Inhoudsopgawe 4de Jaargang, Nommer 1. Junie 1997

Inhoudsopgawe

Inhoudsopgawe

Page 1 of 1

4de Jaargang, Nommer 1. Junie 1997

Ena Jansen "Wij meenden evenwel voor Zuid-Afrika onzen plicht gedaan te hebben." Die Suid-Afrikaanse gedeelte van dr. Aletta Jacobs van Amsterdam se Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913)

N.J. Jordaan P.J. Schoeman as etnograaf en romanskrywer

Henriette Roos 'n Vrou in die kolonies: oor die grense van taal en tyd.

Andries Visagie Postmodernisme, subjektiwiteit en geskiedenis: Louis Ferron seTurkenvespers as 'n historiese collage

Kees Groeneboer De toekomst van het Nederlands

M.E. Nelson Die oorbrugging van kulturele verskille as vertaalprobleem by die vertaling van 'n Nederlandse kinderboek

Piet Swanepoel Idiomatiese taalgebruik en die afstand tussen Afrikaans en Nederlands

Elektroniese weergawes van Kontaknommers T.N&A Opgedateer 7 Desember 2005 deur Angelique de Villiers

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Inhoudsopgawe.mht

Algemeen

Riglyne vir outeurs

Kopiereg © 1997 berus by die redaksie

2013/08/28

Ena Jansen

Page 1 of 19

Ena Jansen | N.J. Jordaan | Henriette Roos | Andries Visagie | Kees Groeneboer | M.E. Nelson | Piet Swanepoel

"Wij meenden evenwel voor Zuid-Afrika onzen plicht gedaan te hebben." Die SuidAfrikaanse gedeelte van dr. Aletta Jacobs van Amsterdam se Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913) - Ena Jansen -

Abstract The section on Southern Africa in Dr Aletta Jacobs' travel journal, Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913), is considered in the context of South African feminist history and, briefly, as colonial text. The journal was written during a world tour (1911-1912) which Jacobs and her companion Mrs Carrie Chapman Catt undertook with the aim of furthering the cause of women's suffrage. They made an important contribution to the establishment of the Women's Enfranchisement Association of the Union (weau) in 1911, but practically no reference to this is found in South African historical writings. The fact that Jacobs made no attempt to include black women in her campaign for Women's Suffrage in South Africa may be partially explained by her allegiance to colonialist discourse.

1. Inleiding Daar is talle invalshoeke waarvolgens Aletta Jacobs se Reisbrieven uit Afrika en Azië, (1) asook die sterk verkorte weergawe daarvan in haar Herinneringen (1995: 295-313), geanaliseer kan word. In die gedeelte oor Suid-Afrika is haar besoek aan Olive Schreiner in De Aar, ontmoetings met Suid-Afrikaanse politieke leiers en opmerkings oor die taalbeleid byvoorbeeld besonder interessant. Die bestudering hiervan is trouens 'n onderdeel van die voor die hand liggendste invalshoek, naamlik om die tekste hoofsaaklik as bron te gebruik vir die geskiedskrywing van die stryd om internasionale vrouekiesreg en as outobiografiese aanvulling by die skryf van Jacobs se biografie. (2) My doel met hierdie artikel is tweevoudig: enersyds wil ek die belang van Aletta Jacobs en Carrie Chapman Catt se besoek dokumenteer in die konteks van Suid-Afrikaanse vrouegeskiedenis. Hierdie "regstellende aksie" beskou ek as noodsaaklik omdat Jacobs so goed as onbekend in SuidAfrika is en dit is dan ook die motivering vir die groot klem wat geplaas word, ook in die Notas, op die ontsluiting van haar vir 'n Suid-Afrikaanse gehoor. Andersyds wil ek 'n voorlopige aanset daartoe gee om haar Reisbrieven uit Afrika en Azië as tekstuele artefakt te lees teen die agtergrond van koloniale diskoers.

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Ena Jansen.mht

2013/08/28

Ena Jansen

Page 2 of 19

1.1 Biografie van Aletta Jacobs Aletta Jacobs (1854-1929) was die agste van elf kinders van 'n plattelandse dokter en sy vrou in Sappemeer, 'n dorpie in die provinsie Groningen. Ten spyte van sterk teenkanting het sy haar skoolloopbaan suksesvol voltooi en op 3 April 1878 die eerste Nederlandse vrou geword wat haar artsdiploma behaal het. (3) Sy het 'n tyd lank in haar vader se praktyk gewerk en op 8 Maart 1879 in Groningen gepromoveer. Ná 'n werkbesoek aan Londen het sy in September 1879 'n praktyk op die Herengracht naby die Koningsplein in Amsterdam geopen en ook jare lank 'n kliniek in die volksbuurt die Jordaan behartig. Reeds in 1883 het Aletta Jacobs die "strijd" in Nederland begin vir vrouekiesreg (Jacobs 1995: 221) en ná 25 jaar as arts haar praktyk in 1904 opgegee met die doel om voltyds te werk vir vroueregte. In baie opsigte het sy bakens vir Nederlandse vroue versit en Aletta (4) Jacobs word tereg die "koningin-moeder van feminisme" in Nederland genoem. Op 18 September 1919 is vrouekiesreg deur Koningin Wilhelmina bekragtig ná dit deur albei kamers van die Nederlandse parlement aanvaar is. 'n Groot fees is in die Concertgebouw gehou en vroue kon tydens die 1922-verkiesing vir die eerste keer stem. Teen die einde van haar lewe skryf Jacobs, op 23 Oktober 1928, oor haar werk in Nederland: "Ik ben blij dat ik de drie grote doelen in mijn leven in vervulling heb zien gaan tijdens mijn leven [...]. Namelijk: de openstelling van alle studies voor vrouwen en de uitoefening van alle beroepen; het Moederschap als een kwestie van willen en niet meer van moeten; en de politieke gelijkstelling van vrouwen" (Bosch en Kloosterman 1985: 226).

1.2 "Wereldreis" Aletta Jacobs het, soos baie ander Nederlanders, gedurende die Anglo-Boereoorlog intens belanggestel in Suid-Afrika. (5) Sy sou egter eers kort ná Uniewording 'n besoek aan daardie tyd se "nuwe Suid-Afrika" bring; tydens 'n "wereldreis" (19111912) in geselskap van die presidente van die Wêreldbond vir Vrouekiesreg, die Amerikaanse Mrs Carrie Chapman Catt. (6) Hulle het byna drie van die 16 maande wat die wêreldreis sou duur in Suid-Afrika deurgebring. Tydens die hele reis was die propagering van vrouestemreg hulle hoofdoel, maar albei was ook geïnteresseerd in "het bestuderen van de wettelijke en sociale positie van de vrouw in ieder land, en waar dat mogelijk was, de vrouwen te helpen om een organisatie te vormen ter verbetering van hun toestand" (Jacobs 1995: 307). Die reis het in Southampton begin kort na afloop van die Sesde Internasionale Kongres van die Wêreldbond vir Vrouekiesreg (12 tot 17 Junie 1911) wat in Stockholm gehou is (Jacobs 1995: 290). Jacobs, 'n fanatieke reisiger, het wel eers 'n sesweekse tog deur Swede en om die Noordkaap gemaak voordat sy na Londen is om met Mrs Catt hulle finale reëlings te tref. Hulle reis sou die dames na 'n groot deel van die wêreld neem: eers Madeira en Suid-Afrika, toe Mosambiek, Port Said, Jaffa en Jerusalem. "Zo hebben wij Palestina en Syrië [...] nog vrijwel in de oerstaat gezien" (Jacobs 1995: 300). Omdat pokke uitgebreek het in Jaffa moes hulle per perdewa na Tiberia reis, het die meer van Galilea oorgesteek en is per "primitief treintje" na Damaskus - "Before the world grew mad", soos Mrs Catt gesê het, dus voor die Eerste Wêreldoorlog van 1914-1918. Van Kaïro is Aletta Jacobs en Mrs Catt na Ceylon waar hulle "enkele


2013/08/28

Ena Jansen

Page 3 of 19

genotvolle weken" deurgebring het. Hulle was ook in Brits-Indië, Java, Sumatra en ander gedeeltes van die destydse Nederlands-Oos-Indië. Daarvandaan via Hongkong na Manila en die Filippyne en weer via Hongkong na Kanton. Van Shanghai is hulle na Nanking en deur die binnelande van China na Hankou (Woehan) en Peking. In Japan het hulle die stede Kioto en Tokio besoek waar dr. Jacobs en Mrs Catt van mekaar afskeid geneem het. Catt is uit China via Honolulu en San Francisco terug na New York, terwyl Aletta Jacobs van Wladiwostok deur Rusland via Berlyn na Nederland per trein gereis het. In die herfs van 1912 was albei weer tuis.

1.3 Reisbrieven uit Afrika en Azië - formaat en doelpubliek 'n Voorneme van die dames was dat elkeen 'n reisverhaal sou skryf en later na mekaar sou aanstuur. Alhoewel Mrs Catt wel enkele artikels geskryf het, onder andere oor die matriargale samelewing van die Menankabau op Sumatra vir die National Geographic (Bosch & Kloosterman 1985: 127), was haar dagboeke van die reis "niet veel meer dan plakboeken met onderschriften" (Bosch & Kloosterman 1985: 9). In teenstelling hiermee is Jacobs se Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913) 'n reisverslag van formaat, maar tog is dit relatief onbekend en nooit herdruk nie. 'n Rede waarom tot nog toe min aandag aan haar reisbriewe gegee is, is miskien omdat sy, alhoewel uitsonderlik, nie een van die stereotipeerbare "indomitable eccentric spinsters" (Mills 1993: 27) was nie. Bowendien is daar in die geval van Aletta Jacobs, in teenstelling tot talle ander beroemde vrouereisigers (byvoorbeeld die Nederlandse Alexandrine Tinne, wat ook wel 'n bekwame fotograaf was), belangriker redes as haar reis waarom sy onthou word, sodat haar rolle as arts en feministe die reisverslagskryfster na die agtergrond verdring het. (7) Jacobs se voorneme was wel om 'n bydrae te lewer tot die reisliteratuur van haar tyd omdat die reisgidse wat sy in Londen gekoop het, onder andere die beroemde Baedekergidse, "vrijwel niets" oor vroue bevat het nie en sy het dan ook vroue as die fokus van haar reisbriewe geregverdig omdat dit haar "het meeste belang inboezemde". (8) Uit haar Reisbrieven is dit duidelik dat Aletta Jacobs 'n goeie waarnemer was met 'n bedrewe styl. Reeds vroeg in hulle lewe saam het sy en haar man C.V. Gerritsen (1850-1905) - net soos sy 'n "radikale hervormer" (Jacobs 1995: 222) - dikwels op reis gegaan, wandelend of per "rijwiel", en daaroor dan 'n verslag geskryf. (9) Jacobs se Reisbrieven uit Afrika en Azië het oorspronklik as artikels in die Amsterdamse dagblad De Telegraaf verskyn en was 'n belangrike bydrae tot die finansiering van haar reis wat verblyf in van die wêreld se mees luukse hotels ingesluit het, en 'n klein fortuin moes gekos het. (10) Sy ontvang ook 'n perskaart wat aan haar toegang gee tot plekke waar sy anders met moeite sou gekom het (rb 466). Kort na die voltooiing van die reis, in 1913, het haar koerantartikels reeds in boekvorm verskyn - 'n bewys van die populariteit daarvan. Jacobs se reisbriewe was dus nooit privaatkorrespondensie nie. Vanaf die oomblik dat sy pen op papier gesit het, het sy met 'n wye leserspubliek voor oë geskryf en die opset van haar briewe verskil dus van baie ander Nederlandse skryfsters s'n, wie se reisverslae oor Suid-Afrika gebaseer is op briewe wat vir gesinslede bestem was. (11) Wanneer Jacobs in haar "Voorwoord" skryf dat sy "schroomvallig" is om die briewe in 'n permanenter vorm as die artikels te laat verskyn, is dit wel in ooreenstemming met die oënskynlike beskeidenheid wat talle reisigers het wanneer hulle briewe of dagboeke gepubliseer word (Foster 1990: 54). Jacobs se afspraak met De Telegraaf was dat sy twee briewe per week sou skryf en so gereeld moontlik terugpos na Nederland. Volgens alle bronne, insluitende


2013/08/28

Ena Jansen

Page 4 of 19

haarself, was sy 'n gedissiplineerde skrywer. "Zoo schreef ik 's avonds, dikwijls na een vermoeienden dag, mijne wedervaringen neder. Geen dag ging voorbij, waarop ik niet eenige uren aan dit werk besteedde. Daardoor zijn het zuivere afdrukken geworden van de indrukken die ik [...] ontving." Die aanbod is vir haar belangrik: "In den regel begin ik mijn volgenden brief voor de courant, alvorens ik mijn voorgaanden verzend, om te voorkomen in herhalingen te treden" (rb 423). Jacobs het die openbare aard van haar briewe wel as 'n beperking ervaar: "In die vorm kan men niet altijd schrijven over wat men zelf merkwaardig vindt." Sy was bewus van haar openbare beeld en wou dit nie skade berokken nie, veral omdat ook die vrouesaak daardeur in onguns kon raak. Dit is met die grootste uitsondering dat sy skryf oor sake wat vir haar of haar lesers embarrasserend kon wees. (12) Die enigste keer in Suid-Afrika wanneer sy haarself klaarblyklik sensureer is in verband met die swartmans op die Johannesburgse myne wie se "toestanden [...] op zedelijk gebied" volgens haar so "allerbedroevendst" is dat dit "mij echter onmogelijk [is] daarover in een open schrijven uit te wijden" (rb 163). Die tweedelige Reisbrieven uit Afrika en Azië het hardeband art deco-agtige omslae waarop tussen dekoratiewe elemente 'n aantal opvallend "eksotiese" vrouekoppe afgebeeld word. Dit beslaan 715 deurgenommerde bladsye waarvan 400 in die "Eerste deel" is. Ongeveer 70 bladsye, minder as 'n tiende van die hele reisverslag, is vir hierdie artikel van belang. (13) In enkele verdere reisbriewe word direk of indirek nog na Suid-Afrika verwys, en veral dié waarin uitsprake oor rassekwessies vergelykenderwys met Suid-Afrikaanse omstandighede bespreek word, word ook betrek. Wanneer 'n mens in ag neem deur hoeveel lande die dames reis, beslaan die Suid-Afrikaanse gedeelte relatief baie ruimte. Slegs aan die reis deur Nederlands-Indië word proporsioneel meer ruimte bestee.

1.4 Neerslag van die reis in Suid-Afrikaanse geskiedskrywing Indien ons van Suid-Afrikaanse geskiedskrywers afhanklik was om Jacobs en Catt se besoek aan Suid-Afrika te boekstaaf, sou bitter min daarvan bekend gewees het. Die enigste verwysing na hulle in Eric Stockenström se omvangryke Stellenbosse proefskrif Geskiedenis van die Vrouebeweging en die vrouestemreg in Suid-Afrika tot 1930 (1944: 142) is een paragraaf in die hoofstuk waarin die periode 1910 tot 1914 gedek word. Stockenström skryf: "Gedurende die laaste helfte van 1911 het mev. Chapman Catt en dr. Aletta Jacobs van die International Suffrage Alliance Suid-Afrika besoek. In Oktober 1911 het die Women's Enfranchisement League van Durban afgevaardigdes van 'n aantal stemreggenootskappe uitgenooi om die twee besoekers uit Europa te ontmoet, met die oog op die stigting van 'n genootskap wat alle bestaande genootskappe vir die bevordering van vrouestemreg in Suid-Afrika sou verenig. Eersgenoemde dame was presidente van The International Suffrage Alliance, terwyl laasgenoemde belangrike pionierswerk in verband met vrouestemreg in Holland verrig het. Onder leiding van hierdie twee vroue is na breedvoerige bespreking 'n resolusie aangeneem waardeur alle vrouestemreggenootskappe in Suid-Afrika, onder die benaming Women's Enfranchisement Association of the Union of South Africa, in een groot organisasie verenig is." Stockenström (1944: 142) wys daarop dat "[h]ierdie nuwe organisasie [...] die uitvoerende gesag [was] van ligas of takke wat in die groot sentrums en in kleiner


2013/08/28

Ena Jansen

Page 5 of 19

dorpe tot stand gekom het [...] dit het dus 'n groot liggaam van georganiseerde opinie verteenwoordig. Die doel en politiek van hierdie genootskap was om gesamentlik op te tree ten einde die stemreg in Suid-Afrika vir vroue, op dieselfde grondslag en voorwaardes wat vir manspersone geld, te verseker." Stockenström verwys slegs na Mrs Catt se toespraak, en wel na die slot daarvan soos aangehaal uit South African Pamphlets: 575d 456, No. 31: "'n Vroulike hervormer sonder die stem is soos 'n krygsman sonder wapen of soos 'n leër sonder ammunisie." In Cherryl Walker se publikasies (1979 en 1990) oor die stryd om vrouekiesreg is daar geen enkele verwysing na Jacobs nie. Walker noem wel in 1979 (3-4, 29) Catt se naam wanneer sy skryf: "The weau (Women's Enfranchisement Association of the Union) was in fact formed largely through the encouragement of the President of the International Alliance, Carrie Chapman Catt, who toured South Africa on behalf of women's suffrage in 1911", (14) maar in haar 1990-publiksie verwys sy nie meer na Catt in haar beskrywing van hierdie geleentheid (327) nie. (15) Sonder om die rol van Jacobs en Catt in Suid-Afrika te oorskat, sou 'n uitgebreider erkenning aan hulle aandeel en die internasionale ervaring wat hulle bygedra het tot die Suid-Afrikaanse vrouebeweging, sekerlik nie onvanpas gewees het in veral Walker se standaardpublikasie Women and Gender in Southern Africa to 1945 (1990) nie.

1.5 Jacobs en Catt "in dienst van de vrouwenzaak" in Suid-Afrika Jacobs en Catt se toesprake regoor die land moes 'n geweldige invloed op duisende vroue gehad het. Jacobs beklemtoon steeds dat die sale waar hulle opgetree het "stampvol" was (byvoorbeeld rb 91, 152, 153, 161, 169) en telkens word opsommings van die strekking van hulle lesings gegee. Mrs Catt was skynbaar 'n besielde spreker en sekerlik 'n bron van inspirasie vir Engelstalige vroue wat wel, onder andere weens familiebande, baie kontak met die Britse propageerders van vroueregte gehad het. Vir Afrikaanstalige vroue, wat geen taalgenoot-rolmodelle gehad het nie, was Jacobs se voorbeeld egter waarskynlik van nog groter belang. Reeds in Kaapstad is daar by haar, onder meer weens die "op den voorgrond dringende taalkwestie", daarop aangedring om altyd "Hollandsch te spreken" (rb 88) wanneer sy en Mrs Catt saam sou optree. Veral Olive Schreiner het besef dat Jacobs 'n belangrike faktor kon wees. "Telkens trachtte zij mij over te halen om in Zuid-Afrika te blijven, totdat daar deze strijd gewonnen zal zijn. Zij was van meening dat de Afrikaansche vrouw, vooral de Boerin, het kiesrecht maar behoeft te wenschen, om het in Zuid-Afrika een voldongen feit te doen worden en zij meende, dat ik, als Hollandsche, in staat zou zijn, die Boerenvrouwen te overtuigen" (rb 106-107). In Pretoria word Aletta Jacobs dan ook deur mevrou Faure wat presidente van die Zuid-Afrikaansche Vrouwen-Federatie was en wat "zeer sterk voor het vrouwenkiesrecht gevoelt", gevra om die Afrikaanse vroue te oorreed tot die saak van kiesreg. Baie mans (onder andere parlementslid Viljoen, oud-president Steyn, minister Malan van onderwys; sien rb 91, 118, 154) was voorstaanders daarvan en Jacobs se optrede by die Heidelbergse jaarvergadering van die Vrouefederasie word 'n soort sendingaksie. "Op die jaarvergadering zal ik dan eindelijk de vrouwen onder mijn gehoor krijgen, die het eigenlijk in handen hebben om de vrouwen van Zuid-Afrika politiek te ontvoogden; want zoodra deze vrouwenbonden er zich voorspannen en het kiesrecht aanvragen, zullen zij het van deze regeering verkrijgen" (rb 153). Die rede hiervoor het meer met manspolitiek as empatie met die vrou te make, maar, alhoewel sy dit besef, lyk dit nie of dit Jacobs enigsins pla nie.


2013/08/28

Ena Jansen

Page 6 of 19

Haar uitleg van die mans se doel met vrouekiesreg is besonder helder, maar te optimisties wat die spoedige haalbaarheid daarvan betref; vrouekiesreg sou nog 19 jaar lank 'n politieke speelbal wees. "De Afrikaanderpartij is in de regeering verre in de meerderheid, doch bij de toenemende immigratie is het te voorzien, dat die meerderheid op den duur zal afnemen. Geeft men nu den vrouwen het kiesrecht, dan verdubbelt de Afrikaanderpartij haar stemmen, terwijl onder de immigranten vele ongehuwd zijn, hunne vrouwen in het moederland achterlaten of soms hun geheele leven als coelibatair in het nieuwe land doorbrengen. Zoolang echter de Afrikaander Vrouwenbond zich niet voor het "kiesrecht aan de vrouw verklaart," vreezen de mannen, dat zij het stembiljet ongebruikt zullen laten en dat de Britsche vrouwen, die in hoofdzaak de leden van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht uitmaken, het zullen gaan gebruiken om haar partij te versterken. Van mijn succes in Heidelberg hangt dus veel af en van alle kanten word ik aangespoord om deze gelegenheid te grijpen en te probeeren wat ik bereiken kan" (rb 153). (16) In haar toespraak wys sy die afgevaardigdes onder meer daarop dat die vroue van die Voortrekkers reeds in 1843 'n deputasie na die Engelse verteenwoordiger in Natal gestuur het om die reg van vroue op te eis "om een stem te hebben in alle zaken, die de welvaart en het welzijn van het Zuid-Afrikaansche volk betroffen" (sien Walker 1979: 18 en Cloete 1994: 62-68). Hieraan voeg sy toe: "Deze laatste wijsheid had ik opgedaan van premier Botha" (rb 156). Haar woorde is met "groote instemming van al de aanwezige heeren en vele der aanwezige vrouwen aangehoord en luide toegejuicht". Die vrou van generaal De la Rey het egter onmiddellik opgestaan om te sê "dat de Zuid-Afrikaansche vrouwen eenmaal door den Heer geroepen zullen worden voor dat grooter werk, [...] maar dat de Zuid-Afrikaansche vrouwen hebben te wachten, totdat de Heer haar roept". Jacobs se pleidooi het by haar dus op dowe ore geval want sy "had [...] die roepstem nog niet vernomen en meende daarom die taak nog niet te mogen op zich nemen" (rb 156). Aletta Jacobs se versoek dat die lede van die Vrouwen-Federatie hulle op Heidelberg sou uitspreek vir vrouekiesreg en 'n adres aan die regering sou stuur waarin op 'n spoedige uitvoering daarvan aangedring moes word, is nie deurgevoer nie, uit vrees "dat daarmede [...] de Zuid-Afrikaansche Vrouwen-Federatie daardoor in stukken gescheurd zou worden" (rb 156). Hierdie uitslag moes vir Aletta Jacobs 'n groot teleurstelling gewees het, maar dit blyk slegs uit haar stoïsynse mededeling dat sy nie van plan was om nog 'n maand langer in SuidAfrika te vertoef om eers op allerlei afgeleë dorpe dié vroue wat "hoogstwaarschijnlijk afgeschrikt zou worden door zulk een maatregel" (rb 156) te gaan probeer oortuig nie. Sy moes die aand nog in Johannesburg optree, maar sy was "zoo dood vermoeid [...] na een dag van groote beslommeringen, dat het mij onmogelijk was mijn plicht aldaar voor dien avond te vervullen" (rb 157).

1.6 Vrouestemreg slegs vir blankes Blanke Suid-Afrikaanse vroue se uiteindelike bewussyn van die waarde van stemreg was 'n mentaliteitsverandering wat die manlike politieke leiers wat dit jare later parlementêr goedgekeur het, sou uitbuit vir blanke gewin. Walker (1979: 17) stel dit so: "The relationship between the question of votes for women and votes for blacks is one of the central themes of the campaign to enfranchise women, which campaign may, to some extent, be regarded as a microcosm of the wider society in its reflection of its divisions and its fears." Suid-Afrikaanse aktiviste vir vrouekiesreg het hulle aanvanklik geensins bekommer selfs oor die vraag of swart vroue moontlik ook stemreg moes kry nie. "At best the organised suffrage


2013/08/28

Ena Jansen

Page 7 of 19

movement approached the situation of black women from the perspective of charity, not sisterly solidarity" (Walker 1990: 329). Toe stemreg na jarelange petisies aan blanke vroue toegestaan is in 1930, is die doeltreffendheid van die swart stem (van mans in die Kaap) gehalveer, "thus reducing the African electorate from 3.1 percent to 1.4 percent of the total" (Davenport 1989: 311). Bemagtiging van een groep het dus tegelykertyd daartoe gelei dat 'n ander groep van die SuidAfrikaanse bevolking stelselmatig die stemlose wildernis ingedryf is - 'n situasie wat eers in 1994 sou verander. Walker wys daarom op die ironie van die SuidAfrikaanse vrouekiesregbeweging: "a group of women campaigning for "justice" and equality of treatment and opportunity, while denying or ignoring similar claims from other sections of the population" (1979: 107). In Jacobs se Reisbrieven is daar geen aanduiding dat sy of Mrs Catt protes aangeteken het teen die heersende opvattings in Suid-Afrika in verband met die "slegs blanke"-aard van die vrouekiesregstryd en byvoorbeeld voorgestel het dat swart vroue ten minste aanwesig moet wees op die vergaderings waar hulle gepraat het nie. Aan die slot van die brief oor "Johannesburg" is daar selfs duidelik sprake van 'n hulle/ons-houding wanneer Jacobs skryf: "Met een enkel woord wil ik hier nog even vermelden, dat ook de kleurling-vrouwen zich beginnen te organiseeren en voor hun belangen strijden. Een groote bijeenkomst, onder leiding van mevrouw Amos Burnett, een vrouw van gemengd ras, die een Europeesche opvoeding heeft gehad, had deze week plaats in Potchefstroom, waaraan vrouwen, honderdvijftig in getal, van Zulu's, Amaxoses, Basuto's, Pondos, Hottentots en andere rassen, benevens van gemengd ras, deelnamen. Ik kan hiervan niets anders mededeelen, dan wat de dagbladen ervan vermelden, doch alle beschouwen deze samenkomst als een zeer belangrijk teeken. Deze eerste keer werd niet veel anders besproken dan organisatie, eenige godsdienstige arbeid, die ter hand zal worden genomen, en de belangen van het kleurling-meisje in huisdienst bij blanken. De Engelsche taal was de officieele congrestaal" (rb 165). Jacobs se opvallende stilswye in Reisbrieven oor die insluiting van swart vroue by haar en Mrs Catt se propagering van die stryd vir vrouekiesreg in Suid-Afrika kan nie bloot goedgepraat word deur dit as "tipies van die tyd" te beskou nie. Tydens haar besoek aan haar tydgenoot en "geestverwante" Olive Schreiner (rb 104-108) moes die gesprekke waarin Schreiner se "alles overheerschende liefde voor de menschheid" en haar mededoë vir "zwakken en hulpbehoevenden" ter sprake gekom het (rb 105) sekerlik ook direkte verwysings na swartmense ingesluit het, maar dit vermeld Jacobs nie. Wel praat sy vóór haar besoek aan De Aar reeds in 'n Kaapse brief afkeurend van "negervereerders" en sê: "Vooral de familie Schreiner, met Olive Schreiner aan het hoofd, is een blinde vereerster van den kleurling. Haar geheele politiek overtuiging heeft tot ondergrond "hoe 't best voor den kleurling te zorgen"" (rb 98). (17) Schreiner se standpunt was ondubbelsinnig: "That for which we labour [...] is a South Africa not mighty in wealth or in numbers, but great in freedom [...] which gives every man and woman in the land irrespective of race and sex, or speech and colour, the largest amount of liberty and justice accorded to men and women anywhere" (aangehaal in Walker 1979: 21). As gevolg van dié standpunt het haar man, S.C. Cronwright-Schreiner, homself selfs verplig gevoel om in 'n brief in Flashlight (Julie 1930) te vra dat Olive Schreiner se naam nie verbind word aan die feesvierings in 1930 nie: "For her an Act which remedied an injustice against a sex by perpetrating one against a race, would have been no victory at all" (aangehaal deur Walker 1979: 21).


2013/08/28

Ena Jansen

Page 8 of 19

So bied Aletta Jacobs se Reisbrieven uit Afrika en Azië nie slegs belangrike materiaal om die rol te bestendig wat sy en Mrs Catt gespeel het in die geskiedenis van vroueregte in Suid-Afrika nie, maar die stiltes in haar teks oor die stemreg van swartmense dui op 'n eensydigheid in haar propagering van die stryd om gelykberegtiging wat veral opvallend is wanneer dit vergelyk word met Schreiner se standpunt hieroor.

2. Reisbrieven en die koloniale diskoers In Europa het Jacobs roem verwerf en sukses bereik as vegter vir die regte van haar medeonderdruktes, vir vroue, maar dit is opvallend dat haar stem in die kolonies veel minder luid opklink vir die regte van swart en bruin mense, vroue sowel as mans, as wat 'n mens van haar sou verwag het. Wat my daarom boei in Jacobs se Reisbrieven is die vraag of haar posisie as hoogs gerespekteerde en strydvaardige feministe moontlik daartoe lei dat sy selfs makliker as ander vrouereisboekskrywers aansluit by 'n dominante manlike koloniale diskoers, dat sy haar in die kolonies dus deel voel van die heersersgroep en 'n meer outoritêre narratiewe stem aanneem as wat 'n mens by baie ander vrouereisigers aantref. Dit sal gedeeltelik 'n verklaring kan bied vir eerstens die feit dat sy haar skaar by die propagering van slegs blanke vrouens se stemreg wat veral ten doel het om die blanke Afrikanermans se politieke doelstellings te bevoordeel en tweedens vir die opvallende afwesigheid van empatie met swartmense se stryd om politieke regte in die Suid-Afrikaanse gedeelte van haar Reisbrieven. (18) Ter ondersteuning van dié hipotese haal ek Holtrop (1978) aan wanneer sy wys op Jacobs se teregwysende afkeuring van Engelse suffragettes se gedrag: "Aletta Jacobs, de succesvolle bestrijdster van autoriteiten, was zelf een autoriteit geworden, een voor onze begrippen heel ouderwetse, wereldvreemde autoriteit." (19) Ten spyte van talle tekens van 'n nasionale, selfs republikeinse gevoel in die Unie van Suid-Afrika, was die Britse imperialisme in 1911 steeds 'n belangrike faktor en dit was onvermydelik dat Europese besoekers Suid-Afrika bewus of onbewustelik as 'n kolonie sou beskou. Alhoewel stedelike Suid-Afrika in 1911 in talle opsigte Europees was, iets wat Jacobs verbaas het, was die posisie van die swart inheemse bevolking wel in baie opsigte vergelykbaar met dié in ander koloniale lande en ek meen veral daarom dat ook die Suid-Afrikaanse gedeelte van Jacobs se Reisbrieven wel gelees kan word teen die agtergrond van koloniale diskoers. Aletta Jacobs is immers lid van die intellektuele elite in 'n Nederland wat in die jare 1911-1912 nog 'n sterk koloniale moondheid is (sien Bossenbroek 1996 en Wesseling 1995); dus deel vorm van die metropool met 'n houding oor die buite-Europese wêreld wat gevorm en afgebaken is volgens imperialistiese denke. Dit is in Jacobs se reisverhaal, veral in die stukke wat oor Mosambiek, Brits- en Nederlands-Indië handel, duidelik dat sy Portugal, Engeland en Nederland as legitieme koloniseerders beskou wie se rol nie in twyfel getrek word nie. Wanneer sy kritiek op bepaalde aspekte van die koloniale bewind het, is dit, soos by die Wes-Afrika reisiger Mary Kingsley, "merely aimed at improving rather than dismantling colonialism" (Mills 1993: 153).

2.1 Die vroulike stem in die koloniale diskoers Soos bekend spruit die breë belangstelling in koloniale diskoers tot 'n groot mate voort uit Edward Said se boek Orientalism (1978). Sedert die verskyning daarvan is


2013/08/28

Ena Jansen

Page 9 of 19

talle belangrike debatte gevoer en 'n uitgebreide korpus kritiese tekste verskyn steeds, dikwels direk in reaksie op Said. (20) 'n Teks wat talle post-Said standpunte verdiskonteer en nuttige insigte kan verskaf by 'n ondersoek na Jacobs se Reisbrieven is Sara Mills se Discourses of Difference: An Analysis of Women's Travel Writing and Colonialism (1993). Sy wys daarop dat sommige kritici, onder andere Peter Hulme (1986) en Dennis Porter (1993), wel die ongelyksoortigheid in diskoers-strukture tydens die koloniale tydperk analiseer, maar geen aandag gee aan die manier waarop vroueskrywers andersoortige tekstuele beperkinge as mans te bowe moet kom nie (Mills 1993: 1-6). Sonder om simplisties reduserend te wees, wys Mills daarop dat vrouetekste veral wat betref die konteks waarin dit geproduseer en ontvang word, verskil van dié van mans en 'n vreemde mengsel is. Enersyds is dit dikwels nie in staat om met 'n rondborstige koloniale stem te praat of met 'n "imperial eye" (Pratt 1992) te kyk nie. Aan die ander kant is dit dikwels wel stereotipies koloniaal in inhoud, styl en figuurlike wending deur die gekoloniseerde land te presenteer as 'n vanselfsprekende, natuurlike deel van die koloniale moondheid, 'n gebied waarop Europeërs reg het, waar hulle hulle selfs geroepe voel om hulle gesag te laat geld. Juis weens dié vermenging en kontradiksies vind Mills vrouereistekste 'n teoretiese uitdaging en sy poneer dat vrouereisigers van die negentiende en vroeg-twintigste eeue hulle werk konstrueer in 'n ketting van magskakels of -verbindings ("in a range of power nexuses"), veral van patriargale mag ("the power of patriarchy which acted upon them as middle-class women, through discourses of femininity") en van koloniale mag ("the power of colonialism which acted upon them in relation to the people of the countries they describe in their books"). Volgens Mills (1993: 18) bepaal die gelyktydige aanwesigheid (konvergensie) ván en die botsing (konflik) tússen hierdie twee magsisteme die styl en inhoud van vroue se reisbeskrywings.

2.2 Aletta Jacobs se diskoers Indien Reisbrieven uit Afrika en Azië gelees word as 'n tekstuele konstruksie wat die resultaat is van twee konflikterende diskoerse, 'n vroulike en 'n koloniale, kan die problematiese, ambivalente status van Aletta Jacobs op reis, dus buite die metropool waar sy so suksesvol magsbeperkinge ten opsigte van geslag teengegaan het, moontlik beskryfbaar gemaak word. Ten spyte van haar outoriteit het Jacobs nes ander vroue van haar tyd 'n problematiese status, "caught between the conflicting demands of the discourse of femininity and that of imperialism" (Mills 1993: 22). Dit sal duidelik wees dat die terme "vroulik" en "koloniaal" nie suiwer as gender-terme nie, maar ook metafories gebruik word. Volgens Mills "vereis" die diskoers van vroulikheid, oftewel die tipiese vertelstyl van vrouereisigers teen die eeuwending, veral passiwiteit van die verteller en 'n besorgdheid oor menslike verhoudings - aspekte wat sekerlik beïnvloed is deur die Victoriaanse tydmoraal. (21) Hoe pas Jacobs in by hierdie karakterisering? Uit biografiese besonderhede, maar ook uit haar Reisbrieven, blyk duidelik dat Jacobs wel begaan was oor inter-persoonlike verhoudings, maar niemand kan haar van passiwiteit beskuldig nie. Dit het 'n groot invloed op haar skryfstyl wat dikwels nóú aansluit by die diskoers van kolonialisme, oftewel die tipiese vertelstyl van die (meestal manlike) kolonialis wat baie klem plaas op aksie en kordate gedrag ("intrepid, fearless behaviour"), kennis en outoriteit. Dié eienskappe is kenmerkend van Aletta Jacobs, ook wat haar voorkoms betref. 'n Ooggetuie onthou haar byvoorbeeld as 'n vrou "die marcheerde als een generaal" (Arian 1995: 18).


2013/08/28

Ena Jansen

Page 10 of 19

Daar is maar min aspekte van Jacobs se teks wat tipies is van vroulike diskoers. Sy beskryf wel oomblikke van fisieke swakheid (byvoorbeeld reeds op die eerste dag in Kaapstad is sy "oververmoeid" (rb 89) en in Johannesburg skryf Jacobs (rb 157) weer sy is "zoo dood vermoeid [...] dat het mij onmogelijk was mijn plicht aldaar voor dien avond te vervullen" en is sy "voor niets anders in staat dan een frisch bad te nemen en naar bed te gaan"). Telkens egter het dié vermoeidheid nie ten doel om aandag te trek nie, maar is dit 'n lastige, selfs embarrasserende gevolg van haar openbare rol en aktiwiteite. (22) Geen van die ander tipies vroulike diskoersaspekte kry veel ruimte in die teks nie. Jacobs verwys byvoorbeeld baie selde na haar eie kleredrag of na die versorging daarvan, nooit na wat sy eet, en byna nooit na die gerief van hulle hotelkamers nie. (23) Nes ander vrouevertellers is haar teenwoordigheid in die lande waardeur sy reis vir haar vanselfsprekend en, alhoewel die werk vir vrouestemreg 'n internasionale saaklike aangeleentheid is, word die reis - veral in ander lande as Suid-Afrika - ook grootliks vir persoonlike plesier onderneem. Vrouevertellers beklemtoon dikwels dat hulle sonder beskerming reis en "tog" niks oorkom nie en, ten spyte van die eersteklastreinkompartemente en motors met chauffeur wat telkens tot hulle beskikking gestel word in Suid-Afrika, is Jacobs tydens die "primitiefste" gedeelte van die reis na die Victoria Waterval ooglopend trots op hulle selfstandigheid. "This seems to signal to the reader that the colonised country is so much under [...] control that even women can be represented travelling through it without the "natives" daring to approach her" (Mills 1993: 22). 'n Tipiese "vroulike" eienskap waaraan Jacobs se Reisbrieven se Suider-Afrikaanse gedeelte wel voldoen is die feit dat sy geen melding maak van enige opstand van swartmense teen die blanke gesag nie. In Suid-Afrika kom dit nie eers by haar op nie, maar in "Rhodesia" kan sy haar wel voorstel dat die 300.000 inboorlinge, as hulle nie so "goedaardig van karakter waren", van hulle mag bewus kon word en die 17.000 blankes "niet zoo onderdanig zouden dienen" (rb 142). Dit word tydens die lees van die Suid-Afrikaanse gedeelte van die Reisbrieven steeds duideliker dat haar teks deur die transgressie van vroulike diskoers en 'n sterk aansluiting by die koloniale diskoers gekenmerk word. So aanvaar Aletta Jacobs met die grootste vanselfsprekendheid outoriteit en maak uitsprake oor die land en sy mense wat getuig van gesaghebbende stelligheid en van wetenskaplike kennis van sake, veral op mediese en maatskaplike gebied. Sy verwys dikwels daarna dat sy koerante lees om op hoogte van nasionale en internasionale politiek te kan wees en vind dit ook vanselfsprekend dat verslaggewers met haar en Mrs Catt onderhoude wil voer. Hulle is bowendien steeds eregaste by talle amptelike vergaderings en bankette waar ook mans aanwesig is en sy praat skynbaar op voet van gelykheid met politici soos eerste minister Louis Botha, J.C. Smuts en oudpresident Steyn. Verder vermeld Jacobs met trots dat sy en Catt burgemeesters en ander manlike ampsdraers sonder huiwering weerspreek. (24) Aletta Jacobs se sterk selfbewuste narratiewe stem hang dan ook sonder twyfel saam met die ervare sprekerstem wat sy het op die talle byeenkomste in die land. Nooit meet sy haar optrede teen 'n man s'n nie, slegs teen Mrs Catt se retoriese styl wat sy bewonder. (25) Nooit klink sy twyfelagtig oor haar reisplanne of laat sy blyk dat 'n man se hulp benodig word nie. Tipies van die koloniale diskoers beskryf Jacobs die land dikwels as leeg of anders bevolk deur skadelose, liefdevolle kinders (sien rb 140, 142, 144). Die "penetrasie"-woordeskat van mansreisigers ontbreek wel, alhoewel Jacobs tekens


2013/08/28

Ena Jansen

Page 11 of 19

van ekspansiedrif gee wanneer sy in haar "wakende droomen" sien ("zie"; wat ook "voorspel" kan beteken) dat "reeds over eenige eeuwen dit nog bijna onbewoonde gedeelte van het donker Zuid-Afrika door tallooze Europeanen bewoond en overal aan de oevers van de Zambezie-rivier villa's, met prachtige tuinen, de plaats innemen, waar nu nog het wild gedierte alleen huist en er de menschen op den achtergrond houdt" (rb 142). Wanneer sy verder beweer dat treinreisigers deur Rhodesië agterkom "dat heel Rhodesia beneden de Zambesie-rivier, niets anders dan één groote, woeste vlakte is, bewoond voor het overgrote deel door inboorlingen, en dat het als het ware wacht op de energieke blanken, om het tot ontginning te brengen" (rb 143), is dit duidelik hoe sterk sy deel uitmaak van die koloniale diskoers.

3. Slot Aletta Jacobs se diskoers word in talle opsigte gedomineer deur 'n stem wat eerder manlik-koloniaal as vroulik genoem kan word. Haar estetiese bewondering vir "onvervalschte natuurkinderen" (rb 115, 144) en haar moederlike gevoelens jeens die inboorlinge wat sy beskryf as "groote kindmenschen, met hun kinderlijke begrippen" (rb 322) wat "slechts goede leiding noodig hebben om tot bruikbare, zeer goede menschen op te groeien" (rb 454), is sekerlik "vroulik", maar is tegelykertyd 'n ondersteuning van die kolonialis se paternalistiese beeldspraak wat oorheersing moes help legitimeer. (26) Uit Aletta Jacobs se Suid-Afrikaanse Reisbrieven blyk bowendien dat sy ook talle ander kolonialistiese opvattings deel. So keur sy in opvallend eksplisiete beskrywings "inlanders" se assimilasiepogings af, iets wat sy van sommige se transkulturele kledingspatrone aflei (sien byvoorbeeld rb 97, 135, 134 en 170). Vergelyk veral ook haar kritieklose onderskrywing van Mrs Catt se neusoptrekkerige opmerking "a dressed native is not nice" (rb 144). Sy is verder sterk afwysend oor rassevermenging (rb 108, 147) en sluit haar dus skynbaar aan by diegene wie se Europese superioriteitsgevoel bedreig is deur die "mengvorme" van rasse wat die koloniale wêreldbeeld van twee geskeide wêrelde, die Europese en dié van die inboorling, ondermyn het. Die "First Universal Races Congress" is trouens in 1911 - die jaar waartydens Jacobs in Suid-Afrika was - in Londen georganiseer. Die "Papers on Inter-Racial Problems" getuig daarvan dat die "gemengdbloedigen" in dié tyd vir politici en wetenskaplikes, soos vir Jacobs, 'n groot probleem gevorm het (Wolffers 1997). (27) Die manier waarop Aletta Jacobs in haar Reisbrieven duidelik aansluit by hierdie tipiese koloniale opvattings kan nader uitgewerk word in die konteks van representasieteorie en reisliteratuur-konvensies. (26) Vir die doel van dié artikel bied die vasstelling dat Aletta Jacobs deel het aan die koloniale diskoers van haar tyd 'n verklaring vir haar opvallende weiering om die kwessie van stemreg ook vir swart vroue aan die orde te stel. Sy beskryf wel haar "spreken met kleurlingen, of het liefkoozen van de zwarte kindertjes" as tekens daarvan dat sy haar "met een kleurling op een voet van gelijkheid onderhoudt" (rb 98), maar dié gelykheid is uiters relatief. (28) Iemand wat swartmense deurentyd as "kinders" beskryf wat witmense se "leiding" nodig het en wat vir haar "allerbespottelijkst" (rb 97), "allerdwaast" (rb 134) en "allergrappigst" (rb 135) lyk wanneer hulle pogings tot verwesterliking onderneem,


2013/08/28

Ena Jansen

Page 12 of 19

maak 'n duidelike verskil tussen die identiteite van die beskaafde Self en die "notyet-human Other" (Spivak 1986: 266). Dat sy hulle onmoontlik werklik as gelykes beskou wat ook reg het op stemreg - dít wat sy in Europa as 'n algemene mensereg beskou het en byna 'n leeftyd lank vuriglik namens wit vroue voor gestry het – blyk uit die opvallende stilte in haar Suid-Afrikaanse Reisbrieven oor stemreg vir swart en gekleurde vroue en mans. (29) Departement Afrikaans & Nederlands Universiteit van die Witwatersrand E-pos: [email protected] Bibliografie Adler, Michelle. 1996. "Skirting the Edges of Civilization". Two Victorian Women Travellers and "Colonial Spaces" in South Africa. In: Darian-Smith, Kate; Liz Gunner & Sarah Nuttall (eds.). Text, Theory, Space: Land, Literature and History in South Africa and Australia. London & New York: Routledge: 83-98. Arian, Max. 1995. Afwerende ogen. De Groene Amsterdammer, 20 September. Barend-van Haeften, Marijke. 1996. Op reis met de voc: De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel. Zutphen: Walburg Pers. Bhabha, Homi K. (ed.). 1994. Nation and Narration. London & New York: Routledge. Josine. 1978. Aletta Jacobs, arts en aktiviste: de wereld voor vrouwen bewoonbaar maken. De Groene Amsterdammer, 15 November. Brunt, Emma. 1978. De grootmoeder van het feminisme: boeken: Aletta Jacobs. HP/Haagse Post, 10 Junie. Bosch, Mineke & Kloosterman, Annemarie. 1985. Lieve dr. Jacobs: Brieven uit de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht, 1902-1942. Amsterdam: Feministische Uitgeverij Sara. Bossenbroek, Martin. 1996. Holland op zijn breedst: Indië en Zuid-Afrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900. Amsterdam: Bert Bakker. Cloete, Elsie L. 1994. Frontierswomen as Volksmoeders: Textual invocations in two centuries of writing. Ongepubliseerde MA-skripsie, UNISA. Davenport, T.R.H. 1989 (1977). South Africa: A Modern History. Bergvlei: Southern Book Publishers. Mist, Augusta Uitenhage. s.j. Diary of a Journey to the Cape of Good Hope and the Interior of Africa in 1802 and 1803. Cape Town & Amsterdam: A.A. Balkema. Foster, Shirley. 1990. Across New Worlds: Nineteenth-Century Women Travellers and their Writings. New York: Harvester Wheatsheaf. Gates, Henry Louis Jr. (ed.). 1986. "Race," Writing, and Difference. Chicago and London: The University of Chicago Press.


2013/08/28

Ena Jansen

Page 13 of 19

Glenn, Ian. 1996. Legislating Women. Tydskrif vir Literatuurwetenskap 12 (1/2): 145-170. Holtrop, Aukje. 1978. Een vasthoudende dame. Vrij Nederland, 27 Mei. Huisman, Joke. 1978. Aletta Jacobs 1854-1929: op de bres voor vrouwen. NRC Handelsblad, 11 April. Hulme, Peter. 1986. Colonial Encounters: Europe and the Native Caribbean 14921797. London: Methuen. Jacobs, Aletta, dr. 1913. Reisbrieven uit Afrika en Azië - benevens eenige brieven uit Zweden en Noorwegen. Eerste Deel en Tweede Deel. Almelo: W. Hilarius. Jacobs, Aletta. 1995 (1924). Herinneringen. Pandora, Uitgeverij Contact. Macaré, Leens. 1978. Herinneringen van eerste "doktores" Aletta Jacobs. De Gooien Eemlander, 15 Junie. Lata & Ruth Frankenberg. 1985. The Challenge of Orientalism. Economy and Society 14 (2): 174-192. Mills, Sarah. 1993 (1991). Discourses of Difference: An Analysis of Women's Travel Writing and Colonialism. London & New York: Routledge. Mongia, Padmini (ed.). 1996. Contemporary Postcolonial Theory: A Reader. London, etc.: Arnold. Pattynama, Pamela. 1997. Secrets and Dangers: Interracial Sexuality in Louis Couperus, The Hidden Force. In: Clancy-Smith, Julia & Frances Gouda (eds.). Domesticating the Empire: Languages of Gender, Race, and Family Life in French and Dutch Colonialism, 1830-1962. Charlottesville: University Press Virginia. Op die pers, publikasie Desember. Mary Gray. 1944. Carrie Chapman Catt: A Biography. New York. Porter, Dennis. 1993 (1982). Orientalism and its problems. In: Williams, Patrick & Laura Chrisman (eds.). 1993. Colonial Discourse and Post-Colonial Theory: A Reader. New York: Harvester Wheatsheaf: 150-161. Pratt, Mary Louise. 1992. Imperial Eyes: Travel Writing and Transculturation. London & New York: Routledge. B. 1978. Herinneringen van Aletta Jacobs. De Volkskrant, 17 Junie. Edward W. 1978. Orientalism. Harmondsworth: Penguin. Spivak, Gayatri Chakravorty. 1986. Three Women's Texts and a Critique of Imperialism. In: Gates, Henry Louis Jr. (ed.). 1986. "Race", Writing, and Difference. Chicago and London: The University of Chicago Press: 262-280. Spurr, David. 1993. The Rhetoric of Empire: Colonial Discourse in Journalism, Travel Writing and Imperial Administration. Durham & London: Duke University


2013/08/28

Ena Jansen

Page 14 of 19

Press. Stockenström, Eric. 1944. Geskiedenis van die vrouebeweging en die vrouestemreg in Suid-Afrika tot 1930. Ongepubliseerde proefskrif, Universiteit van Stellenbosch. Walker, Cherryl. 1979. The Women's Suffrage Movement in South Africa. Communications No. 2. University of Cape Town: Centre for African Studies. Walker, Cherryl (ed.) 1990. Women and Gender in Southern Africa to 1945. Cape Town: David Philip; London: James Currey. Wesseling, H.L. 1995. Indië verloren, rampspoed geboren en andere opstellen over de geschiedenis van de Europese expansie. Amsterdam: Ooievaar Pockethouse. Wolffers, Ivan. 1997. Tuchtigen! - er zit niets anders op. Cultureel Supplement NRC Handelsblad, 2 Mei.

