermeld. Deze invaliderende ziekte van de botten kwam vroeger regelmatig voor bij opgroeiende kinderen in Engeland wegens geringe blootstelling aan zonlicht. Later bleek vitamine D-gebrek de oorzaak te zijn van de ziekte. De eerste maatregel was inname

van levertraan als bron van vitamine D met goed therapeutisch resultaat. Nog steeds wordt vitamine D aan bakvet en margarine in een hoeveelheid van 7.5 microgram per 250 gram product toegevoegd. De Gezondheidsraad adviseert in het rapport van december 2012 voor kinderen en adolescenten een dagelijkse veilige dosis van 10 microgram vitamine D voor de gehele bevolking ter preventie van rachitis.

Vitamine D bij ouderen Hoofdstuk 8 gaat over het belang van vitamine D bij ouderen. Vooral bij vrouwen met osteomalacie (botontkalking) wordt frequent ernstig vitamine D-gebrek vastgesteld. Bij deze aandoening is het bot zwak en pijnlijk en kan het vitamine D-gebrek klachten geven van spierzwakte, spierkrampen en onzeker lopen. Ook is er een verhoogd risico een bot te breken. Op grond van een uitvoerige analyse van vele wetenschappelijk onderbouwde onderzoeken adviseert de Gezondheidsraad voor alle mannen en vrouwen in de Nederlandse bevolking boven 70 jaar een adequate veilige dosering van 20 microgram vitamine D ter preventie van osteoporose. Voor deze dagelijkse dosis is controle van de vitamine D-bloedspiegel niet noodzakelijk. De vereiste vitamine D-bloedspiegel is 50 nmol/L. De therapeutische breedte is door dit advies vastgelegd. In dit hoofdstuk beschrijft Schuitemaker ook de gunstige effecten van vitamine D voor onze immuniteit en voor de preventie van hart en vaatziekten. Ook is in epidemiologische studies gebleken dat vitamine D het risico op borst- en darmkanker verlaagt. Gecontroleerde wetenschappelijk onderbouwde studies zijn in volle gang. Wel staat vast (Holick 2007) dat voor deze effecten de vitamine D-bloedspiegel 80-100 nmol/L moet zijn. Een dagelijkse dosering van 50 microgram vitamine D per dag gedurende het hele jaar is toereikend. Het staat nog niet vast dat deze dosis veilig is voor de gehele bevolking in elke leeftijdsgroep. Schuitemaker beveelt met overtuiging 50 microgram vitamine D per dag aan voor de gehele bevolking vanaf 12 jaar (blz. 33). Mijn advies is om vitamine D-doseringen boven de therapeutische breedte uitsluitend in te nemen op advies van een arts onder controle van de vitamine D-bloedspiegel. Een groot onderzoek in Nederland bij de gehele bevolking boven 50 jaar zal moeten aantonen dat inname van 50 microgram vitamine D per dag gedurende het hele jaar veilig is. De therapeutische breedte van vitamine D wordt dan definitief verhoogd.

Zwangerschap In hoofdstuk 7 beschrijft Schuitemaker het gebruik van supplementen in de zwangerschap. Het is al langer bekend dat foliumzuur in het begin van de zangerschap beschermd tegen neurale buisdefecten (open ruggetje). Schuitemaker meldt het belang van vitamine D en omega 3-visvetzuren. Jonge vrouwen liggen graag in de zon met gebruik van zonnebrandcrème met een lage beschermfactor, waardoor vitamine D-gebrek niet vaak zal voorkomen. Dit geldt niet voor vrouwen

die wegens geloofsovertuiging lichaamsbedekkende kleding dragen. Ook is bekend dat vitamine D beschermd tegen zwangerschapsvergiftiging. Een goede bloedspiegel is belangrijk. Neem een dosis van 10 microgram en doseer boven de therapeutische breedte altijd in overleg met de arts. Omega 3-visvetten zijn belangrijk voor het kind. Wekelijks 2-3 porties vette vis is voldoende om te voorzien in de behoefte aan het omega 3-visvetzuur DHA. Voor de vegetariër is een DHA-visolie preparaat beschikbaar. Ook kan omega 3-olie worden ingenomen in de vorm van lijnzaadolie en walnoten.

