Inleiding: Bijbelse kunst

2/02/2011

Lied van Lot door Ellen De Boeck Praktijklector Faculteit Godgeleerdheid K.U.Leuven

Lied van God Lied van Ruth Lied van Lea Lied van Prediker Lied van Job Lied van Noach Lied van Magdalena Lied van de duivel Lied van Judas Lied van de moeder Lied van Petrus Lied van David Lied van Johannes Lied van Elia

Met Stef Bos naar de godsdienstles?

Inleiding: Bijbelse kunst In de wereld van de kunst zien we een nieuwe belangstelling voor religie & Bijbel Verscheiden gedaanten: van seculier tot heilig, van bespottend tot aanbiddend, van ongelovig tot gelovig, van traditioneel tot vernieuwend, van deconstructie tot gerecontextualiseerde Bijbelse kunst In een Ander Licht, een recent verschenen muziekalbum van Stef Bos (november 2009), volledig Bijbels geïnspireerd, is van deze tendens een sterk voorbeeld

Het project ‘In een ander licht’ - Project ter gelegenheid van het 85-jarige jubileum van de NCRV - Vraag: 12 liederen rond Bijbelfiguren - Eerste impulsieve antwoord:“Ja” - “Maar0” Voorwaarde tot “vrijheid” - Samen met het Metropole Orkest - Kan gezien worden als een vervolg op andere bijbelgerelateerde jubileumprojecten - Een eenmalig radioprogramma - Breder uitgegroeid tot een concert, drie radio-en televisieprogramma’s, een website met een dagboek van Stef Bos en een CD (2009), een DVD (2010) en een demoCD (2010).

1

2/02/2011

Stef Bos - Sterk godsdienstige opvoeding - Broer is godsdienstleraar in Nederland - Als protestant opgevoed met het woord; ‘man van het woord’ - Theater paste niet in morele opvoeding, vader ontevreden met deze keuze (na diploma lerarenopleiding) - Naar Antwerpen, Studio Herman Teirlinck, op zoek naar ‘het beeld’ - Leuze: “Werken in het zweet uwes aanschijns” - Liefhebber van poëzie, literatuur (Hans Andreus, “meester Pompelmoes”) - Muzikale carrière: noemt zich een laatbloeier, rustiger geworden van stijl (cf. eerste versie van ‘papa’ en huidige versie)

“In een ander licht” Keuze titel - Oorspronkelijke titel: ‘De twaalf bevlogenen’ - Vanuit het lied van Mozes: ‘Onbereikbaar dichtbij’ - ‘lied van Mozes’ en ‘lied van David’ cf. bijbelteksten - Door het lied van Ruth: nieuwe schrijfstijl - “In een ander licht” Keuze personages - Niet enkel geloofshelden zoals Mozes, Elia,0 - Menselijke kant van verschillende figuren - Intuïtieve keuze - Imaginaire beelden kindertijd - Kunstbibliotheek Oude Testament en Nieuwe Testament - Kinderbijbel - Zuid-Afrikaanse vertaling Bijbel

Inspiratie in de Bijbelse kunst

Albrecht Dürer, Lot en zijn dochters vluchten uit Sodom, 1498.

2

2/02/2011

Inspiratie in de Bijbelse kunst

Michelangelo, De zondvloed, 1508-12 (Rome, Vaticaan, Sixtijnse kapel).

Inspiratie in de Bijbelse kunst

Rembrandt, David speelt de harp voor koning Saul, 1629-30.

Inspiratie in de Bijbelse kunst

William Blake, Het rouwbeklag van Job, 1786.

Albrecht Dürer, Job en zijn vrouw, 1503.

3

2/02/2011

Inspiratie in de Bijbelse kunst

Rogier van der Weyden, De kruisafneming, 1439-43

Inspiratie in de Bijbelse kunst Michelangelo, Pièta, 1498-99.

“In een ander licht” Doelen voor zichzelf - Iets teruggeven aan zijn gelovige ouders (moeder overleden) - Iets maken rond zijn oorsprong, waar hij vandaan komt cultuur begrijpen (Bijbel als cultuurboek) om zichzelf te begrijpen

Doelen met het project - Bijbelfiguren “In een ander licht” plaatsen - Belichting menselijke kant - Enerzijds band met Bijbelse oorsprong/tekst - Anderzijds vrije associaties - Bijbelse figuren als karakters van alle tijden - Momenten van het leven van deze figuren vastleggen in taal en muziek - Geen exegese of proberen uit te leggen - Narrativiteit, terug naar de verhalen - Refereren aan eigen (christelijke) opvoeding (cf. De Bijbel Cultureel) - Verbinding met Oosterse religies (cf. De Bijbel Cultureel)

4

2/02/2011

De Bijbel “in een ander licht” -

Bijbelse vertolking door een muzikant

-

Hermeneutiek, interpretatie

-

Wat is de (Bijbelse) boodschap van het lied?

-

Op welke bijbelpassage(s) is het lied gebaseerd?

-

Is de inhoud hetzelfde?

-

Welke elementen zijn nieuw? Welk accent wordt er gelegd?

