16
Intech E&I April ’12
project
21e-EEUWS ACHTER JARENTWINTIGGEVEL
Bij De Haas & Partners, adviesbureau voor de duurzaam gebouwde omgeving, klinkt een ouderwetse koperen deurbel. Je voelt je daardoor al snel een kwajongen die
belletje trekt. Eigenaar Frans de Haas moet lachen als ik hierover begin. ‘Toen ik nog een jongen was, is het fout
gegaan’, herinnert hij zich. ‘Bij ons thuis kwam er ooit een man aan de deur die aanbood de koperen deurbel
te vervangen door een elektrische bel. Dat werd toen als vooruitgang gezien, maar daar ben ik van teruggekomen. Energie verspillen is er in dit kantoor niet meer bij.
En de energie die we wel nodig hebben, wekken we zelf duurzaam op. De koperen bel is dus terug.’
Frans runt zijn adviesbureau samen met zijn zoon
Guus, die sinds 2008 in de zaak werkt. Begin vorig jaar
verhuisde het kantoor naar het pand aan de Laan van Middenburg in Voorburg, ooit gebouwd als winkel met
daarboven een woning. Guus kocht het woonhuis en Frans de winkel, waarna werd besloten het gehele pand
Een snoepwinkel voor de fijnproevers van duurzame bouw- en installatietechniek. Zo zou je het kantoor annex woonhuis van Frans en Guus de Haas in Voorburg kunnen noemen. Achter een kenmerkende jarentwintig-gevel gaat een wereld schuil van toekomstgericht duurzaam vernuft. Hoewel vader en zoon in de eerste plaats bijzonder veel lol hebben in het experiment, zijn ze er tevens van overtuigd dat zorgvuldige monitoring van het pand tot een duurzame revolutie in de bestaande bouw zal leiden.
een rigoureuze duurzame opknapbeurt te geven. De begane grond doet nu dienst als kantoor, terwijl Guus met zijn gezin de twee bovenverdiepingen bewoont.
Opeenstapeling duurzame technieken
Als medeauteurs van de diverse Toolkits op het gebied van duurzaam bouwen en duurzaam renoveren zijn Frans en Guus zich ervan bewust dat hun duurzame
‘snoepwinkel’ niet als een integraal afgestemd concept kan worden beschouwd. ‘Ik noem het liever een
leerproject,’ zegt Frans, ‘waarin we experimenteren met een opeenstapeling van heel veel innovatieve
duurzame technieken. De monitoring van warmte-
stromen en het elektriciteitsverbruik moet leiden tot een optimale inregeling en aansturing van alle afzonderlijke duurzame opwekkers en installaties in het
pand, maar vooral van het samenhangende systeem.’ Hij geeft aan het ten eerste als een sport te zien, ten
tweede als een manier om de investeringen terug te
verdienen. ‘Maar het is ook zeker bedoeld om kennis op te doen en deze in het advieswerk toe te passen.’
Het pand zit volgepropt met duurzame technieken.
Om te beginnen een 520 liter-buffervat (Tisun Pro-
Clean) dat wordt opgewarmd door 10 m2 Tisun-
De Haas & Partners verhuisde begin dit jaar naar een compleet door henzelf gerenoveerd pand in
Voorburg. In twee afleveringen heeft Intech E&I aandacht besteedt aan dit bijzondere staaltje duurzaam renoveren.
Meer foto’s? Download de Uneto-vni app in de iStore voor een uitgebreide fotoreportage. TEKST: PAUL SMORENBURG FOTOGRAFIE: ERIC DE VRIES
Intech E&I April ’12
17
>
Vanaf de werkplek is met het Plugwise energiemanage-
Op het platte dak ligt het grootste deel van de in totaal
mentsysteem de complete installatie aanstuurbaar en in-
3.800 Wpiek pv (Solarnrg) waarmee het pand energieneu-
regelbaar.
traal functioneert.
zonnecollectoren. ‘Het buffervat speelt een centrale rol
mentsysteem constateerden we dat een luchtkanaal
in die we met de collectoren, de warmtepomp en de
een iets oplopend energiegebruik te zien gaf. Toen
in ons duurzame concept. We bufferen er alle warmte houtkachel opwekken, plus de warmte die we uit het
douchewater terugwinnen. Op het platte dak en de overstek – die als vaste zonwering dienst doet – ligt in
totaal 3.800 Wpiek pv (Solarnrg) waarmee we streven naar energieneutraal, al weten we dat over een jaar pas zeker.’