Aanbeveling Dit boek kan worden aanbevolen aan personen die meer willen weten over vitaminen, mineralen, sporenelementen en andere voedingssupplementen ter ondersteuning van hun gezondheid. Bij klachten over de gezondheid adviseer ik eerst overleg met de huisarts om de diagnose te stellen. In tweede instantie kan worden bekeken of supplementen de voorkeur verdienen boven medicijnen ter preventie van bijwerkingen. Voor consult bij een orthomoleculair arts kunt u kijken op internet onder www.orthomoleculair-consult.nl.

GEZOND MET VOEDINGSSUPLEMENTEN ADVIES VAN EEN APOTHEKER Auteur: Dr. Gert E. Schuitemaker Pagina’s: 304 Prijs: € 29,50 ISBN: 9789076161259

REFERENTIES 1. Evaluatie van de voedingsnormen voor vitamine D. Rapport Gezondheidsraad 26 september 2012 www. gezondheidsraad.nl 2. Holick M.F. Vitamin D Deficiency N Engl J Med 2007; 357:266-281

Dr. Rick van Prooijen is internist en orthomoleculair arts.

Uitzicht

27

nde t ma ar liefst 17-18 verschille superfoods.

Vr o uw

Me

n& a M Speciaal voor

t Me Shi

R ita eishi, ke. Cord ke & i n g Met yceps, Maitarsteunand. Reishi ter onde erst e van de w

Premium vitaminen n en minerale

120 tabletten 54,95

60 tabletten 29,95 Royal Green Multi Man & Woman Royal Green Multi Man en Multi Woman leveren essentiële vitaminen en

nog veel meer! Uiteraard verbouwd zonder het gebruik van bestrijdingsmid-

mineralen die een man en vrouw nodig hebben in de vorm van voeding. Zo

delen! Dus vraag uzelf af: wil ik een volledig synthetische tablet, of wil ik een

komt onze vitamine C uit Acerola bessen, verschillende B-vitaminen uit een

unieke mix van vitaminen, mineralen, superfoods, kruiden, paddenstoelen en

unieke mix van Guave, Holy basil en Citroenschil en komt onze Selenium uit

plantenextracten?

mosterdzaad. We leveren hiernaast maar liefst 17-18 verschillende superfoods, waaronder Gember, Geelwortel, Groene thee, Zwarte bessen, Blauwe

Royal Green gebruikt absoluut geen chemicaliën, con-

bosbessen, Spirulina, Granaatappel, Rhodiola, Reishi, Cordyceps, Maitake en

serveringsmiddelen, synthetische zoet- of smaakstoffen. Van nature glutenvrij. Ervaar het verschil nu!

Meer informatie: Frenchtop Natural Care Products BV. • Tel: 0226-364400 • www.royal-green.eu

ESSENTIALS Enjoy life, stay healthy!

boekbespreking TEKST MARLIE HILLEKENS

‘Wegwijzer om te eten op maat’ ‘De Oerspronkelijke Keuken’ is het vijfde boek van Yvonne van Stigt waar MMV-ambassadeur Marlie Hillekens vol verwachting naar uitkeek. Voor Uitzicht zette ze de pluspunten (en een enkel minpuntje) op een rij. Van Stigt is een pleitbezorger van de zogenaamde Paleo-voedingswijze die uitgaat van het voedingspatroon zoals de oermens dat zo’n 30.000 jaar geleden gegeten zou hebben. Voor de recepten in dit boek kreeg Yvonne van Stigt ondersteuning van tv-kok Lisette Rovers - bekend van Natuurlijk Lekker Leven (SBS6) en Life is Beautiful (RTL 4). Het boek is meer dan alleen een receptenboek, het is – volgens Van Stigt - een wegwijzer naar een goede gezondheid. Het bevat veel informatie over de werking van ons lichaam en de invloed van voeding daarop. Wanneer je begrijpt waarom je lichaam reageert zoals het doet, is het makkelijker de juiste keuzes te maken, schrijft Van Stigt. Je stelt zodoende je lichaam in staat zichzelf weer te herstellen en een optimale gezondheid te bereiken. ‘De Oerspronkelijke Keuken’ bestaat uit twee delen: het eerste deel bevat vooral praktische informatie en meer dan honderd recepten. Deel twee is een verdieping voor de lezers die meer willen weten over bijvoorbeeld oervoeding, stofwisseling, beweging en stress.