(1) Vir die doeleindes van bladsyverwysings word dit afgekort tot rb. (2) Mineke Bosch van die Rijksuniversiteit Limburg te Maastricht is tans besig om Aletta Jacobs se biografie te skryf. (3) Daar is 'n hele aantal ooreenkomste tussen Jacobs en dr. Petronella van Heerden, die eerste Afrikaanse vrou wat 'n dokter geword het. Van Heerden was een van die enigste Afrikaanse vroue wat 'n groot rol in die vrouekiesregbeweging gespeel het (sien Walker 1979: 49, 62-63, 89, 96-97, 103; 1990: 328). 'n Vergelyking tussen Jacobs se outobiografiese geskrifte en Van Heerden se Kerssnuitsels (1962) en Die sestiende koppie (1965) word beplan. (4) Sy het haar byvoorbeeld die lot van prostitute aangetrek en was sterk gekant teen die kamstige mediese noodsaak vir mans om bordele te besoek (Jacobs 1995: 55). Verder was sy 'n voorstander van geboortebeperkende middele en het die eerste openbare geboortebeperkingskliniek geopen in 1884 in Amsterdam. Ook op sosiale vlak was Jacobs 'n vegter vir vroueregte. Sy was byvoorbeeld een van die eerste vroue wat in Amsterdam se Vondelpark geskaats het; ander Amsterdamse vroue het dit ook in die streng winter van 1876-1877 begin doen. Sy was die eerste vrou om lid te word van die leesmuseum op die Rokin en het talle ander taboes deurbreek. So was dit destyds vir "fatsoenlijke dames" so goed as verbode om tussen 12 en 16 uur deur die Kalverstraat te loop omdat die deftige here van die gragte dan op weg was na die Beurs op die Damrak en vrye spel kon hê met dié vroue wat wel daar aanwesig was. Aletta Jacobs het dit as 'n beknotting van haar eie bewegingsvryheid beskou, opsetlik daar gaan loop en ander fatsoenlike vroue aangemoedig om ook saans op straat te loop. Die gebruik by die skouburg was in dié tyd dat alle mans in die stalles en die vroue in die loges en op balcons gesit het waar hulle deur die mans tydens die pouses met verkykers bekyk is. Vroue wat sonder metgesel tog teater toe wou gaan, moes 'n kruier huur om hulle te vergesel. Ook hierdie gewoonte het Aletta Jacobs in die laat-negentiende eeu deurbreek (Jacobs 1995: 78). (5) In haar Herinneringen (Jacobs 1995: 152-153) skryf sy: "Van mijn sympathie voor het handjevol dappere Boeren heb ik steeds in het openbaar getuigd. Zo vaak


2013/08/28

Ena Jansen

Page 15 of 19

de gelegenheid zich voordeed, heb ik in woord en geschrift hun belangen bepleit." Tydens 'n Amsterdamse byeenkoms van die vereniging Vrede door Recht, gryp Jacobs die geleentheid aan om sterk teen Engeland se optrede te protesteer. "Als zichtbaar resultaat hiervan beschouw ik de weigering van de Engelse regering om mij een paspoort te geven, toen ik op eigen kosten en eigen risico naar Zuid-Afrika wilde gaan om aan de vrouwen en kinderen in de concentratiekampen medische hulp te verlenen." Indien die reisdokument wel uitgereik is, kon Jacobs moontlik 'n Nederlandse eweknie van Emily Hobhouse geword het. (6) Ek verwys deurentyd, in navolging van Jacobs, na haar reisgenote as "Mrs Catt" omdat dit haar so teken as karakter in die Reisbrieven. Die warm aard van die vriendskap tussen Jacobs en Catt kan uit die brieweboek Lieve dr. Jacobs (1985) afgelei word, 'n bundeling van Brieven uit de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht 1902-1942 saamgestel deur Mineke Bosch en Annemarie Kloosterman "ter gelegenheid van 50 jaar Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging 19351985". (Die iav in Amsterdam is opgerig met die aanvanklike doel om aan Jacobs se nalatenskap - haar argief en biblioteek - "een waardige bestemming" te gee (Bosch & Kloosterman 1985: 7). Tans heet dit die iiav, "Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging".) Jacobs en Catt het mekaar in 1904 tydens die tweede Europese kongres in Berlyn vir die eerste keer ontmoet (Jacobs 1995: 244). Reeds in 1906, toe hulle 'n reis deur Midde-Europa onderneem het, het hulle planne begin beraam om op 'n wêreldreis te gaan (Bosch & Kloosterman 1985: 126). Albei het sterk persoonlikhede gehad en, ten spyte van gemeenskaplike vriendinne in die Vrouebeweging se vrese, het die twee dames se vriendskap die toets van hulle wêreldreis deurstaan. Hulle was skynbaar goed teen mekaar opgewasse en Catt het ná die reis in haar dagboek geskryf (hier in Nederlandse vertaling weergegee): "Nadat het reisgezelschap was teruggebracht tot ons tweeën [hulle gesellinne deur Afrika het hulle in Kaïro verlaat - EJ], was alles in harmonie. We hadden dezelfde wensen ten aanzien van hoe we reisden en we waren het lang niet altijd met elkaar eens, maar we werden gezworen kameraden. Haar toewijding aan de zaak van haar sekse, haar kennis van vele onderwerpen, haar goede geheugen en haar onuitputtelijke energie, dat alles maakt haar tot een waarlijk bijzondere en grote vrouw. Met wederzijds respect zijn we uiteen gegaan, we zullen de meest fantastische ervaring die elk van ons ooit doormaakte, altijd blijven delen" (Bosch & Kloosterman 1985: 29). Die lof oor hulle vriendskap was wedersyds. So het Jacobs in 1924 (Jacobs 1995: 311) geskryf: "Het moet mij alleen nog van het hart dat ik, voor het eerst weder na de dood van mijn man, een gelukkig jaar [in 1911/12 - EJ] heb doorleefd. Het was een jaar waarin ik weder dagelijks verkeerde in een sfeer van liefde en intelligentie, door den omgang met een persoonlijkheid met wie ik volmaakt sympathiseerde en die ik tevens hoogelijk vereerde. Gedurende die reis van 16 maanden heb ik Mrs. Chapman Catt leeren kennen als een van die zeldzame, hoogstaande vrouwen, die in vroeger eeuwen heilig werden verklaard." Albei sukkel kennelik na die reis om weer aan te pas in hulle geboortelande. Mrs Catt skryf byvoorbeeld op 7 Desember 1912 aan Aletta: "Ook ik verlang naar de vrede van het globetrotten en zou willen dat we onze astrale lichamen vrij konden maken en samen weg konden vliegen om een bezoekje te brengen aan alles wat ons is overkomen na ons vertrek" (aangehaal deur Bosch & Kloosterman 1985: 138). Die slotreël van Jacobs se brief van 28 Junie 1929 aan Catt het gelui: "Als ik bij bewustzijn ben als ik sterf, zal het zijn met een lieve gedachte aan jou op mijn lippen" (Bosch en Kloosterman 1985: 30). Aletta Jacobs is in Augustus 1929 oorlede. (7) In oorsigartikels (Blok 1978, S.B. 1978, Macaré 1978, Brunt 1978, Huisman 1978) wat verskyn na die 1978-heruitgawe van Jacobs se Herinneringen waarin een


2013/08/28

Ena Jansen

Page 16 of 19

van die 13 hoofstukke oor die "wereldreis" handel, word glad nie daarna verwys nie. Die enigste onlangse Nederlandse verwysing na haar reisverslag waarvan ek bewus is, is die kort uittreksel "Ons verblijf in Kimberley" in Bzzlletin 203: 21-24 (Februarie 1993). (8) Jacobs skryf in die Voorwoord tot die Reisbrieven: "omdat wij de positie dier vrouwen in sommige gevallen eene verrassend gunstige vonden en in alle Aziatische landen "het ontwaken der vrouw," haar strijd voor verheffing, zoo duidelijk voor oogen zagen, kon ik mijne vreugde daarover in mijne brieven niet onderdrukken". Sy verwys nêrens direk daarna dat sy oor 'n Suid-Afrikaanse reisgids beskik nie, maar sy gee wel byvoorbeeld gereeld inligting oor inwonersgetalle en ekonomiese bedrywighede in die stede wat hulle besoek. (9) "Wij hadden daarbij de gewoonte om op reis aantekeningen te maken en die ook uit te werken en in druk te geven als Reisbrieven" (Jacobs 1995: 231). So is hulle reise na onder andere Denemarke, Noorweë, Swede, Duitsland, Frankryk, Engeland, Skotland, Switserland, Noord-Italië, Oostenryk en Hongarye, die vsa, België en die stad Praag gedokumenteer. (10) Die vrouekiesregbeweging was sterk afhanklik van vermoënde lede. So het Alva Belmont (1853-1933) byvoorbeeld na die dood van haar man ontpop as 'n "fervente feministe, met een speciale sympathie voor de militante techniek. Zij was formidabel rijk en trad op als Maecenas van de kiesrechtbeweging" (Bosch & Kloosterman 1985: 302). Mrs Catt was self ook 'n ryk vrou nadat haar man George W. Catt in 1905 oorlede is. Hy was 'n ingenieur en na sy dood het sy vrou sy groot konstruksiebedryf geërf. Dit het haar finansieel onafhanklik gemaak en sy kon haarself geheel en al aan die kiesregstryd wy (Bosch & Kloosterman 1985: 297). (11) Van die min reisverslae deur Nederlandse vroue oor Suid-Afrika het so ontstaan. Tydens 1736 bring die Seeuwse susters Maria (1709-1738) en Johanna (1713-1736) Lammens enkele dae, 16-27 Julie, aan die Kaap deur terwyl hulle met hulle broer Pieter op die voc-skip Adrichem onderweg is na Batavia (Barend-van Haeften 1996: 94-101). Hulle dagboek oor die reis was vir hulle agtergeblewe familie en vriende in Seeland bestem (Barend-van Haeften 1996: 27) en is onlangs in 'n familieargief ontdek. Byna 70 jaar later vergesel die 18-jarige jonkvrouw Augusta Uitenhage de Mist in 1802-1803 haar vader en dr. Henry Lichtenstein op 'n 167 dae lange tog deur die binnelande van die Kaapse Kolonie en skryf 'n verslag daaroor in Frans vir die familiekring (De Mist s.j.). Artikels hieroor word beoog. (12) So begin sy 'n vertelling oor vroue in Solo op Midde-Java met 'n "vooraf verontschuldiging", maar skryf dan: "Ik heb echter al zooveel wat ik hier zie en bijwoon en hoor in de pen moeten houden, om den lieven vredes wil al meer verzwegen dan gezegd, dat dit kleine tafereeltje, dat ik hier zag en op mij zoo'n diepen indruk maakte, hier wel geschetst mag worden": vroue wat die "levende have" uit mekaar se hare loswoel om dit dan "met graagte" te "verorberen", "zooals geen aap in Artis haar verbeteren zou" (rb 491-492). (13) Dié gedeelte is tussen pp. 84 en 172. Nege van die 51 hoofstukke waarin Jacobs se reisboeke georganiseer is, handel direk oor Suid-Afrika: "Aankomst in Kaapstad (84-89; geskryf 9 Augustus 1911), "Ons verblijf in Kaapstad" (90-101; 22 Augustus 1911), "De reis naar Port Elizabeth en bezoek bij Olive Schreiner" (102109; ongedateerd), "Ons verblijf in Port Elizabeth" (110-116; 2 September 1911), "Ons verblijf in Bloemfontein" (117-124; 7 September 1911), "Ons verblijf in Kimberley" (125-131; ongedateerd), "In Pretoria" (145-157; ongedateerd),


2013/08/28

Ena Jansen

Page 17 of 19

"Johannesburg" (158-165; 15 Oktober 1911), en "Durban" (166-172; 21 Oktober 1911). Die twee hoofstukke oor die reis na Rhodesië ("In den trein door Rhodesia en aankomst in Zambesie", 132-138, en "De Victoria Watervallen", 139-144) is indirek ook van toepassing. Op 24 Oktober is die dames reeds aan boord van die Avondale Castle, 'n vragboot wat teen die Ooskus van Afrika opgevaar en Port Said na 28 dae bereik het. 'n Aantal Suid-Afrikaanse foto's is in Reisbrieven afgedruk. Sommige is waarskynlik voorsien deur 'n destydse toeristeburo en verskil nie veel van die tipe wat Satoer jare later nog sou voorsien nie. Vier histories interessante foto's is dié waarin dr. Jacobs en Mrs Catt verskyn saam met tien "Vrouwenkiesrecht-strijdsters in Kaapstad" (teenoor 81), Aletta Jacobs staande saam met Olive Schreiner "voor den ingang van O. Schreiner's huis" (teenoor 96), "Oud-President Steijn van Oranje Vrijstaat met twee zijner dochters. Zijne vrouw en moeder zitten voor hem" (teenoor 96) en "Mrs Chapman Catt en Dr. Aletta H. Jacobs met vele [17 - EJ] der Zuid-Afrikaansche afgevaardigden voor de vergadering in Durban tot oprichting van de Nationale Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht in Zuid-Afrika" (teenoor 176). Volgens Annemarie Kloosterman (argiefafdeling van die iiav) is daar geen ander foto's van die Suid-Afrikaanse reis in die argief van Aletta Jacobs of in die argiefstukke van Catt wat in die iiav in Amsterdam bewaar word nie, maar miskien wel in die New York Public Library en die Sophia Smith College, Northampton, ma waar Catt se stukke bewaar word. (14) Walker ontleen hierdie inligting aan Natal Mercury (3 Oktober 1911) en M. Peck se biografie Carrie Chapman Catt (1944: 181-182). Alhoewel Jacobs gemeen het die vroue in Suid-Afrika sal "weldra in het genot van hare politieke rechten zijn", onder meer danksy 'n "welgezinde pers" (rb 168), blyk die teendeel uit die Natal Mercury se hoofartikel (20 Oktober 1911): "We hope the women suffragists have enjoyed their picnic in Durban, but we do not think the political effect of their visit can have rewarded their endeavours, and we cannot pretend that we have any regrets for their non-success" (aangehaal deur Walker 1979:30). (15) Tydens hulle besoek aan Durban het Jacobs self opgelet: "De Durbansche vereeniging voor Vrouwenkiesrecht had meer gewicht gehecht aan de komst van zoovele afgevaardigden uit eigen land, dan aan het feit, dat Mrs. Catt en ik de moeite hadden genomen over te komen en haar tot het laatste toe te helpen" (rb 168). Dit het daartoe gelei dat 'n aantal uitnodiginge hulle nie betyds bereik het nie, maar sy sluit wel af: "Van alle vrouwen die in Durban bijeen waren gekomen, ontvingen Mrs. Catt en ik de ondubbelzinnige bewijzen van waardeering en dankbaarheid, dat wij waren komen helpen." (16) Effe sinies beskryf dr. Jacobs die feit dat dit nodig gevind is om die Heidelbergse vergadering met skriflesing en gebed te open. Die aanwesiges sou daardeur kwansuis "in de stemming" moes kom wat hulle "voor haar werk meenden noodig te hebben" (rb 155). (17) Uit Reisbrieven blyk dit dat Jacobs steeds "kleurling" en "zwart" as sinonieme gebruik. Mense van gemengde afkoms beskryf sy as "gekruist" (rb 108) en lê veral klem daarop dat hulle nie "zuiver" (rb 147) is nie. Jacobs het Schreiner se werk goed geken. Haar vertaling van Woman and labour (1911, Londen en New York) het as De vrouw en arbeid (ook in 1911) in Amsterdam verskyn by P.N. van Kampen. (18) Davenport (1989: 249-252) gee in die afdeling "The unacknowledged protest of the blacks" 'n aanduiding van die mate waarin swart politieke behoeftes in hierdie tyd reeds begin uitkristalliseer het, onder andere deur die stigting van die


2013/08/28

Ena Jansen

Page 18 of 19

anc se voorganger, die African Native National Congress in Januarie 1912, enkele maande ná Jacobs en Catt se besoek aan Suid-Afrika. (19) Holtrop (1978) vervolg: "Maar tegelijkertijd past het om vast te stellen dat zonder die autoritaire instelling het vrouwenkiesrecht, onderwijs voor meisjes, anticonceptie en al die andere zaken waar ze zich druk om maakte, aanzienlijk langzamer van de grond waren gekomen. En dat daarom Aletta Jacobs met reden de belangrijkste feministe van ons land genoemd mag worden." (20) Sien Mani & Frankenberg (1985), asook die werk van Hulme (1986), Spivak (1986), Pratt (1992) en Spurr (1993). Bykans alle "Postcolonial Readers" bevat talle artikels wat Said se begrippe weerspreek of nuanseer. Vergelyk Gates (1986), Bhabha (1990) en Mongia (1996). (21) Sien ook Adler (1996) se bespreking van Sarah Heckford (1839-1903) en Lady Florence Dixie (1855-1905) se tekste waarin sy aantoon dat die konvensies van "manlike" avontuur-verhale in plaas van die meer gebruiklike "huishoudelike" vroulike diskoers daarin voorkom. (22) Sy noem verder ook dat sy "door een koortsbaccil geïnfecteerd" terugkom uit Rhodesië (rb 145) en dat Mrs Catt skynbaar las het van die hoogte bo seespieël in Johannesburg (rb 161). Oor die algemeen is albei vroue egter steeds energiek en gesond. (23) Kritiek op onderdak in Suid-Afrika het sy slegs een keer toe hulle hotelbeddens in Heidelberg "bevolkt waren, ook zonder dat wij er in lagen" en sy beweer dat dergelike "platte beestjes" nooit aangetref sal word "bij ons in een "Grand Hotel"" (rb 155). (24) In Kaïro ontvang sy twee uitknipsels uit De Telegraaf en skroom nie om die eerste brief, "onderteekend door twee artsen uit Transvaal" met die strekking "dat mijne opvatting over de behandeling der inboorlingen in Zuid-Afrika niet de juiste is", in haar daaropvolgende Reisbrief teen te spreek nie. Jacobs bedien hulle uitgebreid van repliek (rb 277) en is van mening dat die volgende benadering gevolg moet word: "De oplossing van het kleurlingen-vraagstuk zal in Zuid-Afrika eene zeer moeilijke zijn, maar wil men eene rechtvaardige en wijze oplossing verkrijgen, dan moet men beginnen deze menschen met andere oogen te beschouwen, hun karakters te bestudeeren in de kraals, ik meen: zoolang zij nog onbesmet zijn door de aanraking met de Europeërs, en hen in deze eigen omgeving eerst tot eene hoogere ontwikkeling brengen, zoodat zij beter bestand zijn tegen de gevolgen van verleiding, verkeerde behandeling en verkeerde voorbeelden der blanken." Sy herinner lesers daaraan dat sy nie altyd alle omstandighede goed kon bestudeer nie en slegs haar indrukke weergee en ook nie verwag dat almal dit met haar eens moet wees nie. (25)So noem sy dat Mrs Catt haar "reputatie, een eerste spreekster te zijn" (rb 112) gestand doen en dat haar oortuigende redevoeringe met "handgeklap en bravogeroep" ontvang word (rb 92). (26) Pattynama (1997) sê in dié verband: "Newly developed parental imagery, which acquired prominence around the turn of the century, derived from rhetorical practices that were deployed to legitimate colonial mastery. Symbols of fatherhood - and by implication, motherhood - cemented the relationship of Europeans with


2013/08/28

Ena Jansen

Page 19 of 19

native people by emphasizing the benevolent tutelage of "fathers" and "mothers." " (27) Volgens Pattynama (1997) het rasse-identiteite teen die eeuwisseling sterk onderskeidende betekenisse begin aanneem. "The colonial politics of modernity and apartheid in the Indies coincided with an emerging fear of miscegenation in Europe. Invented as a term in the late nineteenth-century vocabulary of sexuality, miscegenation became associated with a set of discourses about degeneracy and eugenics. The object of European fear was less interracial sexuality per se than the apprehensions about the decline of the (white) population that would be its inevitable result." Wolffers (1997): "De mestiezen zijn het levend voorbeeld dat het niet om twee werkelijk gescheiden werelden gaat. Een bekend spreekwoord uit die tijd was: 'God schiep de blanke mens en God schiep de gekleurde mens, maar de duivel creëerde de mulatto. [...] Men accepteerde verschillen tussen rassen (en geleidelijk begon men die verschillen ook te respecteren), maar de gemengdbloedigen werden nog lange tijd gezien als degeneraties [...]. Men zag de gemengdbloedigen liever niet omdat ze herinnerden aan het vele malen overschrijden der grenzen tussen de rassen". Sien in dié verband ook Ian Glenn (1996) se interessante artikel "Legislating Women". Hy bespreek hierin SuidAfrikaanse literêre tekste deur blanke vroue waarin aangedring word op wetgewing om rassevermenging te verhoed. (28) In my referaat by die XVde kongres van die ICLA in Leiden (16-22 Augustus 1997), "The discourse of difference in Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913) by Dr Aletta Jacobs: A Dutch feminist's perspective on South Africa and the Dutch East Indies", word in groter besonderhede ingegaan op dié aspekte. (29) Vergelyk haar opmerking: "Dat de kleurlingen in de Kaapkolonie echter het kiesrecht bezitten en uitoefenen en men hen in dat opzicht met de andere mannelijke burgers van de kolonie op voet van gelijkheid heeft gezet en hen zelfs boven de blanke vrouwen heeft geplaatst, schijnt de witte menschen niet tot nadenking te brengen" (rb 98 - my kursivering).

Elektroniese weergawes van Kontaknommers T.N&A Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo

4de Jaargang, Nommer 1.Junie 1997

2013/08/28

Ena Jansen

Page 1 of 1

Olive Schreiner en dr. Aletta Jacobs, voor die ingang van Olive Schreiner se huis (Jacobs 1913 vol. 1: teenoor p. 96).

Keer terug na artikel

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Ena Jansen Illustratie.mht

2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 1 of 27


P.J. Schoeman as etnograaf en romanskrywer - N.J. Jordaan -

Abstract This article attempts to make the theoretical framework of post-colonialist anthropological theory (James Clifford; George Marcus; Vincent Crapanzano) applicable to the work of P.J. Schoeman. The lionization he enjoyed during his career and the neglect he has since suffered is addressed, as is the interrelation between the different roles he fulfilled during his life (as academic, government official and popular writer). The discussion centres on the narrative structure, and on the roles of the white narrator and the Bushman teller of tales, Xameb, in Jagters van die Woestynland (1951). While the apparatus of repression is present in various forms in the novel (the wealth and technological might of the narrator; his control of the speaking voice), I argue that the novel can not be seen to underwrite this hegemony. Although no critique is made explicit, the novel contains elements incommensurate with the Afrikaner Nationalist ideology expressed by the narrator and echoed by the early readers and critics of Schoeman's work.

1. Inleiding Miskien is dit Schoeman se faam as middelmoot-romansier wat verhoed het dat hy ooit as wetenskaplike bestudeer of herevalueer is. Selfs binne die antropologiedepartement aan die Universiteit Stellenbosch, waarvan hy die tweede departementshoof was (1938-'47), is hy grootliks vergete. Sy (seldsame) vakpublikasies het weinig nawerking getoon (hoewel oud-studente sy wispelturige persoonlike sjarme en meeslepende lesings memoreer), en word slegs by uitsondering volledigheidshalwe genoem in literatuurgeskiedenisse. Verder wil dit voorkom of sy onderwerp (1) en die akademies-didaktiese houding van sy boeke daarvoor gesorg het dat die afsydigheid van die wetenskaplike gemeenskap ook die houding teenoor sy literêre werk gekenmerk het. Daar is in elk geval genoegsame redes vir sy obskuriteit, waarvan die sukses wat hy gedurende sy lewe geniet het nie die geringste is nie. Hy is deur literatuur-historici soos Felix Lategan gekanoniseer as ongekompliseerde, sentimenteel-romantiese jeugboekskrywende Afrikaner-nasionalis. Hierdie karakterisering het aanvanklik wydlopig en waarderend plaasgevind in die pers en uiteindelik in literêre geskiedenisse, en later verstil en verkleur tot onuitgesproke afkeur, vir die hedendaagse reënboognasie onherroeplik oranje-blanje-blou gevlek. Hoewel byna al ons ouers en 'n goeie persentasie van húl ouers sy boeke uit hul jongdae ken (en bes moontlik een behandel het op skool), (2) sien niemand regtig uit daarna om aan hulle herinner te word nie. Dit alles het meegebring dat P.J. Schoeman as populêre skrywer nog nie aanwesig was binne die post-koloniale diskoers soos gevoer in Suid-Afrika nie. As volkekundige, kan 'n mens na my mening aanvaar, het hy gedeel in die stigmatisering van die ander Stellenbosse volkekundiges as:

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) NJ Jordaan.mht

2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 2 of 27

more than collaborators and "handmaidens" of the South African government as it sought to implement its policies of apartheid: they were the ideological spearhead and the theoreticians of the National Party prior to and during its first decades in power. Whisson 1985: 133; aangehaal in Coertze 1991: 31 De geskiedenis van Suid-Afrikaanse "volkekunde" val buite die bestek van hierdie artikel, en ek volstaan met Coertze se reaksie: "Dit is [...] eienaardig dat Whisson (1985) en ook Sharp (1981) die voorsegginge van die staatsbeleid van apartheid verbind aan die optrede van 'n klein koterie "volkekundiges" wat in belangrike opsigte hulle akademiese vorming op Stellenbosch ontvang het. So 'n siening is 'n uiterste vereenvoudiging [...]" (Coertze 1991: 31). In hierdie artikel wil ek 'n poging aanwend om 'n minder vereenvoudigende visie op Schoeman se werk te bied. My vraagstelling en teoretiese kader is afgelei van onlangse etnografie, waarin ek veral die observasies oor die verwikkeldheid van wetenskaplike en literêre tekste waardeer. Ná 'n inleidende bespreking van relevante aspekte van etnografiese teorie, analiseer ek sekere prosesse waardeur en waarbinne Schoeman se tekste ontstaan het. Vir die begrip van hierdie prosesse vind ek dat dit nuttig is om hiërargisering as 'n sentrale konsep te hanteer. Hierby gaan dit sowel om teks-interne hiërargië (soos die verhoudinge tussen karakters, en die rolle wat aan hul onderskeie motiewe toegeken word) as om meta-tekstuele kwessies (soos die neerslag van hierdie hiërargië in die sintaksis en kenwyses wat in die boeke gebesig word). Ek neem ook kennis van die implikasies van hiërargië in die ekonomiese en kulturele sfere waarbinne hulle optree (waarby Schoeman as veldwerker en etnograaf vir my van voorbeeldmateriaal bedien), asook binne die resepsie-konteks van Schoeman se werk. Die gerigtheid op hiërargisering bied insig in die werking van dominasie in al hierdie kontekste.

2. Die etnografiese leeskonteks Gedurende die laaste twee dekades het daar 'n styl van etnografie gangbaar geword waarbinne pogings om kulture op omvattende, gesaghebbende wyse vanuit 'n vaste oogpunt te beskryf, laat vaar is, ter wille van die gedetailleerde beskrywing van die vorme aangeneem deur spesifieke diskoerse op spesifieke historiese momente. Dit word gekenmerk deur 'n aansienlike mate van selfrefleksiwiteit en teoretiese sofistikasie. In die voorwoord tot 'n versamelbundel etnografiese essays (Writing culture: the poetics and politics of ethnography) noem James Clifford enkele kenmerke van die hedendaagse etnografie: "A major consequence of the [recent] historical and theoretical movements [...] has been to dislodge the ground from which persons and groups securely represent others" (Clifford & Marcus 1986: 22); en verder, as gevolg daarvan: "we can ask new, critical questions of all ethnographies. However monological, dialogical or poliphonic their form, they are hierarchical arrangements of discourses" (id.: 17). (3) Clifford bied in sy inleiding nie eksplisiete metodologiese standpuntinnames nie, en die verteenwoordigers in die bundel produseer inderdaad uiteenlopende tekste. Die redakteurs was kennelik hiervan bewus: "As editors we have not prodded them


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 3 of 27

toward thematic unity or tried to contrive artificial "conversations" between them" (id.: viii). Die versameling beoog: "discussions of current possibilities for experimental work" (id.: viii; my nadruk). Verskillende agtergronde en benaderings is ter sake. Hulle deel wel 'n hoë mate van aandag vir die vorm van hul studieobjekte, wat sowel ander kulture as voorbeelde van etnografieë insluit. Clifford se "new, critical questions" is onvermydelik vaag, aangesien hy juis 'n gesindheid wil aandui wat neerkom op 'n geneigdheid om, op verskillende maniere en met wisselende oogmerke, téén die grein van tekste of hul aanvaarde resepsies in te lees. Sherry Ortner (1984) sluit op 'n meer evaluerende toon aan by die visie van diversiteit wat Clifford bied as sy Eric Wolf aanhaal: [...] the field of anthropology is coming apart. The sub-fields (and subsub-fields) are increasingly pursuing their specialized interests, losing contact with each other and with the whole. There is no longer a shared discourse, a shared set of terms to which all practitioners address themselves, a shared language we all, however idiosyncratically, speak. in Ortner 1984: 126 Dit is ook haar eie standpunt: "The state of affairs does seem much as Wolf describes it. The field appears to be a thing of shreds and patches, of individuals and small coteries pursuing disjunctive investigations and talking mainly to themselves" (Ortner 1984: 126). Persoonlik laat sy haar minder terughoudend uit oor wat volgens haar beskou kan word as die eie-aard van die nuwe etnografie. By haar analise is dit egter nodig om in gedagte te hou dat sy eerstens haarself verteenwoordig (soos reeds blyk uit die voorafgaande aanhaling), en dus in 'n wesenlik ander posisie verkeer as Clifford en Marcus, wat 'n diskussie ter tafel lê. Dat sy hiervan bewus is, word tegelyk spelerig en nougeset aangegee, in woorde wat die bogenoemde meta-styl eksemplifieer, in haar motivering van die veranderinge wat sy beskryf: "Actors always wish to claim universality for their particular experiences and interpretations. I would suggest then that in some relatively objective sense, there was in fact a major set of revolutions in anthropological theory, beginning in the early sixties" (Ortner 1984: 127). Haar naam vir, en bondige omskrywing van die opkomende etnografie wat sy ten slotte uiteensit, ná 'n oorsig oor die voorafgaande dekades se teorieë, is: [...] modern practice theory, [which] seeks to explain the relationship (s) that obtain between human action, on the one hand, and some global entity which we may call "the system", on the other. (4) 148; my nadruk Sy voorsien ook 'n nouer, of minder vryblywende, formulering van wat Clifford suggestief "hierarchical arrangements of discourses" noem. Vir haar beteken die toespitsing op sodanige hiërargisering die "centrality of domination within the practice framework" (152; my nadruk). In konkrete terme word dit: [...] the emphasis has shifted from what culture allows and enables people to see, feel, and do, to what it restricts and inhibits them from seeing, feeling, and doing. Further, although it is agreed that culture


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 4 of 27

powerfully constitutes the reality that actors live in, this reality is looked upon with critical eyes: why this one and not some other? And what sorts of alternatives are people being dis-abled from seeing? Ortner 1984: 152 Veral in die konteks van Ortner se gepolitiseerde invulling van die aandag vir hiërargisering wat ook Clifford opmerk, behoort dit op te val dat nóg Clifford, nóg Ortner 'n agent van mag en dominasie stel teenoor 'n louter belemmerde en geinhibeerde slagoffer daarvan. Die belemmering is algemeen en onpersoonlik. Hierdie visie lê ook ten grondslag van my begrip van Schoeman. Die anti-teleologiese visie wat Clifford hierbo opper (van tekste as "arrangements of discourses", en nie suiwer as óf instrumente van onderdrukking óf oproepe tot bevryding nie), kan volgens kritici lei tot 'n verwaarlosing van die sosiale praktyke waaruit diskoerse voortkom, en waarbinne hulle en die navorser gesitueer of vasgevang is. Wat oorbly word dan 'n feitlik uitsluitlike konsentrasie op die taalspel. Etnograwe stel hulle egter as 'n reël ten doel om 'n werklikheid te beskryf. Hulle medieer boonop tussen kulture (5) - 'n onderneming wat 'n geloof verg in die interkulturele geldigheid van representasies. Dit is dus te verwagte dat die "tekstualisering" van die kultuur vir heelwat ambivalensie gesorg het by etnograwe, afhangende van die aard van die tekste wat hulle (be)skryf, en veral namate hulle self betrokke is in veldwerk of die verwerking daarvan. John van Maanen se (bewus-arbitrêre) benoeming van 'n reeks verskillende etnografiestyle, (6) waarvan sommige binne bepaalde periodes dominant was en ander slegs marginaal voorgekom het (byvoorbeeld anekdoties tussen ontspanne kollegas), registreer diachronies die impak van die meta-stroming in die etnografie. Enersyds kan die toenemende destabilisasie (volgens Clifford: "[to be without] ground[s] from which [to] securely represent others") van die etnograaf as skrywer en wetenskaplike raakgesien word in die opeenvolging van style. Terwyl grondleggende skrywers soos Evans-Pritchard, Mead, en Malinowski (7) "Realist Tales" produseer, word die toon veral sedert die sewentigerjare aangegee deur die "Impressionist Tales" van, byvoorbeeld, James Clifford en Clifford Geertz. "Of all the ethnographic forms [...], realist tales push most firmly for the authenticity of the cultural representations conveyed by the text", skryf Van Maanen (1988: 45). Clifford se karakterisering van sy en Marcus se redaksionele oogmerke, na aanleiding van sy inleidende bespreking van Malinowski, is 'n reaksie op die ideologie van die "Realist Tale": The essays collected here assert that this ideology [i.e. realism] has crumbled. They (8) see culture as composed of seriously contested codes and representations; they assume that the poetic and the political are inseperable, that science is in, not above, historical and linguistic processes. They assume that academic and literary genres interpenetrate and that the writing of cultural descriptions is properly experimental and ethical. Clifford & Marcus 1986: 2 Die ondergang van die "Realist Tale" beteken egter nie alleenlik 'n destabilisasie nie; ook nie alleenlik 'n besnoeiing van die etnografiese korpus nie. Dit laat andersyds - die teoretikus toe om ander, vroeër tekste as antropologie of etnografie te herken, toe te eien, te integreer, of leesbaar te maak. So word die prototipiese realis, Bronislaw Malinowski, met die postume publikasie van sy dagboeke ook


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 5 of 27

verteenwoordiger van 'n splinternuwe variëteit van die bieg-genre ("Confessional Tales") waarin die antropoloog alle pretensie van objektiwiteit prysgee of verloor. (9) Op 'n analoë wyse kan 'n brug geslaan word tussen Schoeman die populêre skrywer van jagverhale en sprokies, en Schoeman die obskure etnograaf. Dit is hoofsaaklik wat ek in hierdie artikel beoog, deur 'n bespreking met sy Jagters van die woestynland as fokuspunt, waarby ek uitgaan van Clifford se nadruk op die hiërargiseringe in die teks. (10) Enkele ander tekste, sowel gepubliseer (Trados die Swerwerboesman, Uit die dagboek van 'n wildbewaarder) as in manuskripvorm (veldnotas geneem in die vroeë vyftigerjare in die toenmalige Suidwes), (11) sal in die loop van die bespreking ter sprake kom.

3. Implikasies vir die lees van Schoeman se tekste Die implikasies van hierdie trant van teoretisering vir 'n herlesing van Schoeman is ingrypend: soortgelyk aan die manier waarop die gespletenheid tussen Malinowski die dagboekskrywer en Malinowski die aartsvader van ortodokse etnografiese praktyk opgelos is, kan Schoeman se volkekunde met sy fiksie versoen word. Dit is trouens insiggewend om te besef dat die opposisie geensins vanselfsprekend, of selfs eenvoudig toepasbaar is nie. Hiervan getuig reeds die ongemak van kritici met baie van Schoeman se boeke, waaraan hulle neig om die status van "roman" te ontsê en tog binne die literêre kanon opneem, en uitsluitlik binne literêre kontekste ter sprake bring. Binne die konteks van hierdie veranderende etnografie, met sy kritiek op die tekstuele kanon en bygaande konvensies van "wetenskaplikheid" in onderwerpskeuse, outeurshouding en retoriek, kan Schoeman se tekste gesien word as pogings om 'n werklikheid waarin die Boesman- en blanke kulture déél, te representeer. (12) Hierdie leesvoorneme stel die konsepte, teorieë en evaluasiekaders van 'n wyer tradisie tot die beskikking van die leser. Soos reeds blyk uit my aanhalings van Clifford en Ortner, beteken dit tans 'n eklektiese veld, waarin die abstrakte teoretisering van Stephen Tyler ("Post-modern ethnography: from document of the occult to occult document", in Clifford & Marcus 1986) naas Vincent Crapanzano se nugtere eerstepersoonsrelaas (1985) kan voorkom. In my behandeling van Schoeman is die belangrikste spore van hierdie agtergrond tweeledig: Eerstens motiveer dit my aanname van die kompleksiteit van sy teks (waarin ek verskil van die geldende evaluasie van sy oeuvre as jeugliteratuur en sprokies; hetsy kwalike "hunting tales for children" (Witz 1993: 20), of "gesonde romantiek" wat "verheffend op die jong gemoed [in]werk" (Lategan 1982: 359). En tweedens motiveer dit die erns waarmee ek die verhouding daarvan met die werklikheid (of, in ander woorde, die posisie daarvan binne die kulturele sisteem; vergelyk Ortner 1984: 152 hierbo) bejeen. Oor hierdie punt, die volgende. Die bestaande Schoeman-literatuur (gekenmerk deur eng estetiese norme) (13) weier alle erkenning van die moontlike praktiese werkdadigheid van Schoeman se diskoers. Sy boeke speel af in 'n veraf sfeer, verwyderd van hul lesers in tyd, ruimte en leefwêreld; altans, daar het hulle nog altyd afgespeel - deels omdat sy boeke deur resensente wat hom bewierook vir sy verhale oor die "onbekende", die "wilde", en die "donker siel van die inboorling" (14) geplaas is op hierdie periferie. Geen kritikus of joernalis betoog dat die sentrum, die kultuur wat hulle self met Schoeman deel, óók onteenseglik betrokke is in sy boeke nie. Selfs wanneer Schoeman in 1952 sewentien Boesmans na die Van Riebeeck-fees aan die Kaap bring, lei hul fisiese teenwoordigheid geensins tot 'n besef dat hulle en die toeskouers 'n hede deel nie. (15)


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 6 of 27

Dat Schoeman self op 'n komplekse wyse meedoen (en probeer beantwoord) aan hierdie distansiërende leeswyse, wat by sy kritici en vermoedelik by meeste van sy lesers gefunksioneer het as 'n skadeloosstelling van alle potensieel kritiese momente van sy diskoers, is besonder navrant. Die passie wat kommentators by hom waardeer, (16) spruit seer sekerlik nie uit 'n eenvoudige vermaaklikheidsdrang nie. Hiervan getuig sy werksaamheid as voorsitter van die Boesmankommissie (1950-1953) en as hoofwildbewaarder van Suidwes, waartydens hy byvoorbeeld grotendeels tevergeefs, téén die uitbreiding van blanke boerderybelange, die behoud van die Boesmans se jaggebiede bepleit. Om, soos Witz, sy voorsitterskap gelyk te stel aan die "official discourse in the 1940s and 1950s", en die doelstellings daarvan tussen satiriese aanhalingstekens in kwarantyn te plaas ("It was this newly discovered "reality" which had to be taken into account when "solving" the "native problem"), bly 'n oorvereenvoudiging (Witz 1993: 21). (17) Die feit dat Schoeman meedoen aan die leeswyse van sy kritici ten spyte van sy betrokkenheid by, in hierdie geval, die Boesmans, roep die vraag op in hoeverre hy bewus was van die wisselende aard waarin kritiek wel tot uiting gekom het in sy diskoers. Is hy byvoorbeeld bewus van 'n element van self-ontmaskering - denkbaar dekonstruksie - by sy vertellers? Dit wil voorkom of hy hom in sy skrywerskap vereenselwig gevoel het met 'n Afrikaner-Nasionalistiese, manlik-chauvinistiese woordeskat en begripsapparaat, (18) waardeur die eksplisiete selfrefleksiwiteit in sy betoog gekompromiteer word. Aangesien sy denke desnieteenstaande politieke ortodoksie oorskry, toon sy diskoers breuke - sy boeke verbrokkel - wat hom herhaaldelik aangemeet word as artistieke foute. (19) Dat sy tekste wel 'n verrassend groot mate van selfrefleksiwiteit vertoon, is vandag uit 'n enigsins literêr-teoreties geïnformeerde oogpunt nie te misken nie. Soms verdring hierdie struktuuraspek die narratief uit die teks, en neig dit inderdaad om die teks te skaak, en dit geheel in sigself op te sluit. Hierdie bewering verg natuurlik heelwat onderbouing, wat ek hoop om in die loop van my artikel te voorsien. In die slotparagraaf kom ek vir oulaas daarop terug. Ek het in hierdie inleidende gedeelte betoog dat Clifford ewe veel 'n manier van lees as 'n wetenskaplike skryfbedryf beskryf wanneer hy opmerk: "Ethnography is moving into areas long occupied by sociology, the novel, or avant-garde cultural critique [...] rediscovering otherness and difference within the cultures of the West" (Clifford & Marcus: 23). In die lig van die oorwegings in die vorige paragraaf, maak Clifford se stelling 'n herlesing van al Schoeman se wetenskaplike tekste (met aandag vir die beperkende beelde en hiërargiseringe van hul retoriek) sáám met die populêre werk (met 'n oog vir hul kritiese en andersins aktuele lae) 'n belowende onderneming. In my veel meer beperkte analise, ondersoek ek die implikasies van die bogenoemde vrae vir 'n lesing van Jagters van die woestynland. Miskien kan ek by voorbaat waarsku dat ek my geen vindikasie van Schoeman ten doel stel nie, en ongelukkig geen uitsluitsel kan bied oor die meeste van die kwessies wat ek in die vorige paragraaf geopper het nie. Al wat ek kan doen, is om te probeer aantoon in hoeverre hierdie vrae deur Schoeman se werk self opgeroep word. Ek wil aantoon dat sy werk subtiel self-refleksief is, dat dit verskeie elemente van (self-, kultuur-) relativering bevat, en dat dit intensioneel meerduidig is. Ek wil ook kortliks stilstaan by die verhouding van Schoeman tot sy kontemporêre resepsiekonteks. In my bespreking wil ek raakpunte met die verhale en evalueringswyses van enkele moderne etnografiese tekste ter sprake bring, en enkele van my interpretasies onderbou deur verwysing na Schoeman se veldnotas. Dit moet geld as introduksie van die veldnotas as potensieel ryk bron by die lees van Schoeman se fiksie sowel as sy nie-fiksie. Uiteindelik wil ek 'n voorstel formuleer om Schoeman se tekste te onttrek uit beide genoemde leeskontekse, om


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 7 of 27

reg te laat geskied aan 'n solipsistiese element waarop ek sal wys. Ek stel voor dat hierdie solipsisme die gevolg is van Schoeman se onvermoë om afstand te doen van kultureel-bepaalde kategorieë, tesame met 'n afkeer van die noodwendige gevolge van hierdie kategorieë. In hierdie verband konsentreer ek op die wyse waarop die konsep van besit na vore kom in Jagters van die woestynland, Uit die dagboek van 'n wildbewaarder, en sy veldnotas.

3. Die vertellersposisie in Jagters van die woestynland "Toe die wêreld nog nat en vol vleie was .... " "Vol moerasse?" " . . . . nat en vol vleie was [...] gewaar hy 'n groot wit waterblom . . . . " "'n Waterlelie . . . ?" " . . . . 'n wit waterblom op die donker waters [...] [en daar] is die draer van die warm pylpunt vasgeknyp tussen twee stywe lippies . . . . " "Blare . . . ?" " . . . . vasgeknyp tussen twee stywe lippies." Schoeman [1951]: 1-2 Só open die boek. Onder op die tweede bladsy vind die leser uit dat die luisteraar wat so knaend onderbreek as "Wit Vader" aangespreek word, en daarna, dat die verteller Xameb heet. Xameb begin praat en, ten spyte van herhaalde pogings van die witman om hom in die diskoers te laat geld (benewens die bogenoemde vrae ook voorgestelde bystellings en alternatiewe weergawes van feite) hou hy deurgaans die hef in die hand. Hy vertel 'n kort skeppingsverhaal oor die ontstaan van die eerste HeikumBoesman (20) (terloops: "Dit was 'n vrou"); daarna, as antwoord op van die witman se vrae, stel hy 'n tema aan die orde wat as onderliggend aan die boek as geheel gesien kan word: "Vandat ons lewe soos nou .... Vandat julle witmense, en die swartmense, ons uit die lande van die lopende waters verdryf het." "Wag 'n bietjie, Xameb! Laat ons mekaar mooi verstaan, want ek het ver gekom. As julle nie ons vee geslag het nie, sou ons in vrede saam kon geleef het."


