1 - Kunst en massacultuur Massacultuur
Nederland 1945-1950 Kunst en massacultuur - 1
1. Inleiding Kunst en massacultuur De inleiding gaat in op het begrip massacultuur. Je krijgt in het kort een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen in de geschiedenis en de cultuur na 1945. Die ontwikkelingen worden verder uitgewerkt in de volgende hoofdstukken.
Massacultuur De massacultuur ontstaat geleidelijk in de jaren na de Tweede Wereldoorlog (WOII). De vorm die wij nu kennen stamt uit de laatste decennia en wordt vooral bepaald door commercialiteit en de massamedia. Hoewel vaak bestempeld als onpersoonlijk en opper vlakkig, is het wel de cultuur van onze tijd en daarmee die van jou en mij - individuen in die massa.
Ontstaan Na WOII is er een aantal factoren waardoor de massacultuur ontstaat. Een daarvan is de toenemende demo cratisering van de westerse landen, waarin vrijheid en gelijkheid van iedereen vanzelfsprekend wordt en macht en kennis steeds minder een zaak zijn van de elite.
Een ander belangrijke factor is de toegankelijkheid van het onderwijs. Waar vroeger een goede opleiding vooral was voorbehouden aan de elite, wordt die nu voor iedereen mogelijk. Naast vrede en ons gunstig economisch systeem is scholing mede verantwoordelijk voor de groeiende welvaart na WOII. De koopkracht van iedereen stijgt, ook van de lagere klassen. Die toenemende koopkracht zorgt op zijn beurt voor een enorme groei en variatie in het aanbod van diensten en producten. Daarmee doet de consumptiemaatschappij zijn intrede. En mocht je inmiddels denken dat je in die maatschappij alles hebt wat je hartje begeert, dan zorgen reclameboodschappen en nieuwe producten voor een aanhoudende vraag, in Nederland en in de rest van het vrije Westen.
Massamedia Reclameboodschappen werken alleen als je ze onder een groot publiek kunt verspreiden. Technische ontwikkelingen op het gebied van informatie en communic atie speelden dan ook een cruciale rol in het ontstaan van onze massacultuur. Televisie en radio zorgen voor informatieverspreiding en amusement voor alle lagen van de bevolking. Telefoon en internet maken de hele wereld bereikbaar. De huidige smartphones en tablets
combineren al die media in één handzaam apparaat dat je dag en nacht binnen je bereik kunt hebben. Je kunt er informatie vinden, meteen reageren op die informatie en je reactie aan iedereen wereldkundig maken. Het internet zorgt voor een podium voor iedereen die er wat op kwijt wil.
De kleine wereld Niet alleen de media hebben de wereld kleiner gemaakt. Het ligt tegenwoordig binnen vrijwel ieders bereik om te reizen en in contact te komen met andere culturen. Het reizen zelf is een hachelijk dan vroeger, omdat je voortdurend en eenvoudig contact kunt onderhouden met het thuisfront. Op dezelfde manier komen andere culturen gemakkelijker het Westen binnen. Soms als toeristen of als reguliere immigranten, maar ook als politieke of economische vluchtelingen uit landen waar democratie en welvaartsdeling nog onbekende begrippen zijn. Dat zorgt voor onze huidige multiculturele samenleving waarin de kennis- en informatietechno logie steeds belangrijker wordt.
Subculturen en de Jeugdcultuur Tussen de kunst van de elite en de kunst van het volk - de gewone man - is er altijd verschil geweest, ook nu nog. Dat verschil tussen elitaire ‘hoge’ en populaire ‘lage’ cultuur weerhoudt niemand er overigens van om, net als vroeger, voortdurend ideeën en trends van elkaar te lenen. In de massacultuur komt daar de jeugdcultuur bij. In de periode na WOII zijn verschillende jeugdculturen ontstaan. Hoewel invloedrijk en niet los te zien van de massacultuur, zijn ze er echter slechts een deel van. Jeugdculturen ontstaan vaak uit een streven naar bevrijding of erkenning of gelijkberechtiging, maar er zijn ook andere drijfveren. Binnen een dergelijke subcultuur kunnen er zelfs weer andere tegenculturen en subsubculturen ontstaan. Dat maakt onze massa cultuur een continu veranderend geheel en daarmee ook heel boeiend.