heeft ze ‘De Oerspronkelijke Keuken’ ingedeeld in vier soorten oervoeding: milde oervoeding, basis oervoeding, koolhydraatbeperkte oervoeding en vegetarische oervoeding. Elke variant bespreekt ze uitgebreid en per variant heeft ze, samen met Lisette Rovers, tien recepten voor ontbijt, lunch en avondmaaltijd ontwikkeld. Alle recepten gaan uit van pure, onbewerkte en zoveel mogelijk biologische ingrediënten. De gerechten zijn gluten-, koemelken suikervrij. Op een aantal heerlijke uitzonderingen na vind ik de lunchrecepten vaak minder geschikt om als lunchpakket mee te nemen naar het werk. Ook staat in het boek een mooi overzicht van groentenen fruitsoorten van het seizoen en is elk recept voorzien van een realistische kleurenfoto. Ook de meer theoretische hoofdstukken zijn opgesierd met grote, kleurige foto’s. Een minpuntje vind ik de weinig uitnodigende kaft van het boek. De wat rommelig aandoende vormgeving doet de mooi vorm gegeven inhoud van het boek geen recht.

Verschillen

Aanbeveling

Wat dit boek bijzonder maakt, is dat Yvonne niet uitgaat van een one-fits-all voedingswijze maar aandacht heeft voor individuele verschillen in stofwisseling, genetische aanleg en leefwijze. Daarom

Hoewel de principes van de Paleo-voedingswijze in meerdere opzichten afwijken van het Moermandieet, beveel ik het boek ook MMV leden aan, vooral ook vanwege het hoofdstuk over vegetarische

Titel: De Oerspronkelijke Keuken Auteur: Yvonne van Stigt m.m.v. Lisette Rovers ISBN: 978-90-817728-6-0 Hardcover: 248 pagina’s Uitgever: De (R)Evolutie Prijs: € 28,50

oervoeding. Al zijn veel recepten daaruit niet Moermanproof, ze voldoen vaak wel (misschien met een kleine aanpassing) aan De Natuurrijke Keuken.

Uitzicht

29

(advertenties)

MontAna®

LIPOSOMAAL VITAMINE-C

Slow Juicer

EINDELIJK LIPOSOMEN DIE HET "ECHT" DOEN.

Type PR-179

€ 249,incl. btw

GEGARANDEERD HOGE OPNAME !!!

Power Juicer met 2 zeven

• • • • •

150 Watt 500 Watt piekvermogen Gewicht: 5,8 kg. Perskegel 65 omw./min. Voor sap met meer voeding, smaak en kleur

EEN KWALITEITSPRODUCT VAN

Tel: 0320 - 23 79 30

CURESUPPORT BESTELLEN BIJ: WWW.NATURALSUPPORT.NL

www.montanaslowjuicer.nl www.sttlelystad.nl

R

R

ucht

tl t eeu Zw tl ch eeed Zw voorbij! o rg o vo voorbij! voorgoed t zweten!

Zonder parfum · hypoallergeen

en! ls eet rthehe ucer t zwetok Redce se Redu der de oksels. Zowelonon der devo en et Zowel de opde voeten. s al op als

Like ons op facebook

SYNEO.NL

VASCULAIRE NUTRIËNTEN

30

Uitzicht m mv

jaar

column TEKST DR. GERT SCHUITEMAKER

MOETEN WE BLIJ ZIJN MET HET RAPPORT VAN ZONMW OF IS HET

EEN PAARD VAN TROJE?