⇒ Interpretatie van de zanger van de Bijbelse boodschap

Marlene Dumas, Magdalena

1. Mogelijkheid tot werken met meerdere interpretaties van verschillende kunstenaren 2. Ook de Bijbelteksten zélf als interpretaties van gebeurtenissen, personen, belangrijke momenten uit het verleden Vanuit het Nieuwe Testament is dit het duidelijkst met 4 verschillende evangelies

Kritische punten 1. vanuit het Bijbelse genre -Weinig concrete informatie rond Bijbelfiguren -Er is geen volledige en adequate presentatie van bijbelfiguren mogelijk -Reeds de Bijbeltekst zelf is een interpretatie van een Bijbelfiguur 2. vanuit de muzische wereld -Wetten van het schrijven van liedteksten zijn anders dan deze van Bijbelteksten (liederen die te nauw aansloten bij de Bijbelteksten zijn ook afgevallen) 3. vanuit de theologie -Er worden voorstellingen (van God, Jezus, de Duivel, en andere personages) gekozen ten koste van andere voorstellingen elders in de Bijbel. -Eerlijk en volledig beeld van de Bijbelfiguren?

Bijbel hertalen Focus op het “nu” Hedendaagse figuren van vlees en bloed Evenwicht tussen Bijbelse elementen en hedendaagse elementen

Wordt betekenis verrijkt of gecorrumpeerd? Toevoegingen aan de Bijbelse verhaaldraad ⇒ Dit is niet nieuw, cf. Targums (Aramees)

1. Kansen tot dialoog met bijbel 2. Gevaar van onvoorzichtigheid en betekenisverschuiving

5

2/02/2011

Verrijkend of corrumperend? Verschillende reacties: 1. Model van de ontwijking Liederen zijn niet christelijk en dus luister ik er niet naar 2. Model van de voorzichtigheid Kritisch voor mogelijke betekenisverschuivingen 3. Model van de dialoog Goede dialoog met liederen, kritisch wanneer noodzakelijk (cf. vrienden) 4. Model van de toe-eigening Liederen kunnen geloofsbeleving verrijken, verbreden Ze krijgen een plaats, maar ze zijn ook beperkt 5. Model van de goddelijke ontmoeting Godsopenbaring; de werkelijkheid komt ‘in een ander licht’ te staan

Toeschouwers Bijbelse hertalingen 1. Toeschouwers met grondige Bijbelkennis (godsdienstwetenschappers) •

Alert voor verwarring van de Bijbel met buiten-Bijbelse elementen

•

Dialoog en kritische houding t.a.v. afwijkingen (voorzichtigheid, afwijzing)

•

Nieuwe invalshoek, nieuwe interpretatiewijze

•

Geschoolde Bijbelkenners zijn belangrijk om relativisme tegen te gaan

2. Toeschouwers met elementaire Bijbelkennis (leerlingen) •

Gemakkelijkst aanspreekbaar voor nieuwe representaties

•

Kwetsbare groep

•

Gevaar voor betekenisverschuiving

Toeschouwers Bijbelse hertalingen 3. Toeschouwers met geen Bijbelkennis Gevaar: interpretatie van Stef Bos als enige voorstellingswijze zien •

Verschil niet zien tussen oorspronkelijke Bijbelteksten en nieuwe interpretaties

•

Verband met de Bijbel niet zien “Na afloop van een concert in België kwam er een jongen naar me toe, die zei: ‘Mooie liedjes, maar wat hebben ze met de Bijbel te maken?’ Hij was nieuwsgierig geworden naar de Bijbel, en dat vond ik mooi. Maar dat is de verdienste van het boek zelf en niet van mij.”

6

2/02/2011

De bril van Stef Bos op de Bijbel “Ik vond het een geweldige idee omdat de Bijbel, of je nu gelooft of niet, een belangrijk geschrift is voor onze westerse cultuur en altijd een inspiratie is geweest voor veel kunstenaars. Ik ben zelf ook met de Bijbel grootgebracht op een manier die niet dwingend was waardoor ik nooit het kind met het badwater heb weggegooid. Voor mijzelf zie ik het als één van de boeken die het collectief onderbewustzijn van de mens vertegenwoordigen0 een boek waarin “de Mythes”, zoals Joseph Campell ze beschrijft, een grote rol spelen. Een boek ook dat nog lang niet af is0 er zou nog zoveel poëzie in opgenomen moeten worden want daar wringt bij mij wel de schoen met de Bijbel0 alsof de goddelijke inspiratie 2000 jaar geleden opeens gestopt is.”

PKG-profiel van Stef Bos

PKG-profiel van Stef Bos

7

2/02/2011

PKG-profiel Stef Bos

PKG profiel Stef Bos - Sterk besef van de levensbeschouwelijke en religieuze pluraliteit - Relativistische houding (contingentie van het bestaan) - Aarzelend, post-kritisch christelijk geloofsverstaan (symbolisch begrepen) - Zal zijn persoonlijke (post-)christelijke gevoeligheid niet als beslissend naar voren schuiven. - Samenhang met een kritische (en wantrouwige) houding ten opzichte van elk letterlijk, orthodox geloofsverstaan - Externe geloofskritiek, gedreven door een zeer duidelijke afwijzing van de geslotenheid en intolerantie van een letterlijk geloofsverstaan - Geloven en geloofsovergave is moeilijk, omdat iedere uitdrukking of bevestiging daarvan mogelijk verdacht of vatbaar voor geslotenheid is.