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 8 of 27

"Ai . . . . Wit Vader, moet jy, wat al so baie van ons honger en dors en dood hier in die woestynland gesien het, ook nog so 'n leuen napraat? "Wat in die boeke neergeskryf is, Xameb, raak nie kort van geheue nie." Schoeman [1951]: 3 Met sy finale teenwerping beken die blanke kleur (om 'n dubbelsinnige segswyse uit te buit). Hierdie is sy boek, waarvan hy in die volgende hoofstuk as die verteller-karakter na vore tree. En hy dank sy status as verteller nie aan sy gesaghebbendheid of aan die prontheid van sy diskoers nie - want daarin is Xameb hom kennelik vóór (21) - maar aan die voldonge feit dat hy binnekort (dit wil sê, vanaf die tweede hoofstuk) buite die ban van die aanhalingstekens te staan kom. Xameb se weergawe word egter nie alleen op die volgende bladsy, en uitgebreid in die res van die boek, bó die van die verteller verkies en onderbou nie - ook die verteller se geloofs-verbintenis tot boek-kennis (en die afhanklikheid van sy gesag daarvan) word in hierdie aanhaling ondubbelsinnig te kenne gegee. Met sy tipiese, tergende inkonsekwentheid laat Schoeman sy verteller vroeër op dieselfde bladsy sy ondervraging motiveer: "Maar, Xameb, ek het baie ver gekom om te soek na die nog lewende geel weeskindertjies van die woestynland" (3). Hoe rym dít met sy geloof in die boekgeheue, en sy verwerping van Xameb se gesproke woord? Indien die boekkennis primêr was, vanwaar dan sy afhanklikheid van Xameb? Terwyl Schoeman se werk oor die algemeen onkrities beskryf word as 'n gesaghebbende verewiging van verdwynende kulture, en hy dit by geleentheid self as sulks beskryf (Schoeman 1933: 4; hierop kom ek hieronder terug), word hierdie gesaghebbendheid in die dialogiese opbou van sy fiksie telkens gerelativeer. Verder moet in gedagte gehou word dat 'n terugkerende topos van boeken skrifverwysings deur hierdie woordewisseling ingelei word, en dus by implikasie op losse skroewe te staan kom. In 'n lesing soos die huidige, waarby die blikveld Schoeman se wetenskaplike en amptelike tekste insluit, moet in gedagte gehou word dat die scenario wat teksintern, in die fiksie, met simboliese en allegoriese botone afspeel, 'n konkrete ewebeeld vind in Schoeman se akademiese en amptelike werksaamhede. Hieronder kom ek op hierdie belangrike punt óók terug. Xameb se woorde open die boek en oorheers vervolgens die direkte rede wat die hele eerste hoofstuk beslaan. Die verteller pleit by hom om informasie, maar verlang veral om die "drie stories van die Heikum-mense" te hoor (2). Teen Xameb wat hom gedwee antwoord: "'n mens moet nie al die murgbene op een aand uitstamp nie" (26), is hy magteloos. Op bladsy 149, meer as driekwartpad deur die boek, het dit geword: "ou Xameb [het] weer 'n klomp voëls op die vuur gegooi en geantwoord: "Môre .... sal die groot storie begin." Sewe-en-twintig bladsye verder is dit voorlopig afgelope met die vertelling, en peins die verteller in woorde waarin die bostaande aanhaling (3) nog na-eggo: "Ek het ver gekom en reeds baie swaar deurgestaan om Xameb se stories - van ons geboorte, ons lewe, ons dood - na te spoor. Hy het die drie stories nie vertel - nie apart vertel - soos ek dit verwag het nie. Ek sal hom moet vra om orde uit die chaos te skep" (176; my nadruk). Soos algaande duidelik behoort te wees, is hierdie verteller wat narratief betref nominaal. Sy effektiwiteit kom na vore in die skep of beding van hiërargieë byvoorbeeld op die interpretasie-, tipografie- en gesagsvlakke. Op hierdie trant passeer die ganse boek in 'n ekstase van afwagting vir 'n openbaring van "orde uit


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 9 of 27

die chaos" wat nooit kom nie, gepaardgaande met 'n onvoorspelbare ossilasie tussen pseudo-wetenskaplike, kultuurchauvinistiese boekgebondenheid, en hierdie volkome vereenselwiging van die verteller met die verhale waarna hy soek, wat hy in sy eie kultuur mis, en nie by magte is om self te vertel nie. In hierdie afwesige "drie stories" setel die eenheid van die boek. Dit is, ten slotte, 'n relaas van 'n reis onderneem op soek na die stories, om, soos gaandeweg duidelik word, deur 'n metafisiese begronding sin te gee aan "ons" selfervaring. Die posisie van die onmagtige verteller (as bedelaar en aasdier) kom nog duideliker na vore uit die feit dat sy soeke klandestien is, verhul onder die instrumentalistiese voorwendsel dat die witman, met sy tegnologiese superioriteit, hom ontferm oor Xameb se dogter Twihi, en onderneem om haar te bring na waar sy kan trou met 'n on-verwesterde Boesman. (22) Onderweg gebruik hy sy voertuig meer om Xameb te belemmer as om hom te help: "Wat ek nie vir hom gesê het nie, was dat ek Twihi weg van die vars spore wou kry. Ek wou baie graag nog een of twee "Toktokkiestories" van haar hoor voordat die een of ander Radipôtso se woestynjagter haar vra om kloudorings uit sy voete te haal" (138). Sien hier die baasverteller ("die romantiese veldfilosoof", Barnard 1968: 20) gereduseer tot opskeploer by 'n Boesman-meisie, ter wille van sy boek en sy sielerus. Ironies genoeg is dit juis die drang tot kennis en insig wat 'n onoorbrugbare kloof skep tussen die verteller en sy omgewing: met sy sakboekie byderhand vir die opraap van waarhede, tree die verteller dikwels na vore vrywel as spioen. Aangesien hy universele waarhede aan sy reisgenote wil ontfutsel, ten bate van sy blanke gehoor tuis, is hy altyd op soek na 'n betekenis verskuil of weerhou ágter die sigwaarde van hul woorde. Sodoende verobjektiseer hy Xameb, Twihi, en die jagters wat hulle ontmoet. Hulle word etnografiese informante, voorbeelde van 'n tipe, "lewende fossiele". Ek het reeds beweer dat sodanige verobjektisering by Schoeman se kritici en bewonderaars verstaan kan word as 'n distansiëring om die gewete te salf by die eersdaagse uitwissing van die ras, kultuur, of wildsoort onder bespreking. By Schoeman self word dit 'n ontologiese kwessie, 'n implisiete vraag: bring die posisie van die skrywer ooit enigiets behalwe verwydering mee? Elders word die spioen-status van die verteller, omgewe deur sy materiële kultuur en met sy visie daardeur gemedieër, feitlik emblematies tentoongestel: Omdat ek hulle [die Boesmans] 'n kans wou gee om die saak op hulle gemak te bespreek, het ek in die vragmotor gaan sit. Ek het die spieëltjie so gedraai dat ek hulle kon dophou. Schoeman [1951]: 31 Die simboliese lading van taferele soos hierdie binne die dialektiek van mag en beheer moet nie onderskat word nie. Die magspel speel af in onder andere die baas/kneg (en, meer implisiet, weerlose nuweling/ woestynkenner) verhoudings tussen die verteller en Xameb; in hul wedywering om die spreekbeurt; en in die balansering van die afhanklikheid van die verteller van Xameb as tolk, teen sy bitsige kommentaar in die boek wat vir Xameb ontoeganklik sal bly. Hierdie botsings en spanninge vorm 'n belangrike tema, en vergestalt 'n veel meer pragmatiese waarheid omtrent die betekenis van die Boesman vir die blanke, van die perifere kultuur vir die sentrum, as die verteller se versugting na die "drie stories". Hoewel die "drie stories" sonder twyfel eksplisiet as die onderwerp van die boek geld, bied 'n tafereel soos die bogenoemde 'n oogpunt waaruit 'n deurlopende implisiete onderwerp raakgesien kan word. Die uitgesproke doelstellings van die verteller vorm, met ander woorde, die eksplisiete onderwerp, en die wyse waarop die nastreef van sy doelstellings uitgebeeld word, die implisiete onderwerp. (Ek


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 10 of 27

kom straks uitvoeriger hierop terug in 'n kort bespreking waarin ek weereens die eerste hoofstuk van Jagters van die woestynland as uitgangspunt neem.) Hierdie blik op die strukturering van die narratief blyk die teks te oorskry: dit bied ook sig op die resepsiekonteks. Dit werp byvoorbeeld lig op die terminologie van toe-eiening en verryking wat aanhoudend gebesig word in die loftuitinge van Afrikaner-literatore. Volgens Lategan het Schoeman die "natuurrykdom" en sy "belewenisse in die bosse van Afrika [...] tot groot wins van die Afrikaanse prosaverhaal ontgin" (my nadruk; Lategan 1982: 355). Daarmee het hy "ons letterkunde ook verryk" (id.: 359). Dat Schoeman se reputasie as "naturelle-kenner" hierdeur nie die geringste nuansering ontvang nie, is tekenend van die vooringenomenheid van sy lesers. 'n Sinvolle bystelling sou byvoorbeeld wees dat Schoeman nie eenvoudig kennis oordra nie, maar eerder 'n adversariële kenverhouding wat by sy lesers en in die politieke denke van sy tyd optree, in sy teks representeer of modeleer. In die voorafgaande het hiërargië wat raakgesien is rondom die spreekbeurt (die wedywering tussen Xameb en die verteller), boekgebondenheid (die verteller se verbintenis tot die tekens van wetenskaplikheid), en instrumentele waarde (die nut van die Boesman-verhale vir die verteller en die rede vir sy hulp aan Xameb; die begrip rykdom in die kritiek) voortgevloei uit 'n oorweging van die posisie en status van die verteller-karakter. Vervolgens vergelyk ek hierdie hiërargiseringe met moderne etnografiese praktyk, en gaan dan in op 'n sentrale konsep, naamlik besit.

4. Die hiërargiese magstrukture ingebed in Jagters van die woestynland en ander tekste In my bespreking van die verteller se karakterisering van sy interesse in die eerste hoofstuk van Jagters van die woestynland (sy soeke na die "drie stories", as 'n soort siele-prospekteerder), is die ander opvallende element wat na vore gekom het die pronte aanwesigheid van hiërargiese magstrukture, op 'n meer onthullende wyse as wat dikwels die geval is in onlangse teoreties-gesofistikeerde etnografieë. (Hierbo het ek dit 'n "pragmatiese waarheid" genoem.) Ongeag Xameb se gesaghebbendheid binne die woordewisseling, vind die gesprek tussen aanhalingstekens plaas, tussen die omslae van 'n Afrikaanse boek in Kaapstad gedruk. "Julle het ons 'n nasie van swerwelinge en vlugtelinge gemaak," sê Xameb; en die verteller koester hierdie feit nog eens op sy tong wanneer hy Xameb se mense as die "nog lewende geel weeskindertjies van die woestynland" benoem (34; my nadruk). In Xameb se verwysings na die tegnologiese kompleksiteit van die blanke kultuur - met sy "ysterperde [wat] die wild op die vlug jaag" (5) en Boesmans verneder tot "bedelaars van die grootpaaie" (8) - figureer hierdie magsoorwig in die diskoers wat deur die witman verteenwoordig word, veral as belemmering vir die verteller in sy soeke na betekenisgewing. Juis hierdie magsoorwig is die gronde vir Xameb se wantroue en terughoudendheid. Dit is belangrik om hierdie evaluasie nie uit die oog te verloor by die verteller se telkense barsheid nie: ook dit, moet 'n mens aanneem, tel téén hom in sy pogings om die Boesmans se vertroue te wen en hul verhale te bekom. In die heersende ortodoksie van teoreties-bewuste, dialektiese, sensitiewe etnografieë, is dit gebruiklik om hiërargiseringe teë te gaan, te weier, of elders te situeer. Die Amerikaanse etnograaf, Marjorie Shostak, open byvoorbeeld haar


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 11 of 27

redaksie van Nisa, 'n !Kung vrou, se orale outobiografie met veertig bladsye se kwalifikasie en prevarikasie wat daarop neerkom dat sy haar teks as onpartydig en deursigtig aanvaar wil hê. Sy karakteriseer haarself met die intrapslag ontwapenend as die gelyke van haar informante: "I presented myself to them pretty much as I saw myself at the time: a girl-woman, recently married, struggling with the issues of love, marriage, sexuality, work, and identity - basically, with what womanhood meant to me" (Shostak 1990: 7). Dit is in skrille kontras met Schoeman se paternalistiese en outoritêre verteller wat deurgaans "Wit Vader" of "my Baas" (in Uit die dagboek van 'n wildbewaarder) heet, ten spyte van "ou" Xameb se senioriteit; wie se informante, in die etnografiese sin, vir hom hout aandra en vuurmaak; en wat optree as bemiddelaar tot "die groot baas in Windhoek" van wie die Boesmans vir hul voortbestaan afhanklik is (Schoeman [1951]: 31; die boek is opgedra aan "kol. P.I. Hoogenhout, Administrateur, en mnr. J. Neser, Sekretaris vir Suidwes-Afrika'). By geleentheid wend hy hierdie mag as dwang aan: wanneer Xameb huiwer om op sy vragmotor te klim, skimp hy goedsmoeds oor tronkstraf vir Twihi, Xameb se dogter - "'n Paar oomblikke lank het hy my verbysterd aangegaap, toe het hy soos 'n half besimpelde wese geweeklaag: "Twihi in die tronk .... Twihi in die tronk . . . ! Die kind van die winde in die tronk!" (76). Die argelose wreedheid en skielike onttrekking van empatie is bevreemdend, en tipies, (23) en, op 'n wrang manier, eerliker of minder verbloemend as die opregte Amerikaanse etnograwe se aanhanklike vreugde by die eerste blyke van aanvaarding. Van die mees persoonlike betrokkenheid en warmte in Lee se The Dobe !Kung kom voor wanneer hy vertel hoe 'n !Kung vrou hom binne hul naamstelsel benoem as haar kind, 'n gebeurtenis wat hy by herhaling ophaal (56; 72). (24) Shostak presenteer haarself ook as dogter, reeds in haar voorwoord, vooruitlopend op hierdie legitimasie. Wanneer 'n verteller by Schoeman selfs kortstondig ondergeskiktheid ervaar, volg daar telkens 'n brute herneming van gesag, meesal uitgedruk in terme van beheer oor die spreekbeurt: hy skrik, Twihi lag spontaan vir hom, en as Xameb net verskoning maak, reageer hy: "Ek het 'n prop by hom ingedruk" (132). (25) Binne agt blaaie staan die stramien waarop van die boek dus vas (insoverre enige van Schoeman se fragmentariese geskrifte werklik afsonderlike, selfgenoegsame werke is). Ondanks die opvallende formeel-dialogiese opset beantwoord die hoofstuk in sy keurslyf van hiërargië nie aan die verwagting wat Van Maanen van die "jointly told tale" koester nie: "that it should open up for readers the discursive and shared character of all cultural descriptions" (1988: 136). Xameb en die verteller deel weliswaar die kultuur-beskrywing, maar hul bydraes kan geensins gelykwaardig of additief aanvullend genoem word nie - daar word 'n wedersydsdekonstruktiewe verhouding tussen hulle opgebou. Die gesaghebbendheid en betroubaarheid van Xameb se verhale, asook van die vertellings waarby hy as tolk optree, word aangetas deur hul ondergeskikte posisie in die verteller se hiërargie: die verteller voorsien die verhale van hul Afrikaanse vorm, en koppel hulle aan fiksionele karakters in 'n roman. Aan die ander kant slaag die hegemonie van die verteller nie daarin om kritiek wat deur Xameb uitgespreek word, te ontkragtig nie: vergelyk Xameb se aanklag (waarna ek reeds verwys het) dat die "witmense, en die swartmense, ons [Boesmans] uit die lande van die lopende waters verdryf het" (3). Hy slaag ook nie daarin om Xameb se verhale en vertolkings diensbaar te maak aan die opset van sy boek nie. Die "drie verhale", byvoorbeeld, blyk einduit ontwykend te wees. Miskien was die hoopvolle, amelioristiese tint wat Van Maanen aan sy beskrywing van 'n (spesifieke, bewus-gekose) styl gee, tog minder 'n mistasting as 'n misleiding. Clifford formuleer 'n versoenbare standpunt sónder verwysing na die intensionaliteit van die skrywer:


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 12 of 27

Ethnographic work has indeed been enmeshed in a world of enduring and changing power inequalities [...]. It enacts power relations. But its function within these relations is complex, often ambivalent, potentially counter-hegemonic. Clifford & Marcus 1986: 9 Dit kom goed ooreen met my opvatting van die uitwerking van die hiërargië in Jagters van die Woestynland.

5. Die hiërargie van vertelperspektiewe in Jagters van die woestynland en ander tekste Indien Jagters gelees word as 'n etnografiese popularisering met didaktiese en moraliserende oogmerke, is dit vanselfsprekend om die belangrikste element van die boek te sien in die leerproses wat die verteller op eksemplariese wyse ondergaan, en waarin die leser deel. In sy mees beknopte vorm, word hierdie proses weergegee in die volgende (reeds aangehaalde) passasie: "Vandat ons lewe soos nou .... Vandat julle witmense, en die swartmense, ons uit die lande van die lopende waters verdryf het." "Wag 'n bietjie, Xameb! Laat ons mekaar mooi verstaan, want ek het ver gekom. As julle nie ons vee geslag het nie, sou ons in vrede saam kon geleef het." "Ai .... Wit Vader, moet jy, wat al so baie van ons honger en dors en dood hier in die woestynland gesien het, ook nog so 'n leuen napraat?" "Wat in die boeke neergeskryf is, Xameb, raak nie kort van geheue nie." Schoeman [1951]: 3 Die verteller word geleer om sy oortuiging van die superioriteit van boekekennis te relativeer, en om ander diskoerse binne syne toe te laat. Xameb is aanvanklik die verteenwoordiger van die heterogene diskoers. Dit word verder gevoer in ontmoetings met die "groot jagters van die woestynland" (26) en in die verhale (met Xameb as tolk) waardeur die gang van sake voortdurend onderbreek word. Ek sal hieronder argumenteer dat dit 'n leë leerproses is, 'n plekhouer met verbreding van insig in die Boesmankultuur as gestelde doelwit, maar wat tekstueel vergestalt word as 'n reeks aankondigings sonder invulling. En dit klop met Schoeman se onderliggende geloofsartikel: die eensaamheid van die mens. 'n Oorweging van die ingebedde verhale (27) as onderbrekings beloof 'n insig dieper as hul behandeling in die belerende trant van die skrywer, en op 'n ander vlak as hul optrede binne die verteller se instrumentalistiese denkraam. Ek wil die verhale op twee vlakke as onderbrekings beskou: eerstens


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 13 of 27

beteken hulle 'n opskorting van die verteller se monoloog, en tweedens verteenwoordig hulle "vreemde liggame" in die teks - te meer na mate hul oorsprong in Schoeman se veldnotas in ag geneem word. Hulle word naamlik grootliks ongewysig uit die veldnotas opgeneem in Jagters (28) (behalwe vir die informele grammatika en enkele skatologismes wat gekuis word), sodat hulle na afwesige outoriteite buite die teks (die oorspronklike informante) verwys. Die verteller motiveer en karakteriseer sy belangstelling - miskien in die hoop om dit te legitimeer in die oë van sy lesers - as beperk tot die instrumentele nut wat dit mag hê vir Boesman-administrasie: "Omdat ek gretig was om die jagters van die woestynland beter te leer ken, het ek mooi probeer verduidelik: "Omdat julle die leeus so goed ken weet julle hoe om met hulle te werk. My mense en ek wil baie graag weet hoe om met julle te werk" (Schoeman [1951]: 28; my nadruk). Die dreigende ondertoon is moeilik om mis te lees. Is hier sprake van implisiete kritiek op die verteller? Ontmaskering van sy partydigheid? 'n Suiwer teks-gerigte analise vanuit 'n post-kolonialistiese verwagtingsraamwerk sou sulke afleidings bykans vanselfsprekend vind. Gelees in die lig van uitsprake soos die volgende, uit die mond van Schoeman die amptenaar: Op grond van inligting uit verskillende bronne meen U Kommissie dat hulle [die Boesmans] goeie werkers is, so goed, dat party werkgewers wat deur die Kommissie ondervra is, hul dienste bo dié van die Ovambo verkies, (28) moet die moontlikheid egter erken word dat die verteller geensins met opset bekritiseer word nie. Indien nader ingegaan word op die "onderbrekings", blyk dat hulle deurgaans nie voldoen aan die eise wat die verteller aan hulle stel nie. Hulle leer hom nié om met die Boesmans "te werk" nie. Wanneer hy desondanks by Xameb aandring op 'n verduideliking van 'n pasvoltooide verhaal, ontken Xameb se antwoorde dat daar enigsins 'n dieper sin of nuttige toepassing agter hulle lê: "Dis mooier om net daarna te luister as om dit af te slag" (12). Indien verby die pogings gekyk word om die boek op grond van narratiewe inhoud en geografiese agtergrond te beoordeel as 'n meer of minder suksesvolle of welgevormde genreproduk - avontuur- of jagverhaal of reisverslag - kan dit op formele vlak as 'n uitstelspel gelees (of herken) word. Die rigtende teleologie is die ontmoeting met die oorspronklike, primêre mens, in hierdie geval die wilde Boesman jagters en hul "ou moedertjies van die sandputjies". Vanuit 'n ander kyk op die boek se formele konstruksie, vertoon dit as 'n inperkingsspel: die leser betrag die Boesmankultuur soos vasgepen deur die relaas van die verteller. Die verteller probeer onsuksesvol om antwoorde te bekom, en voorsien intussen grondstowwe - verhale - waarvoor sy teks as raam fungeer. Ook op 'n tipografiese vlak word die verhale meesal deur titels en asteriske omraam. Hierdie verhale of sprokies word verder ingeperk binne nóg twee rame, wat saamval in Xameb: sy persoonlikheid as gids en verteller, en sy rol as vertaler. Dit word nooit duidelik waaruit of waarna Xameb vertaal, en of die verteller vir die leser se onthalwe nóg 'n vertaalstap byvoeg, nie. In die veldnotas wat Schoeman tydens die Boesmankommissie-toere gemaak het, noem hy die gebruik van tolke, hy praat by geleentheid Setswana met 'n informant, en daar is etlike onderhoude met 'n sekere Jacob Haibib in Afrikaans. Schoeman ontmoet hom op "8-8-50" by Nurugas, "age: 69. Tribe: XKung (Qung.)". Hy voorsien 'n kort biografiese skets: Jacob was voortvlugtig gedurende die Duitse besetting van Suidwes en later in diens van die Unie se polisie as spoorsnyer. "He had all the necessary opportunity


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 14 of 27

to see & know the life & customs of the Bushmen - especially the Qung. He speaks afrikaans fairly well - & was able to understand our questions very well." (29) Die verslae van ontmoetings in die veldnotas word gekarakteriseer deur die ingrepe van blanke mag op die Boesmans se bestaan, soos byvoorbeeld gesien kan word uit Haibib se agtergrond. Ander onderhoude geskied in tronke met Boesmangevangenes. In die fiksie word die nadruk feitlik uitsluitlik gelê op hul ongereptheid. Alles dui daarop dat die Kommissie veel meer indirekte kontak met die eintlike jagters van die woestynland gehad het, as wat selfs met Xameb as tussenfiguur gesuggereer word. (30) Laastens (wat die teks-interne rame betref) funksioneer Twihi, die ou moedertjie, en die ander vertellers van die sprokies, as rame, wat vir die duur van hul vertelling die gesag oor die vertelling bekom, soos Xameb dit aanvanklik in die eerste hoofstuk besit. Hulle is weliswaar ingeklem binne die hiërargiese struktuur van spreekbeurte en aanhalings binne die teks - en die publikasie- en resepsiemasjienerie daarbuite - maar hul vertellings is vry insoverre hulle faal om instrumenteel sin te maak en aan die verteller se vrae en vereistes te beantwoord. Op hierdie wyse bou Schoeman die (geografiese, ontologiese) afstand van sy vertelposisie ín in die leeservaring van sy teks. Raam op raam op raam op raam ... daar kan veronderstel word dat só 'n radikale onsekerheid as 'n verwydering, 'n verkleining, soos om deur die verkeerde kant van 'n teleskoop te loer, aangevoel sou moes word - in stede van die teenoorgestelde: die onkritiese, heelhartige ervaring van besitname en insig wat lesers te kenne gee. Hierdie distansiëring word wel deeglik aangevoel en gereflekteer in die resepsie, in die topos van "veraf lande" en "donker Afrika" waarna ek reeds verwys het, maar word nooit op die status van die boekkennis van toepassing gemaak nie. Die kennis verwerf deur die leser van Schoeman se boeke word inteendeel, en myns insiens sonder regverdiging, beskryf as intiem: "die skrywer kry dit reg om die eie-aard van elke dier so aan die leser te openbaar dat ook dié nuwe insig kry, en liefde vir die heel onlieflikste van die diere, van die hiëna of tierwolf tot by die seekoei" (Kruger 1976: 9). "Die waarde van dié versameling sprokies lê dan juis daarin dat die skrywer in sy meelewing met die Boesman vir die leser 'n insig in dié klein mensies, oor wie daar eintlik maar min bekend is, gee" (Klopper 1984: 15). Die distansiërings waarvan Jagters van die woestynland deurtrek is, en wat ek in die voorgaande met verwysing na die posisie van die verteller bespreek het, word sodoende verontagsaam. Die betekeniskompleks (enersyds distansiëring, andersyds toeëiening) wat hierdie sprokie-versameling vir Schoeman se lesers inhou, kan nagetrek word in 'n evaluasie van Trados (1963) as "'n indringende, meelewende studie-in-beeld van 'n ras wat aan die uitsterf is maar wie se geheimenisse nou onthul is op 'n wyse soos slegs Schoeman dit kan doen" ('n resensent aangehaal in Meyer 1989: 131. My nadruk). Dit vorm trouens die uitgangspunt van Schoeman se skrywersloopbaan: in die openingsblaaie van sy proefskrif lui dit: Mshweshwe [...] was baie slim. Toe hy sien die jonggeslag begin die stam se wette, geskiedenis en gebruike te vergeet, toe laat hy blankes kom om alles in 'n boek op te skryf, en nou leer die seuns en dogters dit uit daardie boek in die skole. Schoeman 1933: 4


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 15 of 27

Die ideaal wat hy hier in die vooruitsig stel, waarmee hy sy lewenswerk van stapel stuur, is die skriftelike monument wat 'n kultuur in sy geheel omvat. Daar kan egter beweer word dat sy versugting uit die staanspoor tevergeefs is, aangesien dit noodwendig 'n belangrike aspek ontbeer. Hy bejeen die ander kultuur as iets wat hy as 'n selfingeslote geheel kan omvat. Daarby ignoreer hy die verweefdheid van sy kenwyses met imperialistiese prosesse, en die hele voortdurende impak van die betrokke kulture op mekaar. Hierteenoor stel Sherry Ortner die standpunt van die moderne etnograaf, waarvolgens die sig van die individu op sy omstandighede aansienlik minder omvattend is: To say that society and history are products of human action is true, but only in a certain ironic sense. Michel Foucault, whose later work [...] is certainly part of the current practice trend, and who is making an impact in at least some quarters of anthropology, has put this point nicely: "People know what they do; they frequently know why they do what they do; but what they don't know is what what they do does" (quoted in Dreyfus & Rabinow 1982: 187) Ortner 1984: 157, 157n Terwyl Foucault in sy geskiedskrywing die kontekstualisering en sintese van bestaande geskiedverhale onderneem, waarby hy historiese bronne en die werk van sy voorgangers as uitgangspunt aanvaar, konfronteer Schoeman se skrywerskap die hede, waarbinne die oorkoepelende historiese prosesse nog vaag en ondeursigtig is, en nie beskikbaar aan 'n subjek wat onderhewig is aan hulle nie. Schoeman wil ook nie "diskoerse analiseer" nie: hy wil die ware Boesman, en sodoende sy ware self, leer ken. Sy verlange na sy ideale boek, 'n intieme besitname van die ander, met 'n gevolglike heelwording en tuiskoms van die "swerwerjagter", is dus dringend en persoonlik. En sy soektog na hierdie waarheid, hierdie tuiskoms, is by gebrek aan die historiese perspektief van 'n Foucault vervul van onsekerheid. Ek gaan hieronder verder in op die verband van hierdie verlange met die alomteenwoordige nosie van besit, en die werklikheidsbepalende rol wat dit in die verteller se diskoers aanneem.

6. Onderhandelinge oor verhale In die aanhaling uit 1933 hierbo geld die skole van die blankes as 'n vaste verwysingspunt. Hulle funksioneer as 'n middelpunt van beskawing waardeur die bedreigde Basotho-kultuur bestendig is. Teen 1949 is dit nie meer 'n vreemde kultuur wat gememoreer moet word nie: nou is dit die Umwelt van die eie kultuur: "Ons moet, solank daar nog van hierdie mooi wildsoorte, wilde voëls en wilde bome en blomsoorte oor is, 'n goeie studie van hulle maak. En ons moet dit vir ons nageslagte in mooi boeke nalaat. Dan kan ons kinders, en ook dié van groter Afrika, en van die wêreld, minstens lees hoe interessant hierdie land se natuurtuin eenmaal was ..." (Schoeman 1949: 19). Met hierdie werk het Schoeman iets kosbaars nagelaat, sodat óns nou kan lees hoe ryk en interessant Suidwes eenmaal was ...


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 16 of 27

My nadruk. Meyer 1989: 121 Dit lyk of Meyer veertig jaar later aanvaar dat die taak wat Schoeman in hierdie passasie in die vooruitsig stel ("Ons moet [...] 'n goeie studie van hulle maak"), volbring is deur die blote noem daarvan ("Met hierdie werk het Schoeman iets kosbaars nagelaat"; my nadruk). Schoeman se wens vir 'n plaasvervangende skriftelike rekord van die wild van Suidwes, of van die Boesmans, word omgesit in die selftevredenheid van 'n kurator wat die verlange na 'n werklikheid laat vaar het ter wille van die monument, die simbool van besit. In die slotgedeelte van my artikel sal ek argumenteer dat Schoeman se denke in 'n teenoorgestelde rigting ontwikkel het, na 'n solipsisme en agnostisisme wat mettertyd al hoe belangriker geword het in sy geskrifte. Ek het reeds in 'n ander verband stilgestaan by die stryd om die gesag oor die spreekbeurt. Die verteller wil selfs wanneer hy die narratiewe leisels oorgee aan die Boesmans bepaal wat en hoeveel gesê word. In Trados die swerwerboesman, Jagters van die woestynland, en Uit die dagboek van 'n wildbewaarder (om maar by die reeds genoemde voorbeelde te bly) vind die verteller dit telkens nodig om die Boesmans stil te maak. Ewe dikwels probeer hy hulle oorhaal om te praat. Die algemene trant is: "Wag, Langman, jy moet dit vir my vertel as ons in die kamp is en ek my boek het" (Schoeman 1968: 22). Die verteller skep 'n assosiasie tussen sý beheer oor die tabak-voorraad en die skiet van vleiskos, en Boesmans se vertel van sprokies. "Langman [...] was terug [...] om te vra dat ek vir hulle 'n kwagga moet gaan skiet. "As daar baie vleis in die kamp is, my Baas, sal Boesmans se tonge vanaand fluks wees om te vertel [...]" (Schoeman 1968: 22). Daardeur neem hy 'n (ekonomiese) magsposisie in waarbinne hy permanent veilig is, en sy statuur onbetwis is. Wanneer hy 'n guns wil vra, begin hy gemaak-toevallig sy pyp stop: "En hy sê ook somaar vir hulle om hande bak te hou" (Schoeman [1951]: 29). Hy is doodeenvoudig die enigste teenwoordige verskaffer van tabak. Dit is, ten minste in die oë van die verteller (en dus die leser), 'n oormag-situasie. Hier is die punt nie dat hy die Boesmans behaag om sy doel te bereik nie, maar dat hy sy verhouding met hulle deurgaans voorstel en legitimeer as 'n diensverhouding, waarbinne hy gretig is om te wys dat hy sy deel van die transaksie ruimskoots voldoen. Daarby kom dat die verteller, veral in Uit die dagboek van 'n wildbewaarder, vergesel is van Boesmans as lyfbediendes. Deur hul verhouding in sy boeke te konseptualiseer as 'n wedersyds-voordelige diensverhouding, waar die Boesmans brandhout en stories lewer as teenprestasie vir die verteller se tabak en vleis, kan hy die kwessies van hegemonie en dwang ontduik. Sy magsposisie word voorgestel in ekonomiese terme (waarin hy die Boesmans se deel in die toekomstige welvaart van Suid-Wes Afrika benadruk) sonder dat hy afstand hoef te doen van sy de facto diktatorskap, aangesien hy binne die verhouding wat hy geskets het, toevallig die enigste magnaat is. Die praktiese implikasies van hierdie houding vorm 'n tema in die veldnotas en die Verslag. In die lig van die afwesigheid van 'n besitskonsep by die Boesmans, is sy aanmatiging egter sinneloos, soos blyk uit die talle bekommerde, angstige verwysings in die veldnotas en die voorbereidende dokumente vir die Verslag na die noodsaak om so 'n besitskonsep te probeer skep. Die insig dat die afwesigheid daarvan die onaantasbaarheid van die Boesmans beteken, is in 'n passasie soos die volgende op 'n tergende wyse net onder die oppervlak: Try to find out whether the Bushmen have any desire (or ambition) to possess wealth. [...] If they have absolutely no desire or ambition to possess more than the bare necessities of life, it will be, to all practical


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 17 of 27

purposes, impossible for the Administration to induce them to become settled communities. Only people who are eager to acquire some form of social and economic security, are willing to work - to become wage earners - to possess livestock - to till the soil, etc., can be induced to become settled communities. NALN [Vraelys by opstelling van voorlopige Boesmankommissieverslag]. Sy klem. Hul bekering tot eienaarskap word as noodsaaklik vir hul oorlewing voorgestel, maar hul oorlewing (as werkers) word los gesien van hul voortbestaan as kultuurgroep. Die twee is egter nie versoenbaar nie, aangesien die Boesmans se kommunale lewenswyse fundamenteel is vir hul jagter-versamelaar kultuur. Binne die verteller se teks werk hierdie omkoop-tegniek feilloos, maar dit is miskien juis wensdenkery as troos omdat dit so faal in die realiteit van Boesman-administrasie en kulturele uitwissing. Vir die voortbestaan van die Boesmans, ag Schoeman dit noodsaaklik dat hulle die waarde van geld leer. Die motiewe agter hierdie versugting word duidelik op opeenvolgende bladsye van sy aantekeninge vir die Verslag van die Boesmankommissie: The NC at Runtu senses a growing desire of the Bushmen to become agriculturalists - & is of the opinion that he could convert from 25 to 50% of the Bushmen to agriculturalists. [...] With water - could double population in 20 years = labour. (Should make this = future grain store of SWA) [en laastens] Once the Bushman learns the value of money - he will go out to work. [Ongepagineerde aantekeninge. Sien nota 11] As jukstaposisie is die verhaal waarmee Lee sy boek afsluit insiggewend. Dit help om 'n begrip te vorm van die werklike eensydigheid van hierdie sienswyse, wat meer verreikend is as 'n eensydige magsverhouding. Aan die einde van sy verblyf onder die Dobe !Kung, op die vooraand van Kersfees, besluit Lee om die grootste, vetste, mees imposante os in die hele distrik te koop en dit aan die Boesmans present te gee vir 'n rojale feesmaal. Wanneer sy voorneme bekend word, begin die gemeenskap soos een man om sy os te verkleineer, en hom smalend te troos vir sy swak oog vir vee, en by voorbaat te rou oor die komende maer Kersfees. Lee neem dit vreeslik ter harte, en loop gekrenk rond met sy kop onderstebo. Teen sy beterwete bly hy tog maar - en vind dat die fees 'n reuse sukses is, dat daar meer as genoeg vleis is, en dat almal hulle gate uit geniet. Ná die tyd probeer hy hul motiverings agterhaal: "But," I asked, "why insult a man after he has gone to all that trouble to track and kill an animal and when he is going to share the meat with you so that your children will have something to eat?" "Arrogance," was his cryptic answer. "Arrogance?" "Yes, when a young man kills much meat he comes to think of himself


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 18 of 27

as a chief or a big man, and he thinks of the rest of us as his servants or inferiors. We can't accept this. We refuse one who boasts, for someday his pride will make him kill somebody. So we always speak of his meat as worthless. This way we cool his heart and make him gentle." "But why didn't you tell me this before?" I asked Tomazo with some heat. Because you never asked me," said Tomazo, echoing the refrain that has come to haunt every field ethnographer. The pieces now fell into place. I had known for a long time that in situations of social conflict with !Kung I held all the cards. I was the only source of tobacco in a thousand square miles, and I was not incapable of cutting an individual off for noncooperation. Though my boycott never lasted longer than a few days, it was an indication of my strength. People resented my presence at the waterhole, yet simultaneously dreaded my leaving. In short, I was a perfect target for the charge of arrogance and for the !Kung tactic of enforcing humility. Lee 1984: 156 Dit is duidelik hoe hierdie subteks vir Schoeman moes belemmer het. Ons het gesien dat die aflewering van die sprokie meesal nie klop met die verteller se verwagtingsraamwerk nie. Die vertelling geskied nie altyd wanneer die witman daarop aandring of wanneer hy dit verwag nie. Wanneer dit wel plaasvind, vind hy dit dikwels 'n frustrerende ervaring: die sprokie blyk uitermate kort te wees, 'n verklarende moralisering of opsomming bly uitstaande, of dit maak vir hom nie sin as 'n sluitende verhaal nie. As gevolg sien ons die verteller telkens aan die bedel vir sprokies, 'n "grondstof" waaraan hy arm is. Dit beteken dat sy ekonomiese raamwerk, waarbinne hy ryk en hulle behoeftig is, omslaan in sy teenoorgestelde. Niks dui daarop dat hierdie omgekeerde verhouding noodwendig minder as die vorige 'n gevolg van die verteller se vooringenome visie is nie. Dit is beter te interpreteer as 'n onopgeloste ingeslotenheid van die verteller binne die sienswyse waaraan hy (na veronderstelling) probeer ontkom deur na die verhale van die Boesmans te luister en hulle op te teken. In die oorkoepelende diskoers-raam neem die leser egter 'n analoë posisie in tot dié van die verteller. Die etnograaf probeer (per definisie) om een kultuur in terme van 'n ander te verduidelik; Schoeman skryf dikwels selfs eksplisiet namens die Swazi, of die Zoeloe, of die Boesman. Die ekonomie-raamwerk wat die verteller binne sy eie paradigmas isoleer, beperk ook die leser, wat slegs wyser as die verteller is insoverre hy of sy bewus is van die beperking. Dat die leser dit slegs by wyse van uitsondering is (ten spyte van die feit dat dit aanwesig is in die teks-interne metadiskoers) blyk uit die populêre beeld van Schoeman as "een van die grootste kenners van die naturellesiel" (Kritzinger 1947: 19).

7. Schoeman se distansiëring van die rol van die gesaghebbende vertellerskarakter


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 19 of 27

These tales are not meant to capture much more than fragments [...] and are therefore difficult to integrate within a single interpretation. This is perhaps the purpose behind telling them, for they allow their teller to escape from the dictates of previous work. [...] Tales often initiate an analysis of the nature of cultural understandings and the fieldworker's role as a student. Reflective, meditative themes may develop from the story and spin off in a number of fieldworkerdetermined directions. The story itself [...] is a representational means of cracking open the culture and the fieldworker's way of knowing it so that both can be jointly examined. [...] The epistemological aim is then to braid the knower with the known. Van Maanen: 121n Ek het in die voorafgaande probeer aantoon dat Jagters van die woestynland (as tipiese Schoeman-boek) geen koherente verhaal vertel, of slotsom bereik, omtrent die Boesmans nie. Dit bied ook nie 'n oorkoepelende narratief waarbinne die Boesmans met betrekking tot die blanke beskawing gesitueer word nie. Wat dit wel bied, is die vergestalting van 'n belemmerde en gefrustreerde ken-proses deur middel van 'n beperkte verteller. Dit bied verder, by vergelyking met ander geskrifte oor die Boesmans (soos dié van Lee en Shostak), en by oorweging van die verhouding daarvan tot die veldnotas waaruit dit ontstaan het, 'n blik op die komplekse samespel van faktore in die representasie van werklikhede. Gelees saam met die resepsie van die werk in dagblaaie en literêre geskiedenisse, verteenwoordig dit sonder twyfel 'n veelsydige "means of cracking open the culture and the fieldworker's way of knowing it so that both can be jointly examined". Veral in die ingebedde verhale oorskry Jagters van die woestynland die offisiële greep op die Boesmans. In die karakterisering van die verteller, ondergaan die diskoers van die wit beskawer ook kritiek. Die kumulatiewe indruk is van die onontwarbaarheid van die verteller en sy narratief - die betrokkenheid van die kenner in sy kennis. Van Maanen beskryf die resultaat in die bostaande aanhaling as 'n "braid", vermoedelik om 'n harmoniese - en esteties bevredigende - samesmelting van verskillende verstaanswyses aan te dui. Schoeman gee in Jagters van die woestynland en Uit die dagboek van 'n wildbewaarder egter nie blyke van die metafisiese tuiskoms, die samesmelting van kenner en gekende, wat Van Maanen suggereer met sy huislike, moederlike, vlegsel-beeld nie. Die narratief van die boek en die resepsie daarvan staan daarenteen volledig in die teken van besitname (wetenskaplik, kultureel, ekonomies). Daar is egter terselfdertyd wél aanduidings dat Schoeman neig om homself te distansieer van die hele projek, ten spyte van sy literêre faam, sy rol as segsman vir "die inboorling", en die akademiese en amptelike poste waarin hy steeds in diens van die blanke ken- en kultuurprojek opgetree het. Verre van die integrasie van kulture vir die sintese van 'n nuwe begrip, vind ons by Schoeman 'n konfrontasie van diskoerse wat, binne sy teks, onversoenbaar blyk te wees. Enkele voorbeelde van Schoeman se onttrekking en die gevolglike toenemende ervaring van isolasie is: "Hoe meer jare jy agter die rug kry, hoe allener word jy. Die eensaamheid is die mens se oudste erfenis" (Barnard 1968: 20), en: "Ek was van skooldae af seker een van die stilste mense in ons land, omdat ek so met die voëls en die wild en my ervarings saam geleef het. En vandat ek begin skryf het, het ek al hoe meer in 'n wêreld van my eie geleef" (Wessels 1984; my nadruk).


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 20 of 27

Besonder veelseggend is die uiting hiervan in Jagters van die woestynland: "Dit het my in stilte laat wonder of die diepste in die mens se hart slegs maar in die moedertaal spontane uiting kan vind" (Schoeman [1951]: 205). Aangesien die boek as geheel nougeset gestruktureer word deur 'n outokratiese wit verteller, en deur hom vertel word in 'n Afrikaanse weergawe van Xameb se vertalings uit 'n ongespesifiseerde verskeidenheid tale, is hierdie bedenking 'n belangrike mosie van wantroue in die kenwyse wat hierdie boek verteenwoordig, en wat noodwendig van toepassing is ook op Schoeman se veldnotas, en op sy offisiële diskoers. Sewentien jaar later skryf Schoeman ('n karakter bedien sy verteller van raad): Vader, ek wil dat jy nog één boek moet skryf, 'n boek waarin die vrou en die jag die mindere rol speel wat dit verdien, waarin selfs die wild en die veld en ons swartmense net die agtergrond vorm van die tema, nl. dat die siel van die mens, in sy diepste wese, eensaam is en bly tot aan die einde. Jy het dit broksgewys in baie van jou werke al gebruik [...]. Skryf 'n outobiografie, waarin jy jou eie belewenisse en emosies in die eerste persoon weergee sonder om in die derde persoon te sukkel dat ander mense moet sê wat eintlik uit jou eie gemoed kom - 'n outobiografie, nie van fisiese ervaringe nie, maar van geestelike belewenisse [...]. Schoeman 1968: 151 Die boeke is dus miskien uiteindelik te verstaan as 'n selfondersoek wat nooit die kader van 'n enkele persoonlikheid oorskry nie. Soos reeds in hierdie artikel beweer is, is 'n mate van selfrelativering en skeptisisme goed te versoen met etnografie, veral in die vorme waarmee dit tans geassosieer word: Every version of an "other" [...] is also the construction of a "self", and the making of ethnographic texts [...] has always involved a process of "self-fashioning". Clifford & Marcus 1986: 23-4 Terwyl hierdie stelling sekerlik van toepassing is op Jagters van die woestynland, en 'n raak insig bied omtrent wat ek hierbo die "konfrontasie" van diskoerse genoem het, is dit sekerlik nie 'n bewuste oogmerk van Schoeman se skryfwerk nie. Hy gee wel blyke van hierdie insig in sy hunkering na outobiografie, maar hy beskou dit klaarblyklik nie as deel van sy etnografiese werksaamheid nie. Die etnografiese gegewens vervaag, in sy formulering, tot die "agtergrond" van 'n oorheersende gevoel van eensame beleëring. Clifford en Marcus se formulering is waardevry, en vermy ooglopend evaluerende terme. By toepassing daarvan op Schoeman dring vrae oor sy redes vir hierdie hunkering na vore. Om mee af te sluit, doen ek 'n veralgemenende motivering van Crapanzano aan die hand, waardeur ek vir oulaas die rol van die "official discourse" by Schoeman in perspektief wil plaas. Crapanzano skryf: South Africa's apartheid, understood [...] in its broadest sense, is an extreme case of the Western predisposition to classify and categorize just about everything in essentialist terms. In this view, once an object


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 21 of 27

or being is classified, it is forever that object or being. It has an identity. It partakes of a particular essence. Crapanzano 1985: 19 Hy bring sy voorstel vir die konseptualisering van apartheid in verband met die akteurs onder die bestel: [M]ost anthropologists [...] never bothered to study the dominant. [...] The dominant become precut figures in some ideological argument or other: ruthless exploiters, say, motivated only by the desire for material gain and devoid, rather like the psychopath, of conscience. [...] Pathos, terror, guilt, the joy of power and acquisition, the weight of responsibility, feelings of solitude, misunderstanding, and ununderstanding, to name only a few of the dispositions and predispositions of the dominant, have to be understood [...]. Crapanzano 1985: 22 In hierdie twee aanhalings keer die kernpunte van my artikel terug. Die essensialisme waarop die eerste wys, is ooglopend in die beskaafd/wild, kultuur/natuur teenstellings in die resepsie en in die karakterisering van Schoeman se verteller. Die karikaturale domineerder van Witz is te herken in die "psychopath" van die tweede aanhaling; en so is ook Schoeman se eie "solitude" in Crapanzano se bystelling van die karikatuur. Schoeman se terugtrekking tot "geestelike belewenisse" beteken dan, in Crapanzano se woorde, sy skipbreuk op 'n eiland van woorde: "there is no vantage point outside the word-given reality in which the white South African finds himself" (1985: 28). Departement Afrikaans & Nederlands Universiteit van Stellenbosch E-pos: [email protected] Bibliografie Anonieme resensent. Bespreking van Trados - die swerwer-Boesman. In Grové, A.P. (red.) Resensierubriek. Die Huisgenoot. 4 Nov. 1971. Ashforth, A. 1990. The Politics of Official Discourse in Twentieth Century South Africa. Oxford: Clarendon Press. Barnard, Chris. Met P.J. Schoeman by "Die Laaste Watergat". In Die Huisgenoot 23 Aug. 1968 (20-23). Biesele, Megan. 1993. Women like meat: the folklore and foraging ideology of the Kalahari Ju/'hoan. Johannesburg: Witwatersrand University Press. Coertze, R.D. Aanvang van Volkekunde aan Afrikaanstalige universiteite in SuidAfrika, in Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Etnologie. 1991, 14(2), 24-34. Clifford, J. & G.E. Marcus (reds.). 1986. Writing culture: the poetics and politics of ethnography. Berkeley: University of California Press.


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 22 of 27

Crapanzano, V. 1985. Waiting: the Whites of South Africa. London: Paladin. Dekker, G. 1966.12 Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou. Klerk, W.A. [1953]. Drie swerwers oor die einders. Dreyfus, H.L. & P. Rabinow. 1982. Michel Foucault: beyond structuralism and hermeneutics. London: Harvester Wheatsheaf. Gordon, R. 1992. The Bushman Myth: the making of a Namibian underclass. Boulder: Westview Press. Huigen, S. Het verminkte beeld en de verscholen tekst: episodes uit de Zuidafrikaanse (literatuur)geschiedenis. In Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans. 1995 (2): 12-24. Klopper, Sats (red.). Schoeman skryf oor Boesmanlewe. In Die Transvaler. 1984 (4 Desember): 15. Kritzinger, J.N.J. Die onbegrepe siel van Donker Afrika. In Fleur. 1947 1(7): 1929. Kruger, J. P.J. se diereboeke skitter. In Die Transvaler. 1976 (3 Sept.): 9. Lategan, F.V., in G.S. Nienaber; Rob. Antonissen; André P. Brink. 1982.5 Perspektief en Profiel. Johannesburg: Perskor. R.B. 1984. The Dobe !Kung. New York: Harcourt Brace Jovanovich College Publishers. Malherbe, P.B. 1977. Die kunstenaarskap van P.J. Schoeman. Universiteit van Pretoria: Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. Meyer, A.C. 1989. Suidwes-Afrika/Namibië in die Afrikaanse literêre bestel. Unisa: Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. 

Onderwysgaset

. 1936-1959. Schoeman, P.J. 1933. Grepe uit die lewe van die Swazies en 'n verhandeling oor die "sakrale kompleks" in hulle kultuur. Universiteit van Stellenbosch: Ongepubliseerde Phd.-verhandeling. Schoeman, P.J. 1949. Op ver paaie. Kaapstad: Nasionale Pers. Schoeman, P.J. [1951]. Jagters van die woestynland. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Schoeman, P.J. 17 Boesmans kom na groot feesskou. In Die Huisgenoot. 1952 (21 Maart): 16-7, 34-5.


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 23 of 27

Schoeman, P.J. 1963. Trados, die swerwerjagter.Johannesburg: Voortrekkerpers. Schoeman, P.J. 1968. Uit die dagboek van 'n wildbewaarder. Johannesburg: Voortrekkerpers. Schoeman, P.J. 1984. Swerwersprokies. Johannesburg: Perskor. Sharp, J.S. 1981. The roots and development of Volkekunde in South Africa, in Journal of Southern African Studies, 8(1). Shostak, Marjorie. 1990. Nisa: the life and words of a !Kung woman. London: Earthscan Publications. Maanen, J. 1988. Tales of the field: on writing ethnography. Chicago: University of Chicago Press. Wessels, Louis. Boesmans is "een van Afrika se grootste tragedies". In Beeld 22 Sept. 1984. Whisson, M.G. 1985. Advocates, brokers, and collaborators, in R. Grillo & A. Rew (reds.) Social Anthropology and Development Policy. London: Tavistock Publications. Leslie. 1993. "'n Fees vir die oog": Looking in on the 1952 Jan van Riebeeck Tercentenary Festival Fair in Cape Town, in South African Historical Journal 29, 527.