D

it jaar verscheen een rapport van ZonMw. ZonMw is een invloedrijke financieringsorganisatie binnen de zorg en wordt gesubsidieerd door de overheid die bovendien haar voornaamste opdrachtgever is. Het nieuwe rapport gaat over de problematiek rond therapieën in de alternatieve zorg of die al of niet bewezen moeten zijn. Velen waren blij dat de alternatieven de aandacht kregen van zo’n machtige organisatie. Niet echter de Vereniging tegen de Kwakzalverij die onder andere vanwege dit rapport dit jaar de Meester Kackadorisprijs aan ZonMw toekende. Maar ook ik was niet blij met het rapport, natuurlijk om een geheel andere reden. Het gevaar is levensgroot dat dit ZonMw-rapport zal gaan dienen als discussiestuk met als eindpunt: CONTROLE over de alternatieven. Volgens mijn ‘worst case scenario’ is het zaak om niet in de valkuil te vallen die met het ZonMw-rapport lijkt te worden opgezet. Waakzaamheid is geboden. Want het zou me niets verbazen dat hiermee een begin is gemaakt met het inventariseren én beoordelen van alle alternatieve geneeswijzen. Daarna worden deze allemaal volgens de maatstaf van de reguliere geneeskunde beoordeeld en – zoals hiermee in het rapport een begin is gemaakt - verdeeld in drie groepen: ‘bewezen’, ‘niet-bewezen, maar aannemelijk‘ en ‘niet-bewezen’. Het lot van deze drie groepen is als volgt: 1. de ‘bewezen’ therapieën worden het gezondheidszorgsysteem binnengeloodst en komen uitsluitend in de handen van de arts; 2. een tweede groep therapieën hebben nog net het voordeel van de twijfel en mogen door een selecte groep buiten het systeem gepraktiseerd blijven worden. Een therapie uit deze groep heeft de ‘bevoorrechte’ status op de nominatie te staan om te zijner tijd te

promoveren naar groep 1, de ‘bewezen’ therapieën; 3. een laatste groep therapieën wordt tot ‘volksverlakkerij’ en ‘geldklopperij’ gerekend, waarvoor de burger beschermd moet worden. Therapieën in deze groep dienen verboden te worden. Nu al worden voedingssupplementen genoemd als therapie die bij het voorkómen van veroudering werken. Die vallen dus in groep 1. Uiteraard gaat het hier om slechts een selecte groep supplementen die – ook nu weer – volgens de maatstaven van de regulieren worden beoordeeld. Bepaalde acupunctuurbehandelingen komen in groep 2 en homeopathie komt in groep 3. Tot slot, voor de duidelijkheid of beter: hoe hypocriet het allemaal is. Want hoe ‘bewezen’ behandelen uw huisarts en specialist u? De gegevens zijn uit onverdachte bron: BMJ Clinical Evidence. Speciaal in het leven geroepen om arts en patiënt bij te staan in de beoordeling welke van de 3000 meest toegepaste reguliere therapieën ‘bewezen’ zijn. De helft(!) is nooit bewezen. Bovendien is slechts van elf procent onomstotelijk wetenschappelijk vastgesteld dat ze helpen. Het ZonMw-rapport lijkt een fantastische ontwikkeling voor de alternatieven, maar het zou ook een paard van Troje kunnen zijn.