‘Met het vraaggestuurde (op CO2) Vent-O system me-
chanische ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer van Alusta beperken we in elk geval de energievraag voor ventilatie tot een minimum,’ vult Guus aan, ‘en
met de douche-wtw van Itho winnen we warmte terug
uit afvoerwater, zodat voor het douchen een kleiner
beroep op de boiler hoeft te worden gedaan. Verder
was vervuild, doordat een van de twee ventilatoren
bleek de sensor in het kanaal, die stof had gevangen, de boosdoener te zijn. Wij zagen dat eerder dan het
systeem zelf’, zegt hij met zichtbaar plezier over de slimheid van het energiemanagementsysteem.
‘De mogelijkheden van Plugwise voor de monitoring, aansturing en programmering zijn in feite onbegrensd. Ik kan het systeem bijvoorbeeld als stand-by
killer inzetten. Dit doe ik door Plugwise zo te programmeren dat wanneer het stopcontact waarop de televisie is aangesloten langer dan een half uur minder
dan 10 W verbruikt – het teken dat hij slechts stand-by staat – de stroomtoevoer wordt afgesloten.’
hebben we een Ecolution-ventilatiewarmtepomp van
Capillaire buisjes
woonhuis. En over een paar weken komt er nog een op
capillaire buisjes in het stucwerk in wanden, vloeren en
Inventum en een op hout gestookte cv-kachel in het pellets gestookte cv-kachel bij in het kantoor.’
In het pand is ook nog een centraal stofzuigersysteem met zeven aansluitpunten aanwezig. De toegepaste energiezuinige ledverlichting is geschakeld en gedimd op lichtsterkte en beweging.
Energiemanagement
Een energiemanagementsysteem van Plugwise meet en stuurt alle energiestromen. ‘De meetgegevens komen
terecht in overzichtelijke spreadsheets,’ legt Guus uit, ‘zodat per gewenste tijdeenheid en voor elk apparaat of
toestel exact inzichtelijk kan worden gemaakt wanneer de ventilatie-unit of de warmtepomp inkomt, hoeveel stroom de verlichting gebruikt et cetera.’
Om aan te geven hoeveel je met Plugwise kunt, haalt Guus een anekdote aan. ‘Via het energiemanage-
18
Intech E&I April ’12
Niet uniek, maar toch wel bijzonder is de toepassing van plafonds als warmteafgiftesysteem. Zo ligt de hele
beganegrondvloer vol met capillaire buisjes (BioClina)
die zijn weggewerkt in de egaline afwerklaag. Waar
het niet mogelijk was de buisjes in de vloer te plaatsen, zoals in de woonkeuken van het woongedeelte, zijn de
buisjes in het plafond verwerkt. Op andere plaatsen, zoals in de woonkamer, maar ook in een deel van het
kantoor, zijn de buisjes weer in de wand verwerkt. Volgens Guus zijn er geen zorgen over de temperatuur. ‘Het is ltv-verwarming die aan 25 – 30 °C genoeg heeft
om de vertrekken te kunnen verwarmen. Daardoor kan de zonne-energie optimaal worden benut.’
De veronderstelling dat capillaire buisjes beperkingen
opleveren als het gaat om het ophangen van schilderijen en dat wandmeubels de werking teniet doen, is
volgens Frans onjuist. ‘In de keuken was geen ruimte
21e-eeuws duurzaam vernuft achter jarentwintig-gevel
voor buisjes in de vloer of in de wand en hebben we voor matten in het gestucte plafond gekozen. Dat werkt ook prima, ontdekken we nu, dus dat lost al weer een hoop problemen op’, lacht hij.
Door de lusgewijze manier waarop de buisjes zijn
aangebracht is eventueel lek prikken volgens hem nog niet eens zo’n groot probleem. ‘Op de plaats van het lek maak je gewoon de muur open en sluit je die ene
lus af. Geen probleem, want er blijven voldoende meters over. En tijdens het stuken stonden de buisjes op
10 atmosfeer druk, zodat een eventuele lekkage direct
Een energiemanagementsysteem van Plugwise meet en stuurt alle energiestromen van stekkergebonden apparaten.
zichtbaar werd en kon worden gerepareerd.’
ken, dat door zijn speciale gelaagdheid in staat is het
Bewust dom
tuur te houden. Hierdoor hoeft niet steeds de gehele
Mochten de buisjes onvoldoende vermogen leveren tijdens erg koude perioden, dan gaat de op hout ge-
stookte cv-kachel in de woonkamer aan. Binnenkort
komt hier ook de op pellets gestookte cv-kachel in het kantoor bij. Beide kachels zijn aangesloten op het cv-circuit en zorgen voor aanvulling als de (ventilatie) lucht-waterwarmtepomp en de zonnecollectoren onvoldoende capaciteit leveren.