Nederland 1945-1950
Links: Duane Hanson: Supermarket Shopper, 1970 Boven: T. Wesselmann: Stilleven nr. 35, 1963
82 HISTORY Massacultuur
Als de Tweede Wereldoorlog op 5 mei 1945 voor ons land is afgelopen, is samenwerking met andere landen onvermijdelijk om er weer bovenop te komen. Zo ontstaan de Benelux, de EGKS (voorloper van de EG) en de NAVO. Economische hulp komt van de bevrijders in de vorm van het Amerikaanse Marshallplan. Hoewel hun eigen economie en politiek er ook groot belang bij heeft, verwerft de VS er grote sympathie mee onder de bevolking. De oplopende politieke spanningen tussen het communistische Oostblok en de democratische
Boven: B. en H. Nieuwenhuis: Het wonder van de wederopbouw Onder: Een van de eerste tv’s, jaren 50
westerse landen leidt tot de Koude Oorlog en tot de voortdurende dreiging van een atoomaanval. Nederland blijft na de oorlog verzuild. De verschillende gezindten hebben hun eigen politieke partij, vakbond, sportvereniging, krant en radio-omroep. Mannen zijn de kostwinners en vrouwen doen het huishouden. Na een vloed van huwelijken, volgt een ware geboortegolf: de babyboom. De toekomst van de babyboomers is min of meer bepaald door hun afkomst. De samenwerking tussen de Europese landen leidt tot een lange periode van vrede. Door technische vernieuwingen, het stimuleren van de consumptie en een steeds grotere productie stijgt de welvaart in het Westen naar een steeds hoger niveau. Dat geldt voor alle bevolkingsgroepen, dus ook voor de jeugd. Amerika is hierbij het grote voorbeeld. Met kunst en cultuur houdt zich slechts een kleine elite bezig. De meesten ontbreekt het daarvoor aan HISTORY Massacultuur 83
1 - Kunst en massacultuur De media-industrie
De media-industrie Kunst en massacultuur - 1
De mediaindustrie geld en tijd. Voor hen is er de radio, de bioscoop en de danszaal. De radio brengt spannende hoorspelen die in feuilletonvorm door velen worden gevolgd. Verder is er jazzmuziek waar je vlot op kunt dansen. Stijldansen is onder de jeugd echter ook populair.
Zonder media geen massacultuur Begin twintigste eeuw zijn papieren media zoals kranten, tijdschriften en posters vrij algemeen. Daar komen de radio en de film bij die zeer snel populair worden. Na WOII is in de VS de zwart-wittelevisie al snel in elk huishouden te vinden, en in de jaren 60 ook in Europa. Vanaf het midden van de jaren 60 worden die vervangen door kleuren-tv’s. Zowel radio als tv verspreiden nieuwe trends in een steeds hoger tempo. Muziekdragers volgen elkaar snel op, van vinylplaten naar tape, en later naar cassetteband. In de jaren 80 komt de cd op en vervangt de dvd de videoband als beelddrager. Door de lage prijs zorgen deze media voor een gigantische verspreiding van muziek en film. In de jaren 90 van de vorige eeuw doet het internet zijn intrede. Inmiddels is dit de snelste manier om te communiceren met de hele wereld. Virals - kleine aandachtstrekkende video’s op het internet - zijn voor veel personen, maar ook bedrijven, de manier om zich te profileren. Internet als medium is vluchtig, maar het bereik is enorm.
Omdat muziek door middel van platen, bandjes en cd’s op grote schaal kan worden geproduceerd, beleeft de muziekindustrie tot ca. 2000 een periode van enorme schaalvergroting. Ze lanceert voortdurend nieuwe sterren op die volgens beproefde formules muziek en films maken. Ze adverteert in muziektijdschriften als Aloha en Oor, die door liefhebbers worden samen gesteld. Via radio en tv, en later internet, worden de nieuwste liedjes aan de man gebracht. Begerig door het succes van The Beatles probeert de muziekindustrie te scoren met kunstmatige formulebandjes, zoals The Monkees in 1966. Tal van deze strak geregisseerde boybands volgen hen op, met wisselend succes. Door internetverbindingen is het mogelijk geworden om razendsnel te communiceren, waardoor de uitwisseling van opvattingen en nieuwe ideeën steeds sneller plaatsvindt. Tot verdriet van de muziek- en filmindustrie worden hun producten via internet, vaak illegaal, ook gemakkelijk verspreid. Internet biedt via de sociale media een podium voor tal van individuele uitingen. Voor sommigen is het de springplank naar de ‘fifteen minutes of fame’ die Warhol al voorzag. Roem valt er ook te behalen via de talentenjachten op tv. Die waren er al in de jaren 90, maar worden vanaf 2002 echt populair. Je kunt er je vaardigheden op het gebied van muziek, zang en dans aan die van anderen meten, onder het oog van een jury en de camera. Het publiek
stemt ook, leeft met deelnemers mee en lacht stuntelaars uit. Leedvermaak is ook vermaak. Dat geldt ook voor de vele realityshows.