Helft van meest toegepaste reguliere thera­pieën is niet bewezen

Uitzicht

31

vraag

& antwoord

In deze rubriek gaat een team van ervaren artsen in op de meest uiteenlopende medische vragen, of vragen over voeding en/of suppletie. KANKER EN STATISTIEK In 2008 onderging ik na de diagnose borstkanker een borstamputatie en een okseloperatie. Bij de bespreking van het vervolgtraject, gaf de oncoloog aan dat we het hele pakket zouden doen: chemo, bestraling en vijf jaar hormoontherapie. Op mijn vraag wat de meerwaarde van dit alles was, kwam een gedetailleerd antwoord. Uit grafieken kon ik afleiden wat in mijn specifieke geval de terugkeerkans van de kanker was. Ondanks dat de winst op het totaal marginaal leek, koos ik voor het hele traject. Nu, zes jaar later, zit ik nog steeds aan de hormonen, daar uit nieuwe statistische gegevens was gebleken dat de terugkeerkans bij langere behandeling verder afneemt. Ik heb, voordat ik na vijf jaar verder ging met de hormoontherapie, een pauze van twee maanden ingelast, om te kijken of er verschil in levenskwaliteit zou zijn. Nou dat was er: een heldere geest, levenslust en geen chronische vermoeidheid meer. Alle klachten waar ik de afgelopen jaren mee had leren leven waren aan het eind van twee maanden pauze voorbij. Toch blijf je twijfelen over de beslissing weer aan de hormonen te gaan of te stoppen. Ik ben nu weer aan de hormonen en alle klachten komen langzamerhand weer terug. In de twee maanden van bezinning heb ik me in de orthomoleculaire geneeswijze verdiept en werd ik lid van MMV. Door alle kennis die ik heb opgedaan, sta ik nu op het punt de hormonen te laten liggen en dit door een Moermandieet te vervangen. Mijn vraag: zijn er, net als in de reguliere geneeskunde, vergelijkbare statische gegevens beschikbaar over terugkeerkans van de kanker na het volgen van een Moermandieet?

32

Uitzicht m mv

jaar

Drs. Erik-Jan de Rijk, arts: ‘Statistiek is wetenschap die mogelijk verwarring kan wekken, (ook) aan angstgevoelens appelleert en als drukmiddel gebruikt kan worden. Gebaseerd op de Randomised Controlled Trials die geen rekening houden met het individu en de individuele reacties, zegt statistiek dus niet zo veel over u als individu. En al helemaal niet als het individu naast de aangeboden reguliere therapie ook nog iets anders doet, zoals complementaire integrale geneeskunde. Grote aantallen patiënten worden over één kam geschoren, verdeeld in twee homogene groepen, waarbij de ene groep vijf jaar hormonale therapie krijgt, en de andere groep zes jaar. De overlevingskans over vijf jaar wordt in beide groepen vergeleken, en ook de recidiefkans over dezelfde periode. De kans dat het gemeten verschil op toeval berust, moet kleiner zijn dan 1:20, dan heet het verschil statistisch significant. Stel nu bijvoorbeeld dat de recidiefkans in de zesjaarsgroep 0,5 procent is, en in de vijfjaarsgroep 1 procent; hier lijkt de zesjaars behandelingsgroep een voordeel te hebben van 50 procent. Dit is echter slechts de relatieve risicoreductie. De absolute risicoreductie is 1 procent -0,5 procent = 0,5 procent. Het kansgetal (numbers needed to treat) is hiervan afgeleid: het aantal patiënten dat behandeld moet worden om één ongewenst verloop te voorkomen. In bovenstaand getallenvoorbeeld is dat 100/0,5 = 200: tweehonderd personen moeten gedurende een jaar extra (zes in plaats van vijf) behandeld worden om één sterfgeval te voorkomen. Dit zet de cijfers in een ander perspectief, en geeft het individu een duidelijker beeld in zijn of haar situatie. Effecten van de Moermantherapie zijn nooit op deze manier gemeten: het onderzoek is te duur en de aantallen patiënten te klein om er een randomised controlled trial op los te laten. Een andere vorm van wetenschap, de empirische wetenschap, kan wel aangeven wat (niet in cijfers uit te drukken) effecten zijn van het toepassen van de Moermantherapie/NTTT: meer subjectieve gegevens krijgen dan waarde: meer energie, beter gevoel van welbevinden, betere eetlust, meer opgewassen tegen het ziekteproces, meer het gevoel zelf ook aan het stuur te staan van de behandeling. Allemaal factoren die de Quality of Life beïnvloeden: de