De 12 liederen… of eigenlijk 16 De 12 liederen Lied van Lot: ruïnes en spoken Lied van God: wat ik niet ben Lied van Ruth: my land is jou land Lied van Lea: wat doe ik hier nog Lied van Prediker: alles is lucht Lied van Job: nulpunt Lied van Noach: de ark Lied van Maria Magdalena: zoals licht Lied van Christus en de duivel: duel Lied van Jezus en Judas: de judaskus Lied van de moeder: pietà Lied van Petrus: vlees en bloed

Eigenlijk 16 liederenC Lied van David – te dicht bij de Bijbel Lied van Elia – muziek en tekst pasten niet goed bij elkaar Lied van Johannes – totaal ander genre dan andere liederen Lied van Mozes

8

2/02/2011

Gelaagdheid van de teksten 1. Bijbelse laag - Bijbel opgevat als cultuurboek - Boek vol verhalen van mensen die worstelen met herkenbare thema’s en gevoelens 2. Menselijke laag, thema: ‘Mens van vlees en bloed’ (de Bijbel in een ander licht) 3. Autobiografische of persoonlijke laag 4. Soms ook connectie met andere levensbeschouwingen (in het bijzonder het boeddhisme, het taoïsme)

Lied van Petrus, Vlees en bloed Bijbel: “Hij zei: Kom! Petrus stapte uit de boot en liep over het water naar Jezus toe. Maar toen hij voelde hoe sterk de wind was, werd hij bang.” Stef Bos: - “Mijn held”. Zelfherkenning (autobiografisch). - “Ik zal u nooit verraden” en nog uur later is dit gebeurd - Visuele voorstelling als Esau-figuur: een behaarde, onbeholpen man, met een verschrikkelijk goed hart, een mens optima forma. - Achteraf gezien: overkoepelend lied - Allemaal mensen van vlees en bloed. - “Neem me zoals ik ben, ik doe mijn best, maar ik maak ook kemels van fouten”. Thema: de kleinheid van de mens, ‘falen’, in de mooie zin van het woord

Lied van Petrus, vlees en bloed • Opletten voor MONO-correlatie tussen liederen en Bijbelse boodschap! • De liederen brengen ons niet automatisch bij de Bijbelse boodschap, er is niet slechts één interpretatiewijze • De liederen zijn géén rechtstreekse vertaling van de Bijbelse teksten Monocorrelatie wordt vermeden wanneer de leerkracht bewust is en ook leerlingen bewust maakt van het feit dat: 1. Stef Bos ‘maar’ een interpretatie geeft van de Bijbelteksten 2. Stef Bos niet de enige mogelijke interpretatie geeft van de Bijbeltekst 3. De Bijbeltekst zelf ‘slechts’ een interpretatie is van de Godsontmoeting. 4. In bepaalde opzichten Stef Bos ook de boodschap van de Bijbel met zijn interpretatie verrijkt en verdraait tegelijk! 5. Wanneer leerlingen ook zelf uitgenodigd worden om zelf de tekst interpretatief op te nemen.

9

2/02/2011

Lied van Petrus, Vlees en bloed Ik ben een man van lucht en van water Ik ben een ster Die verschijnt en verdwijnt Zanger van de grote gebaren Die soms een ander zou willen zijn Ik heb mijn huis en mijn haard verlaten Wie ik liefhad nog één keer gekust De veilige haven verlaten En ik wist ik kom hier nooit meer terug Want beter een oorlog Dan gewapende vrede Beter opzoek gaan Dan altijd gewacht Beter gevallen Dan nooit gesprongen En beter de liefde verloren Dan nooit liefgehad

Maar ik weet soms niet meer Wat mijn woorden nog waard zijn Weet soms niet meer Wat ik hier zoek Ik struikel en val Ik sta op en ga verder Ik ben een mens Van vlees en bloed [0] En ik heb meer beloofd Dan ik waar kon maken Heb getwijfeld en heb soms Mijn dromen verraden Een vriend laten vallen Mezelf vervloekt Want ik ben een mens Ik ben een mens Van vlees en van bloed

Lied van Petrus, vlees en bloed - Petrus kijkt terug op het leven dat hij achter gelaten heeft om Jezus te volgen. - Petrus ervaart zijn eigen falen omdat hij Jezus heeft verraden (“mijn dromen verraden/een vriend laten vallen”). - Het leiderschap van de kerk, Petrus als rots van de Kerk (Joh 21,17), ontbreekt in het lied
Beeld van de falende Petrus ⇒Verrijking? ⇒Verdraaiing?

Daagt het te mooie beeld uit van het heiligenleven van Petrus die de Katholieke Kerk later zou erkennen als de eerste stedehouder van Christus.