Dat brengt Frans tot de bekentenis dat zo nu en dan ‘bewust domme dingen’ zijn gedaan. ‘Wat we van
bovenste gedeelte van het vat op tapwatertemperainhoud op 60 °C te worden gehouden.’
Guus vertelt dat voor alle zekerheid een extra boilertje van 50 liter met een relatief klein vermogen van
650 W aan de installatie is toegevoegd. ’Dit voorraad-
apparaat van Inventum hangt naast het boilervat en kan in de winter bij lage temperaturen en/of piekvraag
even bijspringen. In de zomer wordt het apparaat
afgeschakeld. Overigens verwacht ik dat de op pellets gestookte kachel deze extra boiler overbodig maakt.’
tevoren wisten, was dat de combinatie van een ven-
Kachel met rioolaansluiting
systeem niet echt efficiënt is. Die warmtepomp haalt
was volgens Frans ook niet heel logisch. ‘Om te beginnen
tilatiewarmtepomp en een vraaggestuurd ventilatieimmers meer energie uit ventilatielucht naarmate er meer wordt geventileerd, terwijl met vraaggestuurde
ventilatie juist niet meer dan strikt noodzakelijk wordt geventileerd. Juist in de winter, wanneer er warmtevraag is, wil je niet extra ventileren. Die warmtepomp
draait dus maar hoogstens een paar uur per dag. Toch
hebben we dit gedaan, omdat wij de warmtepomp als extra opwarmer voor het Tisun-boilervat gebrui-
De keuze van de houtkachel in de woonkamer van Guus reageert hij bij warmtevraag traag op de thermostatische
regeling. Vervelender is dat bij een defecte circulatie-
pomp of bij stroomuitval het water in de circulatieleiding gaat koken, omdat het door de houtkachel verwarmde
water niet meer wordt rondgepompt. Dan kan de boel ontploffen. Dat hield in dat er een koelsysteem op moest worden aangesloten dat het water op het riool loost. En dus moest er een rioolaansluiting achter de kachel wor-
den gemaakt. Niet zo praktisch in een bestaand gebouw, zeker niet op de eerste verdieping. Maar omdat wij voor de renovatie het hele pand toch volledig hebben gestript, konden we deze aansluiting wel realiseren.’
‘Wat ook niet zo praktisch is,’ vult Guus aan ‘is dat
alle sensoren en circulatieleidingen naar de houtkachel
moeten worden aangelegd en dat de circulatiepomp binnen een straal van 5 m van de kachel moest worden
geplaatst. Er was dus geen sprake van dat de pomp in
een technische ruimte werd geïnstalleerd. Ik heb daarom in een kast in de woonkamer ruimte moeten maken. Het
heeft er wel toe geleid dat we in het kantoor voor een op pellets gestookte kachel hebben gekozen die bij overver-
hitting automatisch afslaat, en waarbij de pomp en het expansievat in het toestel zijn geïntegreerd.’ Het Sedumdak houdt de ruimten onder het dak koeler en verlaagt daardoor
<
de temperatuur van de pv-panelen die daardoor beter presteren.
Intech E&I April ’12
19
herhaalkop
Tijdens het project werd veel gevraagd van de creativi-
teit en het improvisatievermogen van vader en zoon. Frans: ‘De collector wilden we niet aan de Zuidkant
op het dak zetten, omdat de 60°-hoek waarin zij staat
– om juist in de winter zoveel mogelijk zon te vangen – een ongewenste schaduwwerking heeft op het erachter gelegen dakvlak, waardoor daar geen pv-panelen kunnen worden geplaatst.’ Dus staat de collector, die
twee 2 m hoog is, aan de voorkant. Guus: ‘We hebben daarbij echter wel op moeten letten dat we niet in een conflict met het Bouw- en Woningtoezicht zouden
geraken. De gemeente is zelfs nog komen kijken of we
de collector wel daadwerkelijk 2 m hadden verplaatst’, zegt hij lachend. ‘We zijn heel erg blij met de zonneboiler, want die is zelfs zo efficiënt dat de warmtepomp
pas in het uiterste geval aan gaat. In de sturing van de complete installatie heeft de warmtepomp de laatste
plek toegewezen gekregen, waardoor hij slechts maximaal drie uurtjes per dag draait.’