Heeft u een vraag? Formuleer die dan zo concreet mogelijk en stuur deze naar de redactie van Uitzicht. Via e-mail: [email protected] of naar het postadres van de redactie: Hof van Azuur 30, 2614 TB Delft. Schriftelijk gestelde vragen worden uitsluitend in deze rubriek beantwoord en niet in een persoonlijk schrijven. Heeft u dringende persoonlijke vragen? Belt u dan met onze infolijn (088) 24 24 240 (ma-vr 10.00 17.00 uur; ma-avond van 19.00 - 21.00 uur).

levenskwaliteit stijgt, en daarmee ook de overlevingskansen. Met complementaire behandeling naast de reguliere therapie stel je je dus als individu buiten de homogene groep, je doet er wat extra's bij, waarmee je de statistiek verslaat! Alle goede verhalen en ervaringen die u in Uitzicht leest, gaan over mensen die zich onttrokken hebben aan de homogene groep en hun eigen weg hebben gekozen, met of zonder reguliere therapie. Er zijn in het verleden op een ander gebied wel meerdere onderzoeken gedaan naar de effecten van Iscador (maretaktherapie) bij kanker (Grossarth Maticek), die positieve resultaten lieten zien op het gebied van zelfregulatie, welbevinden en overleving, vooral de manier van overleving. Overigens moet iedereen zich realiseren: noch met reguliere therapie, noch met complementaire c.q. integrale behandeling wordt het recidiefrisico ooit nul. Wel is duidelijk dat je ook met het toepassen van Moermantherapie aan risicoreductie doet. Angst kan mensen drijven tot het laatste toe aangeboden therapieën in te gaan, chemo, of nog een extra jaar hormoontherapie (hebben alle vrouwen vóór u, die vijf jaar hormoontherapie volgden, het allemaal verkeerd gedaan?). Het laatste procent voordeel najagen ten koste van een jaar lang bijwerkingen? Deze vraag zult u zelf moeten beantwoorden. Op de website www.adjuvantonline.com staat een beslissings-‘tool’ voor gezondheidszorg professionals. U kunt zichzelf ook registreren en ermee werken om uw kansen en risico's te berekenen. Verder is een begrijpelijk en leesbaar boek over medische statistiek, het ge- en misbruik van cijfers in de gezondheidszorg: ‘Het kansspel in de geneeskunde’ door Gerard Jansbergen. ISBN 978-94-90085-469. Van harte aanbevolen.

WANNEER SUPPLEMENTEN INNEMEN? Ik heb een korte vraag: wanneer kan ik het beste mijn supplementen innemen om van een optimaal effect te kunnen profiteren? Is dat voor, tijdens of na maaltijden en is dat meerdere keren per dag? Dr. Rick van Prooijen arts: ‘Deze vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden. De wetenschap die zich bezighoudt met de relatie tussen inname van een farmacon en de bloedspiegel wordt de farmacokinetiek genoemd. Nadat een farmacon of supplement is geslikt, wordt de stof opgenomen in de bloedbaan. Sommige stoffen worden gemakkelijk opgenomen (vitamine C) andere stoffen worden nauwelijks opgenomen (curcumine). Verreweg de meeste stoffen worden redelijk goed opgenomen. Vervolgens passeert de stof de lever. Er zijn stoffen die al direct door de lever worden weggevangen. Het gevolg is dat de bloedspiegel laag blijft. Andere stoffen worden direct door de nieren uitgescheiden waardoor de bloedspiegel snel daalt. Vaak wordt het begrip ‘halfwaardetijd’ gebruikt. Dit geeft de tijd aan waarin de bloedspiegel van een farmacon na opname vanuit de darm in de bloedbaan halveert. Verreweg de meeste supplementen kunnen het beste ‘s morgens bij het ontbijt en ‘s avonds bij de maaltijd worden ingenomen direct na de maaltijd. Gedurende de dag wordt dan een min of meer gelijkmatige bloedspiegel gehandhaafd. Een belangrijke uitzondering is vitamine C. Deze stof wordt snel opgenomen en weer snel uitgescheiden. U begrijpt het al, de halfwaardetijd is kort. Om gedurende de dag een gelijkmatige spiegel te krijgen, adviseer ik een inname van 4-6 keer per dag in een maximale dosering van 500mg per dosis. Dus elke 3 uur een dosis. Een hogere dosis heeft geen zin, want de opnamecapaciteit vanuit de darm is beperkt. Ik zal het niet ingewikkelder maken. Ik meld nog een specifieke wijze van toediening. De farmacologen hebben een truc bedacht om een goede langdurige bloedspiegel te krijgen voor sommige stoffen zoals vitamine C en curcumine. Zij maken geen gebruik van tabletten of capsules maar van vetbolletjes. Deze worden liposomen genoemd. De liposomen bevatten de stof en na inname worden de bolletjes razendsnel opgenomen in de bloedbaan. De vetbolletjes houden de stof vast waardoor de halfwaardetijd aanzienlijk wordt verlengd. Apotheker Klaas Riepma maakt producten met liposomen. Hij adverteert met vitamine C in Uitzicht. Zelf schrijf ik curcumine voor in liposomen. Ik geef een eenmalige hoge dosis waardoor gedurende een lange tijd een hoge bloedspiegel wordt gehandhaafd. Momenteel onderzoek ik het therapeutisch effect bij patiënten met darmkanker stadium IV na de reguliere behandeling. Kennis van de farmacokinetiek is essentieel om een goede effectieve bloedspiegel te krijgen voor een optimaal therapeutisch effect. Op dit onderwerp heb ik een promotieonderzoek afgerond.’