Verdere reflectie… Lied van Simon? “Het lied van Simon”? De namen van Simon en Petrus zijn verwisselbaar in de evangelies Simons naamwisseling in Petrus kan aantonen dat Petrus heel erg de man was waarvoor Simon hard moest vechten om deze te zijn, niet altijd met succes. Simon, die de feilbare man ‘van vlees en bloed’ was, worstelde zijn hele leven om de naam Petrus waard te zijn die zijn Heer, en vriend, hem gegeven had. Dr. E. Nathan

10

2/02/2011

Lied van God, Wat ik niet ben Bijbel: “Ik ben die ik ben” (Exodus 3, 14) Noot: Twee verschillende versies: “In een ander licht” & “Demo”

Stef Bos: “Nu kijkt hij over mijn schouders mee”. Of je nu wel of niet gelooft doet er niet eens toe, maar als je een lied schrijft over het opperwezen kun je je er nooit gemakkelijk vanaf maken. In eerste instantie wilde ik die buiten beschouwing laten, er geen lied over maken. Maar op een nacht lag ik op bed en schoot de zin door mijn hoofd, bijna van boven gegeven: “Er is te veel van mij gemaakt dat ik helemaal niet ben”. Dat is de kernzin en toen wist ik eigenlijk al dat de rest er was, want als je kern hebt – en dan wordt liedjes schrijven ook een ambacht – moet je proberen daarrond te bouwen zodat het spannend blijft. Ik dacht ook: God is eigenlijk een beroemdheid waarvan iedereen een beeld heeft, maar niemand weet nog hoe menselijk hij is. Ik kom uit een nest met het idee dat we de essentie niet weten. Dat is voor mij ook zo: je kan liedjes schrijven maar hét zeggen wat je zou willen zeggen in het diepst van je hart zal je nooit kunnen, maar proberen is misschien wel het mooiste wat er is. Wanneer wij als mensen de pretentie hebben om (een) God uit te leggen, gaat het eigenlijk meer over ons dan over de godheid.

Lied van God, Wat ik niet ben Nu ik terugkijk op mijn leven Met nog een eeuwigheid te gaan En ik zie wat voor ellende Zich heeft voltrokken in mijn naam Verlang ik terug naar het begin Toen ik door niemand werd herkend Want er wordt veel van mij gemaakt Wat ik helemaal niet ben 0

Ik ben de liefde wordt gezegd Gewapend tot de tanden De pispaal voor de een De richtlijn voor de ander Ik voel me eenzaam en onzichtbaar Al ben ik ook bekend Er is teveel van mij gemaakt Wat ik helemaal niet ben Ik zal u zeggen wie ik ben

Als ik alles moet geloven Wat er van mij wordt gezegd Ben ik heiliger dan heilig En slechter dan slecht Ik ben een speelbal In de verbeelding van de mens Ze maken iets van mij Wat ik meestal niet ben 0

Ik ben de wolken en de wind Het vuur dat eeuwig brand Ik ben de stroming De zee Ik ben het grenzeloze land Onvoorspelbaar Ik ben niet wat je denkt Er is teveel van mij gemaakt Wat ik helemaal niet ben

Lied van God, Wat ik niet ben Thema: Godsbeelden (God volgens Stef Bos), misbruik van God, God in verschillende religies, Godsconcepten, negatieve theologie,0 Autobiografisch: eigen ervaringen met bekend zijn en toch niet gekend zijn

11

2/02/2011

Lied van Prediker, Alles is lucht Bijbel: “Voor alles wat er gebeurt, is er een uur, een tijd voor alles wat er is onder de hemel.” (Prediker 3,1) Thema: zin van het leven, vergankelijkheid, de tijd - De wereld door de bril van het boek Prediker - Essentie van het boek als volgt samengevat in het lied: “alles verandert voortdurend en kan altijd vanuit meerdere perspectieven bekeken worden, en daarom leent de wereld zich niet tot grote woorden over ‘waarheid’.” - Vertaling Hebreeuwse HEBEL: ‘alles is lucht’ (NBV). Recente tendens in de exegese van Prediker metaforische betekenis van dit woord benadrukken Net zoals een mens geen greep kan krijgen op de lucht, zo zal hij/zij er nooit in slagen om de diepere betekenis te doorgronden van een leven dat bol staat van de tegenstellingen. - Verband met het Taoïsme - Géén van de talloze wijsheidsinstructies en spreuken in het lied

Lied van Prediker, Alles is lucht De auteur houdt de lezer de spiegel van zijn/haar menselijkheid voor door aldoor te wijzen: (1) op de beperktheden van het mens-zijn maar tegelijkertijd geeft hij aan (2) dat het leven van de mens ‘onder de zon’ heel wat mogelijkheden tot genieten biedt.