Postmodernisme: ‘Anything goes’ De jonge Amerikaanse architect Robert Venturi ontwerpt in 1964 voor zijn moeder het Vanna Venturi House. Dat wordt tegenwoordig gezien als het moment waarop het postmodernisme (postmodern = na de modernen) zijn intrede doet. Het modernisme, ontstaan in de periode voor de Tweede Wereldoorlog, streeft naar abstractie en zuiver vormgebruik. De modernen verafschuwen het ornament en de decoratie. Ze zien het als een verspil ling van tijd en grondstoffen. Hoewel de wortels van het modernisme vooral in Duitsland liggen, moeten de nazi’s er niets van hebben. In de naoorlogse periode van wederopbouw wordt het modernisme echter de leidende bouwstijl, mede vanwege het ontbreken van banden met de nazipropaganda. De efficiëntie en het functionele karakter van deze bouwkunst komt bovendien goed van pas in het verwoeste Europa. Venturi breekt als eerste met dit modernisme. De lijfspreuk van de modernen, ‘Less is more’, parodieert hij met ‘Less is a bore’. Hij vindt, in tegenstelling tot de modernisten, dat gebouwen wel rijkelijk versierd mogen worden en pleit voor decoratie en kleur. Venturi’s ideeën zetten de deur open voor de postmoderne kunstenaar. Onder het motto ‘anything goes’ worden de strenge regels van de modernen losgelaten in alle disciplines. Het verguisde realisme keert terug in de kunst, men citeert en combi neert vrijelijk zaken uit het verleden en andere culturen. Er is geen richtinggevende stijl meer. De kunst wordt, net als in de negentiende eeuw, weer eclectisch. Die individualisering heeft ook zijn weerslag op opleidingen aan de academies. Studenten worden voortaan gestimuleerd hun eigen leerroute vast te stellen.
Hedonisme Door de stijgende welvaart en de daaruit voort komende vrije tijd wil de moderne mens vierentwintig uur per dag genieten en vermaakt worden. Dat is een behoefte die de entertainmentindustrie zelf mede creëert en waar ze ook op inspeelt. Mensen gaan steeds vaker en ook verder op vakantie. Pretparken worden uit de grond gestampt om de bezoekers de illusie van een droomwereld te verkopen. De centra van steden worden aangepast aan een nieuwe vermaaksfunctie: funshopping. A. Warhol: Sterren M. Graves: Public Services Building, 1982
84 HISTORY Massacultuur
De macht van grote getallen Op tv tellen de laatste jaren alleen nog de kijkcijfers en ook musea doen mee aan deze trend. Ze organiseren
Opening Rijksmuseum, 2013
tentoonstellingen die door de media worden opgeklopt tot massaspektakels. Bezoekers staan in rijen voor de deur. Kunst wordt amusement en gebruikt de macht van de media. Musea bieden de bezoeker de mogelijkheid interactief via computers meer over de kunstwerken te leren. In het verlengde van Warhol opereren kunste naars als Damien Hirsch en Jeff Koons. Ze laten hun ideeën uitwerken door anderen en provoceren hun publiek met shockart. De tegendraadse Franse filosoof voorspelt eind jaren 60 al dat het beeld van de werkelijkheid gemanipuleerd zal worden door de media. Voor het publiek is het steeds moeilijker onderscheid te maken tussen wat de ‘echte’ werkelijkheid is en de werkelijkheden die de media creëren. Niet langer is de kwaliteit van het product het belang rijkst, maar de bekendheid van het merk. Dat geldt ook voor kunstenaars, vormgevers, modeontwerpers en architecten. Ze moeten zich als merk profileren. Multimedia vormen nieuwe mogelijkheden voor de kunstenaar. In combinatie met nieuwe computertechnieken kan iedereen tegen lage kosten experimenteren met beeld en geluid. Veel nieuwe technische ontwikkelingen zijn steeds meer gericht op interactie. Ook in de toekomst zullen nieuwe technische vindingen ongetwijfeld steeds voor nieuwe mogelijkheden zorgen.
Forever young Bob Dylan zong het al in 1974: Forever young. Hij was niet de enige; zo nieuw is dat verlangen nu ook weer niet. Oscar Wilde, de beroemde auteur, wilde meer dan honderd jaar geleden maar wat graag jong blijven. ‘Eeuwig jong’ is in de tijd van de massacultuur het nieuwe motto. Een jeugdige uitstraling staat voor energiek, levenslustig en snel. In navolging van de sterren uit de film- en tv-wereld meten mensen zich met behulp van plastische chirurgie en botox een jonge uitstraling aan. Jong en vernieuwend ben je ook als je regelmatig iets nieuws draagt of de nieuwste digitale gadget kunt laten zien. Daarmee kun je je onderscheiden in de massa. HISTORY Massacultuur 85
2 - Sterren & idolen Iedereen kan een ster worden
Iedereen kan een ster worden Sterren & idolen - 2
2. Sterren & idolen Dit hoofdstuk gaat over de mechanismen achter de sterren en idolen in de massacultuur. Gaat het om talent, imago, geluk of manipulatie van de media? Verder komt een aantal sterren uit verschillende disciplines aan bod die in de loop van de tijd een onuitwisbare stempel hebben gezet. De invloed van hen is ook vandaag nog terug te vinden in het werk van anderen.