(1) In die woorde van sy hagiograaf, prof. Felix Lategan: "die ongerepte natuur van ons wye land en [...] Afrika se natuurkinders sowel uit sy ryke wilde dierelewe as uit sy inboorlingstamme" (1982: 355). (2) Tussen 1937 en 1960 was van sy boeke 23 keer voorgeskrewe in die Kleurlingen Blanke onderwysdepartemente in die Kaapprovinsie (Onderwysgaset: 19361959). (3) Hierdie etnografiese stroming se (meer onmiddellike) gemeenskaplike voorvader in die filosofie is Michel Foucault. Sien Dreyfus & Rabinow 1982: vii. (4) Meer in detail, en meer tegnies as wat ek beoog om te wees, lui dit: "[...] practice anthropologists assume that society and history are not simply sums of ad hoc responses and adaptations to particular stimuli, but are governed by organizational and evaluative schemes. It is these (embodied, of course, within institutional, symbolic, and material forms) that constitute the system. [...] A practice approach has no need to break the system into artificial chunks like base and superstructure (and to argue over which determines which), since the analytic effort is not to explain one chunk of the system by referring it to another chunk, but rather to explain the system as an integral whole (which is not to say a harmoniously integrated one) by referring it to practice" (148-9). (5) 'n Teken van die ambivalensie waarmee hierdie teoretiese selfbewustheid etnograwe opsaal, is die toenemende mate waartoe etnografiese tekste kulturele


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 24 of 27

differensiasies poneer waar daar voorheen geen verskil vermoed is nie. "Fieldworkers are [...] being drawn increasingly to familiar places with the slightly ironic intention of making them strange [...]: the independent trucker as corporate victim [...]; the congressman as tribal chief or flunky [...]" (Van Maanen 1988: 126). (6) Hy beskryf "Realist", "Confessional" en "Impressionist Tales" uitvoerig, en demonstreer ter afsluiting, deur die noem van "Critical", "Formal", "Literary" en "Jointly-told Tales", dat die analise en differensiasie van etnografieë op grond van innerlike, stilistiese wetmatighede, sigself onbeperk kan voortsit (Van Maanen: 78). (7) Belangrike werke verskyn onderskeidelik in 1936, 1928, en 1922. (8) Clifford verteenwoordig benewens homself ook George Marcus, Marie Louise Pratt, Renato Rosaldo, Stephen A. Tyler, Vincent Crapanzano, Michael M.J. Fischer en Paul Rabinow. Behalwe Pratt, vorm al hierdie skrywers ook by Van Maanen deel van die uitdaging wat hedendaagse etnografie aan die kanon stel. (9) Malinowski is vir Van Maanen die skrywer van "realist tales" by uitstek, "[whose] works stress the observational side of the definitional coin, downplaying the researcher's active participation, involvement, and interest in the life worlds studied, [...] essentially detached" (Van Maanen: 10n). Sy dagboek, A diary in the strict sense of the term ("his scandalous diary", Van Maanen: 36n), verskyn in 1967, vyf-en-veertig jaar ná die publikasie van sy hoogs invloedryke Argonauts of the Western Pacific ("the book of Genesis in the fieldworker's bible", Van Maanen: 10n). (10) Dit is, terloops, beduidend dat die aangehaalde omskrywing, in sy algemeenheid, ook op 'n fiksionele teks pas. Clifford se formulering is meer die ontgrensing van 'n studieterrein as 'n sluitende definisie. (11) Die dokumente word bewaar in die Nasionale Letterkunde Museum (NALN) se Schoeman-versameling onder verwysingnommers MS 50/19; MS 53/17; MS 53/19; MS 120/242. (12) Ek het eers onlangs regverdiging gevind vir my onvergenoegdheid met die gangbare name vir die Boesman. Megan Biesele skryf in haar Author's note dat "San" in Nama, die taal waaruit dit geneem is, óók pejoratief jeens die Boesmans is. Sy noem die mense met wie sy geskryf het soms "Ju/hoan" (meervoud "Ju/hoansi"), soos hulle hulself noem, en andersins "Bushmen" (Biesele 1993). In 'n ander koöperatiewe etnografie praat Nisa ('n sogenaamde !Kung vrou) self van haar groep as "Zhun/twasi, the real people" (Shostak 1990: 4); in Lee se meer padlangse vertaling: "true or genuine people or just folks" (1984: 91). (Later voeg hy by "Zhu/twasi" [sic] was a term they grudgingly extended to San of other language groups elsewhere in the Kalahari - the Nharo, /Gwi, and !Ko - but not to their Black and White neighbors" (131), waardeur die spesifiekheid van die term natuurlik ontkragtig word.) In die verlede het hierdie groep geheet die "Sonquas" of, in Botswana, die "Basarwa"; hulle is ook genoem die "!Kung Bushmen, [...] !Kung San, [of net] !Kung" (id.). Dorothea Bleek enumereer in 1942 'n twintigtal groepe met onderling verskillende tale en kulture (in Duggan-Cronin 1942: 5-7). Ook wat ortografie betref moet aanvaar word dat ons, ten minste as letterkundiges,


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 25 of 27

'n fiksionele, verskietende onderwerp betrag: Shostak se Nisa heet by Lee eers Nisa (12) en later N!tisa (84). Identiteite smelt saam of vermenigvuldig na gelang van die skrywer se voorkeur en die proeflesers se geduld. "Ju/'hoan" ís in der waarheid "Zhun/twa" in die nuwe skryfwyse van Patrick Dickens. Dit behoort duidelik te wees dat veelvuldige verwante kulture in die verlede tot "San" of "Boesmans" gehomogeniseer is. Bleek, Lee of Shostak se etnografieë handel dus nie deurgaans oor dieselfde mense nie, en hul uitsprake kan nie sonder meer van toepassing gemaak word op Schoeman se "Boesmans" nie. Dit is trouens, selfs in die veldnotas, selde duidelik aan watter groep Schoeman se informante behoort. In sy boeke is die "Boesmans" oorwegend Heikum (Hei//kum (6) of Hei Kum (plate xxxvi - xxxviii) by Bleek). Biesele stel voor dat "Bushmen" gebruik word om dit deur gebruik te "veredel". Ek betwyfel die haalbaarheid en ideologiese suiwerheid van haar doelwit, maar wil dieselfde voorstel maak om te voorkom dat Schoeman se onderwerp valslik met enige spesifieke groep geïdentifiseer word. (13) As aanduiding mag geld dat sy werk, binne die vyf bladsye wat aan hom gewy word in Perspektief en Profiel, tot agt maal toe bestempel word as "romanties" (355-9). Die kennisname (en geringskatting) van sy wetenskaplike werk word saamgevat in die volgende: "Dit gee aan sy dier- en naturellebeelding 'n besondere waarde, maar dit is ook nie 'n ongemengde seën vir sy kuns nie: Schoeman die volkekundige kry soms die oorhand oor Schoeman die artis, sodat die objektiwiteit van die beeld wat die kunstenaar skep, verbreek word deur die subjektiewe tussenkoms van die wetenskaplike met didaktiese mededelinge" (358). (14) Kritzinger 1947, ononderbroke tot by Wessels 1984. 'n Besonder kras voorbeeld vorm 'n resensent se waardering vir "daardie romantiese lewende fossiele: die Boesmans" (Anoniem 1971). (15) Schoeman 1952. Witz 1993 beskryf die Kaapse verloop van die Boesmanuitstalling. Haar opinie van Schoeman self stem ooreen met die soort oordeel wat Whisson hierbo uitspreek (1985: 133). (16) P.J. Nienaber: "Vir die Boesman, by uitnemendheid die swerwerkind van Suidelike Afrika, het Schoeman 'n besondere liefde. In wese self die ewige swerwer, altyd op pad na wat ánderkant hierdie sandduin lê, het Schoeman as jagter en later as hoofwildbewaarder in Suidwes ingegroei in die siel van die Boesman" (Schoeman: 1984, voorwoord). (17) Hierby kan opgemerk word dat Witz die aangehaalde woorde kry by Ashforth (1990: 153), skrywend oor die Tomlinson verslag. Sy verwys ook na Gordon in hierdie verband (1992: 165), sonder om hom aan te haal. Gordon skets 'n beeld van die ingewikkelde "fight for survival within the world of bureaucratic politics, [in which] Nature Conservation was left to fight in bitter rivalry with the Department of Bantu Administration" (1992: 165). In sodanige formulerings is daar nie 'n monolitiese "official discourse", wat deur Schoeman verteenwoordig word, te herken is nie. Crapanzano, in sy nugtere Waiting: the whites of South Africa, skat die rol van omvattende oplossings na waarde: "Solutions" are rhetorical figures in our particular cultural discourse that permits us from time to time to deny the overwhelmingness of social existence, to mask our impotence as individual actors, and to believe that the ideal can become the real" (1985: 330). Wat Schoeman as individu betref, wil ek hom gelyk gee.


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 26 of 27

(18) Enkele voorbeelde is sy uitgesproke verbintenis tot territoriale segregasie (wat terloops nie aan Verwoerd se party-politiek gelykstaan nie), die primitief/ontwikkeld teenstelling wat hom besig hou, en die aanhoudende verkleinering in formuleringe soos "ou nasie", "die ou siel", "die dikgeslukte luislange" en die woordeskat waarbinne hy "baas" en hulle "meide", "klonkies", "kaffers", ensovoorts, genoem word. In sy tesis (1933) is 'n "meid" gewoonlik nie swanger nie, maar "dragtig'. Wat sy chauvinisme betref, laat ek sy beskrywing van sy ideale boek vanself spreek: dit is "'n boek waarin die vrou en die jag die mindere rol speel wat dit verdien" (Schoeman 1968: 151). In 'n onderhoud is sy motivering wonderlik volkekundig: "Die Zoeloes glo dat as 'n man nooit 'n seun gehad het nie, hy ná sy dood gou vergete raak. Slegs in 'n seun kan hy bly voortleef. Ek het ook so leer glo [...]. Maar dit was my nooit gegun om 'n seun te hê nie. My twee dogters is vir my goud werd, maar - nou ja, hulle is dogters" (Barnard 1968: 23). (19) Malherbe skryf tipies dat: "Terug op die ver paaie (1962) wel die omvang, maar beslis nie die samehang van 'n roman in die ware sin van die woord [het] nie" (Malherbe 1977: 10). Oor Jagters in die woestynland sê Meyer dat "die geheel in fragmente verval en daar nie werklik van 'n verhaallyn sprake is nie" (Meyer 1989: 95). (20) Schoeman 1951: 2. (21) "Jy vra my baie vrae, Wit Vader. Dit is nou al die derde dag wat jy van my wil weet [...]" (2) - "Ai, Xameb" (4). Hy vra 34 vrae in 8 bladsye, en kry omtrent 74 uit 256 reëls teks, minder as 'n derde van die totaal. As tagtigjarige herinner Schoeman hom dit as die belangrikste aspek van die vertelling: "Die skeppingsprokie is deur my oorlamse aristokratiese Boesman Xameb aan my vertel. Ek het hom 'n paar keer vir groter helderheid in die rede geval. Maar hy het sy eie vaste koers gehou" (Klopper 1984: 15). (22) Hoe hierdie gegewe skakel met Schoeman se apartheidsdenke is 'n ander storie. (23) Vergelyk sy terugkerende impuls om soos 'n dondergod sy teenwoordigheid met geweervuur aan te kondig. "Die versoeking om die dikgeslukte luislange [Xameb en sy mense] met 'n geweerskoot wakker te maak, was 'n paar oomblikke baie sterk. Maar hulle wapens was te naby aan hulle" (Schoeman [1951]: 67); "Die seun in my het baie lus gevoel om 'n skoot oor hulle koppe heen te skiet" (151). In hierdie impuls is sy telkense vereenselwiging met (geweldadige) Westerse tegnologie sigbaar. (24) In die gedeelte "About the author" in die voorwoord tot die reeks waarin sy boek verskyn, word verder oor Lee vermeld: "He has three children, all of whom have been adopted into the !Kung kinship system" (Lee, v). Dit tel deesdae as 'n belangrike toevoeging tot akademiese kwalifikasie; soos Schoeman se Afrikanerskrywerskap 'n rol gespeel het by sy aanstelling as volkekundige te Stellenbosch. (Volgens 'n mededeling van emeritus prof. Schüler, oud-student van Schoeman en daarna departementshoof, tydens 'n onderhoud op 15/2/1996, is Schoeman se aanstelling bemiddel deur E.C. Pienaar, letterkundige te Stellenbosch. Selfs Dekker, wat oor die algemeen as konserwatief mag geld, vind dat Pienaar syns insiens tot nadeel van sy akademiese oordeel "hom sterk laat lei het deur sy vaderlandsliefde" (Dekker 1966: 54).) (25) 'n Variant van hierdie situasie, tekenend van hul relatiewe posisies binne die


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 27 of 27

verteller se hiërargie van spreekbeurte, kom voor waar die verteller eers "ou Xameb beveel om die byltjie te bring" om hout te kap (117), en daarna sy weergawe van Xameb se vertelling inlei met: "ou Xameb [het], sonder dat ek hom gevra het, met sy storie begin" (118; in beide gevalle my nadruk). Dit is moeilik om te besluit of hieruit meer selftevredenheid spreek oor Xameb se tegemoetkomendheid, of meer verontwaardiging omdat hy uit sy beurt praat. (26) P. 8. Hul spore word vir die eerste keer op p. 123 raakgesien. Hierdie is 'n boek van uitstel. Textus interruptus. (27) Soos vertel of vertaal deur onder andere Xameb, Twihi, die "ou moedertjie van die sandputjies" (153), of in die musiek van die dans (170-1). (28) Die verhale van die olifant en die reën (15), Heisib, die leeu en die gorrelpyp (21), die man met die volmaan voor sy bors (43), die volstruis en sy vuur (57), Soneib se dood (59), en van Heisib wat na die Gemsbokkoei vry (72), is voorbeelde van stories waarvan die oorspronklikes in die veldnotas te vinde is. (29) Die aanhaling kom uit 'n ontwerp vir die Verslag van die Boesmankommissie (1950-53). NALN MS 53/17. (30) As geheel, vertoon die strukturering van die dialektiek in die romans geen verwantskap met die optekensituasie nie: "Omdat die Boesmans oral uiters onwillig was om aan ons mee te deel: tot watter stam hul behoort: Heikum; Qung; Naron ..... het ek besluit: om die een seremonie waaraan almal v.d. groepe wat ons besoek het, die meeste aandag gee, te neem as een van 'n paar maatstawwe, om die groepe te klassifiseer" (Veldnotas gemaak gedurende 1950. Sy nadruk.) "We got the impression that they were scared of something or other. The result was that during this long & arduous journey, we only contacted 77 Bushmen, mostly of the Qung tribe. Many of them were unwilling to tell us to what tribe they belong" (Voorlopige aantekeninge vir Boesmankommissie verslag). Wanneer Schoeman lank na sy aftrede sy leserspubliek vertel van die tog, word dit: "[...] in die drie jaar dat ons intensief onder die Boesmans gewerk het, het ek met minstens tienduisend in aanraking gekom [...]" (Wessels 1984).



Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 1 of 1

Schoeman in gesprek met 'n Swazi-hoofman


mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) NJ Jordaan Illustratie 1.mht

2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 1 of 1

"Xa-Xeib – Man met volmaan voor sy bors". Uit die veldnotas.



2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 1 of 3

"Olifant & Reënt - het mekaar getrou". Uit die veldnotas.


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 2 of 3


2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 3 of 3



2013/08/28

N.J. Jordaan

Page 1 of 1

Leeujag Bron: Spesiale versamelings, J.S.Gericke Biblioteek, U.S.



2013/08/28

Henriette Roos

Page 1 of 10


'n Vrou in die kolonies: oor die grense van taal en tyd. - Henriette Roos -

Abstract This article compares four texts, written between 1679 and 1993, in which, for varying reasons, the seventeenth-century Maria Sibylla Merian, features as a central figure. I hope to show, in the first place, that in spite of barriers of time and space, there do still exist connections between people, ideological issues, and even literatures often regarded as being in conflict. Secondly, I would like to argue that the individual characteristics of older and modern texts don't necessarily lead to estrangement between reader and work; that especially when reading comparatistically, the past still lives dynamically and fruitfully in the present.

1 Vanaf haar vroegste kinderjare opgelei as miniatuurkunstenaar in die Frankfortse ateljees van haar vader en stiefvader, beide bekende grafiese kunstenaars, het die sewentiende eeuse Maria Sibylla Merian ontwikkel van 'n pligsgetroue Duitse huisvrou en tekstielontwerper, tot een van die beroemdste en mees gerespekteerde entomoloë en botaniese kunstenaars van haar tyd. Die twee volumes van haar navorsing oor ruspes is erken as wetenskaplike baanbrekerswerk, hoewel sy in hierdie vroeë publikasies ook dikwels 'n onmiskenbare persoonlike toon laat hoor het. Ek haal aan uit die Engelse vertaling van The wonderful transformation and singular flower-food of caterpillars (Sibylla Merian 1679: 47-48, vertaal deur Natalie Zemon Davis 1995): Many years ago when I first saw this large moth, so prettily marked by nature, I could not marvel enough over its beautiful gradation of colour and varying hue, and I made use of it often in my painting. Later, as through God's grace I discovered the metamorphosis of caterpillars, a long time went by until this beautiful moth appeared. When I caught sight of it, I was enveloped in such great joy and so gratified in my wishes that I can hardly describe it. Op haar weg na algemene erkenning en roem het sy as jong vrou Duitsland verlaat, van haar eggenoot geskei en met haar twee dogters by die puriteinse Labadiste sekte in Friesland aangesluit. Haar verblyf hier is beëindig in 1691 toe dié gemeenskap begin verbrokkel het, waarna sy haar as 'n bekende kunstenaar in Amsterdam gaan vestig het. Hier het sy skilderye aan geesdriftige bewonderaars verkoop, en haar entomologiese studie het haar in aanraking gebring met plant- en dierkundiges, versamelaars en die patrisiër eienaars van die beroemde "kabinette" van die tyd. Een van die bekendstes was Nicolaas Witsen, burgemeester van Amsterdam en op daardie stadium voorsitter van die voc. Hy was iemand wie se versameling ook 'n portfolio van gekleurde tekeninge en gravures van plante en insekte uit die nuwe Hollandse nedersetting aan die Kaap ingesluit het. Merian het

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Henriette Roos.mht

2013/08/28

Henriette Roos

Page 2 of 10

haar besoeke aan hierdie "koloniale" versamelings uitdruklik vermeld (Davis 1995: 167), maar haar toenemende belangstelling in die fauna en flora van Suriname, een van Nederland se Wes-Indiese kolonies, is waarskynlik veral aangewakker deur die verhale wat jare vantevore van die Labadistiese sendelinge in Friesland gehoor het. In 1699, op die ouderdom van 52, het sy self 'n uitgebreide en uiters vrugbare reis na Suriname gefinansier. Sy is slegs vergesel deur haar jongste dogter, en het haar togte, waarnemings en navorsing hoofsaaklik in die geselskap van swart slawe en Indiane onderneem. Sy was 'n merkwaardige uitsondering op die tradisionele koloniale reisiger. Swak gesondheid het haar gedwing om na twee jaar na Amsterdam terug te keer, waar in 1705 haar nou wêreldberoemde Metamorfose van die insekte van Suriname verskyn. Dit was 'n wetenskaplike werk gebaseer op hoogstaande oorspronklike navorsing en van groot artistieke waarde, "presented with an overall narrative strategy of aesthetics, artfully moving the European reader between the familiar and the strange" (Davis 1995: 183). Teen 1711 was sy oor die ganse Europa bekend onder die eretitel "Juffrouw" Merian, 'n naam (gekoppel aan haar nooiensvan) wat sy tot haar dood in 1711 gedra het. Gedurende die agtiende eeu het haar statuur toegeneem soos wat meerdere uitgawes van haar twee groot werke verskyn het, maar die negentiende eeu daarenteen, het byna totale vergetelheid meegebring. Haar naam het uit die geskiedskrywing oor wetenskaplike vooruitgang verdwyn en haar ontdekkings en bevindings is aan ander, manlike opvolgers toegeskryf. Haar noukeurige beskrywings in Metamorfose is beoordeel as "idle stories", voorgesê deur "cunning negroes", vol "simple errors which no boy entomologist" would have made (Schiebinger 1989: 78-79). Vandag egter word Maria Sibylla Merian geleidelik weer in ere herstel, en sy word erken as die heel eerste persoon in die geskiedenis van die entomologie wat die transformasieprosesse so essensieel aan die lewenssiklus van insekte volledig waargeneem, begryp en beskryf het. Die unieke aard van Merian se werk bied dalk nie alleen 'n verklaring vir haar verlies van status gedurende die negentiede eeu nie, maar kan ook 'n rede wees vir die toenemende belangstelling vandag in haar en haar werk. Belangstelling van 'n nuwe generasie plant-en dierkundiges, kunshistorici, byna almal wat geinteresseerd is in kultuur- en vrouestudies, en selfs onder letterkundiges. Zemon Davis (1995: 190, 211) beskryf Metamorfose as "... ethnographic writing indifferent to the established cultural boundaries", en besluit dat Merian "elaborated ways of thinking about non-Europeans that moderated European claims of superiority made by [her] male contemporaries". Merian het die inheemse mense se kennis van die medisinale waarde van plante en vrugte in haar werk op 'n objektiewe, selfs simpatieke manier vermeld; sy het verwys na die verskriklike moeilike bestaan van die swart vroue wat sy ontmoet het, en beskryf selfs die beplande aborsies wat hierdie slavinne ondergaan het op 'n begrypende toon. Vandag word van haar oorspronklike werk in die Surinaams Museum vertoon, - "part of a collection that Suriname intellectuals consider a "national heritage" for a multiethnic postcolonial society" (Davis 1995: 214). Klaarblyklik was Merian haar tyd ver vooruit.

2 Dit is juis die verwysing na Merian se "indifference to cultural boundaries" wat my belangstelling gewek het in die geskiedenis van die letterkundige transformasies wat Merian en haar werk in die loop van drie eeue ondergaan het. Na my wete is


2013/08/28

Henriette Roos

Page 3 of 10

daar slegs vier tekste in Nederlands en Afrikaans waar die Merianmotief betekenisvol ontwikkel word. Tekste wat opmerklik verskillende genres, periodes en kulture verteenwoordig, maar tekste wat nietemin heg ineenskakel met behulp van 'n netwerk van verwysings, aanhalings, en selfs deur visuele beelde. Ek wil al vier die tekste oorsigtelik bespreek, en slegs in die geval van twee van hulle in meer detail ingaan.

3 Merian word 'n eerste keer direk vermeld in Petrus Dittelbach se Verval en Val der Labadisten (1692), maar dan slegs om heftig verwyt te word dat sy haar man verlaat het en hom "tot waansin gedryf het". Dittelbach, 'n ontnugterde en afvallige Labadis, was veral gegrief deur Merian se gebrek aan emosie en behoefte aan selfbelydenis, en deur haar onwilligheid om inligting omtrent haar familiesake aan die sektelede te gee. Volgens hom het sy ook haar dogters beïnvloed sodat hulle "zo wel van ijzer als de moeder" was (Stuldreher-Nienhuis 1945: 72; Davis 1995: 160). Hierdie sewentiende-eeuse dokumentêre teks vol veroordeling van die subversiewe invloed van die Labadiste op konvensionele moraal en mores behandel Merian bloot as 'n mislukte eggenote en 'n onnatuurlike vrou; dit ignoreer haar toe reeds aansienlike wetenskaplike en artistieke prestasies, en reflekteer duidelik die menings van die "gewone man" van daardie tyd. Byna presies 250 jaar later verskyn die Meriankarakter vir die tweede maal in 'n Nederlandse teks, nou een geskryf deur 'n vrou: Jant Stuldreher-Nienhuis se Verborgen paradijzen. Het leven en de werken van Maria Sibylla Merian 16471717. Die boek se titel dui alreeds op 'n radikale perspektiefverskil: terwyl sy uitgebreid verwys na haar voorganger se boek, spreek Stuldreher-Nienhuis haar minagting vir Dittelbach se "scheldschriften" (1) direk en deurlopend uit. Verborgen Paradijzen is inderdaad 'n boek wat handel oor ongewone paradyse, en dan in die eerste plek in dié sin dat in teenstelling met wat die tydgenote van sowel die outeur as haar onderwerp as 'n geskikte leefwyse vir 'n vrou sou beskou het, Sibylla Merian se lewe as sinvol en met vreugde gevul uitgebeeld word. Die paradysmotief word dan ook op verskeie vertelvlakke ontgin. Die verslae van die Labadistesendelinge omtrent Suriname word saamgevat as dat: "[m]en had zich in het Paradijs gewaand" en Sibylla se reaksie hierop word weergegee as 'n ervaring van "lichtende visioenen van een tweede Eden" (Stuldreher-Nienhuis 1945: 69). Die versamelings en kabinette wat sy in Amsterdam besoek, word beskryf as 'n "klein Paradijs van schoonheid" (id. 88) en wanneer hulle eers in Suriname self is, roep haar dogter uit: "Hier komt het Paradijs naar je toe, Moeder!" (id. 100). Die titel van die biografie word gekoppel met Stuldreher-Nienhuis se verklaarde doel met die skryf daarvan, in hierdie paragraaf wat Merian se veronderstelde gedagtes terwyl sy siek in Suriname is, weergee: "aan haar kunstenaarsziel werd geopenbaard, dat er Verborgen Paradijzen op aarde waren geschapen, waaraan de zwoegende en jachtende mensheid blind voorbijging" (id. 117). Maar in die tweede plek, en dan waarskynlik onbewus so bedoel, reflekteer die Paradysverwysings ook 'n soort late Romantiese perspektief by die outeur: iemand wat die Tweede Wereldoorlog deurleef het, en wat klaarblyklik die visie van die tipiese intellektuele Westerling verteenwoordig, naamlik dat Suriname as 'n toonbeeld van 'n ongerepte, tropiese paradys gesien moet word.


2013/08/28

Henriette Roos

Page 4 of 10

Die vertelstyl is buitengewoon dekoratief en plek-plek emosioneel, die houding ten opsigte van haar onderwerp byna aanbiddend. Die verblyf in Suriname word op barokke wyse beskryf: kleure, vorme, sensasies, beelde van juwele en lig en teksture kom in oorvloed voor; verbeelde gedagtes en fiksionele dialoog word breedvoerig gerapporteer, vertellerskommentaar word subjektief en in groot detail gegee. Die beskrywings van Merian se kinderjare in Duitsland is net so presies gedoen, maar dan in 'n meer "primitiewe" styl - tonele van koringblomme en papawers, en 'n bruingebrande, langbeen en kaalarm meisie wat oor die velde swerf op soek na vlinders en motte. Maar ek wil nie 'n eensydige beeld van die teks oproep nie. Dit is nie slegs 'n voorbeeld van mooiskrywery nie. StuldreherNienhuis het inderdaad deeglike en omvattende navorsing gedoen; die bibliografie, die katalogisering van alle Meriantekeninge en publikasies en die aanbod van name, feite en getalle is met die grootste sorg versamel. Hierdie geringgeskatte boek deur 'n onbekende Noord-Nederlandse outeur word dan ook vandag steeds gebruik en aangehaal deur navorsers en selfs skeppende kunstenaars. Wat my veral interesseer, is die vraag na die intensies van die outeur. Waarom hierdie byna aanbiddende geskrif, hierdie soeklig op 'n toe amper onbekende figuur van Duitse afkoms, en dan nog onder oorlogsomstandighede geskryf? (2) In haar voorwoord peins die outeur omtrent die feit dat geluk soveel te meer waardeer word indien dit deur lyding vooraf gegaan is ("Maar heerlijker straalt het licht, waar het donker lang toefde ..." Stuldreher-Nienhuis 1945: 8), en dat Merian een van die min uitverkorenes was wat Skoonheid kon ontdek en aan andere kon bekendstel. Binne hierdie konteks het sy die Meriangeskiedenis dalk as 'n ligbaken gedurende moeilike tye beskou, as 'n bewys van die blywende waarde van die kuns en die wetenskap en as 'n bevestiging van individuele sin. Die herhaalde verwysings na Merian wat nie die pad wou loop soos dit uitgestippel was deur haar moeder en die se tydgenote nie, kan vandag se leser ook as 'n herkenbare feministiese aanslag interpreteer (Stuldreher-Nienhuis 1945: 7, 17, 29). Die derde voorkoms van die Merianmotief is wanneer die bekende Bertus Aafjes vir Maria Sibylla Merian gebruik as die onderwerp en titel van 'n geleentheidsgedig, geskryf in 1945 en uitgegee in 'n beperkte bibliofiele edisie, pragtig geillustreer met kleurafdrukke van haar bekendste gravures. (3) 'n Nota op die agterblad erken Verborgen Paradijzen as die bron van hierdie illustrasies, maar Aafjes se erkenning moes eintlik meer aspekte van sy teks betrek het. Die leser wat beide tekste ken, word getref deur die manier waarop Aafjes tonele, beskrywings en selfs sinne en paragrawe uit Stuldreher se teks gebruik. Hierdie verwysings kom regdeur die 29 bladsye van die gedig voor, die mees uitgebreide oorname dié waar Merian se besoek aan die eksotiese versamelings in Amsterdam beskryf word. Die voorwerpe, beelde, kleure en emosies (Aafjes 1952: 23-24) kom direk uit die bladsye van Verborgen paradijzen (Stuldreher-Nienhuis 1945: 86-88). Maar Aafjes selekteer, sny, vergroot en herrangskik ook die oorspronklike: klein kronologiese "foute" soos dié betreffende die naam van 'n huis, (4) en, baie interessant, wanneer hy in 'n lang strofe op kleurvolle wyse beskryf hoe die skadufiguur van die Duitse eggenoot (5) sy middae verspeel in die geselskap van meisies en drank. In die laaste van die vier afdelings waaruit die gedig bestaan, konkludeer die digter wie Merian eintlik was: ... op het voor de wereld poovre Weet zij de schoonheid te veroovren Van het verborgen paradijs; Is dit niet 't doel van 's leven's reis?


2013/08/28

Henriette Roos

Page 5 of 10

Aafjes 1952: 25 Ek dink dat hierdie woorde, so ná verwant aan daardie doelwit van StuldreherNienhuis wat hierbo aangehaal is, ook die basiese uitgangspunt van Aafjes se gedig saamvat. Daar bestaan inligting dat hy die gedig geskryf het kort nadat 'n baie goeie vriend, ene dominee Henkes, saam met 'n paar ander Nederlandse ondergrondse versetstryders teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog deur die Duitse bewind geinterneer is. Aafjes het blykbaar geglo dat sy vriend die dood kon ontsnap indien hy hierdie gedig, met as onderwerp 'n vrou wat geweldig deur Henkes bewonder is, sou skryf en aan hom opdra. Die lewe van Merian word dus voorgehou as inspirasie vir 'n groep gevange versetstryders, en dien as 'n viering van individuele ondernemingsgees en vryheid, verwoord in 'n byna heroiese styl. Die ryklikversierde, individualistiese illustrasies dra by tot die besondere allure van die teks, en plaas dit op 'n heel ander vlak as sy meer bekende en gekanoniseerde werk - die teks is hier dus ook 'n liefdesdaad. (6)

4 In die oorblywende deel van die bespreking gaan ek konsentreer op die vierde teks, omdat na my mening dit in hierdie hedendaagse Afrikaanse roman is waar die gebruik van die Merianmotief werklik 'n "indifference to the established cultural boundaries" verteenwoordig. Karolina Ferreira verskyn in 1993, 'n roman geskryf deur Lettie Viljoen, een van die beste onder die talle vroue-outeurs wat vandag die Afrikaanse prosatoneel oorheers. Viljoen het in die tagtigerjare met twee novelles gedebuteer, albei die verhaal van 'n vrou op haar eie, haar soldaat-eggenoot afwesig, waarskynlik omdat hy by die toenmalige Swapofaksie aangesluit het, 'n besluit waardeur die vrou in nog 'n groter mate deur die omringende gemeenskap verwerp word. Viljoen se derde werk, 'n uitgebreide roman getitel Belemmering, is 'n baie enigmatiese vertelling wat blykbaar die meeste (manlike) resensente steeds verwar. Dit is die verhaal van 'n groep mans wat uitkamp in 'n afgesonderde grot, voortdurend besig om die omringende area te karteer, om nooit uitgevoerde aanvalle op en ontsnapping van naamlose vyande te beplan, terwyl op grondvlak 'n jong vrou met haar gewone lewe aangaan. Hierdie oppervlakkige oorsig van haar vroeëre werke wil daarop wys dat die onverwagse teenwoordigheid van 'n sewentiende-eeuse eksentrieke wetenskaplike in 'n hedendaagse Afrikaanse roman nie heeltemal so onverwags behoort te wees nie. Dit kan verder, na my mening, 'n uiters boeiende en verrykende voorbeeld van die beïnvloeding tussen tekste bied. Laat ek begin met 'n eerste, dalk ietwat oppervlakkige, maar nietemin hoogs sigbare en treffende intertekstuele verwysing. Lettie Viljoen, onder haar regte naam Ingrid Gouws, is opgelei as 'n beeldende kunstenaar, en het in die geval van Karolina Ferreira die boekomslag self ontwerp. Dit is hierdie omslag wat die eerste leidraad bied vir 'n ondersoek na moontlike verbande tussen die Afrikaanse teks en die wêreld van Sibylla Merian. (7) Skets 'n mens die buitelyne van die verhaalverloop, tree verdere aspekte van die Merianwêreld na vore. Karolina Ferreira, 'n wit, middelklas Afrikaanssprekende vrou, vroeër woonagtig in 'n groot kusstad, bly vir sewentien weke in 'n Vrystaatse plattelandse dorpie waar sy navorsing oor 'n seldsame motsoort doen. Karolina, wat 'n baie traumatiese persoonlike situasie agtergelaat het (die besonderhede daaromtrent maak sy nooit bekend nie - nes Merian ook haar persoonlike leed


2013/08/28

Henriette Roos

Page 6 of 10

verswyg het!), besluit om haar aan haar wetenskaplike arbeid toe te wei, 'n loopbaan as entomoloog waarvoor sy as kind reeds deur haar vader opgelei is. Sy bring haar dae deur op soek na motte in die veld rondom die dorpie, altyd vergesel deur 'n jong gekleurde man, 'n homeopaat. Die gebeure vind plaas aan die begin van die negentigerjare, daardie periode wanneer die geweldige politieke verandering in Suid-Afrika net 'n aanvang begin neem. Voorspoed is 'n tipiese kleindorpse milieu en die konserwatiewe wit gemeenskap, sosiaal heeltemal afgesonder van die uitgestrekte swart township, probeer om die eerste tekens van transformasie te ignoreer. Elke aand sluit Karolina en Willie by die mans in die plaaslike hotel se dameskroeg aan, 'n vertrek byna uitsluitlik besoek deur eng chauvinistiese, selfs gevaarlike mans: die polisiemanne, die boere, onderwysers, die magistraat. Maar Karolina is ook 'n bedrewe snoekerspeler en whisky drinker, en daarom ignoreer almal vir Willie en verdra haar maar, terwyl 'n paar selfs onhandig by haar probeer toenadering soek. Hierdie sosiale bedrywighede bedek egter die vrese en bedreigings en demoniserende mites wat 'n veranderende maatskappy tipeer. 'n Hele paar keer val daardie bedekking weg, en kom konflik en terreur openlik voor. Aan die einde van die verhaal vind daar 'n gewelddadige rassekonflik plaas, waartydens een vleuel van die hotel afbrand, maar van waaruit, soos 'n feniks, die herboude gedeelte herrys om die begin van 'n nuwe era te simboliseer.

5 Om opnuut te begin, om te beweeg van een ontwikkelingsfase na die volgende, waartydens opmerklike veranderinge in vorm en struktuur plaasvind binne 'n relatiewe kort tyd (met ander woorde, die proses van metamorfose) (8) - hierdie handelinge vorm die werklike band tussen Sibylla en Karolina. (9) Karolina en etlike van die karakters wat nóú met haar verbind kan word, ondergaan spesifieke fisiese veranderinge. Willie vertel aan haar dat toe hy jare vantevore van politieke vervolging gevlug het en ernstig verwond was, hy deur Boesmans behandel is met 'n pap van blare en modder en vet; hy het gelê soos "'n larwe in 'n kokon" (Viljoen 1993: 95) totdat hy weer begin lewe het en ontdek het hy besit die vermoë om die onsienlike te kan sien. Die een dorpenaar wat 'n goeie en getroue vriend van Karolina word, die prokureur Pol Habermaut, lyk gewoonlik of hy besig is om in een groot waterplas op te los, soos wat sy vet lyf en waterige oë en onophoudelike gedrink ook voorspel. Maar na die brand in die hotel lê Pol in die hospitaal, uitgedroog en "toegewikkel in windsels soos 'n mummie" (Viljoen 1993: 188), sigbaar besig om 'n nuwe lewensstadium te betree. Hierdie verwysings na mense wat hulle gedra soos ruspes en larwes en kokonne terwyl hulle groot veranderinge ondergaan, betrek ook Karolina se nuwe vriendin, die Suid-Amerikaanse kunstenares Adelia Farber. Die man wat Karolina se minnaar word, ook 'n vreemdeling in die dorp, is 'n Buddhis wat aan haar stories vertel van 'n Buddha wat groen geword het nadat hy lank net dennenaalde geëet het. En Karolina self lyk soos 'n jong mot - "[h]aar vel het 'n geel blekerigheid ... Haar donker hare is happerig gesny. Sy lyk soos iemand in wording. Onafgewerk." (Viljoen 1993: 12) - nadat sy byna elke dag in haar kamer, soos in 'n kokon, die middag omgeslaap het. Later word sy bruiner as "sy ... haar ongesonde bleekheid mettertyd afskud" (Viljoen 1993: 52); en wanneer die liefde vir Jess haar houding teenoor die lewe en mans en seks transformeer, word haar nuwe skoonheid beskryf in terme van 'n volwasse mot: "Onder die lig is haar skouers sag en vroulik


2013/08/28

Henriette Roos

Page 7 of 10

gerond, die sweet daarop fyn soos die stof op die vlerke van motte; haar hare gloei en brand, dit stoot welig uit die wortelsakkies na bowe, dit staan donker en lewendig om haar kop" (Viljoen 1993: 149). Die geestelike en ideologiese transformasies wat Karolina ervaar, waarvolgens sy verander van 'n "onskuldige, 'n idioot" (Viljoen 1993: 51) tot 'n potensiële "heroïese" figuur (Viljoen 1993: 123), struktureer die sentrale tema en plot van hierdie roman. (10) Viviers (1996) het alreeds in groot besonderhede die aard en vorm van daardie metamorfose beskryf, en ek gaan hier slegs opsom. Vergesel van en gelei deur haar intieme vriende, kom Karolina tot nuwe begrip van die sosiopolitieke waarhede en moontlikhede van haar land, sy verwerf nuwe insigte in mense en hul verwikkelde verhoudings, en sy hanteer op harmonieuse wyse sowel die vroulike as die feministiese aspekte van haar bestaan. Deur 'n diepgaande peiling van haar innerlike lewe, veral by wyse van drome wat die leser nie anders kan as om in 'n Jungiaanse betekeniskonteks te plaas nie, maak sy vrede met haar verlede as dogter, as suster en as verwerpte minnares, terwyl sy die grense aan haar voorgeskryf deur 'n patriargale maatskappy heeltemal ignoreer. Sy voltooi haar navorsing en oortref selfs dit wat haar vader bereik het. Deur die inspirasie van die Buddhis Jankowits leer sy om die verlede te vergeet, om dit wat onnodig en vals is af te lê. En met verwysing na daardie aanhaling hierbo uit Merian se eerste boek kan 'n mens sê: Karolina, soos Sibylla, ervaar uiteindelik "groot vreugde" (Viljoen 1993: 190). Die verhaal eindig egter op 'n onsekere noot - die moontlikhede vir verder veranderings bly daar; metamorfose, as deel van die lewenssiklus, is nooit voltooid.

6 Sibylla Merian het in die loop van die afgelope drie eeue vir verskillende mense verskillende dinge beteken, en gewoonlik is sy beoordeel vanuit die subjektiewe perspektief eie aan elke nuwe waarnemer se eie bestaan. Selfs die resente beskouings, en van hulle verskyn elke dag meer, verskil onderling opmerklik in inhoud en toon. Volgens sommige hedendaagse beoordelaars is sy die verpersoonliking van die oeroue, sluwe koopvrou en vakmens, iemand wat ruspes bestudeer het net omdat sy meer symateriaal wou verkoop (Schiebinger 1989; id. 1993); ander wat meer esteties georienteerd is, glo dat sy en haar botaniese tekeninge "stand at the apex of the Golden Age of Dutch art" (Freedberg 1991). En soos wat Karolina in Viljoen se roman inderdaad ook is, verteenwoordig Merian vir baie die ideaal van die geëmansipeerde vrou. (11) Dis seker nie verniet dat Stuldreher-Nienhuis (1945: 15) in haar boek spekuleer omtrent Merian se vader wat eens gewens het dat deur sy dogter se werk, sy naam onsterflik sou word nie. Uit al die tekste hierbo bespreek, blyk egter die kontinuiteit van gedeelde belange en die interessante aksentverplasings wat saamgaan met veranderde situasies. Dit is prosesse wat sowel op Sibylla Merian in al haar gedaanteverwisselings slaan, as wat dit, na my mening, metafories die steeds vitale verhouding tussen die ouer en die nuwe en die Afrikaanse en die Nederlandse letterkundes beskryf. Departement Afrikaans & Nederlands Universiteit van Suid-Afrika


2013/08/28

Henriette Roos

Page 8 of 10

Bibliografie Anonieme resensent. Bespreking van Trados - die swerwer-Boesman. In Grové, A.P. (red.) Resensierubriek. Die Huisgenoot. 4 Nov. 1971. Aafjes, Bertus. 1952 (1946). Maria Sibylla Merian. Amsterdam: Meulenhoff. Davis, Natalie Zemon. 1995. Women on the margins: three seventeenth-century lives. Cambridge: Harvard University Press. Dittelbach, Petrus. 1692. Verval en Val der Labadisten, of Derselver Leydinge, en wyse van doen in haare Huys-houdinge, en Kerk-formering, als ook haren open nedergang, in hare Colonien of volksplantingen, nader ontdekt. Amsterdam: Daniel van Dalen. Freedberg, David & De Vries, Jan (eds.). 1991. Art in History, History in Art: studies in seventeenth-century Dutch culture. Santa Monica: Getty Center for the history of Art and the Humanities. Hattingh, M. en H. Willemse. (reds.). 1994. Vernuwing in die Afrikaanse letterkunde. Belville: ALV. Schiebinger, Londa. 1989. The mind has no sex? Women in the origins of Modern Science. Cambridge: Harvard University Press. Schiebinger, Londa. 1993. Nature's body: gender in the making of modern science. Boston: Beacon Press. Stuldreher-Nienhuis, J. 1945. Verborgen paradijzen. Het leven en de werken van Maria Sibylla Merian 1647-1717. Arnhem: Van Loghum Slaterus. Valiant, Sharon. 1993. Maria Sibylla Merian: recovering an Eighteenth-century legend. Eighteenth-century Studies 26 (3): 467-479, Spring. Viljoen, Lettie. 1993. Karolina Ferreira. Kaapstad: Human en Rousseau. Viljoen, Lettie. 1994. Vernuwing. In: M. Hattingh & H. Willemse. (reds.). Vernuwing in die Afrikaanse letterkunde. Belville: alv. Viljoen, Lettie 1996. Landskap met vroue en slang. Kaapstad: Human en Rousseau. Viviers, Tanya 1996. Prosesse van transformasie in Karolina Ferreira (1993) deur Lettie Viljoen. Ongepubliseerde tesis ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir 'n Meestersgraad aan die Universiteit van Stellenbosch.

(1) Stuldreher-Nienhuis 1945: 73. Dit is nogal vermaaklik om te lees dat sy Dittelbach beskryf as: "[d]eze man, die de indruk maakte wel serieus te zijn, maar in hoge mate subjectief en emotioneel, vaak overspannen en altijd werkend op effect, zeer belust op sensatie ..." is, wanneer sy grootste klagte teen Merian juis haar emosielose houding was.


2013/08/28

Henriette Roos

Page 9 of 10

(2) Die kopie wat ek gebruik het, is die tweede, hersiene uitgawe met meer as twintig pragtige kleurafdrukke, benewens nog ander illustrasies en afbeeldings. Dit lyk my 'n ongewoon luukse publikasie vir wat toe die oorlogsjare in Nederland was, en die werk het blykbaar ook goed verkoop. (3) In elke kopie van die eerste uitgawe kom 'n ander seleksie van gekleurde afdrukke van Merian se werke voor. Ek is bewus van vier herdrukke. (4) Aafjes verwys na die huis "In den rozetak" wat Merian na haar terugkeer uit Suriname gekoop het, as die huis waarin sy jare vroeër, met haar eerste aankoms in Amsterdam, gewoon het. (5) Die aard van Merian se huwelik en die redes vir haar egskeiding bly grotendeels onbekend. Verwysings na Johan Graff se "onbehoorlike gedrag" word gemaak in dokumente uit daardie tyd, maar is nooit nader omskryf nie en dit is ook later ontken. Merian self het nooit na of die huwelik of egskeiding of haar eggenoot se latere hertroue en vaderskap verwys nie. Dat sy en haar dogters onder haar nooiensvan bekend gebly het, is baie veelseggend. (6) Dit is dalk nodig om daarop te wys dat 'n vergelykende studie van die Aafjeswerk met Gorter se Mei waarskynlik tot nog meer interessante ooreenkomste in styl, beelde en temas sal lei. (7) Op die voorblad van Karolina Ferreira is 'n tekening deur die outeur (illustrasie 1), haar weergawe van die kleurafdruk (illustrasie 2) uit Metamorphosis, nommer 12, getitel "Banana" (Stuldreher-Nienhuis 1945: 175). Hierdie spesifieke tekening en die bron word egter nooit genoem nie; daar is slegs 'n kort nota op die flap van die omslag wat vermeld dat die omslagontwerp gebaseer is op "'n studie deur Sibylla Merian". Dit is die enigste verwysing in die Viljoenroman na Merian, haar werke of na werke wat oor haar verskyn het. Dit is egter baie duidelik dat Viljoen uitgebreid op Verborgen paradijzen gesteun het in die opbou van 'n verwysingsraamwerk vir haar eie roman. (8) 'n Byna woordelikse (vertaalde) oorskryf van die definisie van entomologiese metamorfose wat verskyn in die Encyclopedia Brittanica, vol 15, 1976 uitgawe. (9) Die barre omgewing van die Suid-Afrikaanse dorpie waarin Karolina haar bevind, mag ver verwyder lyk van die Merianmilieu. Maar die berugte snoekerkamer waarin die grootste deel van die verhaalgebeure afspeel, word herhaaldelik beskryf as 'n "giftige groen wêreld", as 'n "groen wêreld soos gesien in 'n koorsdroom"; 'n bedreigende plek, vreemd, en bevolk deur reptielagtige mans. Inderwaarheid 'n wêreld baie soos die Surinaamse een waar Merian ook nie moes gewees het nie. (10) Adelia sê aan Karolina: "Maar vroue is nie maklik helde nie. Jy kan nie 'n heroïese portret van 'n vrou op dieselfde manier skilder soos jy dit van 'n man kan nie. 'n Man se ervaring - hoe afwykend ook al - word onmiddellik as 'n verruiming van menslike ervaring gesien; die ervaring van 'n vrou bly afwykend, eksentriek, idiosinkraties." (Viljoen 1993: 122). (11) Hier kan vermeld word dat die jongste Viljoenroman, Landskap met vroue en slang (1996), op geen direkte wyse by die Merianmotief aansluit nie, maar tog baie evokatief herhalende beelde en frases wat daarmee verband hou, gebruik.


2013/08/28

Henriette Roos

Page 10 of 10

Herhaaldelik word in hierdie verhaal van 'n kunstenares en haar talentvolle "susters" die paradysbeeld, soos in Stuldreher-Nienhuis se werk, ontgin, en verwysings na wilde piesangs, motte, vlinders, en 'n tropiese klimaat kom deur die hele verhaal voor.



Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo


2013/08/28

Henriette Roos

Page 1 of 1

Illustrasie 1: Omslag van Karolina Ferreira (Viljoen 1993)


mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Henriette Roos Illustratie 1.mht

2013/08/28

Henriette Roos

Page 1 of 1

Illustrasie 2: "Banana" uit die Metamorphosis (p. 40)


mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Henriette Roos Illustratie 2.mht

2013/08/28

Andries Visagie

Page 1 of 18


Postmodernisme, subjektiwiteit en geskiedenis: Louis Ferron se Turkenvespers as 'n historiese collage (1) - Andries Visagie -

Abstract The postmodernist element (among other things) in Louis Ferron's novel, Turkenvespers (1977) becomes apparent in Ferron's playful irreverence for historical fact and chronology. History functions as a problematizing aspect in the efforts of the character Kaspar Hauser to attain coherent subjectivity. Kaspar unsuccessfully reverts to borrowed identities from both the historical and the literary past to constitute himself as an autonomous subject. This article examines the concomitance of history and subjectivity as represented in Turkenvespers. Furthermore, the various visions of history accommodated by Ferron's novel are explored and subsequently collated with postmodernist conceptions of history.