1. Leerlingen de liedtekst te laten vergelijken met de betreffende passages uit de Bijbel: Er is een tijd van verliezen Er is een tijd van vertrouwen Er is een tijd van verlangen Er is een tijd van vergeten Er is een tijd van vergeven Er is een tijd voor alles En alles is lucht

Lied van Prediker, Alles is lucht Ook nieuwe elementen in het lied (Tao; Fernando Pessoa) Vbn. Er zijn altijd twee kanten Ware woorden zijn niet mooi Mooie woorden zijn niet waar Groei naar het licht En klim langs de stralen naar de hemel omhoog

2. Aspect van mogelijkheden tot genieten, blijft onderbelicht in het lied Ook één of meerdere passages uit het boek zelf lezen ter aanvulling op het lied Vbn. de verwerping van het leven na de dood die resulteert in een oproep om de dag te plukken (Pr 9,1-10), of de uitdrukkelijke aanmaning om te genieten van een leven waarin er meer dan voldoende donkere dagen zullen zijn (Pr 11,7-10)

12

2/02/2011

Lied van Maria Magdalena, Zoals Licht Bijbel: “Houd me niet vast, zei Jezus, ik ben nog niet opgestegen naar de Vader.” Thema: Verlies van een geliefde, onsterfelijke liefde Stef Bos: - Liefdeslied, voorbij het fysieke of de erotiek. - Dat iemand iets wezenlijk in jouw leven heeft betekend. - Relatie interesseert mij eigenlijk niet, want dat is een platter niveau. - Bij Christus haar waarde teruggevonden. - Grondlegging van liefde: dat je elkaar niet alleen respecteert, maar ook iets toevoegt aan elkaar. Als je dat in een verhouding kunt bereiken, dan praat je over liefde.

Lied van Maria Magdalena, Zoals Licht - Ontmoeting van Jezus en Maria Magdalena -Jezus roept Maria en zij geeft te kennen dat zij hem herkent -Jezus zegt tegen Maria: “Raak Me niet aan (“Noli me tangere”), -want ik ben nog niet opgestegen naar de Vader” (Johannes 20,17). - Liefdeslied” van Maria in zes strofen, geadresseerd aan Jezus. Jezus door de ogen van Maria Magdalena, de vrouw die hem beminde. - Eerste strofe: Maria vertelt hoe ze Jezus ontmoette en hij haar uitdaagde “opnieuw te beginnen” door “recht uit het hart” te leven. - Tweede strofe: Jezus als iemand die de wereld benaderde met verwondering, openheid, trouw aan dromen, liefde voor iedereen. Hij leerde Maria verbondenheid en gemeenschap (“Jij liet mij zien / Dat samen bestaat”). - Derde strofe: Maria Magdalena vertelt dat Jezus haar bevrijdde. Met de woorden “Maar jij vloog te hoog / Te dichtbij de zon” maakt Maria een allusie op het tragische einde van Jezus’ leven. => Geen verwijzing naar Bijbelse teksten.

Lied van Maria Magdalena, Zoals Licht ⇒Interview: “Maria Magdalena heeft bij Jezus haar waarde teruggevonden”. Vooronderstelling: Maria als prostituee voor haar ontmoeting met Jezus? -Vierde strofe: Maria Magdalena na de dood van Jezus. Een zekere afstand van Jezus:“De sporen vervagen”, maar door “onzichtbare armen” vastgehouden. => Dit is het omgekeerde van Johannes 20,17 Jezus aan Maria Magdalena verbiedt hem vast te houden. In de volgende zin in de vierde strofe verschuift het perspectief iets meer in de richting van Johannes 20,17: “Het wordt tijd om jou los te laten”. Ook de laatste twee regels “Sluit je ogen” en “slaap zacht” die omwille van de herhaling de klemtoon dragen, zijn verwarrend. Figuurlijke betekenis: Bereidheid om Jezus los te laten en hem ook in haar herinnering te laten sterven? - De vijfde strofe (als zesde strofe letterlijk herhaald) is een reflectie van Maria Magdalena over de (unieke) betekenis van Jezus voor haar na zijn dood. (“Ik heb niemand gekend”). Maria Magdalena voelt zich door hem ontwapend en “verwond”. Als iemand zou denken dat dit negatief bedoeld is, dan wordt dit in de afsluitende zin gecorrigeerd: “Maar het was goed / Dat jij bestond”.

13

2/02/2011

Lied van Maria Magdalena, Zoals Licht -

Liefdeslied: uitdrukking dat liefde tussen twee mensen betekent dat mensen wezenlijk iets voor elkaar betekenen, dat er wezenlijk iets aan de koers van hun leven verandert in de ontmoeting met elkaar.

Deze doelstelling van Stef Bos is op een krachtige wijze gerealiseerd in het lied. - Weinig verband met Johannes 20,11-18, ondanks de allusie op het vasthouden. - De openheid naar de toekomst, naar het leven na de dood (cf. Johannes) wordt in de tekst van Stef Bos gereduceerd tot een vage herinnering aan en een grote waardering van wie Jezus was. - In het Johanneïsche verhaal richt Jezus door de befaamde woorden “Raak Mij niet aan” (of Houd Mij niet vast) de aandacht van zich weg tot God, zijn Vader. “Ik stijg op naar mijn Vader en jullie Vader, naar mijn God en jullie God” (20,17). Door zijn dood, verrijzenis en hemelvaart opent Jezus de toegang tot zijn God en Vader voor iedereen.
In het hedendaagse lied van Stef Bos is God de grote afwezige.