Iedereen kan een ster worden
Juist de aantrekkingskracht van een ster of een idool komt in de tweede helft van de twintigste eeuw voort uit het ‘boy-or-girl-next-door-principe’. De fan ziet iemand op het doek, toneel of podium die net zo goed zijn of haar buurjongen of -meisje had kunnen zijn. Het lijkt of iemand zonder dat hij geniaal is, of bijzondere eigenschappen heeft, kan doorbreken en zo een ster kan worden. Zo ontstaat het gevoel dat iedereen in de cultuur van de massa beroemd wordt. Je moet alleen ‘toevallig’ ontdekt worden. Sterrendom is dus niet voor behouden aan een elite. Zo was Elvis Presley vracht
Elvis, The Beatles, Abba, Lady Gaga: idolen zijn van alle tijden. Hoewel sommige kunstenaars een behoorlijke bekendheid genoten, waren er nauwelijks echte supersterren in het verleden. Vooral in negentiende eeuw ont braken daarvoor geschikte media. Een ‘wereldster’ was Sarah Bernhardt; ze werd vooral beroemd omdat ze in veel landen optrad en in de periode leefde waarin foto grafie opkwam. De eerste sterrenfotograaf Nadar legde haar meerdere keren op foto vast. Zo bereikte ze een groter publiek dan haar collega’s. Een grote ster uit het verleden is Vaclav Nijinsky, die als topdanser van Les Ballets Russes de wereld rond reisde en zo internationaal vermaard werd. Net als een aantal beroemdheden in onze tijd was dat geen garantie voor een gelukkig leven. Nijinsky eindigde in een psychiatrische kliniek. Voor musici kwam de grote doorbraak met de uitvinding van de grammofoon en radio. Met de komst van massa media zoals film, televisie en internet heeft het sterrendom een enorme vlucht gemaakt. In de tweede helft van de twintigste eeuw komen deze massamedia binnen ieders bereik. Na de radio is er steeds betere beeld- en geluidsapparatuur voorhanden. Sterren en idolen komen en gaan. De roem van een paar enkelingen overleeft de tand des tijds.
Identificatie Fans moeten zich kunnen identificeren met hun idool. Een ster moet dus eigenlijk een ‘gewoon’ iemand zijn. 86 HISTORY Massacultuur
Nadar: Sarah Bernhardt, 1859 Elvis Presley, jaren 50
wagenchauffeur toen hij werd ontdekt. Hij maakte op een dag voor een paar dollar een plaatopname als cadeautje voor zijn moeder. Hij werd ontdekt door een platenbaas die al meer beginnende rockers had gescout. De huidige talentenjachten spelen hier op in. Iedereen kan zich inschrijven en maakt kans bekend te worden, hetzij door je uitzonderlijke talent of juist het gebrek daaraan.
Imago ‘Imago is alles’. Dat is iets wat de eerste sterren uit de film- en muziekwereld al snel begrijpen. De fans hebben een ideaalbeeld van de ster en het is dan zaak om dat vast te houden. Studio’s hebben een hekel aan artiesten die niet aan hun gewenste beeld voldoen. Dat is lastig verkoopbaar. James Dean laat zo zijn imago samen vallen met de rollen die hij in films speelt. Hij rijdt in snelle auto’s en gedraagt zich in het openbaar rebels tegen de media. Bij fans ontstaat zo het beeld dat Dean ‘naturel’ is en eigenlijk niet acteert. Een andere ster die de media professioneel bespeelt, is Madonna. In plaats van het eendagsvliegje dat iedereen denkt dat ze na haar eerste hitje zal zijn, wordt ze een boegbeeld van sterke vrouwen. Ze bepaalt zelf haar leven en laat zich aan tradities en regels niets gelegen liggen. In al haar optredens in de media versterkt en bewaakt ze dat beeld. Regelmatig provoceerde ze met haar liedteksten en optredens het conservatieve deel van de maatschappij. Haar muziek is echter zo gekozen dat een heel breed publiek die wel kan waarderen. Door behendige, hippe producers te kiezen blijft