Opeenstapeling misbruikt
De opeenstapeling van duurzame installaties is in het geval van De Haas & Partners het gevolg van het experiment dat Guus en zijn vader wensten aan te gaan.
‘Ik zie in de bouw nogal eens dat een opeenstapeling wordt misbruikt om de
epc
omlaag te brengen. Zo is
er op zich niets mis met de douche-wtw die wij hier hebben toegepast. Je moet je echter wel afvragen hoe
rendabel die is als je relatief weinig doucht. Zo’n wtw levert meer rendement op als je langer doucht, maar langer douchen betekent daarentegen een hogere
warmtapwaterproductie. En dat is weer energieverspillend. Voor de epc-berekening maakt dat echter niet uit. Het zou nog het beste zijn als zoveel mogelijk personen
in een huishouden zo snel mogelijk kort achter elkaar douchen’, bedenkt hij ter plekke. ‘Overigens zou een flowmeter, die wij gaan gebruiken om de hoeveelhe-
den en de temperatuur van de waterstromen te meten en registreren, waardoor we de gebruikte GigaJoules voor de woning en het kantoor apart kunnen bemeteren, ook kunnen worden ingezet om de door fabrikan-
ten geschetste theoretische rendementen van douchewtw’s in de praktijk na te rekenen.’
Ook de keuze voor een op hout gestookte cv-kachel is misschien niet heel logisch, geeft Frans toe. Maar
omdat hij de derde stap van de Trias Energetica niet
wilde zetten, moest er een gasloze oplossing komen. ‘Het is misschien een relatief dure oplossing, maar
wel een waarmee we de laatste 15 procent resterende warmtevraag invullen.’ Volgens Guus zijn ook nog wel
andere opties overwogen, zoals een warmtepomp met bodemwisselaar. ‘Maar het was niet mogelijk met een
20
Intech K&S April ’12
De
sma
omvormers gesitueerd onder de zonnecollector
(links) zetten de zwakstroom van de pv-panelen op het dak
De toegepaste energiezuinige ledverlichting is geschakeld en gedimd op lichtsterkte en beweging.
om naar 220 V.
grondboor in de tuin komen en in de stoep een bron
aansturing per seizoen of zelfs per maand inprogram-
komt echter uit een bos hier in de buurt. Dat dan weer
door de thermostatische schakeling.’
slaan bleek voor de gemeente problematisch. Het hout wel,’ zegt hij triomfantelijk. ‘Want ook hier hebben we weer aan de CO2-footprint gedacht.’
Overigens zien beide heren houtkachels ook steeds
meer opduiken als oplossing in het Westen van het land, waar voorheen deze optie uitsluitend werd over-
wogen in dunner bevolkte delen van ons land. En over de terugverdientijd maakt Guus zich niet druk. ‘Zoveel duurder is hij nu ook weer niet. En een bijkomend leukigheidje is dat je meteen een open haard hebt, dat is
ook gewoon gezellig.’ Frans is op zijn beurt laconiek
over de meerinvestering van een op pellets gestookte kachel. ‘Met een meerinvestering van 1.500 euro ten opzichte van een op gas gestookte cv-ketel en een
rendement van meer dan 90 procent (ter vergelijking:
97 procent voor hr-ketel) en het oprakende gas, zie ik het met die terugverdientijd ook wel goed komen.’
Adaptieve woning
‘En we zijn nog niet uitgeleerd’, zegt Frans. ‘Hoe regel je
de warmtepomp bijvoorbeeld zodanig in dat hij precies ‘in’ komt als je hem nodig hebt? Wij hebben de automatische schakeling eruit gesloopt, hij werkt nu hand-
geschakeld. Pas als de temperatuur van het boilervat onder de 40 °C komt, komt hij in. Via Plugwise kunnen
meren, waardoor Plugwise uiteindelijk wordt overruled Frans kijkt al weer verder en ziet nóg meer mogelijkheden. ‘Het liefst wil ik een koppeling met het
knmi.
Waarom niet? De weersvoorspellingen zijn tegenwoordig zo accuraat dat ik er veel fiducie in heb dat
zo’n koppeling gaat werken. Nu sturen we nog op een
gemiddelde woning, een gemiddelde bewoner, een
gemiddeld CO2-gehalte en een gemiddelde gewenste
temperatuur. Ik zie in mijn toekomstdromen zelfs al een koppeling van het systeem aan een persoon met
zijn individuele kenmerken. In gedachten zie ik dan een mens met een armbandje of horloge met sensor.