Lied van Christus en de Duivel, Duel Bijbel: “Daarna werd Jezus door de Geest meegevoerd naar de woestijn om door de duivel te worden beproefd”. - De duivel komt voor in 39 verzen van de Bijbel - Associaties met jaloezie, dood (Wijsheid 2, 24); op de proef stellen (Mt 4,1;5;8, Lc 4,2;3;5;6;9;13); de vijand (Mt 13,39); het eeuwige vuur (Mt 25, 41); macht (Hnd 10,38); bedrieger, Oplichter (Hnd 13,10); valstrik (2Tim 2,26), heerser over de dood (Hebr 2,14), 0

Gustave Doré, De verzoeking van Jezus door de duivel

- Ook Jezus ‘op de proef gesteld’ door de duivel. - Mt en Lc: Jezus veertig dagen in de woestijn; verleidingen van de duivel Jezus heeft grote honger en de duivel biedt eten aan: stenen kunnen brood worden. Ook alle macht en roem kan van Jezus worden, en Engelen zullen hem dragen. - Jezus is de duivel telkens te slim af met zijn antwoord en de duivel ging voor een tijd bij hem vandaan.

Lied van Christus en de Duivel, Duel Thema: het kwaad, duivel, diabolisering,C Uitgangspunt van het lied, bijbelvers: “Daarna werd Jezus door de Geest meegevoerd naar de woestijn om door de duivel te worden beproefd”. - Standpunt van Jezus, of beter, Christus (!), - Daagt de duivel uit voor een duel. - Muziek suggereert een fysiek schermen met een sabel of een zwaard. Kille sfeerschepping in het begin van het lied (het is nacht, koud, de noorderwind waait) en de duivel heeft een (vaag) gezicht gekregen (marmerbleek met stalen holle ogen) dat beschreven wordt als ‘onzichtbaar in het donker’, wat erop wijst dat de duivel de mens kan verrassen. Plots wordt ook de kwetsbaarheid van Jezus duidelijk: de duivel heeft hem slag na slag verslagen, maar niet definitief, niet volledig. Jezus vraagt om een ultieme confrontatie. Jezus kent de sterkte van de duivel: oorlog, dood en tijd en het risico dat hij alles kwijt raakt. Het is jij of ik!

14

2/02/2011

Lied van Christus en de Duivel, Duel Maar dan komt in de laatste strofe de grote wende, een echte verrassing, de climax: Misschien ben jij een deel van mij De keerzij van het licht Maar laat je zien Kom uit het donker En toon Jouw marmerbleek gezicht

- De duivel is geen persoon, maar de ommezijde van het licht. - Het kwaad is geen uitwendig iets, het is een deel van ieder van ons. - Het ego, de verleiding van ijdelheid, etc. - Het kwaad is daarmee géén eigenschap van bepaalde wezens, maar verbonden aan ons mens-zijn zelf, een permanente uitdaging aan elk van ons gesteld, ook aan Jezus.

Lied van Christus en de Duivel, Duel Stef Bos bedoelde met dit lied goed en kwaad precies niet tegenover elkaar te plaatsen als twee tegenstrijdige krachten. Hij zegt hierover het volgende: “Ik vind het heel gevaarlijk om iemand als Adolf Hitler te diaboliseren en daar een duivel van te maken, want het was ook een mens. We moeten juist zo’n figuur leren verstaan en kijken waarom het zo’n waanzinnige geworden is en hem niet dadelijk afschrijven als duivels, want dan komt de duivel pas naar boven als mensen denken dat hij aan hun kant zit”.

Stef Bos over Christus en het boeddhisme Lied van Maria Magdalena: “ik wilde via haar ogen de verlichte kant van Christus laten zien. Zijn boeddhistische levensvisie die altijd terugkomt op de liefde als drijvende kracht.” Lied van Christus en de Duivel: “De persoon van Christus zie ik als een Sidharta, iemand die het morele niemandsland durft binnen te gaan0 zichzelf ziet als de poort naar een bewustzijn dat verder gaat dan de banaliteit van het ego. Waarom vergelijk je in het boekje bij de CD de levenswijze van Christus met het boeddhisme? Stef Bos: Omdat Christus in dezelfde lijn als Bhoedda kijkt naar de wereld0 Met liefde. Verder zijn er natuurlijk veel overeenkomsten in de levensfilosofie0 wat gij niet wilt dat u geschied doe dat ook de ander niet, onderdrukking van begeerte, et cetera. Cf. De Bijbel cultureel

15

2/02/2011

Lied van Lea, Wat doe ik hier nog Bijbel: “Lea’s ogen hadden geen glans maar Rachel was mooi en aantrekkelijk” (Genesis 29,17) - ongewenste echtgenote in een ‘gearrangeerd’ huwelijk. “Vanaf de eerste dag heb jij je rug gekeerd”. - jaren “leven ze langs elkaar, al lijkt het ook van buitenaf dat ze nog samengaan”: zes zonen kunnen geen liefde opwekken. - Vraag van Lea in het lied van Stef Bos: Wat doe ik hier nog?: “er is hier niets meer, maar we blijven bij elkaar”. “Ik moet hier weg. Ik moet gaan”, -Maar Lea is gebleven,0 tot het einde, tot de volgende zoon, tot een zevende kind, de dochter die later verkracht wordt0 -Waarom bleef ze? Om de lieve vrede, of om de kinderen, of om ik weet niet wat de anderen er van vinden, of om de angst om te verliezen, maar niet om de liefde - Lea’s onpeilbare verdriet of gelaten berusting?