de sound modern en eigentijds. Haar kostbare, kunstzinnige videoclips worden regelmatig door gerenommeerde regisseurs gemaakt. Door die tactiek scoorde ze hit na hit. Ze is het grote voorbeeld van sterren zoals Lady Gaga. Maar Gaga, geboren als Stefani Germanotta in 1986, een kloon van Madonna noemen, doet haar geen recht. Er zijn wel overeenkomsten: een onbekend zangeresje werkt zich op tot een wereldberoemde personality. Ze presenteert zich als levend kunstwerk en zegt dat haar grootste inspirator de kunstenaar Andy Warhol is. Haar ambitie is om van popmuziek ‘museumwaardige’ kunst te maken. Net als Warhol maakt ze kunst van haar sterstatus. Gaga weet als geen ander social media in te zetten om zichzelf zichtbaar te maken. Zo is ze de eerste artiest waar een miljard keer op YouTube naar is gekeken. Aan het einde van 2013 heeft ze meer dan zestig miljoen Facebooklikes op haar officiële pagina en meer dan veertig miljoen volgers op Twitter. Ook is ze een activiste en niet vies van statements. Regelmatig zet ze de zaak op de kop door haar uitspraken of door te verschijnen in spraakmakende outfits zoals haar ‘vleesjurk’. Voor die uitzinnige kledij en voortdurende verkleedpartijen in clips is ze schatplichtig aan de K-pop uit Korea die dat al eerder deden. Ze deed ook inspiratie op bij Queen en de glamrocker David Bowie. Net als Andy Warhol heeft ze een eigen werkplaats - Haus of Gaga - die haar kleding, haardracht en accessoires
B. Weber: Madonna, 1986, Life Magazine Lady Gaga: ARTPOP, 2013 Album Tribute to Jimi Hendrix, 1971
ontwerpt. Door haar eclectische aanpak - ze leent uit alle stijlen en periodes - is ze een echt postmoderne popster en haar aanpak en muziek weet wereldwijd het publiek te boeien.
Mythevorming Voor sterren is het belangrijk dat zij vaak in de media verschijnen en nieuwe songs of films produceren om niet uit de belangstelling te verdwijnen. Sterren hebben de media dus nodig voor hun succes, maar omgekeerd is dat ook het geval. Zonder sterren halen media maar lage oplages en kijkcijfers. Ze zijn voor hun succes van HISTORY Massacultuur 87
2 - Sterren & idolen Iedereen kan een ster worden
Iedereen kan een ster worden Sterren & idolen - 2
ook een cd gemaakt. Hoe kom je dan bovendrijven? Door geluk! Bijvoorbeeld als iemand op een reclamebureau jouw muziekje hoort en dat wel origineel vindt. Hij gebruikt het in een commercial voor een groot softwarebedrijf dat internationaal adverteert. Volkomen onverwacht loop je binnen. en ben je wereldwijd bekend. Of jouw filmpje wordt op YouTube bekeken en in een of andere talkshow besteden ze daar wat aandacht aan. Naast talent en hard werken moet je ook geluk hebben. ‘Glorie vandaag en morgen vergeten’ is het lot van eendagsvliegen. Deelnemers van een talentenshow vergeten vaak dat het producers niet om hen gaat, maar om de show. Als die voorbij is, wordt de ‘ster’ al snel vergeten. Ook als hij de winnaar was.
Publiciteitsfoto Boer zoekt vrouw Paris Hilton, 2009
elkaar afhankelijk. In roddelbladen wordt de levensstijl van sterren breed uitgemeten. Vooral relatieproblemen en verslavingen doen het goed. Jong sterven helpt ook flink. James Dean overlijdt op vierentwintigjarige leef tijd in een crash met zijn sportauto. Een aantal sterren sterft door eigen hand of op mysterieuze wijze en zij krijgen elk hun eigen mythe. Het raadselachtige overlij den van zowel Jim Morrison, zanger van de Doors, als Marilyn Monroe en de zelfmoord van Nirvanazanger Kurt Cobain dragen bij aan de mythevorming, net als de verhalen over het overlijden van Amy Winehouse, Janis Joplin en Jimi Hendrix.