Uitzicht

33

Nr Hiernaast treft u een kleine selectie aan van producten, welke door De Roode Roos B.V. geleverd kunnen worden. Hierdoor krijgt u een indruk van ons ruime assortiment van meer dan 4000 producten. Ons volledige assortiment is te bekijken op www.derooderoos.com Al onze producten worden in principe geleverd met een korting van max. 25% ten opzichte van de adviesprijs. Om te bestellen kunt u gebruik maken van de lijst die hiernaast is afgedrukt. Uw schriftelijke bestelling kunt u naar onze postbus sturen. Vervolgens laten wij de bestelling door PostNL bij u thuis bezorgen. Ook kunt u ons gratis naamnummer 0800-ROODEROOS (0800-7663376) gebruiken. U kunt ook een email sturen naar [email protected] of direct bestellen via onze webwinkel op www.derooderoos.com

Fabrikant Mattisson H C

€ 7,95

€ 6,76

7105 Bio-Melatonine 3 mg (30 tab)

Pharma Nord

€ 12,95

€ 9,71

7108 Magnesiumbisglycinaat (100 tab)

Vitals

€ 29,95

€ 22,46

7730 ADAM (60 tab)

NOW Foods

€ 39,95

€ 29,96

268 Bio-Quinon Q10 Super 30 mg (150 caps)

Pharma Nord

€ 47,95

€ 35,96

205 Multi vit.& mineralen (240 tab)

Plantina

€ 99,75

€ 74,81

6790 EKO Krill Neuroplex (120 softgel)

CellCare

€ 56,30

€ 45,04

4667 Intestinal Symbiotic Probiotica (90 gram)

CellCare

€ 33,90

€ 27,12

6989 Alfa-Liponzuur 300 mg (60 vcaps)

Bonusan

€ 25,00

€ 18,75

€ 18,95

€ 14,21

6706 Vitamine B12 1000 mcg Methylcobalamine Vitals 105 Orthiflor Original (60 caps)

Orthica

€ 23,35

€ 19,85

106 Orthiflor Original (120 caps)

Orthica

€ 40,95

€ 34,81

A. Vogel

5603 Echinaforce Forte (60 tab)

€ 14,99

€ 11,24

5199 Gerijpte Japanse Knoflook One A Day 600 Kyolic

€ 19,95

€ 14,96

5028 Magnesium Taurate (120 tab)

€ 24,54

€ 18,40

6961 251 Dibencozide & Foliumzuur (60 zuigtab AOV

€ 17,85

€ 13,39

5968 Prostasol (60 tab)

Medpro

€ 95,00

€ 85,50

6676 Vitamine D3 1000 IE (90 softgel)

NOW Foods

€ 10,95

€ 8,21

3654 Prostaat Formule (60 tab)

Best Choice

€ 11,50

€ 8,63

5765 Astaxanthin-eco (120 caps)

Plantina

€ 60,30

€ 45,22

5856 Kolorex Advanced Intestinal Care (30 caps Sanopharm

€ 20,95

€ 18,86

6213 Elke Dag (90 tab)

Vitals

€ 49,95

€ 37,46

4105 Levertraan Forte (60 softgels)

Bonusan

€ 9,00

€ 6,75

6985 Silicea Original (30 caps)

Hubner

€ 9,95

€ 8,46

2999 Eye Q 500 mg (210 caps)

Springfield