Lied van Lea, Wat doe ik hier nog Stef Bos: Idee lied van Jacob (aartsvader van Israël) - Herlezen verhaal hoe hij zijn broer belazert en zijn vader belazert - Bij zijn oom wil hij Rachel wil hebben en wordt hij zelf door zijn oom belazerd als hij Lea, de oudste lelijke dochter, krijgt. - Je zult Lea maar zijn. Sympathie voor Lea. Thema: uithuwelijken, bedrog, vreemdgaan, relaties,C Idee rond gearrangeerde huwelijken of een situatie waarbij je denkt dat je voor de maatschappij bij deze vrouw of man moet blijven, maar dat je jezelf totaal ondergraaft.

Lied van Job, Nulpunt Bijbel: “Op een dag kwamen de hemelbewoners hun opwachting maken bij de Heer, ook Satan bevond zich onder hen.” (Job 1,7) -Stef Bos: “Ieder mens beleeft momenten waarop -de wereld lijkt in te storten, waarop je alles verliest. Toch blijken dat achteraf de meest louterende ogenblikken te zijn als je erdoorheen komt. Daarna leer je het leven beter kennen.” -Baseert zich niet op filosofische dialogen tussen Job en zijn vrienden die het grootste deel van het boek uitmaken, -Baseert zich op het inleidende deel van het boek, waarin Job alles verliest en alleen achterblijft. - We horen in het lied een Job aan het woord die alles is verloren - 9 strijkers en een trombone en in de trombone zit Job

16

2/02/2011

Lied van Job, Nulpunt Nu ik alles heb verloren En de stilte mij verwacht En ik mijzelf heb teruggevonden Daar waar ik dacht dat ik niet was

Nu ik zie hoe op het nulpunt Ik door de leegte wordt gered En verbaast ben hoeveel liefde Zich altijd weer naar buiten vecht

Nu ik alles los moet laten En het donker mij omarmd Alle grond is weggeslagen Moe gevochten en gestrand Sta ik in de open vlakte Weet niet wat nog te geloven En ik heb niets meer te verliezen Dus ik geef me beter over 0

Lied van Job, Nulpunt Autobiografisch element: -Moeder: “Als je bij het zwemmen in een draaikolk terechtkomt, moet je je niet verzetten maar je overgeven en dan kom je er in het diepste punt vanzelf weer uit.” - Dit beeld komt ook in zijn lied terug Het nulpunt, de leegte: = plek waar alles alleen maar beter kan worden = hoopvolle boodschap, = overgeven aan wat je overstijgt. Hoe anders klinkt de Job van het Bijbelboek! Job vervloekt de dag waarop hij is geboren, en gaat vervolgens flink tekeer tegen de vrienden. Job houdt zijn onschuld staande en deinst er zelfs niet voor terug God zelf voor het gerecht te dagen.

Lied van Job, Nulpunt Zoals een bekend exegeet ooit zei: “In het boek Job is God zelf problematisch geworden.” Godbeeld: Stef Bos ziet God niet als iemand die aan de knoppen van de werkelijkheid zit en aan ieder zijn eigen loon geeft, straf of zegen. Wat Stef Bos echter tegelijk wel mist, is een God tot wie je je kan richten. Het verschil in taal: Bijbelse Job: gered door een goddelijke stem in een stormwind Job van Stef Bos: “door de leegte is gered”. Je mag gerust God lezen, ook al is het niet vermeld, zegt de zanger in een interview. Bijbelse Job: nieuwe inzicht komt voort uit een ontmoeting met een Ander Job van Stef Bos: “nu ik mezelf heb teruggevonden daar waar ik dacht dat ik niet was”.

17

2/02/2011

Overige nummers Lied van Lot: Thema: achterlaten, opnieuw beginnen Nieuwe focus: Lot zal ook achterom hebben willen kijken Lied van Ruth Thema: liefde, huwelijk, belofte, emigratie Achteraf bekeken zeer autobiografisch (emigraties), huwelijksverklaring Lied van Noach Thema: Lied van het ecologisch optimisme, opnieuw beginnen Nieuwe focus: oorspronkelijke context weg, “neemt mee wie hem lief is” Wel band met Bijbelse beeld van de zee, symbool voor kwade machten (cf. “het land zal ooit ontstijgen aan de zee”) Lied van Jezus en Judas Thema: Gebroken vriendschapsrelatie (door competitie-element) Lied van de moeder Thema: verlies van een kind Nieuwe focus: terugkijken naar haar kind dat zandkastelen bouwde