Gewone mensen? De realityshows en talentenjachten op tv en radio gaan nog een stapje verder in de promotie van gewone mensen tot sterren. Uiteraard worden de kandidaten van tevoren zorgvuldig geselecteerd op criteria die hen voor de kijkers aantrekkelijk maken om naar te kijken of luisteren. Het grote publiek kan zich met hen identificeren, meeleven en ontroerd worden door het talent van de kandidaten. De mogelijkheid om op favorieten te stemmen vergroot de betrokkenheid nog meer. Een andere factor die meehelpt kijkers te winnen, is leedvermaak. Het ontbreken van het benodigde talent, of minder sympathieke kandidaten die pech hebben, blijkt ook amusement. Bij de realityshows bestaat de kans dat het een saaie vertoning wordt. Dat is slecht voor de kijkcijfers en daarmee de reclame-inkomsten, het uiteindelijke doel. Zorgvuldige screening van de kandidaten biedt niet altijd de garantie voor media genieke conflicten of ander spektakel. Het toeval wordt dan ook geholpen door een of meer deelnemers een script te geven dat gegarandeerd zal zorgen voor ophef. Die kandidaten zijn dus niet zichzelf, maar spelen deels een rol, wat de andere deelnemers niet weten. Uiteraard wordt dat door de makers ook voor het publiek geheim gehouden. Real life soap moet je overigens niet verwarren met gewone soap wat geacteerd drama is. De programma’s zijn populair, maar hebben ook nogal wat kritiek te verduren door het platte karakter. Wat minder omstreden zijn programma’s die de gewone man ‘fifteen minutes of fame’ geven. Boer zoekt Vrouw, Memories, Spoorloos, Hello-Goodbye en andere vormen 88 HISTORY Massacultuur
van emo(tie)-tv geven gewone mensen de kans hun verhaal te vertellen. Om maar niet te spreken over de vele programma’s waar iedereen zijn privé-ellende publiekelijk kan spuien. Miljoenen mensen kijken blijkbaar graag naar andermans ongeluk, of hoe buren elkaars huis verbouwen. De deelnemers wacht tien minuten eeuwige roem en de producent heeft de buit binnen in de vorm van lage productiekosten.
Talent en de macht van de media Het beeld dat de media van iemand scheppen, is invloed rijk. Zij kunnen sterren maken en breken. Eind jaren 80, begin jaren 90 vindt er een verschuiving plaats in de aandacht. Vooral acteurs en zangers blijken in de VS steeds minder bereid om in het circus van massamedia mee te draaien. De kreet ‘Het publiek heeft het recht het te weten’ is voor bekende sterren reden zich meer en meer terug te trekken. Ze zijn de talloze paparazzi, die in vuilnisbakken en achter heggen op de loer liggen, zat. Maar juist het feit dat zij hun privéleven ook privé willen houden, betekent voor fotografen een extra uitdaging om de jacht op hen te intensiveren om dé foto te schieten. De verbreding van de publieke belangstelling zorgt voor nieuwe doelgroepen en dus zijn er nieuwe sterren nodig. Die vindt men onder andere in de sport en onder fotomodellen. In de jaren 90 komt de ‘tv-babe’ er nog bij. Dat is een leuk uitziend soap sterretje of aantrekkelijk iemand uit een tv-serie. Soms veroorzaakt men bewust opschudding door omstreden programma’s te maken waarin de deel nemers zich misdragen met drank of seks. Dan blijkt dat je helemaal niets hoeft te kunnen om toch een bekende persoonlijkheid te worden. Het is voldoende dat je naam op een of andere manier in de publiciteit blijft. Societyster Paris Hilton, rijke erfgename van de Hilton Corporation, lukt dat prima. Ze verbruikt zuurstof en absorbeert licht en verder bezit ze geen enkel talent. Ze wordt echter als een ster behandeld. Dat krijgt ze voor elkaar door zich simpel als een ster te gedragen.
Geluk Je hebt een band, je treedt af en toe op en je hebt zelfs een cd’tje gemaakt. Dat zegt nog niets, want er zijn tienduizenden bandjes en duizenden daarvan hebben
afzet. Gekleed in leer en nonchalant zijn rol spelend, wordt hij bij de jeugd onmiddellijk populair. James Dean (1931-1955) maakt de jeans en het T-shirt onsterfelijk door altijd in dit tenue, in combinatie met een jack, te verschijnen. Dean die slechtziend is verschijnt nooit publiekelijk met een bril op, maar wel met een sigaret tussen de lippen. Hij speelt in een aantal films waarin het generatieconflict centraal staat, zoals Rebel Without a Cause. Het is een thema dat de naoorlogse jeugd erg aan spreekt. Dean, die in de film de coole lefgozer speelt, komt om het leven bij een auto-ongeluk met zijn Porsche, precies in lijn met zijn imago. Hij wordt er