€ 36,95

€ 27,71

3402 MorDHA (citroen) (60 softgel)

Minami Nutrition

€ 29,95

€ 22,46

3273 Lignan Flax Oil Complex (473 ml)

Barlean's

€ 19,95

€ 14,96

3338 Glucosamine 1200 mg (120 tab)

Lamberts

€ 19,95

€ 14,96

7407 Silymarine extract (60 vcaps)

NOW Foods

€ 14,95

€ 11,21

7732 Mucoperm (60 sachets)

Nutriphyt

€ 42,75

€ 36,34

€ 21,95

€ 16,46

Douglas

Prijswijzigingen voorbehouden

Vermeld hier uw adresgegevens: Uw naam: (Dhr/Mevr):

Lidmaatschap nr.:

Adres:

Geboortedatum:

Postcode & Woonpl.:

Email:

Telefoonnummer:

(Evt.) Voorschrift van:

Uitzicht m mv

Leden

7135 Chia Seed Raw Bio (250 gram)

7843 Vitamine D3 1000IE & Vitamine K2 (120 c NOW Foods

34

Normaal

jaar

colofon

Uitzicht is het magazine van MMV en verschijnt tien keer per jaar. HOOFDREDACTEUR

Voor een natuurlijke stoelgang

Cor van Groningen PLV. HOOFDREDACTEUR Jan van Klinken EINDREDACTEUR Rineke Wisman MEDEWERKERS Leonard Davids, Ellen Hameeteman, Jan van Klinken, Arjan van Laar, Matilde Newman, Petra Pronk, dr. Gert Schuitemaker, Christine Steenks, dr. Hans Stoop, Gijs Versteeg

Darmfunctie Complex

ONTWERP D&DJ communicatie DRUK BDU OVERIGE FOTO'S iStock REDACTIEADRES Hof van Azuur 30 2614 TB Delft ADVERTENTIES J.P.H. Geraats Louis Regoutstraat 36 6006 LL Weert T (0495) 53 22 20 Uitzicht ISSN 0169-9938 I www.mmv.nl E [email protected] Redactie van Uitzicht en bestuur van MMV aanvaarden geen verantwoordelijkheid voor de toepassing van de inhoud van dit blad. Zie voor overname van artikelen en andere informatie onze website www.MMV.nl/ Magazine/OverUitzicht Centraal Bureau MMV, Postbus 508 2400 AM Alphen ad Rijn T (0172) 49 79 44 (werkdagen tussen 9 en 13 uur)

• Bevordert de stoelgang • Natuurlijke kruidenextracten

E [email protected] Lid worden? • e-mail naar [email protected] • www.MMV.nl • of: MMV, Postbus 508, 2400 AM Alphen ad Rijn

Natuurlijk ... het is Wapiti!

Kosten € 29,00 per jaar. U ontvangt dan automatisch tien keer per jaar Uitzicht en krijgt tot 25 % korting op voedingssupplementen

Wapiti Darmfuntie Complex is verkrijgbaar of te bestellen bij: Drogist, Apotheker, Reform- en Gezondheidswinkel. Voor meer informatie: Emonta B.V. Tel. 0512 - 518 085 www.wapitinatuur.nl

bij verzendhuis De Roode Roos. MEER INFORMATIE www.MMV.nl/Over MMV

Uitzicht

35

Fit met Vitaminen

Volg ons op