1. Inleiding In die Nederlandse literêre wêreld word die begrip "postmodernisme" met groter huiwering gehanteer as in Suid-Afrika waar die postmodernisme sedert die jare tagtig 'n dominante stroming is. Volgens Anthony Mertens (1988: 147) is die aantal Nederlandse prosawerke wat voldoen aan die norme van die postmodernisme as 'n internasionale verskynsel baie beperk. Hy bestempel die werke van slegs 'n handvol skrywers soos Bert Schierbeek, J.F. Vogelaar, Cees Nooteboom, Louis Ferron, Sybren Polet en Gerrit Krol naas enkele werke van W.F. Hermans en Harry Mulisch as postmodernisties. Hy is ook van mening dat die Nederlandse postmodernisme nie met die Franse poststrukturalisme gelykgestel kan word nie aangesien die Franse filosofie en literêre kritiek slegs 'n geringe invloed op die Nederlandse literêre toneel het. Teenoor Elrud Ibsch (1989: 370) se vasstelling dat die postmodernisme "in alle breedte" in die Nederlandse literatuur aanwesig is, beweer Ad Zuiderent (1989: 436) dat die postmodernisme 'n term is wat vanuit die Verenigde State oorgeplant is sonder die nodige nuansering vir die Nederlandse literêre toneel. Met dié uitsprake voor oë is dit nie verbasend dat die postmodernistiese skrywer Louis Ferron as 'n uitsonderlike figuur binne die Nederlandse literatuur beskou word nie (vergelyk byvoorbeeld Goedegebuure, 1977: 704; Matthijsse, 1979: 85 en De Winter, 1980: 35). Wesseling (1987: 31, 32) wys daarop dat Ferron se werk op inhoudelike en kompositoriese vlak sterk onder die invloed van die NoordAmerikaanse postmodernisme staan. Ferron het byvoorbeeld ook romans van postmodernistiese skrywers soos Vladimir Nabokov en Ishmael Reed vertaal. Sy inspirasiebronne is dus eerder buite die grense van Nederland geleë. Meer nog as deur die Amerikaanse literatuur word Ferron se literêre agtergrond bepaal deur die Duitse romantiek. 'n Deurlopende belangstelling by Ferron is die

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Andries Visagie.mht

2013/08/28

Andries Visagie

Page 2 of 18

ontstaansgeskiedenis van die fascisme wat volgens hom 'n uitloper van die romantiek is. Ferron beskryf homself as "een volbloed romanticus in de 19deeeuwse betekenis" (Roggeman 1983: 15), maar voeg dadelik by dat hy as 'n produk van die twintigste eeu ook beskik oor 'n refleksiewe vermoë ten aansien van sy eie fasinasies en drifte. In die trilogie wat Turkenvespers (1977) voorafgaan, word onder meer die Beiere van Ludwig II en Richard Wagner (Gekkenschemer 1974), die Weimar-republiek (Het stierenoffer 1975) en die Derde Ryk self (De keisnijder van Fichtenwald 1976) in oënskou geneem (Mertens 1981: 3). In Turkenvespers word 'n verdere aspek van die geskiedenis van die Duitstalige lande ondersoek, naamlik die dekadensie ten tyde van die vorige eeuwisseling in Wenen. In Ferron se uitbeelding van hierdie tydperk van die Oostenrykse geskiedenis word die anachronistiese gegewe van 'n Turkse inval in Wenen betrek. Die Turke het Wenen in werklikheid nooit binnegeval nie, maar wel die stad bedreig in die sestiende en sewentiende eeu.

2. 'n Intertekstuele subjek Soos in die meeste postmodernistiese romans word die subjektiwiteit van die karakters ook in Turkenvespers aansienlik geproblematiseer. Volgens Lies Wesseling (1991: 2) word Ferron se romans gekenmerk deur die aanwesigheid van skimagtige figure met 'n onduidelike afkoms wat tevergeefs probeer om 'n respektabele identiteit te verower. In sy filosofiese projek het Michel Foucault (1970: 387) weliswaar die einde van die subjek aangekondig, maar die postmodernistiese literatuur word voorlopig nog oorheers deur 'n toegespitste vraagstelling rondom die status van die subjek. In verskeie postmodernistiese romans is daar 'n nostalgiese hunkering na die sekerheid wat die humanistiese subjek bied - dit wil sê, die individu as 'n outonome wese met selfkennis en 'n "menslike essensie" wat deur die geskiedenis heen toenemend uitreik na 'n volmaakte realisering (Hutcheon 1988: 226). Hierdie hunkering word egter verydel deur die onvermydelike desentrering van die subjek. Tog is dit belangrik om daarop te let dat die desentrering van die subjek nie altyd neerkom op 'n ontkenning van subjektiwiteit nie: in die postmodernisme word die subjek geproblematiseer deurdat die bestendigende ideologieë rondom subjektiwiteit gehistoriseer word (Hutcheon, 1988: 159). In sy latere werk, veral in 'n werk soos The care of the self (deel 3 van The history of sexuality), spits ook Foucault (1986) hom toe op 'n historiese rekonstruksie van die subjek waardeur hy die diskoers oor subjektiwiteit oopstel vir bevraagtekening. In Turkenvespers word die subjektiwiteit van die hoofkarakter, Kaspar Hauser, deur middel van intertekstualiteit geproblematiseer. Ferron siteer nie alleen uit die wêreldgeskiedenis nie maar ook uit die Westerse filmgeskiedenis en die literêre verlede van Wes-Europa. Soos Hutcheon (1988: 127) aandui, word daar met die parodiese intertekstualiteit van die postmodernisme tekste vanuit sowel die "wêreld" as die kunste betrek om die grense tussen dié twee terreine te ondermyn. In 'n onderhoud verklaar Ferron byvoorbeeld: "het feit dat ik vorig jaar in Berlijn met vakantie ben geweest, dat is een ervaring die ik mag gebruiken, dat is stelen uit de werkelijkheid, maar ik mag ook stelen uit de boeken, die ik gelezen heb. Ook die vertegenwoordigen een facet van de werkelijkheid" (Roggeman 1983: 9). Ferron wil die "grens tussen verbeelding en werkelijkheid volledig opheffen, omdat alles verbeelding is. De wereld, een droom" (Roggeman 1983: 19). Teen die agtergrond van hierdie uitsprake moet nagegaan word hoe die historiese dimensie van Kaspar


2013/08/28

Andries Visagie

Page 3 of 18

Hauser as intertekstuele subjek in Turkenvespers ontplooi word. In Ferron se roman probeer Kaspar telkens om definisie aan sy onstabiele identiteit te gee deur buite homself uit te reik na 'n verskeidenheid ankers. Sy identiteit word onder meer bepaal deur die historiese figuur uit die negentiende eeu, Kaspar Hauser, maar ook deur die drama Kaspar wat die Oostenrykse skrywer Peter Handke (1979) in 1966 geskryf het en wat gebaseer is op dieselfde Kaspar Hauser se geskiedenis. Verwysings kom ook voor na Jeder für sich und Gott gegen alle (Elkeen vir homself en God teen almal), 'n film wat die Duitse filmregisseur Werner Herzog in 1974 oor die lewe en individuasieproses van Kaspar Hauser gemaak het (Nothnagel 1984: E8, F4). Die lewensgeskiedenis van Ferron se Kaspar stem verder in sekere opsigte ooreen met dié van Simplicius Simplicissimus, 'n karakter uit die werk van die sewentiende-eeuse Duitse skrywer Hans Jacob Christoffel von Grimmelshausen. Ook ander fiksionele intertekste speel 'n bepalende rol: die verskillende verwysings na Hollywood-films suggereer uiteindelik dat Kaspar 'n karakter in 'n film is. Hy verlang selfs daarna om 'n personasie in 'n roman te wees (208-209) en stel hom by geleentheid selfs voor as 'n karakter uit 'n fiksionele werk (132). Om die intertekstuele doolhof in die roman verder te kompliseer, word ook Ferron se biografie betrek om gestalte te gee aan Kaspar se steeds verskuiwende, hologramagtige subjektiwiteit. Die historiese Kaspar Hauser was 'n Duitse weeskind wat in 1828 op die ouderdom van sestien sy opwagting in die strate van die stad Nürnberg gemaak het nadat hy sy hele lewe lank in 'n kelder opgesluit was. In sy hand het hy twee briewe van sy (onbekende) oppassers en 'n gebedsboekie gehad. Hy kon wel sy naam skryf, maar kon slegs enkele onduidelike sinne prewel waaronder: "Ich möcht a söchana Reiter wern wie Vater is" ("Ek wil net so 'n ruiter soos pa word") (Leonhardt 1987: 70). Hauser, oftewel "die kind van Europa", het gou opslae gemaak in Duitsland en uiteindelik ook die verbeelding van mense elders in Europa aangegryp. Hauser het vinnig geleer praat en skryf, maar in 1833 kom sy kortstondige vryheid tot 'n einde wanneer hy onder geheimsinnige omstandighede aan 'n meswond beswyk (Leonhardt 1987: 11). Die vermoede bestaan dat hy, soos ook vroeër in 1829, die slagoffer van 'n sluipmoordaanval was. Daar is aanduidings dat Hauser moontlik die seun van groothertog Karl van Baden en sy vrou, Stephanie de Beauharnais, was. In 'n komplot rondom die troonopvolging in Baden is Kaspar na bewering kort na sy geboorte ontvoer om tot sy sestiende jaar in 'n kelder opgesluit te bly (Leonhardt 1987: 187). Die ooreenkoms tussen die historiese Kaspar Hauser en die fiktiewe Kaspar van Turkenvespers is ooglopend: albei het 'n onsekere afkoms en bowendien was daar by albei 'n verlange om groter sekerheid oor hulle identiteit te verkry. Die figuur van Kaspar Hauser is besonder goed geskik om as metafoor te dien vir 'n besinning oor subjektiwiteit. In Turkenvespers verwys Kaspar na die historiese Kaspar Hauser as sy leeftydgenoot (17), sy dubbelganger (89), sy ongebore broer (90), sy "kwade vriend" (175) en sy naamgewer (286). Hy beweer verder dat hy Hauser van sy identiteit ontvreem het om sy teenwoordigheid op aarde te laat geld: "wat moest ik zonder naam? Ik wilde zo graag op deze wereld aanwezig zijn" (138). Kaspar koppel met ander woorde sy soeke na 'n identiteit aan naamgewing - deur die taal probeer hy om deel van die sosiale bestel te word. Volgens Hutcheon (1988: 168) bestaan daar binne die postmodernisme die opvatting dat die ponering van subjektiwiteit 'n enonsiatiewe handeling is. Dit is in en deur die taal dat die mens homself as 'n subjek definieer. Die aanname dat die subjek deur die taal gekonstitueer word, impliseer dat die sprekende subjek nie geheel en al outonoom en in beheer van sy eie subjektiwiteit is nie omdat betekening in die taal immers


2013/08/28

Andries Visagie

Page 4 of 18

nooit afgesluit kan word nie. Die diskoers wat met verloop van tyd in die historiografie en in die kunste oor Kaspar Hauser ontstaan het, belemmer Kaspar se pogings in Turkenvespers om 'n sturende greep op die ontwikkeling van sy identiteit te kry. Hy kom voortdurend te staan voor die diverse voorstellings van Hauser in film en literatuur. Kaspar moet toesien hoe sy subjektiwiteit teen sy eie wense verstrooi word. Anthony Mertens (1981: 4; 1983: 54) merk op dat Ferron met sy maniëristiese tegnieke telkens demonstreer dat sy personasies vermommings van vermommings is. Die onsekerheid van hulle identiteite word onderstreep deur dié karnavaleske aspek van Ferron se romans. Ferron beskryf sy werk dikwels in terme van 'n film, 'n toneelstuk of poppekas om die onegte, gemaskerde aard van sy personasies te beklemtoon (vergelyk byvoorbeeld Kruithof 1977: 77). Wanneer Kaspar in Turkenvespers sy masker afhaal, verskyn hy eers in die vermommings van 'n Peter Handke-karakter of 'n Werner Herzog-filmpersonasie voordat die historiese Kaspar Hauser na vore tree. In die hoofstuk getitel "Kaspar leert lopen zoals Handke Kaspar leerde lopen" beskryf Kaspar tydens 'n besoek aan sy voormalige pleegmoeder, Alma Korngold, hoedat sy die "vondeling Hauser" (266) in sy kelder leer loop het. Die vier Kaspar Hauser-tekste wat in die roman betrek word, vervloei in hierdie episode sodat 'n ontologiese verwarring ontstaan tussen die verskillende (historiese én fiksionele) wêrelde wat in hierdie tekste voorkom. In die wêreld van Kaspar die kolporteur (Kaspar se beroep is om te smous met pornografiese foto's en stroke film wat hy in sy koffer ronddra) was Alma weliswaar sy pleegmoeder, maar die gegewe van 'n vrou (Alma) wat Kaspar in 'n kerker versorg, betrek Jeder für sich und Gott gegen alle van Herzog. Die hoofstuk "Kaspar leert lopen zoals Handke Kaspar leerde lopen" is 'n pastiche van Handke se drama, Kaspar (vgl. Handke 1979: 108, 109). Die eerste sin wat Handke sy karakter in Kaspar laat uitspreek, is ook die eerste sin wat die veelvlakkige, gekunstelde Kaspar van hierdie hoofstuk uiter. Daar word beskryf hoedat "hij, na zijn loopstudies pagina's lang te hebben volgehouden, eindelijk zijn mond opende en lispelde dat hij graag wilde worden wat een ander eens geweest was" (266). Hierdie sin roep uiteraard ook die woorde op wat die historiese Kaspar Hauser gedurig herhaal het kort na sy vrylating uit die kelder. Die sentrale problematiek rondom subjektiwiteit in Turkenvespers word met dié woorde kernagtig saamgevat: Kaspar strewe na die verwerwing van 'n eie identiteit met verwysing na ander identiteite wat hom voorafgegaan het. Identiteit is klaarblyklik dus slegs moontlik binne 'n sosiale en historiese verband. Kaspar se eerste sin is verder ook 'n illustrasie van die sprekende subjek wat homself van meet af aan in taal konstitueer. Die Freudiaanse inslag in Ferron se werk (vgl. Ferron 1978a: 78) blyk onder meer in die opnoem van vaderfigure tydens Kaspar se loopoefeninge. Op Alma se vraag na die identiteit van die "ander" wie se voorbeeld Kaspar wil navolg, antwoord hy: "Een ruiter." Maar hij had ook wel "een hoedenmaker" of "de prins van Baden" of "de aartshertog van Mayerling" kunnen zeggen" (267). Die verwysing na 'n ruiter en die prins van Baden is 'n toespeling op die onbekende vader van die historiese Kaspar Hauser terwyl die hoedemaker verwys na Kaspar die kolporteur se misdadige biologiese vader (en ook na die vader van Sternheim, die regisseur wat Kaspar se lewe agter die skerms beheer). Die Aartshertog van Mayerling is die vader van die kind waaraan mej. Kamenow, Kaspar se verloofde, uiteindelik geboorte skenk. Die behoefte van dié Kaspar om met 'n vaderfiguur te identifiseer, het sekerlik 'n Freudiaanse inslag, maar dié behoefte word verydel deur die afwesigheid van 'n enkele koherente vaderfiguur. Die versplintering van die vadersubjek word deur Alma tot 'n onhoudbare uiterste gevoer wanneer sy grappenderwys Elisabeth Bathory by die lys van vaders voeg. Kaspar stort ineen by die aanhoor van Alma se suggestie. Elisabeth Bathory is in werklikheid 'n karakter


2013/08/28

Andries Visagie

Page 5 of 18

uit die Dracula-legendes (Blok & Wesseling 1988: 179). Tydens 'n karnavalbal ("Faschingbal") vermom die Oostenrykse kroonprins, die Aartshertog van Mayerling, hom as Elisabeth Bathory en dit is in hierdie gedaante dat hy mej. Kamenow verkrag. In 'n sekere sin is Elisabeth Bathory dus wel 'n vader, maar "sy" verteenwoordig eerder 'n pervertering van die vadergegewe. In plaas daarvan om die gekunstelde Kaspar te help om sy identiteit te konsolideer, veroorsaak die uiteindelik versplinterde en verwronge beeld van 'n vadersubjek 'n soort regressie by hom: Kaspar stort neer en draai sy pupille na binne "op zoek naar een wereld waarin de dingen nu eindelijk eens zouden zijn wat ze behoorden te zijn" (267). Sy pogings om buite homself uit te reik om binne 'n sosiale verband 'n duidelik omlynde identiteit te verwerf, het misluk en hy keer terug na sy private illusies. Kaspar se sukkelende pogings om 'n outonome subjektiwiteit te konsolideer met behulp van die identiteite uit die (literêre) geskiedenis is 'n illustrasie van Foucault (1977: 161) se Nietzscheaanse genealogie - die geskiedenis in die vorm van 'n doelbewuste karnaval. Anders as in die tradisionele geskiedskrywing is dit nie meer moontlik om 'n gebrek aan individualiteit met die vasstaande identiteite van die verlede aan te vul nie. Die postmoderne mens word eerder van individualiteit ontdaan deur die oormatige keuse van moontlike identiteite. Kaspar word die trefpunt van verskillende identiteite wat hom as subjek eerder ontbind en verstrooi as om 'n konsoliderende funksie te vervul. Teen die einde van Kaspar se loopoefeninge à la Handke word sy eerste gesprek met Korngold, die Mahleragtige komponis wat sy pleegvader word ("A la manière de Grimmelshausen", 57-60), kortliks opgehaal. In hierdie gesprek en in die hoofstuk getitel "The man you love to hate" word nog een van die vele identiteite voorgestel wat meewerk aan die versplintering van Kaspar as subjek, naamlik die karakter Simplex (Simpelmans, 59) uit Grimmelshausen se barokroman Abenteuerlicher Simplicius Simplicissimus. In Grimmelshausen se roman word die lewensloop van 'n weeskind, Simplex, tydens die Dertigjarige Oorlog in Duitsland geskets. Die roman het 'n sterk outobiografiese inslag. Nadat 'n groep soldate sy boereouers uitgewis het, ontferm 'n kluisenaar hom oor Simplex en bied aan hom 'n opvoeding en 'n naam. Uiteindelik beleef Simplex etlike avonture te midde van die oorlogsellendes. Hy word berug vir sy skelmstreke, maar kom ten slotte tot inkeer. Net soos in die geval van die historiese Kaspar Hauser is Simplex 'n weeskind met 'n onsekere afkoms. In die hoofstukke getiteld "The man you love to hate" en "A la manière de Grimmelshausen" siteer Ferron uitvoerig uit hoofstukke 3, 4, 5, 6 en 8 van die eerste boek in Grimmelshausen se roman. In "The man you love to hate" word Grimmelshausen se beskrywing van die aanval en moord op Simplex se familie deur verbytrekkende soldate soms woordeliks weergegee. Ferron huiwer ook nie om duidelik aan te dui watter bron hy hier gebruik nie: "als ik mij niet aan Hauser verwant had gevoeld, dan had ik toen en op dat moment Simplicius Simplicissimus tot mijn schaduw moeten uitroepen" (40). Die leser word gedwing om daarvan kennis te neem dat die fiksionele gegewe van Ferron se roman vervleg is met 'n verdere fiksionele gegewe uit die literêre verlede. Die reeds geproblematiseerde ontologiese grense tussen die onderskeie fiksionele wêrelde word verder ondermyn deur die filmiese voorstelling van die gebeure. Ferron se fiksionele Kaspar en Grimmelshausen se Simplex word ingebed in die oorkoepelende fiksionele vlak van 'n film wat boonop ook 'n droom kan wees ("In mijn kinderjaren droomde ik ook films over galante luitenants", 38). Hierdie


2013/08/28

Andries Visagie

Page 6 of 18

procédé het duidelike implikasies vir die subjektiwiteit van die Kaspar-figuur: sy identiteit word nie bloot deur intertekste uit die geskiedenis en die literatuur bepaal nie; hy is klaarblyklik ook 'n karakter in 'n Sternheim-film. Sy pogings om 'n selfstandige identiteit te verwerf is in werklikheid futiel aangesien hy deur iemand anders, naamlik Sternheim, "geregisseer" word. Hierbenewens blyk dit dat die moord op sy vader en die verkragting van sy moeder, wat 'n bepalende invloed op sy identiteit het, volgens Sternheim geen duidelike motivering het nie: "vraag me niet wat ik met dit alles voorheb. Er is veel celluloid op de wereld, dat moet gevuld" (43). Kaspar as subjek word dus geheel en al bepaal deur die willekeur van die regisseur Sternheim. Die leser kom hiermee byna onvermydelik te staan voor die metafiksionele insig dat al die karakters in Turkenvespers, dus ook Sternheim, onderworpe is aan die "willekeur" van die skrywer. Tydens sy verblyf by die Korngolds vra Kaspar homself af of hy dan gebore is om voortdurend "met schimmen geconfronteerd" te word: "Wat deugt er niet aan mij, dat mensen van vlees en bloed mij ontwijken?" (71). Die radikale fiksionalisering van die subjek Kaspar word in Turkenvespers skynbaar gestuit deur "vlees en bloed" sodra Ferron se biografie as bykomende interteks betrek word. In 'n onderhoud verklaar Ferron dat daar in sy werk dikwels weeskinders voorkom: "Er is mij een verleden onthouden en daarmee een identiteit" (Ros 1980: 30). Ferron was naamlik die seun van 'n Duitse soldaat wat tydens die Duitse besetting van Nederland in die Tweede Wêreldoorlog met sy moeder in Haarlem bevriend geraak het. Kort na sy geboorte is hy na Bremen in Duitsland geneem om deur sy ouma grootgemaak te word. Sy pa het intussen in die oorlog gesneuwel. Teen sy sesde jaar het sy moeder hom egter na Nederland laat terugkeer. Sy naam is terselfdertyd verander van Karl-Heinz Beckering na Aloysius Ferron. Oor hierdie gebeurtenis uit sy kinderjare merk Ferron op: "Het moet voor een kind een krankzinnige ervaring zijn geweest, die natuurlijk levenslang doorwerkt. Je verandert van naam en in zekere zin ook van identiteit" (Diepstraten 1980: 5). Terug in Nederland het sy moeder hom verwaarloos en hy het uiteindelik 'n deel van sy jeug in 'n kinderhuis en by pleegouers deurgebring (Diepstraten 1980: 3, 5). In Turkenvespers is Kaspar, net soos Ferron in 'n sekere sin, 'n oorlogsweeskind wat in die sorg van 'n tweede "ouerpaar" (die Korngolds) kom. Van die insidente wat Ferron in Duitsland beleef het, keer ook in Turkenvespers terug. As kleuter het Ferron byvoorbeeld die bombardement van Bremen beleef. Tydens die bombardement is die dak van sy ouma se huis weggeskiet; tydens hierdie gebeure moes Karl-Heinz die toilet dringend besoek: "Toen ik zag dat ik zó, door het dak heen, tegen de rood schemerende lucht aankeek, pakte ik het op het toilet staande potje en besloot mijn behoefte dan maar op straat te doen. Een toilet zonder dak had kennelijk zijn functie verloren" (Ferron 1978b: 198). Tydens 'n lugaanval van die Turke op Wenen tref min of meer dieselfde ongeluk ook vir Kaspar in Turkenvespers: "Boven me verging een wereld. Het dak werd boven mijn troon weggeslagen, puin en stof regenden op mijn rug" (322). Deurdat Ferron sy outobiografie laat saamvloei met Kaspar se geskiedenis werp hy lig op sy siening van die verhouding tussen geskiedenis en identiteit en terselfdertyd op die Freudiaanse grondslag van sy benadering tot die geskiedenis. 'n Persoonlike geskiedenis is naamlik 'n voorvereiste vir 'n koherente, outonome subjektiwiteit waarop die individu sy toekoms kan grondves. Kaspar se verstrooide, onsamehangende identiteit is daaraan te wyte dat hy "een jongen zonder verleden en derhalve zonder toekomst" (94) is. In 'n gesprek met Martin Ros (1980: 32) maak Ferron ook die stelling dat die mens niks meer is as sy geskiedenis nie. Geskiedenis bepaal identiteit en wanneer dié geskiedenis ontbreek, is daar dikwels


2013/08/28

Andries Visagie

Page 7 of 18

die behoefte om die hiaat self in te vul, hetsy deur 'n soort Vatersuche (Ferron beweer dat sy skryfwerk neerkom op 'n soektog na sy vader - Roggeman, 1983: 8) of deur die uitreik na maskers uit die historiese en literêre verlede. Reeds vroeg in Turkenvespers kom Kaspar egter tot die besef dat geen mens sy eie geskiedenis kan skryf nie (33); sy pogings om 'n eie geskiedenis en identiteit deur middel van geleende identiteite te konstrueer, is van meet af aan tot mislukking gedoem. Met die onontwarbare collage van intertekste wat laag op laag in die subjek van Kaspar gekonsentreer word, dit wil sê ook die interteks van die skrywer se outobiografie, slaag Ferron daarin om gestalte te gee aan 'n figuur van "bordkarton". Volgens Ferron wil hy aantoon "dat alles van bordkarton is" en daarom skryf hy "over bordkarton en in bordkartonnen bewoordingen" (Kruithof 1977: 77). Die kunsmatige subjekte wat in Turkenvespers voorkom, dra daartoe by dat die leser se aandag op die tekstuele aard van die romanwêreld gevestig bly. Ook Kaspar soek uiteindelik toevlug in die wêreld van tekste en tekens. Hy verkeer egter onder die wanindruk dat indien hy homself kan konstitueer as 'n fiksionele karakter - "plat ... als een papiertje" met die "onstoffelijkheid van een romanfiguur" (208) - hy die werklikheid kan ontvlug en 'n nuwe en afgeronde identiteit kan verkry. Kaspar wil dus die laaste spore van "vlees en bloed" in sy subjektiwiteit afskud om op dieselfde vlak as sy geleende fiksionele gedaantes te kan funksioneer. Dit is nie voldoende om 'n masker te dra nie; hy wil self 'n masker word om sodoende 'n sterker aanspraak op 'n (weliswaar fiksionele) identiteit te kan maak. Die leser is egter daarvan bewus dat Kaspar in elk geval reeds 'n fiksionele karakter uit 'n Sternheim-film is sodat ook hierdie pogings van hom om die wêreld van drome, illusies en fiksie te betree futiel is. Die ironie in die volgende uitspraak van Kaspar is dus duidelik: "Ik hoorde niet bij de orde der dingen, maar was ondergebracht bij de tekenen. De Hauser, achtervolgd door zijn Hauser, was in zijn angst iedereen voorbijgelopen, voor niemand meer bereikbaar, zelfs niet meer voor de door hemzelf opgeroepen fantomen" (226). Kaspar se getrouste "fantoom", die historiese Kaspar Hauser, keer egter gou weer terug om Kaspar in sy nuwe illusies uit te lag (236). Kaspar se nuut versonne gestalte is naamlik dié van 'n toegewyde ouer, 'n rol wat hom met die hoop vervul dat hy finaal van sy geleende identiteite kan ontsnap. Deur sy ouerskap wil hy moontlik vergoed vir sy onvermoë om sy identiteit met verwysing na 'n outonome vaderfiguur te definieer: "in dit kind moet alles gebeuren wat mij onthouden is. Daartoe moet het een vader hebben en die vader ben ik" (317). Kaspar se ouerskap word egter deur 'n netwerk van ambivalensies gekenmerk: die kind oor wie hy hom ontferm, is byvoorbeeld nie sy eie nie, maar die kind wat die Aartshertog van Mayerling (vermom as Elisabeth Bathory) tot Kaspar se verontwaardiging by mej. Kamenow verwek het. Kaspar word verder in die oorlogshospitaal opgeneem waar dr. Celinek swangerskapsimptome by hom diagnoseer (221, 222). Kaspar konstrueer vir homself 'n ingewikkelde ouerskapsrol waarin hy nie bloot die vader van die kind is nie, maar ook 'n soort moeder. Daar word gesuggereer dat Kaspar tot orale seks met die kroonprins gedwing is waartydens hy "bevrug" is. Hierdie gebeurtenis is na alle waarskynlikheid 'n inbeelding van Kaspar self waardeur hy homself poneer as die draer van die "metafysische afspiegeling" van mej. Kamenow se kind (224). Hierdie verwronge bevrugting deur die kroonprins as 'n "spel van biologische vergissingen" (225) verkry vir Kaspar 'n dieper dimensie deurdat sy identiteit vir 'n oomblik aan hom openbaar word terwyl hy Mayerling se saad sluk: "Ik, die mijn hele leven al op zoek was naar mijn naam, had deze daar en op dat moment gelezen in de meest afschuwelijke verrukking die een mens overkomen kan. Het was een


2013/08/28

Andries Visagie

Page 8 of 18

naam waar nog geen naam voor was gevonden, al begreep ik niettemin dat ik benoemd was" (225). Tydens sy ontmoeting met Mayerling - 'n simbool van die maghebbende owerheid - verkry Kaspar 'n blik op die essensie van sy identiteit soos dit in sy naam beliggaam word. Hierdie identiteit kan egter nie omskryf word nie omdat dit behoort tot die domein van die onvoorstelbare - dit is nie moontlik om 'n greep op die getotaliseerde essensie van 'n volledig teenwoordige subjektiwiteit te verkry nie. Kennelik bestaan hierdie essensie, maar dan slegs as "een naam waar nog geen naam voor was gevonden" en wat daarom nie gerepresenteer kan word nie. Kaspar kan nie ontkom aan 'n veelvoudige, gedesentreerde, postmoderne subjektiwiteit nie. Hierdie subjektiwiteit is noodwendig "multiple, layered, and non-unitary; rather than being constituted in a unified and integrated ego, the "self" is seen as being constituted out of and by difference and remains contradictory" (Giroux 1991: 30). Die slot van die roman is dan ook 'n finale bevestiging van die onvermydelike intertekstuele subjektiwiteit waarmee Kaspar moet saamleef. Die laaste hoofstuk van Turkenvespers heet "Kaspar Hauser" en is 'n beskrywing van Kaspar se besoek aan 'n bioskoop in Amerika waartydens 'n Sternheim-film vertoon word. Die film is in werklikheid 'n voorstelling van Kaspar se lewe in Amerika. Die film sluit 'n toneel in wat weer eens herinner aan Handke se Kaspar: "de man ... besloot een ander te worden dan wie hij geweest was. Maar omdat hij niet wist wie hij geweest was, wist hij ook niet wie hij worden moest, zodat het een besluit was sonder gevolgen" (332). Die sentrale problematiek in die roman, naamlik Kaspar se vrugtelose soeke na 'n identiteit, word hiermee opnuut geskakel met die belang van die geskiedenis in die skepping van 'n identiteit. Die afwesigheid van 'n koherente persoonlike geskiedenis maak dit vir Kaspar onmoontlik om sy subjektiwiteit te definieer. Die subjek as 'n individu of as 'n kollektiwiteit is afhanklik van 'n teleologiese siening van die geskiedenis. Dit word problematies om aan 'n individuele subjek gestalte te gee indien die geskiedenis nie meer aanvaar word in sy vertroude rasionele, metafisiese vorm as die optimistiese oplossing van kontradiksies nie (David Carroll in Hutcheon, 1988: 170). In Turkenvespers word die teleologiese, rasionale benadering tot die geskiedenis doelbewus ondermyn deur die beskrywing van die Weense fin de siècle te vermeng met fantastiese en anachronistiese gegewens. Soos daar in die slotsinne van die roman aangedui word, is Kaspar binne hierdie opset daartoe gedoem om sy uitsiglose soektog na identiteit oor en oor te herhaal. Anthony Mertens (1981: 7) merk op dat Ferron in sy romans onder meer die effek van mag op sy karakters ondersoek. Hierdie karakters word dan as proefpersone by die geskiedenis ingeskryf. Ook in Turkenvespers word 'n bepaalde politieke visie geformuleer met verwysing na Kaspar as 'n subjek sonder "een gemarkeerd levensbeeld" (Ferron in Wijgh 1977: 39). Kaspar word verteenwoordigend van "de kleine man" (Musschoot 1983: 28), dit wil sê die gewone burger wat te staan kom voor magskonfigurasies waarop hy of sy geen greep kan kry nie. Ferron dui aan dat sy laaggeplaaste ek-figure die wêreld vanuit 'n "kikker-perspectief" (Kruithof 1977: 77) beskou waardeur die omringende magte 'n nog onaantasbaarder, vreemder en oorweldigender voorkoms verkry. Die onbeholpe karakters het 'n sterk behoefte om deel te hê aan die gebeurtenisse van die geskiedenis en het daarom dikwels 'n strewe om aanvaar te word deur die gesagsdraers in hulle samelewing. In Turkenvespers wy die amptenaar Edler von Eynhuf byvoorbeeld al sy energie aan regsoptrede om tot 'n hoër rang binne die staatsdiens bevorder te word. Wanneer hy eindelik opgang maak en teoreties in 'n posisie is om sy stempel op die wêreld te kan afdruk, verval die staatsdiens egter tot 'n magtelose institusie wat net homself kan reguleer.


2013/08/28

Andries Visagie

Page 9 of 18

In Ferron se roman word die desentrering van Kaspar se subjektiwiteit weerspieël in die omringende magsverhoudings. Net soos Kaspar se subjektiwiteit die effek van 'n duiselingwekkende maskerspel is, verander die gesig van mag in Wenen voortdurend. Kaspar se versugting na 'n outonome identiteit kan nouliks deur die onstabiele en onsamehangende magsverhoudings van die omringende werklikheid geakkommodeer word. In ooreenstemming met die Foucauldiaanse beskouing van mag (vergelyk Foucault 1978: 93, 95), kan die mag in Turkenvespers nie getotaliseer word binne 'n enkele soewereine subjek nie. Die mag berus eerder op 'n veranderende substraat van magsverhoudings wat gedurig tot nuwe vorms van mag aanleiding gee. Wanneer die toestand van verval in Wenen 'n hoogtepunt bereik, is dit nie duidelik of die mag by die Turke, die koning, die kroonprins, die wegbreekrepublieke of die ondergrondse burokrasie berus nie. Die effekte van mag bly egter konstant: honderde mense word daagliks uitgewis. Dit is opvallend dat die magsfigure in die roman dikwels afwesig is of in 'n gemaskerde gestalte verskyn. Daar heers byvoorbeeld onsekerheid of die bejaarde keiser, Franz Joseph, nog lewe (131). Wanneer Kaspar vir Mayerling van aangesig tot aangesig ontmoet, is die kroonprins onherkenbaar vermom as Elisabeth Bathory. Die tekens van die Turke se aanslag op Wenen is oral sigbaar, maar die enigste "Turke" wat in die stad sigbaar is, is in werklikheid Weners in Turkse kostuums: Kaspar moet byvoorbeeld toesien hoedat lede van die "Austro-Turquoise studentenverbond" (146) met hulle Turkse kleredrag vir Friedrich Freiherr van Sayn ontvoer. Binne hierdie vloeibare, karnavaleske magsituasie is dit onvermydelik dat Kaspar se pogings om met verwysing na die omringende sosiale en politieke werklikheid koherensie aan sy subjektiwiteit te verleen, klaaglik misluk. Omdat hy "nu eenmaal niets" (280) is, word sy identiteit noodwendig in 'n sekere mate gevorm deur die gebeurtenisse wat rondom hom plaasvind: "Hoe meer ik mezelf wilde zijn, des te duidelijker werd ik door de machten buiten mij om bepaald" (280). Sy identiteit word egter ingevul deur die versplinterde werklikheid waarbinne hy hom bevind. Net so min as wat Kaspar daarin kon slaag om hom deur middel van geleende identiteite uit die historiese en literêre verlede as 'n outonome subjek te vergestalt, slaag hy daarin om met behulp van die sosiale en politieke aktualiteite sy eie essensie te ontdek.

3. Turke in Wenen: 'n spel met die geskiedenis Ferron se vrye omgang met die geskiedenis in Turkenvespers het verskeie kritici tot die slotsom gebring dat die roman nie aan die generiese verwagtinge van die historiese roman voldoen nie. Volgens Mertens (1983: 47) bedryf Ferron geen geskiedskrywing in sy romans nie: dit is nie die lotgevalle van "de kleine man" as 'n sosiale fenomeen wat in kaart gebring word nie. Ferron konsentreer op die "kleine man" se drome en die beelde wat hy van homself vorm sodat daar eerder sprake is van 'n psigogram as van 'n sosiogram. Die funksie van die historiese verwysings is bloot om "couleur locale" te verskaf, aldus Mertens. Hierteenoor herken Wesseling wel 'n vorm van kontinuïteit tussen Ferron se werk en die genre van die historiese roman, naamlik die metahistoriese moment in sy romans: "Een roman als Turkenvespers is volledig ingericht op de overdracht van een visie op de aard en de kenbaarheid van de geschiedenis" (1987: 30). Kaspar se onvermoë om enige sin of orde in die chaos van gebeurtenisse rondom hom te herken, illustreer volgens Wesseling (1987: 30) die gedagte dat historiese prosesse nooit as sodanig kenbaar is op die oomblik wanneer hulle voltrek word nie. Die geskiedenis, 'n


2013/08/28

Andries Visagie

Page 10 of 18

konstruksie van die menslike gees, neem eers na verloop van tyd 'n duideliker vorm aan. In sy romans voer Ferron sekerlik 'n gesprek met die konvensies van die historiese roman, maar dit is nodig om hierby rekening te hou met sy uitspraak dat "de geschiedenis de geschiedenis van iedereen afzonderlijk is" (Roggeman 1983: 18). In Turkenvespers word boonop aangetoon hoedat Kaspar met verwysing na 'n apokaliptiese model van die geskiedenis "sin of orde" aan sy "afsonderlike geskiedenis" probeer toeken. Die opvallendste anachronisme wat in Turkenvespers voorkom, is waarskynlik die Turkse inval tydens die Weense fin de siècle. Generaal Suleiman, na wie telkens in die roman verwys word as die aanvoerder van die Turkse invalsmag, het Wenen wel in 1529 met sy leër van 200.000 soldate probeer binneval, maar moes na verskeie weke van gevegte onverrigter sake die aftog blaas teen die Oostenrykse troepe onder aanvoering van die Hertog van Salm (Tapié 1971: 59). In 1682 het 'n ander Turkse leier, Kara Mustafa, Wenen met 'n mag van 100.000 man aangeval. Met die hulp van die Poolse koning, Johan Sobieski, kon die Oostenrykse Habsburg-monargie die Turke egter weer eens verdryf (Lane-Poole s.a.: 226-237). Hierdie twee veldtogte van die Turke was deel van 'n uitgerekte aanslag wat die Ottomaanse Ryk teen die lande in die Donau-gebied gevoer het. Hongarye was byvoorbeeld vir 150 jaar in die hande van die Turke. Die duidelikste aanduiding dat Ferron in Turkenvespers veral verwys na die eerste Turkse inval is die vermelding van Suleiman as die aanvoerder van die aanvalsmag (86, 316) waarvan die Janitsaren die elitekorps was. Soos Henk Hoeks (1978: C1) opmerk, is Wenen slegs die dekor vir die romangebeure en is die geskiedenis 'n hulpkonstruksie in die ontplooiing van die verhaal. Dit is dus nie werklik relevant of presies kontroleerbaar watter Turkse inval in die roman betrek word nie. Die tydruimtelike raamwerk wat in Turkenvespers geskep word, is 'n anachronistiese collage wat bestaan uit grepe uit die Wes-Europese geskiedenis vanaf die oorloë tussen die Habsburgs en die Ottomaanse Ryk tot en met die Tweede Wêreldoorlog (Wesseling 1987: 26). So is dit moontlik om op grond van die verwysings na keiser Franz Joseph I en die algemene sfeer van dekadensie in Wenen aan te neem dat die roman in die Oostenrykse fin de siècle afspeel. 'n Groot aantal figure uit die historiese werklikheid van die eeuwisseling of die omringende tydperke maak hulle buiging in Ferron se collage: Franz Schubert, Gustav Mahler (Korngold), Ludwig Wittgenstein (Friedrich Freiherr von Sayn), Robert Musil (die "man zonder opvallende eigenschappen", 95), Sigmund Freud ("de man met het puntbaardje en de cilinderhoed", 202), Franz Grillparzer, Charlie Chaplin (Kaspar se medepassasier op die boot na Amerika, 313), ensovoorts. 'n Komplekse figuur uit die historiese werklikheid wat 'n prominente rol in die roman speel, is die filmregisseur Sternheim. Volgens Wesseling (1990: 171) is die opvallendste manier waarop Ferron afwyk van die konvensionele procédé om gedokumenteerde figure in die historiese roman op te neem, die konstruksie van saamgestelde karakters. Wanneer Sternheim vir die eerste keer as karakter voorgestel word, word daar onmiddellik 'n saamgestelde identiteit aan hom toegeken: "ik (meende) in hem een beroemde regisseur te herkennen, de ontdekker van de goddelijkste aller vrouwen en zoon van een hoedenmaker" (42). Die verwysing na Sternheim as die ontdekker van die "goddelijkste" vrou herinner aan die Hollywood-regisseur, Josef von Sternberg (1894-1969) wat in Wenen gebore is en bekendheid verwerf het met films soos Der blaue Engel (1930) en Shanghai Express (1932). Marlene Dietrich, waarskynlik die "goddelike" vrou na wie Kaspar verwys, het in 'n groot aantal van sy films gespeel (Baxter 1991: 873). Erich von Stroheim (1885-1957), nog 'n Oostenrykse filmmaker (en akteur) wat in Hollywood


2013/08/28

Andries Visagie

Page 11 of 18

naam gemaak het, is egter die regisseur wat die "zoon van een hoedenmaker" was (Koszarski 1983: 5). Von Stroheim was boonop die mentor van Von Sternberg (Baxter 1991: 874). Die naam "Sternheim" is 'n samevoeging van Von Sternberg en Von Stroheim. Die karakter van Sternheim is grootliks gebaseer op die biografie van Von Stroheim en nie soseer op die geskiedenis van Von Sternberg nie. Die titel van die hoofstuk "The man you love to hate" in Turkenvespers is 'n toespeling op die benaming wat in verband met Von Stroheim gebruik is na sy gereelde verskyning as 'n militêre booswig in films soos La grande illusion en Five graves to Cairo (Manvell 1991: 875). In Turkenvespers verskyn Sternheim dan ook onder meer as 'n luitenant, die aanvoerder van die soldate wat Kaspar se ouerhuis stroop (42). Von Stroheim het verder enkele films (byvoorbeeld The merry widow en The wedding march) gemaak wat in Oostenryk rondom die eeuwending afspeel en die dekadensie van dié tyd uitbeeld (Koszarski 1983: viii). Selfs die oogglas wat Sternheim gedurig in sy oogkas vasdruk (42, 104, 245) stem ooreen met Von Stroheim se voorliefde vir 'n oogglas. Sternheim se bedenklike moraliteit (vergelyk byvoorbeeld sy kommentaar op die wreedheid en verraad in Wenen: ""Waarom niet?" zei Sternheim toen de regent, als eens zijn vader, aan het spies was geregen en Eynhuf en Kunz hun diensten aan generaal Suleiman hadden aangeboden", 314) herinner ook enigsins aan Von Stroheim wat nie daarvoor teruggedeins het om die waarheid te verdraai nie: in Hollywood het Von Stroheim byvoorbeeld te kenne gegee dat hy van adellike afkoms was terwyl sy vader in werklikheid 'n nederige hoedemaker, Benno Stroheim, was (Koszarski 1983: viii, 5). Een van die films wat Kaspar in die huis van die Korngolds in sy drome sien afspeel (93) is 'n film van Von Stroheim, naamlik Greed. Ferron maak dus aan die een kant uitvoerige gebruik van Von Stroheim se biografie in sy konstruksie van Sternheim se karakter, maar aan die ander kant wend hy hom tot ingrypende fiksionaliseringstegnieke soos wanneer hy Freud uitbeeld as Sternheim se lyfkneg (108, 109). Ferron merk op dat Turkenvespers balanseer op die rand van werklikheid en verbeelding. Sy oogmerk is om die grense tussen realiteit en fantasie te vervaag deur onder meer "à la Nabokov ... doelbewust literaire puzzeltjes te maken" (Van Benthem Jutting 1977: 20). In 'n karakter soos Sternheim, op sigself 'n voorbeeld van 'n "literair puzzeltje", word elemente uit die geskiedenis op so 'n manier gekombineer dat hulle mekaar as 't ware fiksionaliseer. Die ontologiese verskille tussen figure soos Von Sternberg, Von Stroheim en Freud en daarby die fiksionele gegewens wat Ferron in die personasie van Sternheim konsentreer, vervaag sodra die leser hom (feitlik noodgedwonge) daarop instel om die geskiedenis saam met gefabriseerde gegewens as fiksie te hanteer. In sy verhaal "Soevereine reis" uit Alpengloeien. Vertellingen uit een keizerrijk en later skryf Ferron (1984: 35) dan ook: "De ware historicus is hij die ... van mening is dat de geschiedenis alleen door dichters geschreven kan worden. Historie is niets anders dan verbeelding." In 'n groot aantal onderhoude en essays laat Ferron hom insiggewend uit oor die poëtikale opvattings wat sy vrye omgang met historiese feite onderlê: Omdat ik mij heel erg bewust ben van het feit dat de historie niet bestaat, althans niet in die zin dat er één interpretatie van de geschiedenis zou zijn. Iedere generatie maakt zijn nieuwe interpretatie van de geschiedenis. En dat feit, dat verhevig en versterk ik. Als er dan geen vastliggende geschiedenis bestaat, dan behoud ik mij in mijn romans ook het recht voor om op eigen houtje alvast maar de historische werkelijkheid te "vervalsen", met de bedoeling om


2013/08/28

Andries Visagie

Page 12 of 18

duidelijker te maken wat er zich in wezen afspeelt. En dat is natuurlijk heel subjectief. Roggeman 1983: 10 Ferron eien homself dus die reg toe om die geskiedenis te wysig sodat hy sy eie interpretasie van die verlede kan weergee. Hy gee verder toe dat sy spel met anachronismes, saamgestelde karakters en verdraaiings van historiese feite waarskynlik meer oor homself en sy eietydse opvattings oor die historiografie en die literatuur meedeel as wat dit 'n beeld van 'n bepaalde historiese tydperk gee: "hoe werkt iemand van 1980 met zijn historische opvattingen van 1980 en hoe bekijkt hij de geschiedenis? Dat zijn dus geen historische romans. Dat zijn ideeënromans" (Roggeman 1983: 17). Historiese materiaal bied aan Ferron 'n basis om sy mensbeeld sigbaar te maak; dit is met hierdie doel voor oë dat hy hom dit veroorloof om die onderskeid tussen feit en fiksie te verdoesel en historiese feite te verdraai (Ferron in Blok & Wesseling 1988: 184). Foucault se teorie oor 'n geskiedenis van die hede vertoon in enkele opsigte ooreenkomste met Ferron se opvattings oor die historiografie, vergelyk Ferron se stelling dat die "geschiedschrijving ... hoe dan ook, ook het schrijven over het heden" behels (Blok & Wesseling 1988: 185). Foucault (1988: 37) wil met sy genealogie aantoon dat dít wat is, nie altyd daar was nie: die mees vanselfsprekende dinge kry hulle beslag in die samevloei van ontmoetings en toevallighede in die loop van 'n wankelrige, brose geskiedenis. In Turkenvespers kom Kaspar tot die insig dat dit 'n illusie is om te aanvaar dat 'n mens 'n besliste greep op "de dingen" van die hede kan hê (149). Die mens rig sy optrede naamlik op dít wat hy onderskei as die "krachtlijnen ... langs welke de dingen zich voltrekken" (149), maar hy struikel telkens omdat hy nie besef dat die omstandighede van die hede nie net deur dié historiese "krachtlijnen" bepaal word nie: "Naast de beschreven wetten van bloei en verval, van macht en onderwerping, van streven en ontreddering, spelen die van neuspoliep en maagcattare die evenzeer hun stempel op het doen en laten van volk en enkeling drukken" (149). Die geskiedenis is nie net 'n verhaal van grootse gebeurtenisse nie, maar is ook 'n brose proses waarin toevallighede soms 'n rigtinggewende rol kan speel. So lewer Foucault (1977: 155) 'n pleidooi vir 'n geskiedskrywing waarin die historikus sy visie instel op die dinge wat nie noodwendig deur vernaamheid of grootsheid omhul word nie, naamlik die liggaam, die senuweestelsel, voeding, spysvertering en energieë. Volgens Mertens (1977: 122) word die geskiedenis in Turkenvespers voorgestel as 'n reeks toevallighede wat alleen betekenis kan kry wanneer dit vertel word, met ander woorde in 'n verhaal ingepas word. Die struktuur in die geskiedenis word aangebring deur diegene wat dit vertel. In Ferron se roman verteenwoordig Kaspar met sy apokaliptiese interpretasie van die omringende werklikheid, die pogings van "de kleine man" om die historiese gebeurtenisse wat bo en buite hom voltrek word, te verklaar. Geskiedenis is vir Ferron immers die geskiedenis van elke afsonderlike individu (Roggeman 1983: 18). In die pluralistiese postmodernistiese wêreld is daar, soos Kaspar op 'n vroeë ouderdom besef, "meerdere werkelijkheden ... die ieder naar eigen maat gemeten dienen te worden" (39). Dit is byvoorbeeld Eynhuf se oortuiging dat elkeen die tyd beleef soos hy dit wil beleef: "Voor wie zich druk maakte om het beleg, kon een seconde een eeuwigheid duren, voor wie er zich niet aan stoorde en vertier zocht in Grinzing of Prater kon een nacht wellicht in één tel verstrijken" (151). Tog glo hy aan die bestaan van 'n "objectieve raderwerk" (151) wat daarvoor sorg dat elkeen uiteindelik 'n intersubjektiewe tydsbelewing kan ervaar. Hierdie sogenaamde objektiewe tydservaring word egter gedikteer deur die


2013/08/28

Andries Visagie

Page 13 of 18

amptenary sodat dit volgens Eynhuf die verstandigste is om tyd in terme van opeenvolgende bevorderings binne die staatsdiens te meet. Ook Eynhuf - net soos Kaspar, Kunz en mej. Kamenow - is 'n prototipe van "de kleine man" wat volgens Kunz altyd aan die kortste ent trek (186) in sy pogings om te voldoen aan die eise wat na sy eie oordeel deur die hoër magte in die samelewing gestel word. Eynhuf se blinde idealisering van die staatsdiens lei hom tot 'n destruktiewe siening van die verband tussen tyd en werklikheid. Kaspar se keuse om op sy beurt die chaotiese gebeure in Wenen binne 'n apokaliptiese model van die geskiedenis te interpreteer, volg op sy wanhoop dat hy "op een verkeerde tijd en in een verkeerde omgeving op de wereld" (173) geplaas is. Hy is byvoorbeeld onder die indruk dat "voor alle andere mensen ter wereld" (174) die Turke al in 1683 finaal verdryf is. Hy beskou sy ervaring van die geskiedenis dus juis nie as intersubjektief nie. Met hierdie dilemma voor oë gaan Kaspar op soek na 'n model van die geskiedenis waardeur die lewensloop van die individu geskakel kan word met die groter tydsgehele van die geskiedenis: "Niets bleek nog op zijn plaats te staan en nog lang niet alles was gewend aan de nieuwe ordening van zaken ... Ligt dat aan de gebeurtenissen of ligt dat aan de mensen die de gebeurtenissen moeten interpreteren? Wie over een sluitend schema beschikt waarin hij de loop der geschiedenis en de gang van de enkeling kan passen, mag het zeggen" (192). Net soos Kaspar hom in sy soeke na 'n koherente subjektiwiteit wend tot die toeëiening van die identiteite van reeds bestaande literêre of historiese figure, reik hy uit na 'n oorbekende "sluitend schema" om koherensie aan sy belewing van sy eietydse geskiedenis te gee: die apokalips met sy Bybelse konnotasies word die matrys waarbinne Kaspar die gebeurtenisse in Wenen pas. Ferron merk op dat die apokaliptiese stemming in Turkenvespers 'n dekor is vir die werklikheidsbelewing van die ek-figuur, dit wil sê Kaspar: "Op het moment dat dat decor gemist kan worden, mieter ik het weg en dan komt alleen die ik-figuur met zijn identiteit, die hij kennelijk niet heeft, in al zijn povere glorie naar voren" (Kruithof 1977: 77). Met die apokaliptiese model van die geskiedenis in Turkenvespers verwoord Ferron dus nie sy persoonlike visie op die geskiedenis nie, maar dit illustreer wel sy siening van die uiteenlopende maniere waarop die enkeling die historiese werklikheid beleef. Die voorspellings wat Jesus in die Bybel maak oor die rampspoed van die eindtyd resoneer sterk in Ferron se roman; vergelyk die volgende voorspelling uit die evangelie volgens Lukas: "Die een nasie sal teen die ander te staan kom en die een koninkryk teen die ander ... hongersnode en epidemies sal op baie plekke voorkom. Daar sal skrikwekkende dinge wees en groot tekens van die hemel af" (Lukas 21: 10, 11). Kaspar beskryf byvoorbeeld hoedat in Wenen "[e]pidemieën begonnen te woeden, waaronder de zogenaamde Turkse ziekte. De hongerende bevolking schraapte kalk en gips van de muren" (205). Soos die uur van afrekening nader, verskyn nie minder nie as vyf mane in die lug; die finale apokalips word voorspel met die verskyning van die sewende maan. Vermoedelik tydens mej. Kamenow se bevrugting het dit halfses in die môre geword en vir die duur van die krisis sou dit so bly (220). Vir Kaspar verteenwoordig mej. Kamenow se swangerskap die fokuspunt van die apokaliptiese gebeure in Wenen. Tydens sy besoek aan die Aartshertog van Mayerling ontvang Kaspar die tyding dat mej. Kamenow die kroonprins se kind verwag. Hierdie nuus roep 'n soort visioen by Kaspar op waartydens hy die saad van die kroonprins (Elisabeth Bathory) ontvang en 'n fantasmagoriese vooruitskouing kry van die laaste besoekings wat op die inwoners van Wenen wag.