Sekssymbolen Misschien speelt geluk hier ook mee, maar als je een mooi lichaam hebt, werkt dat niet in je nadeel tijdens je sterren-carrière. Het verschijnsel sekssymbool doet na de Tweede Wereldoorlog zijn intrede in Europa. Het is een benaming voor jonge actrices met een sterke seksuele uitstraling. In de VS is Marilyn Monroe (1926-1962) na WOII de meest bekende actrice. In Europa is vooral Brigitte Bardot (1934) populair. Studio’s merken al snel dat een film met een dergelijke actrice in de cast een geheid kassucces wordt. De films hebben nauwelijks diepgang. Vooral Hollywood heeft een voorkeur voor lichtvoetige niemendalletjes. Marilyn Monroe, of Norma Jane Mortensen zoals ze eigenlijk heet, heeft hogere ambities. Ze probeert los te komen van haar imago en neemt acteerlessen. Tevergeefs, de studio blijft haar casten als dommige, sexy blondine zoals in de film Some Like It Hot. Haar enige serieuze rol in Misfits blijkt geen succes. Ook haar privéleven is een geliefd onderwerp in de media. Haar relaties en mislukte huwelijken worden in de pers breed uitgesponnen. Uiteindelijk sterft ze, naar men aanneemt door eigen hand aan een overdosis slaappillen. Met Brigitte Bardot loopt het beter af, al zijn haar vier huwelijken en talloze relaties niet erg succesvol. Ze haalt er wel de pers mee. Ze staat ook model voor Marianne, het symbool van Frankrijk en is de eerste die in bikini in Cannes verschijnt. Het kledingstuk wordt er mateloos populair door. De films die ze maakt zijn wat serieuzer van toon dan de Hollywood producten. Door de film Et Dieu crea la Femme maakte Bardot het onbetekende Saint Tropez tot een oord waar de jetset de zomer doorbrengt. Ook nu zijn er sterren die bij de grote massa in de smaak vallen vanwege hun seksuele uitstraling. De studiopolitiek dat een ‘seksbom’ alleen domme rollen kan spelen, heeft men laten vallen. Jennifer Lawrence, Megan Fox en Jennifer Lopez zijn daar voorbeelden van. Er zijn uiteraard ook mannelijke tegenhangers. James Dean en Marlon Brando worden na WOII erg populair. Bij hen gaat het dan vooral om de macho-uitstraling. Brando (1920-2004) manifesteert zich in The Wild One als leider van een motorbende die zich overal tegen
A. de Dienes: Marilyn Monroe at Tobay Beach, 1949 Jennifer Lawrence Johnny Depp
HISTORY Massacultuur 89
2 - Sterren & idolen Fotografie
Mode Sterren & idolen - 2
Fotografie onsterfelijk door. Michael Jackson vond hem zo cool dat hij in de clip Beat It hetzelfde rode jack draagt. Meer eigentijdse voorbeelden zijn Johnny Depp en George Clooney.
Kindsterren Kinderen die jonger zijn dan zestien en optreden als zanger of acteur heten kindsterren. Tegen het laten optreden van kinderen wordt kritisch gekeken. Omdat ze zelf niet in staat zijn zich te verweren zijn er veel beschermende maatregelen. Niet alleen om ze te behoeden voor werkgevers, maar ook voor te ambitieuze ouders. In het verleden liep het met deze kinderen lang niet altijd goed af. Die regelgeving is dus niet vreemd. Kinderen die optreden, zijn vertederend en ontroerend. Ze werken sterk op het gemoed van kijkers, wat producenten heel goed weten. Als dan bovendien blijkt dat ze over grote talenten beschikken, worden die gevoelens nog eens versterkt. In het verleden werden kinderen gezien als minivolwassenen. Destijds vond iedereen het normaal dat de vader van Mozart met hem als klein kind al langs alle belangrijke Europese hoven trok om hem op te laten treden. tegenwoordig zien we kinderen echter als kinderen, met hun eigen rechten. Het is rond deze kinderen voortdurend een gevecht om wat de voorkeur moet krijgen: de ontwikkeling van hun talent of de tijd krijgen een kind te mogen zijn. Dat is een ingewikkeld dilemma en een reden waarom er speciale wetgeving gemaakt is. Emma Watson was elf jaar toen ze een belangrijke rol kreeg in de eerste Harry Potter-film als Hermione Granger. In die rol maakte ze in tien jaar tijd acht films. Het kan niet anders zijn dan dat zoiets impact heeft op je verdere leven.
Hoewel een foto een minder opvallend medium is dan een videoclip, draagt de fotografie wel degelijk bij aan het imago en de status van een ster. Sommige fotografen hebben zoveel bijgedragen dat ze daardoor zelf bekend werden. Een aantal spraakmakende Nederlandse fotografen is zo de laatste twintig jaar op internationaal gebied doorgebroken. De eerste fotograaf die inter nationale bekendheid verwierf is Ed van der Elsken. In Parijs maakt hij zijn eerste fotoboek Een liefdes geschiedenis in Saint-Germain des Prés (1956). Zijn foto’s maken een ongeposeerde indruk en lijken daardoor bijna documentair. Ze schetsen een beeld van het leven van de bohemiens en studenten in het Parijs van na de oorlog waar het existentialisme hoogtij vierde. Het wordt internationaal een succes.