Een andere versie van een koe met een oormerk’, zegt hij gekscherend. ‘Het huissysteem ziet dan dat ík binnenkom en stelt de verwarming af op mijn behoefte. Het zal minder warm worden dan wanneer Guus
binnenkomt, hij is slanker en heeft het eerder koud.
Daarentegen zal de verlichting op mijn bureau weer wel feller schijnen, omdat ik op mijn leeftijd meer licht nodig heb.’ Het lijkt misschien toekomstmuziek, maar
wel nabije toekomstmuziek, verwacht Frans, die met De Haas & Partners en een aantal kennisinstituten in opdracht van Agentschap
nl
zogeheten adaptieve woning.
onderzoek doet naar de
we dat zien. Vervolgens ontstaat een bepaald patroon
Vegetatiedak
Daardoor kunnen we in de toekomst de meest ideale
Van het platte dak werd nog 50 procent niet benut,
en kunnen we ons eigen referentiejaar ontwikkelen.
Recent is nog een element aan het project toegevoegd.
Intech K&S April ’12
21
>
21e-eeuws duurzaam vernuft achter jarentwintig-gevel
In het pand is een centraal stofzuigersysteem aanwezig
De Mastervolt omvormer in de technische ruimte op de eerste
met zeven aansluitpunten en een luchtafvoer rechtstreeks
verdieping zet de zwakstroom van de twee pv-panelen in de
naar buiten.
vaste zonwering aan de achterzijde van het pand om naar 220 V.
inmiddels is dat deel tot een vegetatiedak omgetoverd.
omgang met de natuur kost dus geld, maar voor mij
microklimaat en in de zomer houdt het ruimten onder
mag geld kosten. Je betaalt toch ook grof geld voor een
‘Daarmee houden we vocht vast. Dat is goed voor het het dak koeler, doordat de instralingswarmte van de
zon eerst voor vochtverdamping wordt gebruikt. Omdat
het dak minder warm wordt, daalt ook de temperatuur van de pv-panelen, waardoor die beter gaan presteren.
Daarnaast filtert de vegetatie schadelijke fijnstoffen uit de lucht en dient het als buffer voor hemelwater,
waardoor bij heftige regenbuien minder snel of hele-
maal geen overstort van ongezuiverd rioolwater bij de rioolwaterzuivering plaatsvindt. Vooral in stedelijke gebieden met veel verharding is dat van belang.’
Leergeld
Een ding is duidelijk, vader en zoon De Haas zullen niet eerder rusten dan dat hun pand 100 procent is
ingeregeld en optimaal wordt aangestuurd. Daarnaast zullen de resultaten van de extra inzichten die voortkomen uit de soms experimentele oplossingen waar-
voor zij hebben gekozen, zeker beroepshalve worden gebruikt. Daarom is het volgens Frans ook niet zo erg
als het eventueel nog wat geld kost. ‘Leergeld noem
ik dat. Het is onvermijdelijk, maar wij geloven in de haalbaarheid van duurzame installatie-oplossingen. Wij zijn er bovendien van overtuigd dat er ook geen
andere keuze is dan het vinden van oplossingen voor
een probleem waar we hoe dan ook vroeg of laat voor komen te staan, namelijk de uitputting van fossiele
brandstoffen en natuurlijke grondstoffen. Een goede
22
Intech K&S April ’12
is een milieuvriendelijke woning ook kwaliteit. En dat
mooie nieuwe bank? Die kost ook geld en je verdient
het zeker niet terug. Dat zou met duurzame installaties nog weleens eerder kunnen gaan gebeuren dan je denkt. En ik ben echt niet de enige die er zo over
denkt. Je ziet steeds vaker op grote kantoren dat aan
de buitenkant de labelscore hangt. ‘Ons gebouw heeft
energielabel A’, zie je dan. Alleen moeten we nu wel doorpakken om de vele duurzame oplossingen op een
goede samenhangende manier in de praktijk toe te passen. De nieuwbouw ligt op zijn gat, dus de aanpak
van de bestaande bouw wordt steeds belangrijker. De convenanten die zijn afgesloten, zoals het Lente-
akkoord en ‘Meer Met Minder’, geven aan dat de noodzaak ook door steeds meer partijen wordt gezien.’
<