2013/08/28

Andries Visagie

Page 14 of 18

Die beskrywing van die ellendes stem sterk ooreen met die apokaliptiese beelde wat in die Bybelse boek Openbaring voorkom. Kaspar stel hom in dieselfde rol as die apostel Johannes voor wat die openbaring van God op die eiland Patmos ontvang het: "Het wachten was nu nog op de engel die tussen de zee staat en het land en die mij het boekje zou geven, zeggende "neem het en eet, voor uw buik zal het bitter zijn, maar in uw mond zal het zoet zijn als honing" (226). Die woorde van die engel is 'n woordelikse aanhaling uit Openbaring 10: 9. Die hoogtepunt van die Turkse aanval op Wenen, 'n lugaanval, val saam met mej. Kamenow se bevalling. Sy kom om gedurende die aanval en Kaspar besef dat die verantwoordelikheid nou op hom rus om die kind te versorg (308, 322). Die kind verteenwoordig aanvanklik die utopiese element binne die apokaliptiese afloop van die gebeure: die geboorte van die kind uit die puin van die stad sou moontlik sin kon gee aan die doodslag en vernietiging. Die kind sou 'n hoopvolle nuwe begin kon inlei. Dit is egter net Kaspar, en in 'n mindere mate mej. Kamenow, wat soveel betekenis heg aan die ongebore, buite-egtelike kind van die kroonprins. Mej. Kamenow neem monsteragtige proporsies aan gedurende haar swangerskap en wanneer die kind uiteindelik gebore word, het hy 'n ongesonde pers kleur (314). Juis in Amerika - 'n land wat volgens Sternheim (315) nie na die verlede hunker nie, maar op die toekoms gerig is en beter as Oostenryk daarvoor geskik is om utopiese ideale te akkommodeer - word 'n einde gemaak aan die utopiese ideale wat aan die kind gekoppel is. Daar word naamlik "degeneratieverschijnselen" (330) by die kind gediagnoseer - die kind is in werklikheid 'n voortsetting van die verval wat in Wenen aan die orde was en nie die beliggaming van 'n hoopvolle nuwe begin nie. Die ontluistering van Kaspar se utopiese illusies gaan gepaard met 'n geïntensiveerde terugkeer van die identiteitsproblematiek. Kaspar word in die slotparagrawe van die roman as 'n volkome ontredderde figuur voorgestel. In Turkenvespers word die geskiedenis nie uitsluitlik op 'n speelse, postmodernistiese manier gehanteer nie. Kritici soos Goedegebuure (1977: 708) en Hoeks (1978: C1) omskryf die beeld van die geskiedenis in die roman as 'n gekonsentreerde visie op verlede, hede en toekoms. Die Wes-Europese geskiedenis van 'n paar eeue word tot 'n kort tydsbestek verdig in 'n procédé waarin differensie en diskontinuïteit grootliks genegeer word. "Alles is al geweest" (77), verklaar Kaspar in Turkenvespers; net soos sy stiefvader leef hy in "een versteend heelal" (125) waarin "wat morgen geschieden zou zich in het pleistoceen of daaromtrent ook al had voorgedaan" (27). Die land waarin hy woon is al so oud "dat ieders levensweg al door een ander werd ingesleten" (241). Die geskiedenis word klaarblyklik deur 'n eenselwige en onveranderlike teenwoordigheid gekenmerk. Hierteenoor word daar in die Derrideaanse dekonstruksie aangetoon hoedat gebeurtenisse bestaan uit veelvuldige kettings van differensiële verhoudings sodat 'n historiese gebeurtenis nie as 'n teenwoordigheid geponeer kan word waaraan 'n absolute en alles-insluitende betekenis toegeken kan word nie (vgl. Ryan 1982: 24). In 'n uiteensetting van sy visie op die geskiedenis verklaar Ferron (in Blok & Wesseling 1988: 179) egter dat daar geen wesenlike veranderings in die geskiedenis is nie; die een gebeurtenis kan maklik met 'n ander verwissel word. In verband met Turkenvespers beweer Ferron dat hy daarvan uitgegaan het dat "er echt geen historische ontwikkelingen bestaan, dat de wereld niet echt verandert" (Roggeman 1983: 17). Hierdie oortuiging het hy probeer voorstel "door de tijden door elkaar te laten lopen, waardoor het beleg van Wenen door de Turken in dezelfde periode plaatsvindt, waarin Schubert rondloopt" (Roggeman 1983: 17). Ondanks die metafisiese visie op die geskiedenis waaraan Ferron in Turkenvespers


2013/08/28

Andries Visagie

Page 15 of 18

uiting gee, akkommodeer hy ook opponerende beskouings van die geskiedenis in sy roman. By monde van Von Sayn oftewel Wittgenstein word die metafisiese siening van die werklikheid gekritiseer: gedurende een van die steeds wisselende magsoornames in Wenen verskyn Von Sayn saam met Korngold voor die volk waartydens Von Sayn 'n pleidooi lewer vir die afskaffing van alle metafisiese rompslomp sodat die volk die dinge kan aanskou soos hulle werklik is (244). Von Sayn se afkeer van die metafisika en die "[o]nbenoembare" (142) korreleer met Wittgenstein se bekende stelling in sy Tractatus logico-philosophicus dat 'n mens moet swyg oor dít waaroor daar nie gepraat kan word nie (Wittgenstein 1960: 189). Hierdie oproep van Von Sayn word uiteraard nie die motto van 'n karakter soos Kaspar nie: in sy droomwêreld reik hy telkens uit die onbenoembare en stel hy sy vertroue in metafisiese sekerhede soos byvoorbeeld in die apokalips as 'n model vir sy ervaring van die werklikheid. In Turkenvespers dramatiseer Louis Ferron die spanning wat bestaan tussen "het streven naar het absolute enerzijds en de plicht tot "ontzekering" anderzijds" wat volgens hom die wese van sy kreatiwiteit uitmaak (Ros 1980: 30). Kaspar se behoefte aan absolute sekerhede, naamlik sy soeke na 'n koherente identiteit en 'n model van die geskiedenis wat hom van meet af aan van 'n riglyn vir sy onsekere bestaan kan verseker, word gestel teenoor die onvermydelike desentrering van sy subjektiwiteit en die mislukking van sy teleologiese model van die geskiedenis. Kaspar is 'n prototipe van die mens wat in 'n postmoderne bestaan terughunker na ewige buitehistoriese waarhede, maar telkens te staan kom voor die eindelose problematiserings en "ontsekerings" van sy tyd: "Achter iedere waarheid schuilt een tegengestelde waarheid en iedere waarde is ontstaan uit haar tegendeel. De wereld is een ál te doorzichtig geschilderd decor en de spelers vallen ál te vaak uit hun rol of menen daarentegen juist dat hun rol iets met de werkelijkheid gemeen heeft" (Ferron 1978b: 222). Department of Afrikaans University of Zululand Private Bag X1001 Kwadlangezwa 3886 Bibliografie Anonieme resensent. Bespreking van Trados -- die swerwer-Boesman. In Grové, A.P. (red.) Resensierubriek. Die Huisgenoot. 4 Nov. 1971. Baxter, John. 1991 (1984). Lemma: Josef von Sternberg. In: Nicholas Thomas (ed.). International dictionary of films and filmmakers: 2. Directors. Chicago & London: St James, 872-875. Blok, Aad & Lies Wesseling. 1988. De geschiedenis bestaat niet: interview met Louis Ferron. In: Aad Blok, Gerard Steen & Lies Wesseling (reds). De historische roman. Utrecht: Stichting Grafiet, 176-188. De Winter, Leon. 1980. De mythe bij Louis Ferron. Bzzlletin 9 (80): 35-37. Diepstraten, Johan. 1980. Johan Diepstraten in gesprek met Louis Ferron over de autobiografie. Bzzlletin 9 (80), 3-17.


2013/08/28

Andries Visagie

Page 16 of 18

Ferron, Louis. 1977. Turkenvespers. Amsterdam: De Bezige Bij. Ferron, Louis. 1978a. Louis Ferron: een niet geëngageerd auteur. De Nieuwe, 24 Maart. Ferron, Louis. 1978b. De hemelvaart van Wammes Waggel. Amsterdam: De Bezige Bij. Ferron, Louis. 1984. Alpengloeien. Vertellingen uit een keizerrijk en later. Amsterdam: De Bezige Bij. Foucault, Michel. 1970 (1966). The order of things. An archaeology of the human sciences. London: Tavistock. Foucault, Michel. 1977. Language, counter-memory, practice. Selected essays and interviews. Oxford: Basil Blackwell. Foucault, Michel. 1978 (1976). The history of sexuality. Volume 1: An introduction. New York: Pantheon. Foucault, Michel. 1986. The care of the self. The history of sexuality volume 3. London: Penguin. Foucault, Michel. 1988. Politics, philosophy, culture. Interviews and other writings 1977-1984. New York & London: Routledge. Giroux, Henry A. 1991. Introduction. Modernism, postmodernism, and feminism: rethinking the boundaries of educational discourse. In: Henry A. Giroux (ed.). Postmodernism, feminism and cultural politics. Redrawing educational boundaries. Albany: State University of New York, 1-59. Goedegebuure, Jaap. 1977. De ontregelde illusionist. Tirade 21, Desember: 704708. Grimmelshausen, Hans Jacob Christoffel von. s.a. Abenteuerlicher Simplicius Simplicissimus. München: Wilhelm Goldmann. Handke, Peter. 1979. Stücke I. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Hoeks, Henk. Ferron zet decors achter decors: de geschiedenis wordt theater. De volkskrant, 11 Februarie. Hutcheon, Linda. 1988. A poetics of postmodernism. History, theory, fiction. New York & London: Routledge. Ibsch, Elrud. 1989. Postmoderne (on)mogelijkheden in de Nederlandse literatuur. In: W.F.G. Breekveldt, J.D.F. van Halsema, E. Ibsch & L. Strengholt (reds). De achtervolging voortgezet. Opstellen over moderne letterkunde aangeboden aan Margaretha H. Schenkeveld. Amsterdam: Bert Bakker, 346-373. Koszarski, Richard. 1983. The man you loved to hate. Erich von Stroheim and Hollywood. Oxford: Oxford University Press.


2013/08/28

Andries Visagie

Page 17 of 18

Kruithof, Jacques. 1977. Louis Ferron: "Ik ben een monumentenbouwer". Vrij Nederland, 22 Oktober. Lane-Poole, Stanley. s.a. Turkey. London: T. Fisher Unwin. Leonhardt, Ulrike. 1987. Prinz von Baden genannt Kaspar Hauser. Eine Biographie. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt. Matthijsse, André. 1979. Louis Ferron: de droom ten einde gedroomd. Bzzlletin 8 (71): 83-87. Mertens, Anthony. 1977. Cirkelen om het zwarte gat van het waar gebeurde. De groene Amsterdammer, 21 Desember: 122. Mertens, Anthony. 1981. Louis Ferron. In: Ad Zuiderent, Hugo Brems & Tom van Deel (reds). Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige literatuur na 1945. Brussel: Samson; Groningen: Wolters-Noordhoff, 1-9. Mertens, Anthony. 1983. Kleine man, wat nu? De Vlaamse gids 67 (1), 47-55. Mertens, Anthony. 1988. Postmodern elements in postwar Dutch fiction. In: Theo D'haen, & Hans Bertens (eds). Postmodern fiction in Europe and the Americas. Amsterdam: Rodopi; Antwerpen: Restant, 143-160. Musschoot, Anne Marie. 1983. Louis Ferron: gefascineerd door het kwade. De Vlaamse gids 67 (1): 27-34. Nothnagel, Klaus. 1984. Werner Herzog - Regisseur. In: Hans-Michael Bock (red.). CineGraph. Lexikon zum deutschsprachigen Film. München: text + kritik, B1 E11. Roggeman, Willem M. 1983. Gesprek met Louis Ferron. De Vlaamse gids 67 (1): 7-21. Ros, Martin. 1980. Op zoek naar het uurwerk van Koningsbergen. Bzzlletin 9 (80), 27-33. Ryan, Michael. 1982. Marxism and deconstruction. A critical articulation. Baltimore & London: Johns Hopkins University Press. Tapié, Victor-L. 1971. The rise and fall of the Habsburg monarchy. London: Pall Mall. Van Benthem Jutting, Ada. 1977. "Het is totale oorlog, een boek schrijven". Het parool, 19 November. Wesseling, Lies. 1987. Louis Ferron en de historische roman. Forum der letteren 28 (1): 24-34. Wesseling, Elisabeth. 1990. Writing history as a prophet: postmodernist innovations of the historical novel. Doktorale proefskrif. Utrecht: Rijksuniversiteit te Utrecht.


2013/08/28

Andries Visagie

Page 18 of 18

Wesseling, Lies. 1991. Louis Ferron: Teutoon uit Haarlem. De Vlaamse gids 75 (2): 2-8. Wijgh, Hanneke. 1977. "Ik heb helaas niets gunstigs mede te delen over de mens". Trouw/Kwartet, 2 Desember. Wittgenstein, Ludwig. 1960 (1922). Tractatus logico-philosophicus. London: Routledge & Kegan Paul. Zuiderent, Ad. 1989. Een dartele geest. Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol. Amsterdam: Em. Querido. (1) Geldelike bystand deur die Sentrum vir Wetenskapontwikkeling en die Stichting Studiefonds voor Zuid-Afrikaanse Studenten vir dié navorsing word hiermee erken. Menings uitgespreek en gevolgtrekkings waartoe geraak is, is dié van die outeur en moet nie noodwendig aan die bogenoemde twee instansies toegeskryf word nie.



Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 1 of 12


De toekomst van het Nederlands - Kees Groeneboer -

Abstract The future of the Dutch language has been the subject of anxious discussion for some time. In this article it is argued that this anxiety is groundless. The Dutch language has a firm footing in all terrains of life within the Dutch linguistic community. A more active politics of language has, moreover, recently emerged under the banner of the Dutch Taalunie.

Dikwijls heb ik mij afgevraagd, of het voor een klein volk wel een voordeel is een eigen taal te bezitten. Een taal, die een zeer beperkt gebied heeft, wordt natuurlijk weinig door vreemden beoefend. En een even natuurlijk gevolg is, dat het volk, hetwelk zich van zulk een taal bedient, eenigszins buiten den grooten stroom der beschaving geraakt; dat het weinig gekend en vaak verkeerd beoordeeld en miskend wordt; dat het zijn stem niet kan doen hooren. Zo schrijft de bekende Leidse hoogleraar Indische landen volkenkunde P.J. Veth in zijn in 1883 gehouden voordracht Het gebied der Nederlandsche taal. Maar tegenover de genoemde nadelen ziet Veth ook een voordeel: "Een volk, dat een eigen taal heeft, ontwikkelt zich meer zelfstandig, sluit zich nauwer aaneen, heeft meer een eigen karakter". Daarom heeft een volk ook plichten jegens zijn taal te vervullen: Het moet trachten die zoo rijk, zoo buigzaam, zoo welluidend, zoo beschaafd mogelijk te maken, haar eer en aanzien in het oog van vreemden te verhoogen; het moet haar gebied zoover mogelijk uitbreiden, niet door haar aan anderen op te dringen, maar door haar te handhaven bij de zonen van eigen stam, waar dezen zich ook mogen verspreiden en aan welk gevaar van overheersching door vreemden invloed zij ook zijn blootgesteld. Wie zijn eigen taal veracht, verwaarloost, of ook maar vergeet en veronachtzaamt, pleegt verraad jegens zijn vaderland. [...] Onder geen ander volk is de kennis van vreemde talen zoo algemeen, en neemt ze een ruimere plaats in bij de opvoeding der jeugd. [...] Geen ander volk [...] neemt zoozeer den schijn aan alsof het zijn eigen taal minacht en slechts voor een ruwen onbeschaafden tongval houdt, die de beoefening door vreemdelingen niet waardig is. [...] Winstbejag drijft er toe, den vreemdeling zooveel mogelijk in alles [...] te believen: men wil geen kennis van onze taal van hem vergen en komt hem tegemoet in de zijne. Veth 1883: 142, 144-5, 147, 149 Dat Nederlanders snel geneigd zijn hun eigen taal in te ruilen voor een andere, werd overigens ook al enkele eeuwen eerder gemeld. Zo beklaagde bijvoorbeeld in 1674 Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië J. Maetsuyker zich over de situatie te Batavia, waar de opmars van het "verbasterde" Portugees het Nederlands

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Kees Groeneboer.mht

2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 2 of 12

volledig dreigde te verdringen: Het voortsetten van de Nederlantse tale [...], hebben wy doorgaens behertigt, als wetende, hoeveel de vastigheyt van den staat daaraan gelegen zy, dogh tot nogh toe, soo het schynt, alles te vergeefs, alsoo de Portugese tale daartegen aangroeyt ende genougsaam de overhandt behout, meest door een dwaasheyt van onse eijgen Nederlanders, die het voor soo groote eere houden een vremde taal te connen spreken, hoe vuyl en corrupt die oock zy, dat geen interest van staat nogh eere van onse natie daartegen in consideratie connen comen. Citaat in Groeneboer 1993: 47 Maar ook nu nog wordt er vaak geconstateerd dat de eigen taal nauwelijks deel uitmaakt van het Nederlandse nationale bewustzijn, dat er bij veel Nederlanders een gebrek bestaat aan wat wel genoemd is taaltrouw, de gehechtheid aan de eigen taal (Uhlenbeck 1993: 30, De Vries 1993: 3); bij de Vlamingen is dit overigens geheel anders. Nederlanders echter gaan er maar al te graag toe over in buitenlandse contacten het Nederlands te verwisselen voor Engels of voor een andere door hen geleerde taal, hoe onvoldoende men deze taal ook beheerst. In de discussies met betrekking tot de eenwording van Europa maken veel mensen zich zorgen over de toekomst van het Nederlands als cultuurtaal. Men is vaak bang voor een verdere opmars van de belangrijke Europese voertalen, het Engels maar ook het Frans en Duits. De vraag is natuurlijk of het Nederlands hierdoor bedreigd wordt. (1) Ik denk dat dit in het geheel niet zo is. Het Nederlands is immers springlevend en kerngezond. Binnen het wereldtalenstelsel (van rond 6.000 talen) behoort het Nederlands tot de grotere talen in de wereld en komt het alleen al naar het aantal sprekers van 21 miljoen (in Europa) op de vijfendertigste plaats van de wereldranglijst. Kijkt men bovendien naar andere factoren - zoals het opleidingsniveau van de sprekers, de oplage van kranten en boekuitgaven, de zendtijd van Nederlandstalige radio en televisie en de luister- en kijkdichtheid -, dan komt het Nederlands zelfs op de twaalfde plaats in de wereld (Salverda 1992: 119, De Swaan 1990: 433). Toch heeft het Nederlands als lingua franca nauwelijks betekenis, terwijl juist het gebruik van andere Europese talen als lingua franca Frans, Duits, maar vooral Engels - alleen maar toeneemt. Het is dan ook wel mogelijk dat er in Nederland op den duur een situatie zal ontstaan waarbij het Nederlands vooral wordt gebruikt voor alledaags gebruik en als taal van het binnenlands bestuur en van het onderwijs, terwijl het Engels meer zal worden gebruikt als internationale bestuurlijke en wetenschappelijke taal, voor zakelijke en technische verslaggeving, internationale handel en verkeer, voor toerisme en amusement. Een echte bedreiging voor het Nederlands hoeft dit echter niet te betekenen, want daarvoor is het als landstaal te stevig gevestigd. Het Nederlands behoort dan ook niet tot de groep bedreigde talen in de wereld. Geruststellend is immers dat het Nederlands nog op grote schaal als moedertaal wordt aangeleerd. Bovendien is het als officiële taal van Nederland en Vlaanderen de algemene bestuurstaal en onderwijsvoertaal, de voertaal van de media, en is het een taal met een omvangrijke bloeiende letterkunde. Deze factoren maken dat het Nederlands behoort tot de groep relatief "veilige" talen in de wereld. Wel wordt de positie van het Nederlands enigszins verzwakt door het toenemend gebruik van het Engels in de wetenschappelijke wereld en in het internationale bedrijfsleven, het toenemend ontlenen van Engelse woorden en uitdrukkingen, het toenemend in aanraking


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 3 of 12

komen met vreemde talen via televisie en vakantie, het toenemend gebruik ook van andere talen dan het Nederlands, zoals Marokkaans en Turks. Maar er is toch alle reden om het volste vertrouwen in de toekomst van het Nederlands te hebben: het Nederlands is immers voor de meeste Nederlanders en Vlamingen én moedertaal én thuistaal én cultuurtaal; het is de taal van het gehele openbare leven. Een toenemende tweetaligheid - noodzakelijk voor economie, wetenschap en de Europese politieke ontwikkeling - vormt dan ook nauwelijks een bedreiging voor het Nederlands. In Nederland wordt zelfs vaak juist gepleit voor meer aandacht voor het onderwijs van de moderne talen, vooral van het Engels. Verbreiding van het Engels en van andere vreemde talen kan immers ook helpen de Nederlandse culturele productie buiten de grenzen uit te dragen. Maar in het algemeen voelen de Nederlanders toch niet zo veel voor een verregaand tweetalige Engels/Nederlandse samenleving, laat staan voor het accepteren van het Engels als officiële taal naast het Nederlands. Voorstellen in die richting roepen gemakkelijk emotionele reacties op. Minder verstrekkende voorstellen doen dat overigens ook, zoals bijvoorbeeld enkele jaren geleden te zien was in de opgewonden discussies naar aanleiding van enkele onhandige uitspraken van de Nederlandse minister van onderwijs over het gedeeltelijk invoeren van het Engels als voertaal op de universiteiten. Deze kwestie heeft inmiddels geresulteerd in het besluit van de Tweede Kamer om het Nederlands als voertaal te beschermen in alle vormen van onderwijs en om allochtonen te verplichten Nederlands te leren. Het verstrekkendste voorstel wat dit betreft werd in 1991 gedaan door de hoogleraar Cultuurwetenschappen Hans van den Bergh, die zich uitsprak voor het invoeren in Europa van één lingua franca, het Engels. Het Engels als gemeenschappelijke bestuurstaal zou dan de rol moeten vervullen van het Latijn in de middeleeuwen of van het Frans in de achttiende en negentiende eeuw, en het zou tevens als gemeenschappelijk taal moeten fungeren van de wetenschap, handel en industrie. Van den Bergh gaat er van uit dat het Nederlands op den duur de functie van cultuurtaal zal kwijtraken, waarna het nog slechts als streektaal zal voortbestaan of tenslotte slechts als een "dode" taal, alleen nog voortbestaand in geschrifte (Van den Bergh 1991). We zien hier een zelfde emotioneel pessimisme als dat van schrijvers als Rudy Kousbroek en Harry Mulisch die uiterst somber voorspellen dat in twee of drie generaties het Nederlands wel helemaal niet meer zal bestaan, of hoogstens nog als een soort dialect (Kousbroek 1994, Mulisch 1995: 122). Ook de in 1994 benoemde hoogleraar toegepaste taalwetenschap aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, Kees de Bot, meent dat het Nederlands door een verdergaand functieverlies in het officiële verkeer, steeds meer de status van dialect zal krijgen, terwijl de economische waarde van vooral het Engels alleen maar zal toenemen (De Bot 1994). Verstrekkende voorstellen als bijvoorbeeld dat van Hans van den Bergh zijn overigens niet nieuw. Duidelijk blijkt dit bijvoorbeeld in de discussies die een halve eeuw geleden in Londen zijn gehouden, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog op Nederlands initiatief een taalpolitiek plan werd ontworpen voor een na-oorlogse wereldhulptaal. (2) In mei 1942 had namelijk een door de Nederlandse regering in ballingschap te Londen ingestelde commissie de wenselijkheid naar voren gebracht van "invoering van een verplicht gestelde tweede taal voor ieder burger van alle beschaafde landen". Door invoering van één algemene wereldtaal zou immers het internationale verkeer worden vergemakkelijkt, vrijere gedachtenwisseling zou mogelijk zijn, en hierdoor zou - in tijden van oorlog geen onbelangrijk argument -


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 4 of 12

een beter onderling begrip der volkeren worden bevorderd. Het was overigens geenszins de bedoeling dat deze wereldtaal de andere talen en dialecten zou gaan vervangen, maar elk land zou in het onderwijs deze wereldtaal als verplicht leervak moeten invoeren. Over de vraag welke taal dan wel als zodanig dienst zou moeten doen, was de Nederlandse commissie het overigens al gauw eens geweest: het Engels was immers reeds dé meest verbreide taal in de wereld. Welk een heerlijk perspectief als straks de radio-uitzendingen, films, boeken en tijdschriften van de gehele wereld - alle in het Engels - ook in de gehele wereld begrepen zouden worden. Ter verwezenlijking van de plannen werd vervolgens contact gezocht met de andere tijdelijk in Londen verblijvende regeringen. Alle aangeschreven ministers van onderwijs - van België, het Frans Nationaal Comité, Griekenland, Joegoslavië, Noorwegen, Polen en Tsjechoslovakije - reageerden positief, en begin november 1942 kon de internationale Commission for the Discussion on an Auxiliary World Language officieel worden geïnstalleerd door de Nederlandse minister van onderwijs G. Bolkestein (1939-'45). In zijn welkomsttoespraak - uiteraard in het Engels - sprak minister Bolkestein er zijn spijt over uit dat de keuze voor het Engels als wereldtaal, ten koste zou moeten gaan van die andere door een ieder zo geliefde taal, namelijk van het Frans: I understand that the conditions for the realization of English as a world language are not the same in the different countries you represent, especially when a country like Belgium for instance, has already two languages. Neither do I forget, that in the case you would favour accepting English as a world language, you would do so with some regret, when you think of another foreign language, dear to you as it is to me. I mean "la belle langue française". But we have to accept the actual situation: English is a language already spoken by more millions of people than any other language. If we accept the idea of a world language, here lies the best choice. (3) Over het feit dat de keuze voor het Engels ook verregaande consequenties zou hebben voor de andere landstalen - voor het Nederlands bijvoorbeeld - werd met geen woord gerept. Medio 1943 presenteerde de commissie haar conclusies aan de acht betrokken regeringen, terwijl inmiddels ook Engeland en Amerika zich geïnteresseerd hadden getoond. De wenselijkheid om in de na-oorlogse wereldorde over een wereldhulptaal te kunnen beschikken, werd unaniem onderschreven. Hierdoor zouden immers de taalkundige voorwaarden geleverd worden voor hechtere internationale samenwerking, beter onderling begrip der volkeren, en aldus voor een vreedzamere wereld. Dat het Engels de beoogde wereldtaal zou moeten worden, bleek voor de internationale commissie overigens niet een uitgemaakte zaak. Uitgebreid liet men de verschillende alternatieven de revue passeren. Een kunstmatige taal als het esperanto werd zonder meer verworpen, als "dode" taal zonder moedertaalsprekers en zonder wordingsgeschiedenis, traditie of literatuur. Maar welke van de grote "levende" talen - Duits, Engels, Frans, Italiaans, Russisch of Spaans - kon dan wel in aanmerking komen? Duits en Italiaans zouden na de oorlog uiteraard nooit meer een kans mogen krijgen als internationale voertaal. Spaans was buiten het eigen taalgebied nauwelijks bruikbaar en Russisch een veel te moeilijke taal om buiten Oost-Europa dienst te kunnen doen als wereldtaal. De "kleinere" levende talen kwamen uiteraard in deze discussie - tekenend genoeg - in het geheel niet ter sprake. Dit gold overigens ook voor de twee grootste wereldtalen, het Chinees en


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 5 of 12

het Hindi, die, tekenend voor het Eurocentrische perspectief van de commissie, geheel buiten de discussie bleven. Aldus kwamen alleen Engels en Frans in aanmerking om de internationale hulptaal te worden. Een duidelijke keus hiertussen werd door de internationale commissie echter niet gemaakt, hoewel algemeen wél de verwachting was dat in de toekomst het Engels de dominante internationale voertaal zou worden. Voorgesteld werd daarom vooralsnog beide talen te accepteren als internationale voertalen, maar tegelijkertijd overal ter wereld via het onderwijs in de eerste plaats het Engels te propageren. Van alle mooie plannen kwam niet veel terecht. Van een internationale poging om het Engels - en eventueel ook het Frans - de wereldhulptaal te maken, werd na de oorlog niets meer vernomen. Gevoed door de patriotische sfeer van na-oorlogs Nederland, werd in Nederland in elk geval eerder gedacht aan versterking van de positie van het Nederlands dan aan die van het wereld-Engels. Illustratief hiervoor is bijvoorbeeld een protest in november 1945 van de Leidse jurist R.P. Cleveringa, tegen het openbare gebruik van allerlei Engelse woorden, opschriften en uitdrukkingen. Hij riep de regering op een einde te maken aan deze "Engelsche ziekte": Men wekt den indruk, dat kennis van het Nederlandsch niets waard is, [...] dat het Nederlandsch slechts goed is voor de stal en de keuken. [W]elk een verzuim de wereld te laten zien, dat wij een eigen taal hebben. (4) Nog dezelfde maand werd deze kwestie in de Ministerraad besproken. Na de oorlog vond in elk geval een duidelijke opleving plaats van de aandacht voor de eigen Nederlandse taal. Zo werden nu ook in Nederlands-Indië voor het eerst in de geschiedenis plannen ontwikkeld om het Nederlands als vreemde taal in te voeren in alle vormen van lager onderwijs en het tot lingua franca te maken van Indonesië naast het Maleis. Vanwege de politieke gebeurtenissen rond de Indonesische onafhankelijkheid is hier uiteraard niets meer van terechtgekomen. Begin jaren vijftig zou men tenslotte nog besluiten tot het invoeren van het Nederlands als onderwijsvoertaal op de scholen in Nieuw-Guinea. Een wereldtaal is het Nederlands hier echter niet mee geworden. De dominante wereldvoertaal is inderdaad het Engels geworden, overigens niet als gevolg van het wereldhulptaalplan van de Nederlandse regering te Londen, al had deze wel een vooruitziende blik gehad. Het is opvallend dat als Nederlanders zich bezighouden met taalpolitiek, zij hun eigen taal nauwelijks verdedigen en zich liever opwerpen als verdedigers van een andere taal. Zelfs worden er voorstellen gedaan die doen denken aan een langzame "euthanasie" van de Nederlandse taal ten gunste van het Engels. Wat betreft de taaltrouw is er overigens een opvallend verschil tussen Nederlanders en Vlamingen. Al spreken zij dezelfde taal, het is ondenkbaar dat Vlamingen hun eigen taal, waarvoor zij zo'n lange en moeizame strijd tegenover het Frans hebben moeten leveren, uit eigen beweging zouden opgeven voor een andere. Het was dan ook een Vlaming, de directeur van de Stichting Ons Erfdeel Jozef Deleu, die in 1991 het moedige maar utopische voorstel deed het Nederlands te maken tot algemene werktaal van de Europese gemeenschap. In het uitzichtloze taalgevecht tussen de grote Europese talen zou volgens hem het Nederlands best een kans maken als functionele omgangstaal van de Europese Gemeenschap. Het is immers de taal van twee kleine democratieën zonder enige traditie van cultuurimperialisme (Deleu 1991).


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 6 of 12

Meer recent waren het ook weer vooral Vlaamse geluiden die er voor zorgden dat de status van het Nederlands als één van de officiële talen van de Europese Unie is gegarandeerd. In november 1993 had België eerst het Nederlands als één van de officiële talen van het Eurokorps, het multinationale leger dat de kern van de Europese defensie moet gaan vormen, veilig gesteld. Een maand later eiste België dat ook het Nederlands als werktaal van het Europese Merkenbureau zou worden geaccepteerd - voorgesteld waren vijf werktalen: Engels, Frans, Duits, Spaans en Italiaans. Bijgevallen door Nederland - maar wel pas toen men zich bewust werd dat een vijftalenregime nadelig zou kunnen zijn voor het Nederlandse bedrijfsleven en voor hoge vertaalkosten zou zorgen - werd uiteindelijk alsnog besloten dat binnen de Europese Unie alle talen "gelijkwaardig" zouden worden behandeld; er werd althans een compromis gesloten: iedereen zou in de eigen taal een aanvraag voor merkenbescherming mogen indienen, maar als men tegen een afwijzing zou willen procederen zou men hiervoor toch één van de vijf grote talen moeten kiezen. Sommige talen zijn in de praktijk kennelijk toch gelijker dan andere talen. Om het probleem voor Europa kort te schetsen volgen hier enkele gegevens. Er zijn nu vijftien landen met elf talen in de Europese Unie verenigd: vijf grote talen, in volgorde van het aantal moedertaalsprekers: Duits (80 miljoen), Engels (60), Frans (55), Italiaans (32) en Spaans (28); en zes kleinere: Nederlands (21 miljoen), Portugees (11), Grieks (10.5), Zweeds (8), Deens (5.2) en Fins (5) - in Ierland, Oostenrijk, Luxemburg en België spreekt men een of meer talen van een buurland. Binnen afzienbare tijd komen er waarschijnlijk nog minstens drie landen bij (Polen, Tjechië, Hongarije en misschien ook Estonië en Slovenië) met nog eens minimaal drie talen. Tijdens een zitting van het Europees Parlement zijn nu al 11x10=110 verschillende vertolkingen noodzakelijk, binnenkort worden dat er 14x13=182 of misschien nog meer. Misschien zullen bovendien ook nog eens een dozijn streektalen in Europa gelijkberechtiging gaan opeisen, zoals het Catalaans, een taal met meer moedertaalsprekers dan het Deens. Deze ontwikkeling zou wel eens kunnen leiden tot een Babylonische spraakverwarring. Voor elke taal zijn er drietot vierhonderd tolken en vertalers in dienst van de Europese instellingen; in 1995 in totaal 3 256. Nu al liggen de kosten van de Europese vertaaldiensten op ruim twee miljard gulden per jaar, bijna anderhalf procent van het totale budget van de Europese Unie. En het is maar gelukkig dat intern in ambtelijke gesprekken en stukken het allang een gewoonte is om Engels of Frans te gebruiken, hoewel de laatste jaren ook steeds meer op Duits wordt aangedrongen. (5) Er is natuurlijk veel te zeggen voor één algemene verkeerstaal in Europa en het ligt voor de hand om hiervoor het Engels te kiezen. Weliswaar zijn er in Europa meer moedertaalsprekers van het Duits dan van het Engels, maar door het talenonderwijs zijn er inmiddels ruim 200 miljoen Engelssprekenden in Europa tegen 100 miljoen Duitssprekenden. Ook buiten Europa is het Engels trouwens de taal die op Chinees en Hindi na het meest wordt gesproken. Bovendien zou het Engels als Europese voertaal een goed tegenwicht kunnen vormen tegen de groeiende politieke en economische hegemonie van Duitsland in Europa. Het Europese dilemma is in 1994 op treffende manier verwoord door de Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie, Greetje van den Bergh: Wellicht zou Europa voor zijn interne werking [...] het beste af zijn met één (werk)taal [...] de taal die het meest als vreemde taal wordt gekend in Europa. Engels dus. Het zou goedkoper zijn. Het zou gemakkelijker zijn. Het zou de Engelsen geen onverteerbaar overwicht bezorgen, want daarvoor zijn zij in Europa met te weinig mensen, te


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 7 of 12

weinig geld, te weinig Europees vuur. [340] van de [400] miljoen Europeanen zouden met elkaar communiceren in een taal die niet hun eerste taal is, en daarmee in een gelijkwaardige positie verkeren. Maar het zal niet gebeuren. De Fransen, die zelfs boetes wilden stellen op het gebruik van het Engels in hun land, zullen onder geen beding akkoord gaan met het verdwijnen van hun taal uit de instellingen van de Europese Unie. Twee talen dus. Maar dat zal niet gebeuren. De Duitsers, die [...] getalsmatig verreweg het grootst zijn, en ook het meest betalen, zullen er dan beslist bij willen zijn. Drie talen dus. Maar dat zal niet gebeuren. Spanje en Italië willen koste wat kost niet bij de groep der kleinen behoren. Frankrijk steunt hen daarin, om het Zuideuropese karakter van de Europese Unie te versterken. Vijf talen dus. En dat is voor de resterende taalgebieden niet acceptabel. Want in zo'n verdeling ontstaat dan echt een tweederangscircuit. Drie werktalen had men wellicht [...] nog acceptabel gevonden. Vijf niet. En voor de meeste Europeanen geldt [...]: Alles of Engels. Eén taal, of anders allemaal. Van den Bergh 1994b En dit lijkt inderdaad de enige optie. Zolang andere taalgroepen blijven vasthouden aan hun rechten is het niet in het belang van de Nederlandstaligen om mee te werken aan de verdwijning van het Nederlands uit het Europees verkeer. Eén ding is inmiddels wel zeker: welke keuze er in Europa ook zal worden gemaakt, de toekomst van het Nederlands is inmiddels wel verzekerd, én met het oprichten van de Nederlandse Taalunie - de in 1980 opgerichte intergouvernementele Vlaams-Nederlandse organisatie die de belangen van het Nederlands behartigt -, én met het wettelijk vastleggen van het Nederlands als de taal van het bestuurlijk verkeer in Nederland, een voorstel waar de Tweede Kamer nog maar enkele jaren geleden - op 27 september 1994 - mee accoord is gegaan. Als landstaal en als Nederlandse en Vlaamse cultuurtaal zal het Nederlands niet worden aangetast. Een aggressieve Nederlandse taalpolitiek is dan ook niet nodig, maar wellicht wel wat meer aandacht voor de eigen taal en wat meer taaltrouw. Vlaanderen kan wat dit betreft veel Nederlanders tot voorbeeld dienen. Het Nederlands dat wij spreken en verstaan maakt immers deel uit van onze identiteit, het is de taal waar wij in wonen. Het Nederlands komt met 21 miljoen sprekers op de zesde en middelste plaats binnen de Europese Unie. Buiten Europa zijn er nog eens ruim een miljoen Nederlandssprekenden te vinden, emigranten en inwoners van de voormalige koloniën, en nog eens bijna zes miljoen Afrikaanssprekenden die sinds enkele jaren weer kunnen worden meegeteld. Het Nederlands behoort hiermee echter niet tot de grote supranationale wereldtalen (De Swaan 1993: 220-1). Nederland heeft dan ook nooit gestreefd naar een actieve verbreiding van de Nederlandse taal, laat staan van een agressieve "Néerlandophonie". Toch is men er de laatste jaren wel degelijk meer dan in het verleden op uit de kennis en het verantwoord gebruik van het Nederlands te bevorderen, evenals het bevorderen van de studie van de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland, een taalpolitiek die met name door de Nederlandse Taalunie wordt vormgegeven. De redenen voor deze welbewustere taal- en cultuurpolitiek worden door Greetje van den Bergh als volgt weergegeven: Een taal die gekend wordt, betekent ook dat buitenlanders kennis kunnen nemen van de pers, de literatuur, de wetenschappelijke


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 8 of 12

publikaties, de maatschappelijke discussies uit dat taalgebied. Omgekeerd: een taal die niet gekend wordt, valt in deze opzichten buiten de internationale boot. [...] Daarom daalt je invloed op het mede vormgeven van de internationale werkelijkheid naarmate je taal minder meedoet. Nederlanders zijn gewend daarover wat beschroomd te doen. Dat is een merkwaardige onderschatting van de culturele en intellectuele invloed die een op wereldschaal klein, maar hoog ontwikkeld taalgebied kan hebben. Aan die schroom lijden wij niet als het gaat om onze plaats in de wereldeconomie, daar geldt het als een vanzelfsprekende deugd om te proberen anderen voor te zijn. Van den Bergh 1994a Voor anderstaligen vormt het Nederlands dé sleutel tot de Nederlandse en Vlaamse cultuur. Het beleid van de Nederlandse Taalunie is er dan ook op gericht om overal waar in de wereld Nederlandse taal en cultuur wordt gedoceerd dit te ondersteunen, en dit is in 42 landen in de wereld aan totaal 250 universiteiten het geval. Prioriteit daarbij hebben de buurlanden in Europa, maar ook de landen waarmee Nederland een stuk taalgeschiedenis deelt en waar het Nederlands nog als "levende taal" of als "bronnentaal" een belangrijke rol speelt in het maatschappelijk leven. Dit geldt: Suriname, waar het Nederlands ook na de onafhankelijkheid van 1975 dé officiële taal van bestuur en onderwijs is gebleven. (6) De Nederlandse Antillen en Aruba waar het Nederlands tot op heden ook nog de officiële taal is van bestuur en onderwijs, hoewel het Papiamento een steeds grotere rol is gaan spelen in het openbare leven - althans op Curaçao, Aruba en Bonaire, want op St. Eustatius, Saba en St. Maarten is een soort Caraïbisch Engels de dagelijkse omgangstaal. (7) Indonesië, waar het Nederlands sedert de onafhankelijkheid geen "levende" taal meer is in eigenlijke zin, al is met de afschaffing ervan als bestuurstaal en als onderwijstaal het Nederlands uiteraard niet meteen uit de archipel verdwenen. Ook nu nog spreken de indertijd met het Nederlands opgeleide en opgegroeide Indonesiërs, voor wie het vaak een "tweede moedertaal" was geworden, in informele sfeer onderling nog graag Nederlands. Bovendien volgen er natuurlijk jaarlijks nog steeds enkele duizenden Indonesiërs Nederlandse cursussen, overal in de Archipel. Maar hierdoor neemt het gebruik van het Nederlands als omgangstaal natuurlijk niet meer toe. Men kan dan ook zeggen dat het Nederlands in Indonesië nu vooral de rol speelt van bronnentaal. (8) Allereerst is het de taal die nodig is voor studie op velerlei terrein, voor bronnenonderzoek in bibliotheken en archieven, het is de toegang tot de kennis die in het Nederlands ligt opgeslagen over het Indonesische verleden. Maar daarnaast heeft het Nederlands natuurlijk ook nog een geheel andere functie: het vormt immers ook dé toegangstaal tot de Nederlandse en Vlaamse cultuur, tot de kennis van het moderne Nederland en Vlaanderen. Juist vanwege het verleden kan het Nederlands voor Indonesië dé aangewezen contacttaal zijn met Nederland en Vlaanderen en daarmee de poort vormen naar Europa. (9) En sedert enkele jaren ondersteunt de Nederlandse Taalunie ook het Nederlands in Zuid-Afrika, waar het Afrikaans als dochtertaal van het Nederlands de moedertaal is van ruim zes miljoen mensen (van wie 3.5 miljoen blanken), 16% van de bevolking. Naast het Engels, dat maar voor 9% van de bevolking de moedertaal is, zal het Afrikaans nog tot ver in de toekomst een belangrijke positie blijven


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 9 of 12

innemen, hoewel sinds 1994 negen Afrikaanse talen dezelfde rechten hebben gekregen als het Afrikaans en Engels en er dus nu om politieke redenen elf verschillende officiële talen zijn. Hiermee lijkt in Zuid-Afrika eenzelfde Toren van Babel te zijn gebouwd als in de Europese Unie, met een toenemende bureaucratie van vertaaldiensten en met de nodige kosten. Evenals in Europa is ook hier de tendens dat het Engels steeds meer de functie van lingua franca vervult in het bestuur en het bedrijfsleven, ten koste van het Afrikaans en van de andere Afrikatalen. Het Afrikaans heeft tegen zich dat het geen internationale taal is en dat het zwaar gebukt gaat onder zijn verleden als taal van de apartheid. Maar het is de vraag of het Afrikaans hierdoor wezenlijk bedreigd wordt, gezien de relatief sterke positie die het in de samenleving inneemt. Met zes miljoen moedertaalsprekers is het de derde taal in het land, na Zoeloe (22%) en Xhosa (18%). (10)0 Het Engels komt met 9% pas op de zesde plaats, net na Tswana en Noord-Sotho. Kijkt men echter naar factoren als het opleidingsniveau van de sprekers, het aantal van circa tien miljoen tweedetaalsprekers van het Afrikaans (Webb 1997: 230), de toenemende oplage en verspreiding van kranten en boekuitgaven, de Afrikaanstalige radio-uitzendingen en - in weliswaar steeds mindere mate - ook televisieuitzendingen, met de bijbehorende luister- en kijkdichtheid, dan komt het Afrikaans nog altijd op de eerste plaats. Het is demografisch wijd verspreid en is het bezit van alle leeftijden en alle sociale geledingen, en nog belangrijker wellicht ook van alle etnische groeperingen (blank, zwart en kleurling). Als zodanig is de functionele positie van het Afrikaans stevig verankerd (Webb 1997: 230-1). Hiertegenover staat echter wel de grote opmars van het Engels als onderwijs- en bestuurstaal en het toenemende gebruik ervan als lingua franca in de multilinguale samenleving. Net als het Nederlands temidden van tien officiële talen in de Europese Unie zijn positie te verdedigen heeft, heeft het Afrikaans dit temidden van de tien andere officiële talen van Zuid-Afrika. In beide gevallen is duidelijk de opmars van het wereld-Engels in het geding. De verdediging van het Afrikaans is uiteraard een bij uitstek Zuid-Afrikaanse aangelegenheid. De Nederlandse Taalunie ondersteunt sinds 1994 een aantal activiteiten die gericht zijn op het versterken van de neerlandistiek in Zuid-Afrika, een vakterrein dat op maar liefst vijftien universiteiten wordt verzorgd als bijvak bij de studie Afrikaans. (11) Een in juni 1997 in Zuid-Afrika gehouden Taaluniecolloquium heeft nog eens duidelijk naar voren gebracht hoezeer de toekomst van de neerlandistiek in Zuid-Afrika verbonden zal zijn met die van de vakgroepen Afrikaans, die immers hun bestaansrecht ontlenen aan de positie van het Afrikaans in de samenleving. Uit het bovenstaande moge blijken dat er ook buiten Nederland en Vlaanderen nog alle reden is om Nederlands te leren en om Nederlandse taal en cultuur te studeren. (12) Iemand heeft eens berekend dat er in Nederland alleen al, elke dag, tweehonderdvijftig miljard woorden in het Nederlands worden gesproken, en dat als al die woorden in één mensenmond gelegd werden, daar een monoloog uit voort zou komen, die zou duren van het begin van onze jaartelling tot heden (De Swaan 1994). Daaruit kan men toch wel concluderen dat het Nederlands springlevend is en zeker toekomst heeft, én in Nederland, én in Europa, maar als dé toegangspoort tot het moderne Nederland en Vlaanderen ook daarbuiten, ook al kan het moeilijk een wereldtaal worden genoemd. Universitas Indonesia Jakarta-Depok Bibliografie Beirland, B. 1997. Te storm tegen Brusselse Bab(b)eltoren: Taalregime Europese


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 10 of 12

Unie komt onder druk bij uitbreiding naar Oost-Europa. De Standaard 16 februari 1997. Bergh, Greetje van den. 1994a. Column. Staatscourant 12 september 1994. Bergh, Greetje van den. 1994b. Column. Staatscourant 28 september 1994. Bergh, Hans van den. 1991. De Nederlandse taal na 1991: Wat spreken onze kindskinderen? Onze Taal 60 (2/3): 13-5. Bot, Kees de. 1994. Waarom deze rede niet in het Engels is. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen. [Inaugurele rede 9 december 1994.] Darmoyuwono, Setiawati; Lilie Suratminto; Kees Groeneboer. (reds) 1996. Duapuluh lima tahun studi Belanda di Indonesia - Vijfentwintig jaar studie Nederlands in Indonesië. Depok: Fakultas Sastra Universitas Indonesia. Deleu, Jozef. 1991. Tedere taalanarchist: Een interview met Josef Deleu. Elsevier 14 september 1991: 29. Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen: Het Nederlands voor Indië 16001950; Een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: KITLV Uitgeverij. Groeneboer, Kees. 1994a. Het Nederlands als Intereuropese hulptaal? Neerlandica Extra Muros 32 (2): 24-31. Groeneboer, Kees. 1994b. Het Nederlands als wereldhulptaal? Voortgang: Jaarboek voor de Neerlandistiek 14: 179-85. Groeneboer, Kees. (red.). 1997. Koloniale taalpolitiek in Oost en West: Nederlands-Indië, Suriname, Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam: Amsterdam University Press, te verschijnen. Groeneboer, Kees; Hans Groot; Herman Poelman. 1995. Het Nederlands in Azië. Neerlandica Extra Muros 33 (3): 126-9. Jonckheere, W.F. 1995. Vijfentwintig jaar neerlandistiek in Zuid-Afrika. Neerlandica Extra Muros 33 (3): 121-5. Kousbroek, Rudy. 1994. Het Nederlands als wereldtaal. Jakarta: Ongepubliceerde voordracht bij het Erasmus Taalcentrum, 30 augustus 1994. Mulisch, Harry. 1995. Het pleit is beslecht [Voordracht bij de uitreiking van de Prijs der Nederlandse Letteren te Brussel, 23 november 1995]. In: Harry Mulisch. 1995. Bij gelegenheid, pp. 118-24. Amsterdam: De Bezige Bij. Salverda, Reinier. 1992. Nederlands als twaalfde wereldtaal. Onze Taal 61 (6): 119-21. Swaan, Abram de. 1990. Het Nederlands in het Europese talenstelsel. De Gids 153: 431-40. Swaan, Abram de. 1993. The emergent world language system; An introduction.