Van fotograaf tot filmer Anton Corbijn wordt gezien als een van de belangrijkste popfotografen van onze tijd. Hij begint zijn carrière in de jaren 70 als fotograaf voor het muziektijdschrift OOR en vertrekt daarna naar Londen. Corbijn werkt niet met digitale camera’s maar met traditioneel materiaal. Zijn reputatie krijgt hij vooral door zwart-witfotografie. Daarin hanteert hij bewust grote contrasten en grove korrels en creëert zo een eigen gruizige stijl. Voor een aantal alternatieve popmusici past die groezelige fotografie prima bij hun wat de voorkeur Tom Waits, R.E.M., U2 en filmsterren als Johnny Depp en Robert de Niro laten zich zo door hem vereeuwigen. Corbijn werkt ook als regisseur van films die uiteraard ook in zwart-wit worden opgenomen.
Anton Corbijn, Anthony Kiedis, West-Palm-Beach, 2003 E. Olaf: Royal Blood, 2000 P. Henket: Lady Gaga, 2008
Van journalistiek naar fotografie Na de school voor de journalistiek gevolgd te hebben besluit Erwin Olaf zijn carrière te beginnen als documentair fotograaf. Al spoedig kiest hij voor geënsceneerde fotografie, omdat hij de regie in eigen hand wil houden. Hij besteedt veel aandacht aan compositie, belichting, kleur en aankleding. De foto’s van lelijke, mismaakte of dikke, oude modellen van zijn vroege werk shockeren veel kijkers. Met de serie Royal Blood (2000) breekt hij internationaal door. De modellen stellen historische figuren voor met voorwerpen die met hun doodsoorzaak te maken hebben. De door een auto-ongeval omgekomen prinses Diana wordt zo weergegeven met een Mercedesster in haar bovenarm. Latere series grijpen terug naar de jaren 50 en 60 en scheppen een nostalgisch beeld van die tijd. In dit werk is vooral de sfeer die zijn foto’s oproepen belangrijk. Erwin Olaf maakt in 2013 het nieuwe ontwerp voor de euromunten met afbeelding van koning WillemAlexander. Daarbij gaat hij uit van een profielfoto die door een bevriend 3D-kunstenaar is omgezet in vlakken. Het effect is dat van een heldenbeeld uit een communistisch land in de jaren 50, passend in het oeuvre van Olaf. Bijzonder en ongebruikelijk is dat het portret door de rand van de munt wordt afgesneden.
Van student naar kunstfotograaf
Emma Watson, promotiefoto, 2002 Ed van der Elsken: Self-portrait with Ata Kandó, 1953
90 HISTORY Massacultuur
Kunstfotograaf Pieter Henket gaat op 19-jarige leeftijd naar New York om het vak van cameraman te leren. Hij ontdekt daar echter dat hij meer geïnteresseerd is in stilstaande beelden. Bij toeval ontmoet hij Mitchell McCormack die, onder de indruk van zijn werk, hem het vak leert. Hij brengt hem bij een eigen stijl te zoeken, vanuit het hart. ‘Ik ben gek op sprookjeswerelden: donker licht, drama, surrealistische dingen die je in het echt niet ziet. Mijn hart ligt in Nederland en wij Nederlanders staan al honderden jaren bekend om ons Hollandse licht.
Waarom zou ik daar niet proberen om bij in de buurt te komen op een manier van nu?’ Als hij na een optreden van Lady Gaga haar de foto’s laat zien die hij van haar optreden maakte, is zijn doorbraak een feit. Een van de foto’s gebruikt ze voor haar debuutalbum. De foto belandt uiteindelijk zelfs in het Metropolitan Museum of Art in New York. Vaak komen in zijn foto’s op de achtergrond schilderijen voor: picture in a picture. Een aantal foto’s is zodanig in scène gezet alsof het stills uit een speelfilm zijn. De scène roept de mogelijkheid op om als de kijker uit de compositie zelf een verhaal te bedenken.
Mode Haute couture en de massa In de tweede helft van de negentiende eeuw ontstaat de haute couture, de mode voor de elite. Internationaal beroemde ontwerpers zien we pas in de twintigste eeuw. Een van hen is Coco Chanel die het oudste en bekendste modehuis bezit. Filmsterren en gefortu neerden zijn de visitekaartjes van Chanel en andere couturiers. Foto’s van hen staan in toonaangevende bladen als Vogue. Chanel ontwerpt onder andere ‘The Little Black Dress’, wat een tijdloze klassieker blijkt. Na de Tweede Wereldoorlog groeit het aantal modehuizen in Parijs. Eén van de eerste nieuwe ontwerpers is Dior. In 1946 opent hij zijn deuren. Dior veroorzaakt met zijn ‘new look’ een revolutie. Het is weelderige, vrouwelijke mode waarin meters dure stoffen zijn verwerkt. Een uitzonderlijke luxe in jaren van schaarste na WOII. Het wordt traditie dat couturiers jaarlijks hun nieuwe voorjaars- en wintermode presenteren. Steeds verandert het accent. De ene keer is de trend verhullend, dan weer getailleerd, mannelijk, donker, HISTORY Massacultuur 91