Gesneuvelde nummers … 13, 14, 15 Lied van David, waar is de muziek - Een van de eerste liederen - Twijfelgeval - Afgevallen voor de CD omdat de tekst te ‘Bijbels’ was - Te weinig herkenning los van de Bijbel - Heropgenomen voor de DVD en de tour doorheen België en Nederland - Autobiografisch aspect: de droom die stuk gaat door succes, carrière Lied van Elia, recht door zee - Favoriete nummer van Stef Bos - Genre zoals het lied ‘Wodka’ - Afgevallen omdat het lied niet werkte met het orkest

Gesneuvelde nummers … 13, 14, 15 Lied van Johannes, De openbaring - Afgevallen, want te complex - Theremin, elektronisch muziekinstrument Eerste versie door Léon Théremin in1919 Moderne varianten Bekend gebruik: intro Midsomer Murders (http://www.youtube.com/watch?v=YTZK9FNgK74 &playnext=1&list=PLDEE705B0C71AE38A&index =10) - Doordat minimale bewegingen reeds hoorbaar zijn, klinkt het instrument bijzonder expressief.

18

2/02/2011

Didactische suggesties 1. INTERVIEW MET STEF BOS - Wat vind jij van de idee liederen te maken over de Bijbel? - Op welke wijze heeft Stef Bos de Bijbelfiguren en –verhalen waarover hij zou zingen geselecteerd? Wat vind je van zijn keuze? - Welke Bijbelfiguren of –verhalen zou jij kiezen voor een lied? Waarom? - Op welke wijze heeft Stef Bos de Bijbelfiguren en –verhalen vertolkt doorheen zijn liederen? - Zijn de Bijbelse figuren en/of verhaallijnen voor jou herkenbaar doorheen de liederen? - Op welke wijze kijkt Stef Bos naar de Bijbel? Wat vind je van deze zienswijze? - Komt zijn eigen levensbeschouwing tot uiting in zijn liederen? Geef voorbeelden. - Vind je de titel van het album goed gekozen? Waarom wel/ niet? - Welke titel zou jij het Bijbels geïnspireerde album geven? => Bewust maken + reflectie rond (levensbeschouwelijk) perspectief zanger

Didactische suggesties 2. LIEDEREN EN KUNSTWERKEN Kies één of meerdere liederen uit en ga het volgende na: A) - In welke mate herken je het lied als ‘Bijbels’? - Lees het Bijbelboek of de betreffende passage en ga na welke gelijkenissen en verschillen er zijn. - Welke interpretatie van de Bijbeltekst brengt dit lied? -Welke visie heeft de Leuvense theoloog op het lied van Stef Bos? B) - In welke mate herken je in het kunstwerk van Varenka Paschke de Bijbelse figuren? - Hoe verhoudt zich volgens jou het kunstwerk tot de Bijbelse tekst? - Bedenk een passende ondertitel (zoals ‘licht’, ‘nulpunt’ of ‘duel’) bij het kunstwerk van Varenka Paschke waarmee je haar werk typeert. - Geven liedtekst en kunstwerk eenzelfde of een verschillende interpretatie van het Bijbels personage weer?

Didactische suggesties 3. KUNSTWERKEN ‘IN EEN ANDER LICHT’ Zoek zelf één Bijbels geïnspireerd kunstwerk (schilderkunst, beeldende kunst, muziekstuk) en schrijf één pagina commentaar op dit werk aan de hand van o.a. volgende reflectievragen: - Vind je het kunstwerk of lied mooi gemaakt? - Vind je het kunstwerk origineel? -Welke elementen van het oorspronkelijke verhaal herken je in het kunstwerk? -Welke elementen zijn door de kunstenaar zelf bedacht? Waarom zou hij/zij deze elementen erin verwerkt hebben? - Welke interpretatie geef jij aan dit kunstwerk? -Kan het kunstwerk jouw appreciatie dragen? Waarom wel/ niet? ⇒Bewust maken + reflectie rond hertaling(en) van de Bijbel

19

2/02/2011

Didactische suggesties 4. De Bijbel creatief Kies zelf één Bijbelfiguur of –verhaal (vertrek vanuit een centraal Bijbelcitaat als kerngedachte) en vertolk het in een kunstvorm: een liedtekst, een poëzietekst, een haiku, een schilderwerk0

=> Hermeneutiek: zelf interpreteren, in dialoog treden met de Bijbel

Didactische suggesties 5. Andere ideeën - Bibliodrama: inleven in een personage - Recensie schrijven voor een krant op een lied/kunstwerk waarin de band met de Bijbel gelegd wordt - Reclametekst voor een optreden van Stef Bos rond de Bijbelse liederen - Logboek: reflectie rond herkenbaarheid in het eigen leven van een Bijbelfiguur naar keuze -Albumhoes ontwerpen voor een Bijbels muziekalbum -Theologiseren vanuit liederen -0

Lied van Lot Lied van God Lied van Ruth

door Ellen De Boeck Praktijklector Faculteit Godgeleerdheid K.U.Leuven

Lied van Lea Lied van Prediker Lied van Job Lied van Noach Lied van Magdalena Lied van de duivel Lied van Judas Lied van de moeder Lied van Petrus Lied van David Lied van Johannes Lied van Elia

Met Stef Bos naar de godsdienstles?

20