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 11 of 12

International Political Science Review 14 (3): 219-26. Swaan, Abram de. 1994. Alles of Engels. NRC/Handelsblad 8 januari 1994. Uhlenbeck, E.M. 1993. De dreiging van snelle taalsterfte; Een sinds kort onderkend mondiaal probleem. Ons Erfdeel 36 (1): 23-31. Veth, P.J. 1883. Het gebied der Nederlandsche taal, Volksalmanak voor het jaar 1883, pp. 142-61. Amsterdam: Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Vries, J.W. de. 1993. Het Nederlands na 2000: een taal van semispeakers? Neerlandica Extra Muros 31 (2): 1-7. Webb, Victor. 1994. Language policy and planning in South Africa. Annual Review of Applied Linguistics 14: 254-73. Webb, Victor. 1996. Language planning and politics in South Africa. International Journal of the Sociology of Language 118: 139-62. Webb, Victor. 1997. Afrikaans in een democratiserend Zuid-Afrika. Ons Erfdeel 40 (2): 225-35.

(1) Zie voor het volgende ook Groeneboer 1994a. (2) Zie voor het volgende ook Groeneboer 1994b. (3) Algemeen Rijksarchief Den Haag: Archief Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen - Londens Archief 1940-'46 (nr. 241). (4) Algemeen Rijksarchief Den Haag: Archief Ministerie van Koloniën (Vb 11 december 1945 nr. 14 [3955]). (5) Zie voor deze gegevens onder meer Beirland 1997. (6) Zie voor de taalsituatie in Suriname de hoofdstukken van Hein Eersel en Lila Gobardhan-Rambocus, in: Groeneboer (red.) 1997. (7) Zie voor de taalsituatie op de Nederlandse Antillen en Aruba de hoofdstukken van Florimon van Putte en Wim Rutgers, in: Groeneboer (red.) 1997. (8) Zie voor het Nederlands als bronnentaal in Indonesië de bijdragen van Kees Groeneboer, Noerhadi Magetsari, Lilie Suratminto, Susi Moeiman en Herman Poelman, in: Darmoyuwono, Suratminto en Groeneboer (red.) 1996. (9) Zie voor het Nederlands in het huidige Indonesië Groeneboer, Groot en Poelman 1995. (10) Deze gegeven zijn ontleend aan Webb 1994: 272) en 1996: 144. (11) Zie voor een overzicht van de neerlandistiek in Zuid-Afrika Jonckheere 1995.


2013/08/28

Kees Groeneboer

Page 12 of 12

(12) Overzichten van de neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen zijn te vinden in het themanummer "IVN 25 jaar", Neerlandica Extra Muros 33 (3) 1995: 92-129.


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

M.E. Nelson

Page 1 of 10


Die oorbrugging van kulturele verskille as vertaalprobleem by die vertaling van 'n Nederlandse kinderboek. - M.E. Nelson -

Abstract This article deals with translation problems arising from cultural differences encountered when translating a Dutch children's book into Afrikaans. Examples used here were all taken from the author's unpublished translation of Annie M.G. Schmidt's book Otje. It was found that these problems could be solved by inserting a metatextual element like a classifier, or by transposing it to a cultural equivalent known to the target language users, or by substituting a rough equivalent. Finally, general strategies are set out for dealing with this type of translation problem. These strategies are also represented in a flowchart given at the end of the article.

1. Inleiding By die maak van 'n Afrikaanse vertaling van Annie M.G. Schmidt se kinderboek Otje (1980) uit Nederlands het ek besin oor die kulturele elemente in die bronteks wat vreemd sou wees vir die doeltaallesers. Die onderwerp van hierdie artikel is die wyses waarop hierdie vertaalprobleme oorbrug is. Die kinderboek Otje is die storie van Otje, 'n dogtertjie, en haar Pa, Tos. Tos is 'n bekwame kok, maar omdat hy nie "papiere" het nie, en vreeslik kwaad kan word, word hy uitgebuit en ontslaan deur sy werkgewer, Meneer Pardoes. Met Tos se stasiewaentjie trek die twee rond, beleef allerlei avonture en maak 'n klomp vriende, sowel as 'n paar vyande. Na 'n groot aantal wedervaringe kry Tos uiteindelik weer dokumente en as hy Meneer Pardoes se hotel by hom koop, kan hulle 'n gevestigde bestaan begin. As uitgangspunt by die benadering van die vertaalprobleme is daar aanvaar dat die verhaal genoeg elemente bevat wat beslis vertaalbaar is. Die bevatlikheid vir die kinderleser bly steeds 'n riglyn. Omdat elke teks ingebed is in die kultuur waaruit dit sy oorsprong het, sal 'n vertaalde teks sekere elemente bevat wat vreemd is vir die doeltaallesers. By die vertaling van Otje het ek aanvaar dat die verhaal en verhaalorganisasie die grootste prioriteit moet kry, met voortdurende besinning oor vreemde elemente. Ek het telkens die vraag gestel watter van hierdie vreemde elemente 'n wesenlike rol speel in die verhaal en dus behoorlik geeksplisiteer moet word. Ek het ook aanvaar dat sommige vreemde elemente nie essensieel is vir begrip van die verhaal nie, en dus nie so eksak weergegee hoef te word nie. Verder het ek ook nie ten alle koste weggeskram van al wat enigsins vreemd kan wees nie omdat ek die opvatting onderskryf dat vertaalde kinderboeke vir die kind verbreding van sy horison kan bring terwyl hy plesier put uit die lees daarvan (Klingberg 1986: 10).

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) ME Nelson.mht

2013/08/28

M.E. Nelson

Page 2 of 10

Die blote feit dat die vertaler in twee tale werk (die doeltaal waarin hy moedertaalvlotheid moet hê, en die brontaal waarin hy volgens House (1977: 61) "near-native speaker intuition" moet hê, beteken eintlik dat hy tussen twee kulture beweeg en van albei kennis dra. Hierdie kennis stel die vertaler in staat om die inligting wat in die bronteks verskuil is, vir die leser van die vertaling te eksplisiteer. Die kennis van die vreemde kultuur is juis so belangrik omdat die gebruik van die vreemde taal nie net neerkom op die vervanging van een nomenklatuur met 'n ander nie. Hoewel byvoorbeeld Christmas, Weihnacht en Noël gelyk gestel kan word wat betref die feite van Christus se geboorte en die datum van die fees, omvat elkeen van hierdie 'n hele stel eiesoortige konnotasies. Verskillende skrywers oor vertaalkunde waarsku teen (verskillende tipes) slaggate wanneer dit kom by die interpretasie van kultuurverskille in 'n teks wat vertaal word (vergelyk Erdmenger en Istel 1973: 17, Bassnett-McGuire 1980: 16 en volgende, Newmark 1988: 94, en Lado 1957: 114-120). Die vertaalprobleme wat in hierdie artikel behandel word, kan almal tuisgebring word onder die hoof van kulturele konteksaanpassings (Klingberg se term, 1986: 11). Ek het die moontlikheid van transponering (Klingberg: lokalisering) na 'n Suid-Afrikaanse milieu as beleid by die vertaling van Otje uitgeskakel, asook die ander meer ingrypende moontlikhede, naamlik suiwering, modernisering en verkorting (vergelyk Klingberg 1986: 12). As algemene riglyn by die vertaling van kulturele elemente kan ons sê moet die vertaler probeer om twee houdings te verenig, naamlik 'n respek ("recognition") vir die brontaalkultuur en terselfdertyd vir die ontwikkelingspeil van sy teikenlesers - in hierdie geval kinders tussen ses en tien jaar (Newmark 1988: 96). Elke teks is ingebed in 'n besondere kultuur, sodat die literêre en sosiale hier ontmoet. Die teks is dus die draer van sekere sosio-kulturele voorveronderstellings wat kommunikasie moontlik maak (Barthes 1976: 32, 34 en 1988: 99). Dit vereis 'n sekere peil van ondervinding van en bekendheid met die brontaalkultuur by die vertaler. "As eerste leser van die bronteks, moet die vertaler die basiese konnotasiestelsels eers behoorlik vaspen" (Haffter 1984: 18). Wanneer die vertaler dus te staan kom voor so 'n element wat onbekend is aan die doeltaalkultuur, is dit sy taak om die semantiek van die bronteks te abstraheer en te eksplisiteer. Volgens Haffter is daar drie basiese metodes waarop dit gedoen kan word, naamlik: 

 

deur die daarstelling van 'n stelsel van doeltreffende konnotatiewe kultuurbegrippe in die doelkultuur, wat neerkom op 'n verstelling (herskepping) tot iets met dieselfde assosiasie as die bronteks; deur die invoeging van metateks, en deur verwerking ("adaptation") waar die stelsel/situasie vervang word met iets wat ongeveer parallel in funksie is in die doeltaalkultuur.

Eksplisiteringsprosesse word op verskillende maniere in die vakliteratuur ingedeel en benoem (vergelyk Klingberg 1986: 18; Newmark 1981: 73-83). Die aanpassings in die doelteks ten opsigte van kultuurgebonde vertaalprobleme wat in hierdie artikel bespreek word, het die benadering van Haffter as basis. Ek het gevind dat hierdie benadering voldoende moontlikhede bied vir alle probleme van hierdie aard wat ek teëgekom het. Na ontleding van die tipes probleme en oplossings word 'n aantal vertaalstrategieë aan die hand gedoen vir sulke gevalle. Hierdie strategieë word ook weergegee in die vorm van 'n vloeidiagram. Die voorbeelde wat hieronder gebruik word, kom


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 3 of 10

almal uit bogenoemde (ongepubliseerde) vertaling. Die klassisfikasie van die voorbeelde wat ek in hierdie artikel behandel, is gebaseer op die tipe oplossing wat ek vir die probleme gevind het. Uiteraard het die vertaling van Otje 'n groot aantal voorbeelde opgelewer van die probleem van kultuurverskille by vertaling. Wat in hierdie artikel vervat is, is slegs 'n seleksie van enkele voorbeelde wat verteenwoordigend is van die soorte probleme hier ter sprake.

2. Voorbeelde uit die vertaalde teks 2.1 Die invoeging van metatekstuele elemente Haffter (1984: 26) behandel twee soorte metatekstuele elemente waarvan 'n vertaler gebruik kan maak om kultuurvreemde dinge in die bronteks duideliker te maak vir die doelteksleser. Aangesien die een soort, dié wat nie met die doelteks saamsmelt nie (soos byvoorbeeld 'n woordelys agterin die boek) glad nie ter sprake kom in die vertaling van Otje nie, word dit nie hier bespreek nie. Die metatekstuele elemente wat wel met die doelteks saamsmelt, is die sogenaamde klassifiseerders. Dit hou in dat die vreemde naam behou word in die doelteks, maar dat 'n verduidelikende term of frase bygevoeg word, 'n algemene woord wat die leser in staat stel om die vreemde element te "plaas", hoewel hy miskien nog steeds nie weet presies hoe dit lyk nie. As die begrip "ametis" byvoorbeeld vir 'n sekere doelkultuur onbegryplik sou wees, kan daarby gevoeg word "'n soort edelsteen". Dit word bloot in die teks ingevoeg, smelt daarmee saam en is nie vir die leser hinderlik soos voetnote sou wees nie.

2.1.1 Geld Hoewel sommige skrywers (Haffter 1984: 20; Newmark 1988: 218) sterk aanbeveel dat geld in 'n vertaling uitgedruk moet word in die eenheid wat gebruik word in die land van die doeltaalkultuur, is dit hier nie gedoen nie. Dit sou beslis moontlik gewees het om gewoon gulden met rand weer te gee, hoewel dit natuurlik nie presies ekwivalent in koopwaarde is nie, en boonop ook nog wissel in korrektheid soos die waarde van die geld verander. Daar is egter ook die besliste moontlikheid van die behoud van die geldeenheid van die vreemde kultuur, maar natuurlik in die spelling van die doeltaal, dus Nederlands: gulden, Afrikaans: gulde (Klingberg 1986: 55). Ek was van mening dat by elke geleentheid waar gulden in Otje gebruik is, die situasie deursigtig genoeg is. Die volgende twee voorbeelde moet as 'n eenheid gesien word, want dit volg direk op mekaar in die teks: een briefje van honderd gulden

:: 'n honderd gulde noot

Het is geld. En geld wegpikken mag niet.

::


Dit is geld. En om geld te gaps, is verkeerd.

2013/08/28

M.E. Nelson

Page 4 of 10

Dit is die leser se eerste kennismaking met die woord gulde, en wanneer Otje baie bly is oor die noot wat die voëls aangedra het, sê Tos baie uitdruklik dat dit geld is, en hulle dit om daardie rede nie kan hou nie. Na hierdie kennismaking met die gulde eksplisiet as geld, het ek aanvaar dat verdere eksplisitering nie nodig is nie. In nog ses voorbeelde uit die boek waar die woord gulde in die vertaling voorkom, is daar ook ander elemente in die teks wat as klassifiseerders funksioneer - woorde soos noot, geld, betaal, kos, kleingeld, sent. Om hierdie rede het ek geen verdere verduideliking van gulde gegee nie. Hier is dus 'n voorbeeld van hoe die vertaalde boek vir kinders nuwe kennis bybring, in hierdie geval van 'n vreemde geldeenheid.

2.1.2 Geboue en hul inrigting ... naar een straat waar Tos en Otje in een portiek stonden te wachten

'n straat waar Tom en Ottie in 'n portiek, :: dit is 'n toegeboude boog by die ingang van 'n gebou, staan en wag

'n Komponentanalise (Newmark 1988: 114 en Nida 1975) van betekeniselemente in portiek en twee moontlike vertalings daarvoor, stoep en veranda, het getoon dat portiek nie met een van die twee vertaal kon word sonder om te bots met die illustrasies en ook met die verhaalorganisasie nie. Ek het dus portiek behou, met die invoeging van 'n verduidelikende frase (kursief gedruk in die voorbeeld hierbo) by die eerste gebruik daarvan in die teks. ze kan me helpen in de keuken... of hoe heet dat op een schip... de kombuis

sy kan my help in die kombuis ... of :: wat 'n mens dit ook al noem op 'n skip

Omdat Afrikaans slegs die een term gebruik, het ek die tweede hier vervang met die invoeging "of wat 'n mens dit ook al noem op 'n skip".

2.1.3 Tafelgebed de heer aan het hoofd van de tafel zei: "Mag ik om een ogenblik stilte verzoeken?"

die heer aan die hoof van die tafel :: sê: "Kan ons 'n oomblik stilte kry vir 'n tafelgebed?"

Die gebruik in baie Nederlandse huise is dat elkeen in stilte bid voor ete. Dis wat bedoel word as daar een ogenblik stilte versoek word. Afrikaanse kinders is gewoond dat hardop gebid word aan tafel. Dus sal die vertaling vir hulle onverstaanbaar wees sonder die invoeging van die klassifiseerder vir 'n tafelgebed.

2.1.4 Vreemdetaalelemente in die bronteks Tos word op 'n stadium deur meneer Pardoes ingeroep om te tolk vir Franse gaste. Tos luisterde en zei: "Aha. Ja ja, wie wie."

::

Tom luister en sê: "Ooo. Ja, ja, whie, whie. (So klink die Franse woord vir "ja".)"

Die skryfster van die bronteks het waarskynlik aanvaar dat die Nederlandse


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 5 of 10

kinderleser óf die klank van die Franse oui ken, óf dit uit haar teks sal kan aflei. Ek het dit nodig gevind om 'n verduidelikende sinnetjie in die Afrikaans in te voeg. Die daaropvolgende deel waar Tos moet tolk, is in 'n groot mate selfverduidelikend, sodat dit slegs nodig was om die een verduidelikende woord in die Nederlands uit te brei tot 'n sinnetjie in die vertaalde teks: "Ze hebben geen grieven," zei "Hulle het nie griewe nie," sê Tom. :: Tos. "Ze willen grieven eten." "Hulle wil griewe eet." "Grieven eten?"

:: "Griewe eet?"

"Grives,"zei Tos. "Lijsters. In Frankrijk eten ze lijsters."

"Grives," sê Tom. "Dis die Franse :: woord vir lysters. In Frankryk eet die mense lysters."

2.2 Verstelling tot iets met dieselfde assosiasie 2.2.1 Kossoorte Kossoorte van een kultuur kan dikwels vir 'n ander kultuur vertaal word met iets wat nie presies dieselfde is nie, maar wat 'n soortgelyke assosiasie het. In Otje is slierten bami vertaal met toue spaghetti. Bami is 'n soort Indonesiese pasta wat in Suid-Afrika min of meer onbekend is. Die verstelling tot spaghetti is bedoel om dieselfde assosiasie te hê van 'n soort kos wat in slap toue voorkom. Daar is teen die gebruik van die Afrikaanse woord sliert besluit omdat dit so sterk met hare geassosieer word, en tweedens ook miskien buite jonger kinders se woordeskat val. Knakworst is weergegee met rooiworsies. Hoewel die kleur van die twee verskil, is die afmetings ongeveer dieselfde en word dit met dieselfde tipe ete geassosieer. Hierdie tipe vertaling noem Newmark (1988: 3) "a cultural equivalent". Hy beskryf dit ook as "an approximate translation".

2.2.2 Vervoermiddels 'n Vervoermiddel wat in die hele verloop van die verhaal 'n groot rol speel, is Tos se bestelwagentje. Dit is dus belangrik om 'n vertaling te kry wat vir die kinderleser begryplik en aanvaarbaar is en wat maklik lees. Dit lewer 'n vertaalprobleem op in die sin dat dit 'n soort voertuig is wat nie algemeen in ons land voorkom nie. Weer eens het ek geprobeer om met behulp van komponentanalise aan te toon watter eienskappe ter sprake is. Die Nederlandse term is ontleed saam met 'n paar moontlike vertalings, naamlik trokkie of bakkie, paneelwa, afleweringswa en kombi. Uit hierdie ontleding het geblyk dat afleweringswa in die meeste opsigte ooreenstem met bestelwagen behalwe dat die tipiese Nederlandse bestelwagen kleiner is as die afleweringswaens in Suid-Afrika. Die vertaling stasiewa is nogtans gekies omdat dit eerstens vir kinders 'n meer bekende begrip is (afleweringswa word nie so dikwels gehoor nie) en tweedens omdat dit 'n korter woord is en dus minder lomp en lekkerder vir voorlees. Daar is dus ook addisionele oorwegings, naas die feite wat deur die komponentanalise aan


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 6 of 10

die lig gebring word, en 'n interaksie van faktore wat 'n rol speel by die uiteindelike keuse van die vertaler. Die feit dat in hierdie artikel slegs twee voorbeelde van komponentanalise gegee is, beteken ook nie dat dit slegs by uitsondering aangewend word nie. In werklikheid doen enige vertaler dit min of meer intuïtief. Dis slegs by meer ingewikkelde gevalle dat dit nodig word om dit werklik op papier uit te werk. Die volgende is nog 'n voorbeeld van 'n vervoermiddel waarvan die naam as 'n vertaalprobleem beskou kan word: Ik geloof zelfs dat ik een mandje heb gezien dat ze boven op alle rommel had gezet op haar bakfiets.

Ek verbeel my tot dat ek 'n mandjie :: gesien het wat sy bo-op al die rommel gesit het op haar bakfiets.

Hoewel die woord bakfiets nie in algemene gebruik is in Afrikaans nie, kom dit nietemin in die Woordeboek van die Afrikaanse Taal voor en is dit so volkome deursigtig in die konteks, dat dit bloot so gebruik is. Die saak self is bowendien goed bekend ('n melkfiets of roomyskarretjie), wat onmiddellik die begrip vergemaklik. Trouens, dit is die vertaler se mening dat ons hier te doen het met 'n woord wat goedskiks 'n bietjie beter gepropageer kan word, aangesien dit 'n werklike behoefte vervul. Ook hier sou die illustrasie wat in die bronteks verskyn, 'n verdere bydrae kon lewer tot begrip.

2.2.3 Eiename en titels Die eiename in die bronteks van hierdie werk is van so 'n aard dat sommige steun op assosiasies wat deur die vertaler in die doeltaal herskep moet word (vergelyk Nelson 1992). Hier word slegs een voorbeeld gegee wat ook agtergrondskennis van die brontaalkultuur betrek: Hoofdverpleegster zuster Snijbiet

:: hoofverpleegster Suster Spinasie.

Die suster word geteken as 'n streng en onsimpatieke figuur. Snijbieten is 'n soort beet waarvan die blare soms afgesny word en as moesgroente gekook word. Dit is meesal nie gewild by kinders nie. Om die onbekende groentesoort te vervang met een wat wel bekend is, maar 'n ewe ongewilde assosiasie het, is spinasie gekies. Titels kan ook problematies wees. Wachtmeester Jansen is 'n karakter wat telkens weer verskyn in die verhaal van Otje. 'n Wachtmeester is 'n onderoffisier. Sonder om presies in te gaan op rangestruktuur, is sersant gekies om as naaste ekwivalent te dien wat ook dieselfde tipe assosiasie sal oproep en waarskynlik bekend genoeg is onder Suid-Afrikaanse kinders.

2.2.4 Die gebruik van "asseblief" Daar is gevind dat in 'n groot aantal voorbeelde die woord asseblief ingevoeg moes word om wel dieselfde assosiasie as die Nederlandse teks te hê, byvoorbeeld: "Zal ik een kopje thee


"Kan ek vir jou 'n koppie tee maak?" "Ja,

2013/08/28

M.E. Nelson

zetten?" "Ja," zei Tos

Page 7 of 10

:: asseblief," sê Tom.

Om iets wat aangebied word, met 'n blote "ja" te aanvaar, word in Nederlands nie as onbeleef ervaar nie. Daarom moet asseblief in Afrikaans ingevoeg word om 'n ekwivalente vertaling te verkry (vergelyk Lado 1957: 8). Daar is ook 'n hele aantal voorbeelde waar in die Afrikaanse vertaling asseblief ingevoeg is om 'n ekwivalente assosiasie te kry as die Nederlandse gebruik van graag, even of die infinitief, byvoorbeeld: "Heel stil zijn allemaal"

::

"Bly asseblief almal doodstil."

Daar is egter ook nege voorbeelde opgespoor waar in die bronteks die woord alsjeblieft/astublieft gebruik is. By nadere ondersoek blyk dit dat elkeen van hierdie 'n voorbeeld is van smeking (een selfs van gebed) in 'n benoude situasie. Dit is uiteraard ook in die vertaalde teks met asseblief weergegee. Die verskil tussen die twee kulture se gebruik van asseblief wortel dus blykbaar in die intensiteit van emosie of afwesigheid daarvan. Omdat dit in die Nederlandse kultuur geassosieer word met smeking, word dit nie gebruik in alledaagse situasies nie. Hierdie groter intensiteit sal ook weergegee kan word deur asseblief tog te gebruik in Afrikaans.

2.3 Verwerking tot 'n parallelle stelsel of situasie 2.3.1 "Alsjeblieft" Aansluitend by die laaste voorbeeld onder 2.2.4 kan genoem word dat die Nederlands alsjeblieft by oorhandiging van iets in die Afrikaanse vertaling verwerk is tot frases wat in Afrikaans in 'n parallelle situasie gebruik sou word, soos "Dis vir jou" of "Hier het jy hom nou" Die een keer waar die Frans gebruik is in vernederlandsde spelling (Vwala) is in die vertaling ook weergegee met 'n vreemdetaalelement - "Here you are".

2.3.2 "Huis" en "woonstel" Nog 'n voorbeeld van 'n verwerking tot 'n parallelle situasie kry ons in die volgende: De tantes woonden in een keurig huis op de derde étage in de Klaverstraat

Die tantes woon in 'n netjiese :: woonstel op die derde verdieping in Klawerstraat.

Vir Suid-Afrikaanse begrippe is dit onmoontlik om 'n huis op die derde verdieping te hê. Aan een van hierdie twee moes 'n verstelling gemaak word. In werklikheid het ons hier te make met twee huise bo-op mekaar. 'n Moontlikheid sou wees om huis te behou en die derde verdieping weg te laat, maar dit lewer probleme met verhaalorganisasie op, aangesien daar verderaan in die verhaal 'n paar keer die trappe op- of afgegaan word na en van die voordeur, wat in die geval van 'n woonstel makliker voorstelbaar is. Dus is derde verdieping behou, en huis vervang met woonstel.


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 8 of 10

2.3.3 "Giro" Die giro-diens van die poskantoor wat gebruik kan word vir die oorbetaal van geld op 'n girorekening met 'n spesifieke nommer bestaan glad nie in Suid-Afrika nie. Daarom is die volgende verwerking gemaak: een roze giro-envelop

::

'n pienk koevert van 'n kitsbank

Weer eens is dit 'n geval waar 'n gedetailleerde begrip van die vreemde saak nie ter sake is vir die volg van die verhaal nie, dit is in die betrokke situasie bloot nóg 'n papier. Derhalwe is giro verwerk tot kitsbank as iets wat in die doeltaalsisteem vir almal bekend is.

3. Samevattende vertaalstrategie ten opsigte van kultuurgebonde elemente in 'n kinderteks Die eerste keuse wat 'n vertaler moet maak, is die omvattende strategie wat hy gaan volg: Gaan hy die hele verhaal transponeer na 'n ander kultuur of gaan hy bloot 'n deursigtige vertaling maak sonder 'n totale verskuiwing van milieu? Vertaling slaan 'n brug tussen twee kulture waarvan die twee tale wat ter sake is, 'n integrale deel vorm. Hoewel die vertaler dus primêr met tale werk, moet hy as uitgangspunt aanvaar dat die bronteks ingebed is in die bronkultuur waarvan hy as vertaler die merkers/ konnotasies moet kan uitken. Die vertaler moet op grond van sy vertroudheid met die doelkultuur kan antisipeer wanneer 'n blote vertaling ondeursigtig sal wees vir die doeltaalleser. Dis belangrik om te bepaal of 'n begrip van die vreemde objek/ gewoonte funksioneel is vir die verstaan van die verhaal, of vir die atmosfeer daarvan. Daarom kan vreemde name (soos kastaiings en beuke) soms behou word as dit 'n ondergeskikte rol het in die verhaal, terwyl die soort wel begryp word óf uit die konteks óf deur die invoeging van 'n klassifiseerder. 'n Klassifikasie van die soort probleem is noodsaaklik. Is dit 'n kwessie van die benoeming van 'n vreemde objek; 'n vreemde gewoonte wat geen parallel het in die doeltaalkultuur nie; 'n ander manier om iets te doen wat in die doeltaalkultuur ook bestaan (byvoorbeeld aanspreekvorme); of enige van bogenoemde waaraan 'n besondere assosiasie verbonde is? Daar moet 'n keuse gemaak word oor die manier waarop elke probleemgeval opgelos kan word, byvoorbeeld met behulp van metateks; deur die verstelling tot iets in die doeltaalkultuur met dieselfde assosiasie; deur verwerking tot 'n min of meer parallelle stelsel/situasie in die doeltaalkultuur; of deur 'n kombinasie van twee of meer van hierdie metodes. By die vertaling van 'n kinderboek moet in gedagte gehou word dat die oorspronklike illustrasies gewoonlik saam met die vertaalde teks gepubliseer word. Dit bied verdere verduideliking aan die lesers, dikwels ook van dié dinge wat nie so gewoon is nie, en is dus nog 'n hulpmiddel vir die opklaar van probleme. Die illustrasies bring egter ook mee dat die vertaler moet sorg dat sy vertaling daarmee


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 9 of 10

korreleer. Wanneer meer as een doeltaalekwivalent oorweeg word, kan die neem van 'n beslissing vergemaklik word deur gebruik te maak van komponentanalise. Die toepassing van bogenoemde strategieë kan ook deur middel van 'n vloeidiagram soos volg voorgestel word:

4. Vloeidiagram vir vertaal van vreemde begrip 



Afrikaanse ekwivalent beskikbaar?  JA - Gebruik NEE  Is volledige begrip van hierdie element funksioneel om verhaal te volg?  JA  Metateks: langer verduideliking as net een woord, soos by portiek  Verstel tot iets met dieselfde assosiasie: rooiworsie vir knakworst  Verwerk tot paralelle situasie/stelsel: stadsraad vir gemeente, sersant vir agent  Metateks: langer verduideliking as net een woord, soos by portiek  Komponentanalise: Is daar een moontlikheid wat in alle eienskappe ooreenstem met BT-element?  JA  Is daar ander oorwegings wat dit tog onaanvaarbaar maak  JA - Weeg op teen ander minder ideale ekwivalente; sien 2.1.1.4.2  NEE - Gebruik NEE - Soek naaste moontlike ekwivalent - Oorweeg ander aspekte soos vreemdheid lengte van woord - Kies mees funksionele  NEE  Klassifiseerder wat begripskategorie aangee: bome (+ name, voël (+ name)  Gee algemene i.p.v. spesifieke term (bv. genus i.p.v. spesie, soos vink vir gors)  Vervang met iets wat ongeveer ekwivalent is soos inkopies vir boodschappen Potchefstroomse Universiteit vir CHO

Bibliografie Barthes, R. 1967. L'ńalyse rhétorique. (In: Littérature et societé: Problèmes de méthodologie en sociologie de la littérature. Brussel. Université libre. Institut de sociologie. Pp. 31-35).


2013/08/28

M.E. Nelson

Page 10 of 10

Barthes, R. 1988. The semiotic challenge. New York. Hill & Wang. Bassnett-Mcguire, Susan. 1980. Translation studies. London. Methuen. Erdmenger, M. & H.-W. Istel. 1973. Didaktik der Landeskunde. München. Max Hueber. Haffter, P. 1984. Sosiokulturele voorveronderstellings en moontlike oplossings vir die weergawe daarvan in literêre vertalings. Tydskrif vir geesteswetenskappe, 24 (1): 17-31. House, Juliane. 1977. A model for translation quality assessment. Tübingen. Gunter Narr Verlag. Klingberg, G. 1986. Children's fiction in the hands of the translators. Lund. Bloms Boktryckeri. Lado, R. 1957. Linguistics across cultures. Ann Arbor. University of Michigan Press. Nelson, M.E. 1991. "Ze willen grieven eten": Teorie en praktyk van die vertaling van 'n Nederlandse kinderboek. Ongepubliseerde proefskrif (D.Litt.). PU vir CHO. Nelson, M.E. 1992. Perspektiewe uit die tekswetenskap op die vertaling van eiename in 'n kinderboek. Spil Plus, 22B: 39-59. Newmark, P. 1981. Approaches to translation. Oxford. Pergamon Press. Newmark, P. 1988. A textbook of translation. New York. Prentice Hall. Nida, E.A. 1975. Componential analysis of meaning. The Hague. Mouton. Schmidt, Annie M.G. 1980. Otje. Amsterdam. Querido. Schmidt, Annie M.G. 1991. Otje vertaal as Ottie deur Marietjie Nelson. Bylaag tot proefskrif "Ze willen grieven eten": Teorie en praktyk van die vertaling van 'n Nederlandse kinderboek. PU vir CHO.



Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 1 of 28


Idiomatiese taalgebruik en die afstand tussen Afrikaans en Nederlands - Piet Swanepoel -

Abstract Although Afrikaans and Dutch have a common stock of idiomatic expressions, a great number of divergent idioms also exist. These idiomatic differences can greatly influence the comprehensibility of texts for speakers of the two languages. Annotation and translation of texts are two of the measures currently taken to increase their comprehensibility. In this article it is suggested that these measures, the teaching of the idiomatic expressions of the two languages, and research on the idiomatic differences between Afrikaans and Dutch can be greatly enhanced if a theoretical switch is made from the traditional theory of idiomatic expressions to a cognitive theory. The problems with the traditional theory are explored and the cognitive alternative is explicated.

1. Inleiding: Idiomatiese verskille en die begryp van diskoerse Die term idioom/idiomatiese uitdrukking word algemeen gebruik om te verwys na enige vaste uitdrukking waarvan die idiomatiese betekenis nie (geheel en al) uit die letterlike betekenis van die samestellende dele daarvan afgelei kan word nie (vergelyk byvoorbeeld Everaert 1992 en Nunberg, Sag en Wasow 1994). Tipiese voorbeelde in Nederlands en Afrikaans is idiomatiese uitdrukkings soos:

(1) a. 'n bitter pil om te sluk/een bittere pil moeten slikken b. blou/blauwe Maandag c. jou siel aan die duiwel verkoop/zijn ziel aan de duivel verkopen d. 'n stok in die wiel steek/een spaak in het wiel steken e. die kastaiings vir iemand uit die vuur krap/de kastanjes voor een ander uit het vuur halen Waar die noue verbintenis tussen Afrikaans en Nederlands gemanifesteer word in die groot aantal idiomatiese uitdrukkings wat hulle deel, blyk die selfstandigheid van die twee tale ook uit die groot aantal idiomatiese uitdrukkings wat hulle nie deel nie as gevolg van die verskil in die ekologiese, kulturele en ideologiese kontekste waarin hierdie twee tale na 1652 ontwikkel het. Vergelyk voorbeelde soos die volgende:

(2) a. Jan met de pet (de arbeider) b. het kind van de rekening (de dupe zijn; ervoor moeten boeten; het slachtoffer)

mhtml:file://E:\TN&A 1997(1) Piet Swanepoel.mht

2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 2 of 28

c. jut en jul (een raar stelletje) d. één pot nat (dat komt op hetzelfde neer) e. in de knoei zitten (in de benauwdheid, in angst zitten) f. de muizen liggen er dood in de broodkast (men is daar erg arm) Vergelyk Verstraten 1992: 48-55

(3) a. Die Kaap is weer Hollands (dit gaan weer goed, vrolik) b. die bobbejaan agter die bult gaan haal(moeilikhede vooruitloop) c. daar het suurlemoensop/-sap deurgeloop (daar is agteraf geknoei; nie streng d. Is die Boeing al oor? (Is dit al tyd vir 'n dop?) e. oor die tou trap ('n fout begaan, 'n buite egtelike verhouding hê; 'n buite-egtelike baba verwag) f. agteros kom ook in die kraal (die stadige werker kry ook klaar; al is jy laaste, bereik jy ook jou doel) Naas ander grammatiese en leksikale verskille, is die verskil in die idiomatiese woordeskat van moderne Afrikaans en Nederlands een van die groot struikelblokke vir onderskeidelik Afrikaanssprekendes en Nederlandssprekendes in die begryp van tekste/diskoerse in die twee tale. Jansen (1992) illustreer hierdie punt goed met verwysing na die resepsie van die Afrikaanse bundels van Elizabeth Eybers in Nederland en van haar Nederlandse bundels in Suid-Afrika. In van haar digwerk span Eybers Afrikaanse en Nederlandse idiomatiese uitdrukkings in (somtyds in afsonderlike gedigte, soms saam in een gedig), maar dan meestal in getransformeerde vorm om die nodig poëtiese hoogspanning (woordspel, ironisering, ensovoorts) te bereik; byvoorbeeld:

(4) en wat op die punt van jou tong is my tussen die lippe lê Afr. op die punt van my tong Ndl. ik heb het woord op mijn lippen)

(5) en laat wat soos 'n bus sluit nou nie by die een oor in en by die ander uit Ndl. het sluit als een bus (daar is niets tegen in te brengen; het is zeer logisch) Afr. By die een oor in, en by die ander uit Ndl. dat gaat het ene oor in, het andere uit Vergelyk Jansen 1996: 204-205 In voorbeeld (4) dien die twee sinonieme idiome uit die twee tale juis om hierdie verskille in idiomatiese segging tussen hulle (en tussen Eybers se twee wêrelde) te beklemtoon. Indien 'n Afrikaanse leser egter nie die tweede reël as 'n verwysing na 'n idioom herken nie, en die Nederlandse leser nie die eerste reël as 'n Afrikaanse


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 3 of 28

idioom nie, maar gewoon as 'n vorm van digterlike beeldspraak, dan mis hy daarmee die sentrale stelling dat dit hier om die twee unieke idiomatiese segswyses van die twee tale en hulle wêrelde gaan. Dieselfde geld in (5): As 'n Afrikaanse leser nie die idiomatiese status van die uitdrukking het sluit als een bus herken nie (aangesien bus met die betekenis digsluitende houer nie in Afrikaans voorkom nie), kan hy dit gewoon as 'n oorspronklike vergelyking interpreteer en nooit tot 'n werklike of hoërvlakbegrip van die versreël kom nie. Vergelyk ook 'n eenvoudige voorbeeld soos die volgende:

(6) My ma het toe sommer die lepel in die dak gesteek. Die kommunikatiewe bydrae van die idioom in (6) kan byvoorbeeld net bepaal word as die leser ook weet dat dit nie gebruik word om die afsterwe van jou geliefdes of naaste familie te beskryf nie. Die gebruik daarvan in hierdie sin sinjaleer veel meer oor die kommunikatiewe intensie van die gebruiker (naamlik om 'n slegte persoonlike relasie met sy/haar moeder uit te druk) as wat 'n parafrase van die idioom se figuurlike betekenis te kenne sou kon gee. Wat hierdie voorbeelde duidelik illustreer, is dat vaardige taalgebruikers idiomatiese uitdrukkings (in hulle kanonieke vorm, as idioomvariante of -knipsels) op allerlei wyses kan manipuleer om die kommunikatiewe potensiaal daarvan te verhoog, ook ter wille van woordspeling, ironisering en hiperboliese segging. Vir sulke take word daar meestal van die taalgebruiker verwag om nie net die idiomatiese betekenis van 'n idioom te herken nie, maar om die hele komplekse betekenisstruktuur daarvan te aktiveer om die intensie van die gebruiker te kan agterhaal. In sulke gevalle lei onbegrip van die komplekse betekenisstruktuur en funksie van die idiomatiese konstruksies ook noodwendig tot 'n onvolledige begrip van die teks. (Vergelyk verder Fernando 1996: 110, 119 en Pauwels 1995.) Die annotering van Nederlandse tekste en die vertaling van Afrikaanse tekste na Nederlands is twee van die middele wat algemeen ingespan word om die gebruikers van die twee tale met hulle begripsprobleme te help. In eersgenoemde geval word problematiese/onbekende idiome meestal geannoteer met 'n omskrywing van die idiomatiese betekenis daarvan, of 'n ekwivalente Afrikaanse uitdrukking vir die Nederlandse idioom word verskaf. Maar hierdie werkwyse is egter nie sonder sy probleme nie omdat die kommunikatiewe krag van alle idiomatiese uitdrukkings nie net in hulle idiomatiese betekenis setel nie: die metaforiese of metonimiese funksie van die letterlike betekenis, die emotiewe en stilistiese waardes daarvan, asook die diskursiewe en retoriese funksies van idiome is deel van hulle kommunikatiewe lading, en die begryp daarvan is ewe belangrik vir die begryp van die teks. Daarby gaan daar met die verskaffing van slegs 'n parafrase van die idiomatiese betekenis van 'n idioom of 'n naby-ekwivalente idioom in Afrikaans iets van die unieke betekenisperspektivering van die idioom verlore. Die vertaling van idiomatiese uitdrukkings, wat dikwels ook deel uitmaak van die couleur locale van 'n teks, is een van die nagmerries van die vertaalpraktyk, en die een aspek ten opsigte waarvan die meerderheid vertalers die amper defaitistiese houding inneem dat hulle slegs kan poog om die gees van 'n oorspronklike werk in


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 4 of 28

'n teikentaal vas te vang. Meestal word die idiomatiese uitdrukking, soos byvoorbeeld in die vertaling van Afrikaanse tekste na Nederlands, eenvoudig geparafraseer. Die gevolg is ook dat 'n groot deel van die volle kommunikatiewe lading van die Afrikaanse idioom verlore gaan. Hoe kan mens dus die sprekers van die twee tale ter wille wees om die begrypbaarheid van tekste in hierdie tale te verhoog? Dit blyk geen maklike taak te wees nie. Eerstens, omdat daar vir die twee tale geen omvattende leksikografiese werke bestaan waarin daar naas 'n beskrywing van die idiomatiese betekenis van idiome ook aandag gegee word aan hulle motiverende inligting, konnotatiewe waardes, stilistiese kenmerke en retoriese en diskoersfunksies nie. Tweedens, omdat daar nog geen sistematies en volledige taalvergelykende ondersoeke na die werklike omvang van die verskille in die idioomwoordeskat van Afrikaans en Nederlands vanuit 'n sinchroniese en diachroniese perspektief gedoen is nie. Benewens bogenoemde twee gebreke word die onderrig van die idiomatiese woordeskat van die twee tale in baie gevalle ook gekortwiek deur die opvatting dat alle idiomatiese uitdrukkings arbitrêre, onvoorspelbare eenhede van vorm en betekenis verteenwoordig (die sogenaamde tradisionele model) - 'n uitgangspunt wat verbreid voorkom in tweede- en vreemdetaalonderrig (vergelyk Fernando 1996 en Kövecses en Szabó 1996). In die res van hierdie artikel word die problematiese aspekte van die tradisionele model uitgewys en aangetoon hoe resente insigte uit die kognitiewe taalkunde oor die betekenisstruktuur en interpretasie van idiomatiese konstruksies 'n basis kan bied om nie alleen sprekers se potensiële interpretasieprobleme in 'n duideliker perspektief te plaas nie, maar ook om oplossings vir hierdie probleme te bedink.

2. Die tradisionele model 2.1 Sentrale aannames 2.1.1 Vrye leksikale verbindings vs. idiomatiese uitdrukkings Aan die basis van die tradisonele model lê die aanname dat die taalgebruiker se mentale leksikon die opslagplek is van alle onreëlmatige, arbitrêre of onvoorspelbare verbindings van vorm en betekenis in 'n taal, dit is dié waarvan die betekenis nie met die komposionaliteitsreël (voortaan KR) afgelei is/kan word nie. Partee (vergelyk Everaert 1992: 2) formuleer hierdie reël soos volg: The meaning of an expression is a function of the meanings of its parts and of the way they are syntactically combined. Wat die toepassing van die KR betref, word daar onderskei tussen vrye leksikale verbindings en idiomatiese leksikale verbindings. Ter illustrasie: Die geheelbetekenis van die letterlike, vrye leksikale verbinding die lepel in jou mond steek (met as geheelbetekenis: die lepel in jou mond steek) word volgens die KR bepaal, dit is deur die samestelling van die kontekstueel relevante betekeniswaardes van elkeen van die woorde van die uitdrukking. Skematies weergegee:

(7)


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 5 of 28

Geheelbetekenis: die + lepel + in + jou + mond+ steek Betekenis van leksikale items: die lepel in jou mond steek Leksikale vorme: die lepel in jou mond steek (Hier word die woordvorm van 'n leksikale item gebruik om op verkorte wyse na die kontekstueel relevante betekeniswaarde(s) daarvan te verwys.) So 'n uitdrukking is semanties deursigtig vir sover die dele van die geheelbetekenis daarvan korrespondeer met die betekeniswaardes van die samestellende woorde daarvan. Tussen hierdie twee betekenisvlakke is daar volkome isomorfie vir sover die betekeniswaarde van elke leksikale item korrespondeer met 'n aspek van die geheelbetekenis van die uitdrukking (vergelyk Geeraerts 1992). Vergelyk hierteenoor die idiomatiese uitdrukking die lepel in die dak steek wat die letterlike, komposisioneel saamgestelde betekenis die lepel in die dak steek het, maar die idiomatiese betekenis doodgaan :

(8) Idiomatiese betekenis doodgaan Letterlike betekenis die+ lepel+ in +die + dak +steek Aangesien die idiomatiese betekenis nie komposisioneel afgelei is/word nie, bestaan daar ook geen mate van isomorfie tussen die idiomatiese betekenis en óf die letterlike geheelbetekenis óf enige van die betekeniswaardes van die samestellende woorde van die uitdrukking nie. In gevalle soos hierdie word aanvaar dat die idiomatiese betekenis gewoon by wyse van konvensie gestipuleer word en dat taalgebruikers dus onderling die afspraak het dat die uitdrukking die lepel in die dak steek die betekenis "doodgaan" het. Anders gestel: die relasie tussen die letterlike vorm van die idiomatiese uitdrukking en die idiomatiese betekenis is arbitrêr en daarom ook ondeursigtig.

2.1.2 Dooie metafore en metonimieë Die tweede aanname van die tradisionele model is dat metonimies en metafories gebaseerde idiomatiese uitdrukkings soos dié in (9) dood is vir sover hulle as gekonvensionaliseerde en ingeburgerde uitdrukkings nie sinchronies langer as metaforiese of metonimiese uitdrukkings ervaar word nie.

(9) a. 'n goeie kop (= verstand) hê b. iemand 'n hand gee/'n hand bysit c. de kat bij het spek zetten d. agteros kom ook in die kraal e. altijd op hetzelfde aambeeld hameren f. jou pêrels vir/voor die varke gooi g. Wat het oor jou lewer geloop? (Waarom is jy so nukkerig?) Voorbeeld (9e) is as uitdrukking vir die betekenis altyd na dieselfde onderwerp terugkeer hiervolgens 'n dooie metafoor vergeleke met 'n lewende vergelyking soos hy keer altyd na dieselfde onderwerp terug, soos 'n voël na sy nes, in welke geval die taalgebruiker bewus is van die metaforiese aard daarvan.


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 6 of 28

'n Verbandhoudende uitgangspunt is dat die betekenis van sulke dooie metaforiese en metonimiese uitdrukkings die funksie is van bestaande en gekonvensionaliseerde betekenisuitbreidings van een of meerdere van die trefwoorde in die uitdrukking. Hiervolgens is die idiomatiese betekenis van 'n idioom soos jou pêrels voor die varke gooi (iets moois of waardevols gee aan persone wat dit nie kan waardeer nie) 'n funksie van die bestaande figuurlike, maar gekonvensionaliseerde betekeniswaardes van die leksikale items pêrels en vark: pêrel het alreeds 'n gekonvensionaliseerde betekenisonderskeiding "iets waardevols" en vark die gekonvensionaliseerde oordragtelike betekeniswaarde onwaardige mens (soos in jou vark/vuil varken) (vergelyk Geeraerts 1992.) In sulke deursigtige gevalle is die idiomatiese betekenis dus wel 'n funksie van die KR omdat die samestellende woorde alreeds die idiomatiese betekenis het. Uit die dooie-metafoor hipotese volg ook die aanname dat taalgebruikers nie langer die onderliggende metonomieë of metafore in sulke idiomatiese uitdrukkings (byvoorbeeld HOUER VIR INHOUD in (9a), LIGGAAMSDEEL VIR AKTIWITEIT in (9b) en MENSLIKE GEDRAG IS DIEREGEDRAG in (9f)) aktiveer in die bepaling van die betekenis daarvan nie. Aangesien dit nie geaktiveer word nie, volg ook die aanname dat inligting oor die metonimiese of metaforiese struktuur van hierdie uitdrukkings nie deel van hulle inskrywing in die taalgebruiker se mentale leksikon vorm nie. Laasgenoemde aanname word ook uitgebrei na enige histories motiverende inligting, soos byvoorbeeld dat die idiomatiese betekenis van Wat het oor jou lewer geloop? (Waarom is jy so nukkerig?) en gal braak (jou sterk uitlaat oor 'n saak) teruggaan/gemotiveer word deur die leer van die humore/gemoedstoestande waarvolgens die lewer die setel van die gemoedstoestande is (vergelyk Fernando 1996: 122 en volgende). Alhoewel aanvaar word dat individuele taalgebruikers wel kennis van die (histories) motiverende inligting van 'n idioom kan dra, is die aanname dat sulke inligting nie noodsaaklik is vir die aktivering van die betekenis van 'n idiomatiese uitdrukking nie en as sodanig nie deel van die sinchroniese betekenisstruktuur daarvan uitmaak nie. (Vergelyk Fernando 1996, Gibbs 1990 en Kövecses en Szabó 1996.)

2.1.3 Koherensie Kövecses en Szabó (1996: 329) meld 'n derde belangrike aanname van die tradisionele siening wat saamhang met die siening van die mentale leksikon as 'n lys ongeordende inskrywings, naamlik dat idiomatiese uitdrukkings onafhanklik van mekaar bestaan. As afsonderlike leksikale inskrywings in die mentale leksikon kan daar as deel van hulle inskrywings hoogstens inligting oor hulle taalinterne semantiese relasies, soos hulle sinonieme, antonieme, homonieme en polisemiese waardes opgeneem word. Geen inligting oor hoe hulle onderling samehangende sisteme vorm op grond van gedeelde motiverende inligting kan gespesifiseer word nie. (Vergelyk verder die bespreking in afdeling 3.)

2.1.4 Taalverwerwing en interpretasie Watter aanname oor die verwerwing en interpretasie van idiomatiese uitdrukkings word deur hulle nonkomposionaliteit in hierdie model ingegee? Volgens Gibbs (1990: 419) word aanvaar dat 'n idiomatiese uitdrukking as 'n arbitrêre koppeling van die uitdrukkingsvorm en gestipuleerde idiomatiese betekenis eenvoudig aangeleer moet word. Aangesien die letterlike betekenis en die metaforiese of


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 7 of 28

metonimiese struktuur van die idioom en die histories motiverende inligting geen rol in hulle betekenis te spele het nie, is kennis daarvan nie noodsaaklik vir die aanleer van idiome nie. Oor die interpretasie van idiomatiese uitdrukkings in konteks word aanvaar dat die letterlike betekenis in die meeste gevalle (vanweë die onvanpastheid daarvan in die diskoerskonteks) net as sinjaal vir die taalgebruiker dien om die idiomatiese betekenis daarvan te aktiveer. As die taalgebruiker die idiomatiese uitdrukking ken, sal die idiomatiese betekenis outomaties geaktiveer word; ken hy/sy dit nie, is die gestipuleerde idiomatiese betekenis nie herwinbaar nie aangesien dit nie uit die letterlike betekenis of enige motiverende inligting herwin kan word nie (vergelyk ook Gibbs 1990 en 1992). Die aannames van die tradisionele model kan soos volg saamgevat word: Die betekenis/interpretasie van meerwoordige uitdrukkings word bepaal deur die KB. Uit die KB volg dit dat die betekeniswaarde van 'n uitdrukking net komposisioneel of nie-komposisioneel (en daarom by konvensie gestipuleer) kan wees. Idiomatiese uitdrukkings is semanties nie-komposisioneel en daarom verteenwoordig hulle arbitrêre koppelings van uitdrukkingsvorme en gestipuleerde, gekonvensionaliseerde betekeniswaardes.

3. Kritiek op die tradisionele model - 'n kognitiewe perspektief 3.1 Sentrale aannames Die inadekwaatheid van die KR om van die betekenis/interpretasie van idiomatiese konstruksies rekenskap te kan gee, kom in verskeie ondersoeke binne die raamwerk van die kognitiewe semantiek onder skoot. Vergelyk byvoorbeeld Cacciari 1993; Fauconnier 1995(a); Fauconnier en Turner 1995(a); Geeraerts 1989, 1992; Gibbs 1990, 1993; Glucksberg 1993; Kövecses 1990; Lakoff 1987; Lakoff en Johnson 1980; Lakoff en Turner 1989; en Nunberg, Sag en Wasow 1994.

3.1.1 Grade van deursigtigheid Die eerste punt van kritiek teen die tradisionele model is dat die arbitrêre, onvoorspelbare en ondeursigtige aard van sommige idiome oorveralgemeen word tot eienskap van alle idiomatiese uitdrukkings. Die empiriese feit is dat idiome onderling in grade van deursigtigheid van mekaar verskil. Vergelyk die volgende voorbeelde:

(10) a. as puntjie by paaltjie kom (= as die nood druk, as dit daarop aankom) b. die lepel in die dak steek (doodgaan) c. twee linkerhande hê (onhandig wees) d. taal nog teken gee (niks van jou laat hoor nie) e. wêrelde apart wees (ver van mekaar verwyder wees) Naas die idiome wat semanties volkome ondeursigtig is, soos (10a) en (10b) waar


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 8 of 28

geen betekeniselement van die letterlike betekenis in die idiomatiese betekenis terug te vinde is nie, is daar idiome soos (10c)-(10e) wat wel semantiese spesialisasie vertoon, maar waar taalgebruikers maklik 'n verband tussen dele van die letterlike en die figuurlike betekenis van 'n uitdrukking kan lê. In ag genome dat alle idiome semantiese spesialisasie van een of ander aard vertoon, sou idiomatiese uitdrukkings op grond van hulle deursigtigheid gegradeer kon word op 'n skaal met volkome arbitrariteit (ondeursigtigheid) as een pool en volkome deursigtigheid as die ander.

3.1.2 Gemotiveerdheid In navolging van Lakoff (1987: 448) kan dit gestel word dat nie alle idiomatiese uitdrukkings arbitrêr is nie, maar dat die meeste gemotiveerd is in sover as wat daar aangetoon kan word dat daar een of ander skakel tussen die letterlike en die idiomatiese betekenis van 'n idioom is wat die idiomatiese uitdrukking verklaar. Hierdie motiverende skakels word uitgebreid uiteengesit hier onder.

3.1.3 Die status van konvensionele metafore Die tweede belangrike empiriese feit is dat idiome nie vir taalgebruikers eenvoudig dooie metaforiese en metonimiese uitdrukkings is nie. As gevolg van hulle ingeburgerdheid en konvensionaliteit is die idiomatiese betekenis van idiome wel direk toeganklik, en daarom is taalgebruikers nie van hulle metaforiese en metonimiese status bewus nie. Onbewustheid impliseer egter nie ontoeganklikheid nie: Indien bepaalde interpretasietake dit vereis, byvoorbeeld in die gebruik van idioomvariante, -knipsels en -transformasies, kan taalgebruikers enige aspek van die betekenisstruktuur van 'n idiomatiese uitdrukking aktiveer om die betekenis daarvan in konteks af te lei. Dit is tipies die geval by veranderinge aan die kanonieke vorm van 'n idioom, soos in hy het nie net twee linkerhande nie, hy't sommer drie (kanonieke vorm van die idioom: twee linkerhande hê (baie onhandig wees)). In so 'n geval moet die ontvanger sowel die letterlike as die idiomatiese betekenis van die idioom aktiveer, plus die metonimie LIGGAAMSDEEL VIR AKTIWITEIT en die metafoor MEER VAN X IS 'n GROTER GRAAD VAN INTENSITEIT VAN Y om die betekenis baie, baie onhandig af te kan lei (vergelyk ook Glucksberg 1993: 10 en Pauwels 1995.) Om dus van die betekenis/interpretasie van enige idiomatiese uitdrukking rekenskap te kan gee, moet daar van die hele komplekse betekenisstruktuur daarvan rekenskap gegee word.

3.1.4 Diachronie versus sinchronie Hieruit volg die metodologiese aanname dat die rigiede grens tussen die diachroniese en die sinchroniese dimensies van die betekenis van 'n idioom opgehef moet word. Alle metafories en metonimies gebaseerde idiome was diachronies self figuurlike vorme van taalgebruik en vir hulle interpretasie moes taalgebruikers dieselfde kognitiewe meganismes inspan as waarmee sogenaamde lewende metaforiese en metonimiese uitdrukkings (vandag nog) geïnterpreteer word. Dieselfde kognitiewe meganismes wat dus sinchronies vir die interpretasie van nuwe en lewende vorme van metaforiek en metonimie geponeer word, is ter sake in die ontleding van die betekenisstruktuur van enige idiomatiese uitdrukking. Daarby is dit ook die taak van enige semantiese teorie om te verklaar hoe idiomaties uitdrukkings diachronies die idiomatiese betekenis ontwikkel het wat hulle sinchronies het.


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 9 of 28

3.1.5 Interpretasie as kognitiewe proses: die mentaleruimtemodel van Fauconnier 'n Belangrike aanname in hierdie verband is dat die betekenis van enige idiomatiese konstruksie nie net 'n funksie is van die semantiese en sintaktiese inligting wat in die idioom as uitdrukking verskaf word nie. Enige uitdrukking (met die sintaktiese en semantiese inligting wat dit enkodeer) dien slegs as sneller en riglyn vir die aktivering van 'n groot aantal kultureel bepaalde kenniskomplekse en kognitiewe bewerkinge (soos abstrahering, sintetisering, veralgemening, projeksie en integrasie, analogie, deduksie en induksie en die generering van implikature) wat die betekenis daarvan in konteks bepaal (vergelyk byvoorbeeld Fauconnier 1995 (a); Fauconnier en Turner 1995(a) en Lakoff 1987). In die uiteensetting van die betekenisstruktuur/interpretasie van idiomatiese uitdrukkings word hieronder verder gesteun op die mentaleruimtemodel (voortaan: MRM - mental spaces model) van Fauconnier (vergelyk Fauconnier 1995(a)) en besondere aanpassings en toepassings daarvan in Turner 1995(a), Turner en Fauconnier 91995a) en (1995b). Die MRM modelleer die interpretasie van diskoers in konteks as die opeenvolgende konstruering van mentale ruimtes - kognitiewe denkterreine - waarin die linguistiese inligting in die diskoers, inligting uit die konteks en geaktiveerde agtergrondskennis verwerk word om enige uitdrukking in konteks te interpreteer. Aan die basis van die verwerking van die betekenis van idiomatiese uitdrukkings lê die maak van projeksies tussen die onderdele van elke geaktiveerde betekenislaag van so 'n idiomatiese uitdrukking. Die besonderhede van elkeen van die verskillende soorte projeksies word hieronder in meer besonderhede uiteengesit.

3.2 Grade van deursigtheid Soos reeds gestel, vertoon idiomatiese uitdrukkings verskillende grade van deursigtigheid in soverre taalgebruikers 'n verband tussen die idiomatiese betekenislaag van 'n uitdrukking en ander aspekte van die betekenisstruktuur daarvan kan lê.

3.2.1 Gekonvensionaliseerde betekenisonderskeidings Die mees deursigtige gevalle is idiomatiese uitdrukkings waarvan een of meerdere van die trefwoorde in die uitdrukking 'n bestaande, gekonvensionaliseerde betekeniswaarde (letterlik of figuurlik) het. Vergelyk die optrede van (ver) koop/verruil in die voorbeelde in (11):

(11) a. iets vir 'n appel en 'n ei (ver)koop (baie goedkoop (ver)koop) b. jou eersgeboortereg vir 'n pot lensiesop verruil ('n waardevolle voorreg vir iets minderwaardigs verruil) c. sy siel en saligheid sal hy daarvoor verkoop (alles wat hy het/kosbaar ag as prys betaal daarvoor) d. jou siel aan die duiwel verkoop In al hierdie idiome aktiveer die gebruik van die woorde (ver)koop/verruil ons algemene kennis van transaksies en dit is teen die agtergrond van hierdie skema


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 10 of 28

wat die idiomatiese betekenis van die idiome vanuit die letterlike betekenis verstaan word. Ons kennis van transaksies is gestruktureer in die vorm van 'n TRANSAKSIESKEMA, dit wil sê 'n kognitiewe struktuur waarin ons kennis van die rolrelasies, attribute en handelinge rondom transaksies gestruktureer is. In die meeste woordeboeke word die betekenis van verkoop in die letterlike betekenis daarvan (soos in 11a) omskryf as iets teen 'n sekere bedrag aan iemand anders verkoop. In ons transaksieskema word daar vir hierdie kennis voorsiening gemaak in die onderskeiding van rolle soos VERKOPER, KOPER, VERHANDELDE ITEM, en VERKOOPSOM. Ons kennis van transaksies sluit egter veel meer in, soos dat die koper die nuwe eienaar van die verhandelde items is en as sodanig beheer daaroor het, dat sekere items inherent of relatief goedkoop of duur is, dat ons in terme van die waarde van items duur of goedkoop daarvoor kan betaal, dat daar sprake van 'n wins is as iets verkoop word teen 'n hoër prys as waarvoor dit gekoop is, ensovoorts. In (11b) tot (11d) is daar slegs sprake van 'n transaksie in 'n nie-letterlike sin, maar in die MRM word aanvaar dat die interpretasie van die idiomatiese betekenis van hierdie uitdrukkings geskied deur die lê van verbande tussen hierdie dele van ons geaktiveerde TRANSAKSIESKEMA en dele van die idiomatiese uitdrukking en verdere interpretasie (soos afleidings) vanuit ons algemene kennis van transaksies. Ter illustrasie:

(12) Transaksieskema

Idioom

Idioom

VERKOPER

-

-

KOPER

-

die duiwel

VERHANDELDE ITEM

jou eersgeboortereg

jou siel

KOOPSOM

'n pot lensiesop

ekstra tyd

Uit hierdie skemaprojeksies en uit ons algemene kennis van transaksies is dit duidelik hoe die idiomatiese betekenis van elkeen van die uitdrukkings in (11) hulle idiomatiese betekenis verkry. In (11a) is die koopsom 'n appel en 'n ei, wat relatief iets van mindere waarde is, soos wat die pot lensiesop in (11b) van mindere waarde is vergeleke met 'n mens se geërfde regte. Daarteenoor is 'n persoon se siel en saligheid (vergelyk 11c) vanuit 'n godsdienstige oogpunt sy waardevolste besitting; bereidheid om dit vir iets te verruil is tekenend van die persoon se intense behoefte aan of begeerte na die verhandelbare item. (11d) is 'n verwysing na die verhaal van Faust en verg dus bykomende kennis naas ons konvensionele kennis van transaksies om tot 'n interpretasie daarvan te kom. In die onderstaande voorbeelde in (13) het die trefwoord tijd in die idiomatiese uitdrukking telkens 'n betekeniswaarde wat ooreenstem met die aangeduide gekonvensionaliseerde betekenisonderskeidings daarvan in die Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Die betrokke betekenisonderskeidings vorm deel van ons gekonvensionaliseerde kennisraam van tyd, en dit is hierdie afsonderlike betekeniswaardes waarteen die idiomatiese betekenis van die idiome


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 11 of 28

telkens geïnterpreteer word.

(13) a. de voortgang en opeenvolging der gebeurtenissen en verschijnselen als een zelfstandige en ononderbroken eenheid beschouwd de tand des tijds de tijd baart rozen de tijd slijt alles de tijd is de beste medicijn b. het juiste, het geschikte, de vastgestelde tijd; de tijdstip iemands tijd ("het hem bestemde ogenblik", inz. van sterven) zij is over tijd (de menstruatie is niet gekomen; zwanger) c. deel van de algemene opeenvolging der verschijnselen dat als eenheid wordt beschouwd ten opzichte van zijn karakter of met daarbinnen vallend gebeuren niet meer van deze tijd (inz. van opvattingen, manieren of instellingen; geheel verouderd, thans misplaatst) uit de tijd gaan/raken (verouderen) komt tijd, komt raad andere tijden, andere zeden je tijd vooruit zijn Met (13a) as algemene en basiese betekeniswaarde, verteenwoordig (13b) tot (13c) gevalle van betekenisspesialisering op (13a). Die bydrae wat tijd en die ander leksikale items (tand, baar, rose, slyp en medisyne) tot die idiomatiese betekenis van die uitdrukkings in (13a) maak, is ook meestal duidelik, veral omdat hulle gekonvensionaliseerde letterlike of figuurlike betekeniswaardes ter sake is en as sodanig konstituerend is van die idiomatiese betekenis. In die uitdrukking de tijd baart rozen word die tyd verpersonifieer. Die woord tijd verwys in (13a) egter na 'n gebeure waarby geen agent betrokke is nie. Basies behels dit dat 'n gebeure hier weergegee word as 'n handeling met 'n agent. Volgens Lakoff en Turner (1989) geskied dit op grond van die metafoor GEBEURE IS 'n HANDELING waardeur die agent van die handelingsgbeure op die tyd geprojekteer word. (Vergelyk verder die bespreking hier onder.) In (13b) gaan dit om die betekenis "spesifieke punt in die opeenvolging van tyd" en in die meeste van die uitdrukkings in (13b) gaan dit om sulke tydspunte: dié van sterwe en die tydstip in 'n maand wanneer 'n vrou begin menstrueer. In die uitdrukkings in (13c) gaan dit om 'n bepaalde tydsperiode wat vanweë bepaalde kenmerke as 'n eenheid binne die opeenvolging van die tyd ervaar word: elke tyd het sy kenmerkende sedes, na die verloop van 'n tydperk na die ervaring van 'n probleem kom die oplossing daarvoor. In die ander gevalle is daar egter 'n komplekse jukstaposisie en integrasie van tydsperiodes ter sake en metaforiese interpretasie (uit/in/van 'n tyd wees). Vergelyk verder die bespreking hier onder. Soos alreeds uit die voorbeelde hierbo blyk, is die proses van metaforiese interpretasie 'n belangrike komponent van die totstandkoming van idiomatiese betekenis.

3.2.2 Metaforiese projeksies


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 12 of 28

Metaforiek is die kognitiewe proses waardeur een kennisdomein (die teikendomein) in terme van 'n ander kennisdomein (die brondomein) verstaan word (Lakoff 1987:114). In 'n idiomatiese uitdrukking korrespondeer die letterlike betekenis met die brondomein en die idiomatiese betekenis met die teikendomein:

(14) BRONDOMEIN

TEIKENDOMEIN

Letterlike betekenis

Idiomatiese betekenis

Idioom: pêrels vir / voor die varke gooi

waardevolle dinge vir onwaardige mense gee/doen

In Turner (1995a) word daar vir die interpretasie van metaforiese uitdrukkings in sy vierruimtemodel ook voorsiening gemaak vir twee bykomende mentale ruimtes, naamlik die generiese betekeniskomponent en die versmeltingskomponent. Die generiese komponent bevat die betekeniselemente wat gemeenskaplik aan die bronen die teikendomein is: die sogenaamde tertium comparionis van 'n metafoor of vergelyking. Aspekte/dele van die betekenisstruktuur van enige of meerdere van die ander drie ruimtes kan na die versmeltingskomponent geprojekteer word waar dit geïntegreer word. Verder word daar voorsiening gemaak vir multidireksionele projeksie van skematiese inligting van die verskillende ruimtes na die ander toe:

(15) generiese betekenis letterlike betekenis idiomatiese betekenis versmeltingskomponent

(a) Bron- en teikendomein Soos Nunberg, Sag en Wasow (1994: 493) dit stel, word idiome tipies gebruik om enige frekwent voorkomende verskynsel of algemene insig van sosiale belang (hier die teikendomein/idiomatiese betekenis) in terme van 'n brondomein (letterlike betekenis van die idioom) van "homey, concrete things and relations" te beskryf (en implisiet te verduidelik). Idiome maak in hulle idiomatiese betekenis (die teikendomein) tipies uitsprake oor (ons insig in) sake soos interpersoonlike gedrag, gemoedstoestande, karaktertrekke en -tipes, denkprosesse, veel voorkomende gebeure, handelinge en prosesse, tipiese probleemsituasies en oplossings daarvoor. Die beelde wat in die letterlike betekenis van die idioom uitgedruk word, word geneem uit of gemotiveer teen ons algemene kennis van sake soos die menslike liggaam, gesondheid en siekte, diere, geboue en konstruksies, masjiene, voertuie en werktuie, sportsoorte en speletjies, kosmaak en vuur, plante, die weer, hitte en koue, helderheid, donkerte en kleur, en rigting en beweging. In hierdie verband word 'n onderskeid getref tussen die motiverende beeld wat linguisties in die idioomvorm uitgedruk word en die omvattender kennisdomein waarteen hierdie motiverende beeld geïnterpreteer word. Ter illustrasie: die idioom jou klere vir iemand uittrek (linguistiese vorm) aktiveer die geassosieerde beeld van


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 13 of 28

iemand wat sy/haar klere uittrek. Hierdie beeld word egter geïnterpreteer teen ons algemene kennis van klere: hulle voorkoms, soorte, vorm, funksie, ens. Die motiverende beeld en die kennisdomein waarteen dit geïnterpreteer word, word in metaforiese uitdrukkings na die teikendomein (idiomatiese betekenis) van interpersoonlike gedrag (iets wat jy vir jouself nodig het vir 'n ander in nood gee) geprojekteer (vergelyk Dirven 1994: 14). Dieselfde algemene kennisdomein kan as motiverende domein optree vir verskeie van die motiverende beelde in 'n idioom. Die kleredomein tree byvoorbeeld as motiverende domein op vir die spesifieke motiverende beelde wat in die onderstaande idiome as die letterlike betekenis daarvan voorkom:

(16) a. om uit jou klere te klim van kwaadheid b. sy dra die broek c. die klere maak (nie) die man (nie) d. elkeen weet die beste waar die skoen hom druk e. te groot vir jou skoene wees f. iets uit die mou skud/in die mou voer Idiomatiese uitdrukkings is in so 'n mate deursigtig as wat (i) die motiverende beeld (soos vergestalt in die letterlike betekenis) 'n algemene kennisdomein (kan) aktiveer waarmee die taalgebruiker goed vertroud is en waarteen die taalgebruiker die beeld kan interpreteer, en (ii) die taalgebruiker 'n projeksie tussen onderdele van die letterlike betekenis en onderdele van die idiomatiese betekenis kan maak. Vergelyk die volgende voorbeeld van Geeraerts (1992):

(17) de koe bij de horens grijpen een probleem bij het moeilijkste/gevaarlijkste deel aan te pakken (Afr. die bul by die horings pak) Tussen die letterlike en die idiomatiese betekenisse kan die volgende metaforiese "projeksies" gemaak word:

(18) BRONDOMEIN

TEIKENDOMEIN

Letterlike betekenis

Idiomatiese betekenis

de koe bij de horens grijpen

die probleem bij het moeilijkste pakken

Die idioom vertoon dus 'n groot mate van isomorfie tussen die letterlike en die idiomatiese betekenis. Terselfdertyd is dit maklik om die motiverende beeld van die letterlike betekenis te herwin omdat dit steun op ons algemene kennis van koeie en wat dit inhou om hulle by die horings te pak. Insgelyks is die volgende Afrikaanse uitdrukkings deursigtig omdat ons vanuit ons algemene kennis van honde en katte en hulle gedragspatrone sin van die


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 14 of 28

idiomatiese betekenis kan maak:

(19) a. soos kat en hond leef b. moenie slapende honde wakker maak nie c. agter elke hond aan blaf d. om 'n kat in die duiwehok te gooi e. dis nie 'n kat om sonder handskoene aan te pak nie f. geen kat se kans nie e. as die kat vol is, is die muis bitter Vergelyk ook Verstraten 1992 In die idiome in (19) word menslike gedrag, handelinge of toestande metafories in terme van die gedrag en kenmerke van diere gekonkretiseer. Hulle berus dus op 'n algemene metaforiese proses van animalisasie wat gefasiliteer word deur die generiese en hoogs konvensionele metafoor MENSE IS DIERE. Hierdie generiese metafoor onderlê die interpretasie van verskeie ander uitdrukkings soos jou vark/hond/donkie/aap Vergelyk in hierdie verband Lakoff en Turner 1989 oor die rol van die "Great Chain of Being"-metafoor in die interpretasie van hierdie uitdrukkings. Sommige uitdrukkings kry hulle idiomatiese betekenis teen 'n hoogs bekende kennisdomein wat nie net hulle idiomatiese betekenis motiveer nie, maar ook ingespan moet word vir die interpretasie van nie-idiomatiese, metaforiese uitdrukkings. Ter illustrasie: die idiomatiese uitdrukkings

(20) a. die handdoek ingooi b. vir iemand in die kryt tree word gemotiveer teen ons kennisdomein van boks. Dieselfde kennisdomein, wat gestruktureer is in terme van rolrelasies soos aanvaller en verdediger, uitwisseling van houe tydens periodes wat in rondtes afgebaken is (handelingstruktuur), soorte houe en die punte wat aan hulle toegeken word, soorte bewegings, ensovoorts, moet egter geaktiveer word vir die verstaan van die volgende uittreksels uit 'n koerantberig waarin 'n politieke vergadering en die elemente van die debat (uitsprake) in boksmetafore beskryf word:

(21) Minister klop regse hekelaars a. Maar met flinke politieke voetwerk en venynige reguit-linkers en kragtige regters het hy die aanslag van een hekelaar na die ander - en soms 'n hele paar tegelyk afgeweer. b. Ander trefhoue was: Die NP sal die veiligheid van almal in die land verseker. Die gebruik van boksmetafore om politieke diskoers te beskryf (POLITIEKE DISKOERS IS 'n BOKSGEVEG), grens aan geclicheerde taalgebruik. Hierdie metafoor is egter 'n spesifiekevlakmanifestasie van 'n generiese (of: hoërorde-) metafoor POLITIEK IS 'n SPEL (vergelyk Schreuder 1991), dit wil sê slegs een


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 15 of 28

van die sportsoorte/spele in terme waarvan die bedryf van die politiek en politici metafories beskryf word. In gevalle soos hierdie word die projeksie tussen onderdele van die letterlike betekenis en die idiomatiese betekenis gefasiliteer deur die spesifiekevlakmetafoor (POLITIEKE DISKOERS IS 'n BOKSGEVEG) of die generiese metafoor (POLITIEK IS 'n SPEL/SPORTSOORT) waarvan eersgenoemde 'n manifestasie is.

(b) Die generiese komponent Die generiese komponent van 'n metafoor bevat daardie betekeniskomponente wat gemeenskaplik is aan die bronen die teikendomein. In die geval van die idiome in (11) is daar aangetoon dat 'n hele reeks idiome vir hulle interpretasie steun op die TRANSAKSIESKEMA. As skematiese kennisstruktuur wat in terme van sekere rolle (KOPER, VERKOPER, VERHANDELDE GOEDERE) en bepaalde handelinge gestruktureer is, enkapsuleer dit die gemeenskaplike struktuur van entiteite en handelinge waarteen én die letterlike betekenis (brondomein) én idiomatiese betekenis (teikendomein) geïnterpreteer word. In ander gevalle onderlê 'n gemeenskaplike gebeure- of handelingstruktuur die bronen die teikendomein. Vergelyk byvoorbeeld die uitdrukking die lepel in die dak steek (doodgaan): Dit is 'n metafories gebaseerde idioom waarvan die motiverende beeld teruggaan op die gebruik van die pioniers in Suid-Afrika om na 'n ete hulle lepels bo die balke in die dakke van huisies te steek om dit daar te bêre tot die volgende ete. Hierdie handeling het gevolg na, en was gevolglik aanduidend van, die einde van die ete as aktiwiteit. Deur metaforiek is die ete-aktiwiteit geprojekteer op die duur van 'n lewe en die handeling van die lepel in die dak steek as aanduidend van die einde van die lewe:

(22) LEWE

DOOD (EWIGHEID)

ete

einde

Wat uit (22) duidelik blyk, is dat die twee gebeure 'n gemeenskaplike gebeurestruktuur het. In 'n hele reeks konvensionele vergelykings, soos byvoorbeeld:

(23) c. bewe soos 'n riet a. so groen soos gras b. 'n paar hangboude soos 'n trekos is dit die attribuutstruktuur en abstrakte beeldskematiese inligiting oor entiteite wat die generiese komponent uitmaak. In Turner (1995a) se vierruimtemodel word die generiese inligting uit die brondomein na die teikendomein geprojekteer. Anders gestel: die brondomein voorsien die struktuur van die teikendomein, en as sodanig word die teikendomein


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 16 of 28

in ooreenstemming met die generiese inligting gestruktureer/geïnterpreteer. Teikendomeine is egter nie altyd sonder struktuur van hulle eie nie. Ons het byvoorbeeld 'n goeie begrip van lewe en dood en die wyse waarop hulle mekaar in die tyd opvolg, dit wil sê van die temporele skema wat hierdie gebeure onderlê: mens lewe, gaan dood en word begrawe. Volgens die sogenaamde struktuurbewarende beginsel ("invariance hypothesis"; vergelyk Lakoff 1990), in die besonder in Turner (1991) en (1995a) se formulering daarvan, mag daar in 'n metaforiese projeksie net soveel van die struktuur van die brondomein op die teikendomein geprojekteer word as wat nie sal bots met dié van die teikendomein nie. Uit die bestaan van 'n gemeenskaplike onderliggende struktuur en die geldigheid van die struktuurbewarende hipotese volg dit dat die motiverende beeld op die letterlike betekenisvlak van 'n idiomatiese uitdrukking nie arbitrêr geselekteer kan word nie: Dit moet dieselfde onderliggende struktuur van die idiomatiese betekenis besit, soos blyk uit die ontleding van die idioom die lepel in die dak steek. In 'n geval soos hierdie kan geen brondomein gekies word wat 'n ander soort temporele struktuur het as die doodgaangebeure (die teikendomein) nie. Anders gestel: goeie kandidate vir die brondomein is dié wat 'n konkretisering is van dieselfde gebeurestruktuur as dié wat die teikendomein struktureer. Die struktuurbewarende beginsel plaas ook 'n beperking ten opsigte van die soort leksikale modifiserings (leksikale substitusies, ontkenning, invoeging van graadbepalings, ensovoorts) wat idiomatiese uitdrukkings op die letterlike betekenisvlak kan ondergaan: Sulke modifiserings mag nie die struktuur van én die letterlike én die idiomatiese betekenis, dit wil sê hul gemeenskaplike generiese struktuur, oortree nie (vergelyk Glucksberg 1993). Die tweede beperking wat geld, is dat die motiverende beeld self nie gewysig mag word nie. Indien dit wel met 'n idioommodifisering gedoen word, lei dit óf tot die skep van 'n nuwe idioom, óf tot 'n oninterpreteerbare variant. In 'n geval soos Hy het sy arm geblaas (x Hy het sy top geblaas) gaan die motiverende metafoor WOEDE IS KOKENDE VLOEISTOF IN 'n HOUER verlore; gevolglik is die verband tussen die variant en die kanonieke idioom nie langer aktiveerbaar nie en eersgenoemde gevolglik nie interpreteerbaar in terme van laasgenoemde nie (vergelyk ook Cacciari 1993: 34-35).

(c) Herinterpretasie Die komposisionaliteitsbeginsel kan ook nie die proses van die herintepretasie van ondeursigtige idiome verantwoord nie, dit wil sê die feit dat taalgebruikers vanuit hulle kennis van die idiomatiese geheelbetekenis die betekenisdele daarvan op die dele van die letterlike betekenis kan projekteer. Geeraerts (1992) verduidelik dit aan die hand van die idioom met spek schieten. Vanuit die idiomatiese betekenis "opschepperige verhalen vertellen" word "opschepperige verhalen" geprojekteer op spek en hierdie reïnterpretasie bied dan die basis vir 'n nuutskepping soos spekverkoper ("verteller van opschepperige verhale"). Hierdie projeksies tussen onderdele van die letterlike en die idiomatiese betekenis van 'n idioom kan dus plaasvind sonder dat die taalgebruiker kennis het van die histories motiverende kennisdomein waarteen (met) spek schieten geïnterpreteer moet word. Verder bevestig dit die feit dat in metafories gebaseerde idiome die projeksies nie altyd van die letterlike na die vlak van die idiomatiese betekenis geskied nie, maar ook omgekeerd kan plaasvind (vergelyk Nunberg, Sag en Wasow


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 17 of 28

1994). Hierdie soort reïnterpretasie onderlê ook die proses van volksetimologisering, wat self 'n manifestasie is van die wyse waarop taalgebruikers ter wille van groter deursigtigheid 'n isomorfiese relasie op onderdele van die letterlike en die idiomatiese betekenis imponeer ter wille van groter deursigtigheid (vergelyk Geeraerts 1995: 105). In ander gevalle ondergaan uitdrukkings histories sulke vormveranderings om die motiverende beeld/kennisdomein vir die taalgebruiker duideliker of meer relevant te maak. Talle voorbeelde van hierdie reïnterpretasieproses kom voor op alle vlakke van 'n idioom in die wyse waarop Nederlandse idiomatiese uitdrukkings in Afrikaans aangepas is, soos byvoorbeeld in (Afrikaans) die bul by die horings pak teenoor (Nederlands) de koe bij de horens grijpen (vergelyk Dirven 1994).

(d) Versmelting Die komposisionaliteitsbeginsel kan ook nie die feit verantwoord nie dat die idiomatiese betekenis van sommige idiome die resultaat is van die kognitiewe bewerking van versmelting ("blending"; vergelyk Turner 1995(a)). Versmelting hou in dat struktuuraspekte van enige of meerdere van die brondomein, teikendomein of hulle generies onderligggende struktuur in 'n afsonderlike mentale ruimte tot 'n nuwe eenheid versmelt word. Hierdie proses onderlê byvoorbeeld die totstandkoming van die idiomatiese betekenis van die idiome

(24) a. de tijd baart rozen b. jou tyd vooruit wees (byvoorbeeld in: "met haar minirok in die jare veertig was sy haar tyd ver vooruit"). In (24a) aktiveer die werkwoord baar 'n handelingskema met 'n agent wat 'n bepaalde handeling verrig. Hierteenoor aktiveer die naamwoord tijd 'n gebeureskema waarin daar nie van 'n agent sprake is nie. Om dus die tyd as agent te interpreteer word twee skemas, naamlik dié van 'n gebeure en dié van 'n handeling, tot 'n enkele skema versmelt sodat die tyd as agens geïnterpreteer word. Vergelyk nou (24b) wat 'n teenfeitelike situasie uitdruk. Gegee ons menslike gebondenheid aan tyd, is dit letterlik gesien onmoontlik vir 'n mens om jou tyd waarin jy is, vooruit te wees.Die betekenis van tyd wat hier ter sake is, is dié in (13c): "deel van de algemene opeenvolging der verschijnselen dat als eenheid wordt beschouwd ten opzichte van zijn karakter of met daarbinnen vallend gebeuren". Wat van 'n tydperk 'n onderskeibare eenheid binne die opeenvolging van die tyd maak, is dat persone in die tyd met bepaalde gebeure, entiteite, opvattinge, ensovoorts geassosieer word. 'n Vrou van die jare veertig was van haar tyd as sy 'n kuitlengterok gedra het. Die dra van mini's was weer kenmerkend van die sestigerjare. In die uitdrukking jou tyd vooruit wees word daar nou twee tydperke op 'n enkele individu geprojekteer: sy is in die veertigerjare (werklike tyd) maar sy verrig handelinge wat kenmerkend is van die sestigerjare (die toekomende tyd):

(25) Tydperk:


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 18 of 28

Tydperk:

veertigerjare

sestigerjare

Kleredrag:

kuitlengterok

mini

Persoon:

P

Dieselfde soort versmelting van tydsperiodes en hulle verloop onderlê die interpetasie van uitdrukkings soos agter die tyd wees, nie van hierdie tyd wees nie, in die ander tyd wees en die tyd haal my in.

(e) Herwinbaarheid Uit die voorgaande is dit ook al duidelik wanneer idiome vir taalgebruikers ondersigtig of ongemotiveerd sou aandoen. Dit gebeur eerstens as die idiomatiese uitdrukking 'n onbekende leksikale item bevat sodat die letterlike betekenis van die idioom nie gekonstrueer kan word nie; vergelyk byvoorbeeld uitdrukkings soos:

(26) a. iemand die loef afsteek b. teen heug en meug c. van lotjie getik wees d. aardjie na sy vaartjie e. die kruks van die saak Die deursigtigheid van enige idioom word in gevalle soos hierdie afgradeer omdat die taalgebruiker nie die letterlike betekenis van die uitdrukking, en daarom nie die motiverende beeld wat dit vergestalt of die omvattender kennisdomein waarteen hierdie beeld geïnterpreteer moet word, kan rekonstrueer nie. Die sintakties-funksionele inligting in hierdie idiome is egter wel vir die taalgebruiker toeganklik; gevolglik is dit vir hom/haar moontlik om hierdie inligting te herwin, soos die rol- en handelingstruktuur in (26a), of die genitiefstruktuur in (26e), en om 'n raaiskoot oor die idiomatiese betekenis te kan maak. Vergelyk hierteenoor die idiomatiese uitdrukking met spek schieten ("opschepperige verhalen vertellen"). In hierdie uitdrukking is die motiverende beeld (persoon wat met spek skiet) wel herwinbaar, en kan die taalgebruiker bepaalde projeksies tussen dele van die letterlike en die idiomatiese betekenis maak:

(27) spek skiet

opschepperige verhalen vertel

maar die idioom is ondeursigtig omdat die taalgebruiker nie sonder die nodige historiese kennis die motiverende beeld kan interpreteer nie (vergelyk Geeraerts 1992). Anders gestel: sonder die nodige historiese kennis kan die taalgebruiker nie bepaal waarom juis hierdie motiverende beeld gebruik is om "opschepperige verhalen vertellen" beeldskematies te konkretiseer nie. Die motiverende skakel


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 19 of 28

tussen die letterlike en die idiomatiese betekenis van 'n idioom kan dus verswak of heeltemal verlore gaan, dikwels in saamhang met veranderinge in die materiële of kenniskultuur van die taalgemeenskap (vergelyk Geeraerts 1992: 46). Verskeie ander faktore bepaal egter ook die herwinbaarheid van die motiverende beeld en kennisdomein van 'n idioom. Fernando (1996: 22) wys byvoorbeeld op die rol van die sintaktiese grammatikaliteit al dan nie van die uitdrukking die en die produktiwiteit van die (on)grammatikale patroon. Idiomatiese uitdrukkings soos jou hond/kat/donkie/aap/... verteenwoordig byvoorbeeld 'n ongrammatikale maar produktiewe sintaktiese patroon, wat die uitdrukkings 'n groter mate van deursigtigheid gee as idiomatiese uitdrukkings wat gevorm is op basis van 'n ongrammatikale en onproduktiewe sintaktiese konstruksie. Pauwels (1995) stel in hierdie verband dat idiomatiese uitdrukkings vir taalgebruikers verskillende grade van metaforisiteit sal besit, waar hierdie gradering deur die opvallendheid/herwinbaarheid van die brondomein bepaal word. Verskeie faktore, soos die konkreetheid, visuele impak, gedetailleerdheid, algemeenheid en bekendheid van die motiverende beeld en kennisdomein is bepalend vir die herwinningsproses, en dus vir die graad van metaforisiteit van 'n idiomatiese uitdrukking. Dit spreek ook vanself dat as die motiverende beeld van die taalgebruiker gespesialiseerde kennis van 'n vakgebied vereis, dit vir hom ontoeganklik sou kon wees.

3.2.3 Metonimie Metonimie is die verskynsel dat 'n deel van 'n kennisdomein as verteenwoordigend van die kennisdomein as geheel of van 'n deel daarvan kan optree, of dat 'n kennisgeheel 'n deel daarvan kan verteenwoordig (Lakoff 1987: 114). Tipiese konvensionele manifestasies van die metonimiese relasie is dat 'n deel staan vir die geheel (byvoorbeeld iemand 'n hand gee), plek vir persoon (byvoorbeeld Amsterdam is hier) en persoon vir artefakt (byvoorbeeld Dickens lees moeilik). In 'n groot verskeidenheid idiomatiese uitdrukkings bestaan daar so 'n metonimiese verband tussen die letterlike betekenis van 'n idioom en die idiomatiese betekenis. Vergelyk voorbeelde soos:

(28) a. met de handen in het haar zitten b. jou kop/hart verloor c. met jou siel onder die arm loop d. iemand 'n hand gee/'n hand bysit e. jou lippe raak trap (baie nors wees) f. van die wieg tot aan die graf In (28f) word wieg metonimies verbind met geboorte en lewe en graf met die dood. In die idiomatiese uitdrukking met de handen in het haar zitten ("grote zorgen hebben") is die motiverende beeld deursigtig omdat dit berus op 'n algemene en konvensionele metonimie, naamlik dat 'n vorm van gedrag metonimies staan vir 'n bepaalde gemoedstoestand: om met jou hande in jou hare te sit is een van die tipiese manifestasies van iemand wat bekommerd is/moeilikhede het. In verskeie ander idiomatiese uitdrukkings word een of meerdere van die trefwoorde geïnterpreteer teen 'n volksmodel/-skema van die betrokke funksies of


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 20 of 28

aard van die liggaamsdeel; byvoorbeeld in (28b) en (28c):

(29) a. kop

brein/denke/rasionaliteit (rasionele beheer verloor/kwyt wees as teken van die toestand verlief wees)

b. hart

setel van emosies (beheer oor jou emosies verloor; verlief wees)

c. siel

innerlike bestaan (onder die arm = in die openbaar sigbaar maak; daaroor praat of duidelik toon hoe jy voel)

d. hand

aktiwiteite wat met die hande gedoen word

Dikwels is die idiomatiese betekenis 'n funksie van én metonimie én metaforiek, soos byvoorbeeld in jou kop/hart verloor waar verloor korrespondeer met "verlies aan beheer", wat self ook weer berus op die metafoor BEHEER IS BESIT/IETS VASHOU (vergelyk byvoorbeeld kop hou, moed hou), VERLIES AAN BEHEER IS NIE-BESIT (vergelyk byvoorbeeld jou draad verloor, jou humeur/moed verloor). 'n Ander vorm van metonimie onderlê weer 'n idioom soos:

(30) uile na Athene bring ("onnodige arbeid verrig") Die histories motiverende konteks van hierdie idioom is dat daar baie uile in Athene was. Om dus nog uile na Athene te bring, was 'n onnodige daad, en as sodanig verteenwoordig hierdie handeling 'n prototipiese voorbeeld van 'n onnodige daad. Ook ten opsigte van metonimies gebaseerde idiome kan die onderskeid tussen generiese metonimieë en hulle laevlakmanifestasies getref word. Die generiese metonimie PERSOON ( ARTEFAKT het byvoorbeeld instansiërings soos SKILDER ( SKILDERYE en SKRYWER ( BOEKE. 'n Omvattende lys van hierdie hoogs konvensionele metonimieë word verskaf in Leite (1995). In Dirven (1993) en Goossens (1995) word aangedui dat sommige metonimieë ook metafories gebruik kan word, byvoorbeeld as kop, soos in (28b) en (29a), gebruik word om 'n abstrakte konsep soos intelligensie te verteenwoordig. In baie gevalle is die idiomatiese betekenis van 'n idioom 'n funksie van én een of meerdere konvensionele metonimieë én een of meerdere konvensionele metafore. Kövecses (1990) toon byvoorbeeld uitgebreid aan hoe idiomatiese uitdrukkings vir woede die resultaat is van ons metonimiese projeksies tussen die liggaamlike ervaring van die woede-emosie (byvoorbeeld verhoging van liggaamshitte en hartklop) en die metaforiese interpretasie daarvan as vloeistof wat in 'n houer kook/oorkook. Vergelyk uitdrukkings soos:

(31)


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 21 of 28

a. warm onder die kraag raak b. jou top blaas c. stoom afblaas

3.3 Die status van konvensionele metafore en metonimieë Sedert Lakoff en Johnson (1980) se baanbrekende werk word daar aanvaar dat daar onderskei moet word tussen sogenaamde oorspronklike/lewende metafore en metonimieë en die versameling konvensionele metafore en metonimieë, soos dié wat idiomatiese uitdrukkings onderlê en wat ingebed is in ons kultureel bepaalde algemene kennis van die wêreld. In metafoornavorsing binne die raamwerk van die kognitiewe semantiek is daar al talle sulke taalspesifieke en universele konvensionele metafore blootgelê. Enkele voorbeelde is OM IETS TE VERSTAAN IS OM IETS TE SIEN/VAS TE GRYP (ek sien wat jy bedoel, begryp jy my punt), DIE MENS IS 'n HOUER, DIE HART IS DIE SETEL VAN DIE EMOSIES, OM KWAAD TE WORD IS OM OOR TE KOOK en OP IS MEER EN AF IS MINDER. Soos bo aangetoon, word die konvensionele metafore en metonimieë wat idiomatiese uitdrukkings onderlê, nie telkens by die gebruik van so 'n uitdrukking geaktiveer om die betekenis daarvan af te lei nie, maar hulle is aktiveerbaar (en beskikbaar) indien die interpretasieproses dit vereis (vergelyk byvoorbeeld die boksmetafore in (20) en (21)). Kortom: hierdie konvensionele metafore en metonimieë is ingebed in ons omvattende kennissisteem waarmee die interpretasie van enige uitdrukking aangepak word. Hulle verteenwoordig, in die terme van Turner (1991), gevalle van generatiewe ingeburgerdheid vir sover hulle aan die basis van talle uitdrukkings lê, koherensie aan sulke uitdrukkings verleen, en sulke uitdrukkings in parallellopende reekse struktureer, soos byvoorbeeld die metafore wat ons idiomatiese uitdrukkings vir die lewe en die dood onderlê:

(32) LEWE IS

DOOD IS

lig

donkerte

hitte

koue

dag

nag

'n vlam/vuur

uitgeblus wees

wakker wees

aan die slaap wees Vergelyk Turner 1991: 154-158

In baie opsigte blyk die digotomie in hierdie verband tussen dooie en lewende metonimieë en metafore 'n vals een te wees. Soos Lakoff en Turner (1989) en Turner (1995(a), 1995(b)) uitgebreid aantoon, is die meeste sogenaamde lewende metafore in literêre werk niks anders as spesifiekevlakinstansiërings van ons arsenaal van konvensionele, generiese metafore en metonimieë nie. Die vitaliteit van konvensionele metafore word op verskillende maniere gedemonstreer,


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 22 of 28

byvoobeeld deur die feit dat hulle verbreid in die woordeskat van 'n taal voorkom, aktief geëksploiteer en geaktiveer word in innoverende taalgebruik, byvoorbeeld in die poësie, en nog in die algemene interpretasiestrategieë en argumentasiemodelle van taalgebruikers voorkom (vergelyk Gibbs 1993, Kövecses 1990, Lakoff 1987, Lakoff en Johnson 1980, en Turner 1991, Turner en Fauconnier 1995(a), 1995(b)).

3.4 Die koherensie van idiome Wat ook uit hierdie navorsing blyk, is dat idiome koherente reekse vorm vir sover hulle gemotiveer word deur dieselfde algemene kenniskomplekse of laevlakmanifestasies is van sulke hoëvlak algemene of generiese metonimiese of metaforiese interpretasieskemas (vergelyk Kövecses en Szabó 1996). By die talle voorbeelde hierbo, kan ook die onderstaande gevoeg word waarin die metafoor INNERLIKE TOESTANDE (entoesiasme, ywer, bereidheid) IS 'n VUUR aan die volgende idiome hul koherensie gee:

(33) a. iemand se vuur blus (entoesiasme demp) b. vuur en vlam (vir iets wees) (baie geesdriftig wees) c. vol vuur wees (baie ywerig wees) d. deur die vuur vir iemand (sal) loop (bereid wees om enigiets vir iemand te doen) Sulke spesifiekevlakmetafore en die generiese metafore waarvan hulle instansiërings is, kan, soos byvoorbeeld aangetoon in Dirven (1994) en Van Huyssteen (1994), self ook die boustene vorm van 'n bepaalde ideologiese konstruk. Ter illustrasie: in Afrikaans is daar 'n aantal sleng idiome wat aspekte van die seksdaad beskryf:

(34) a. ploeg diep en saai op die walle (coïtus interruptus) (SEKS IS BOERDERY) b. 'n meisie saag/spyker (SEKSUELE OMGANG IS SKRYNWERK) Hier funksioneer die metafories gebaseerde idioom as retoriese middel om die taboe op sekspraatjies te deurbreek deurdat dit op eufemistiese wyse 'n diskoers oor die onderwerp seks moontlik maak. Maar gesamentlik artikuleer die metafore 'n chauvinistiese siening van seks waarin die man uitgebeeld word as die aktiewe eggenoot (die boer/skrynwerker) en die vrou as die passiewe eggenoot (die grond wat deur die boer bewerk word of die hout of spyker wat deur die skrynwerker gemanipuleer word) (vergelyk Van Huyssteen 1994). 'n Verdere aspek van hierdie samehang is die wyse waarop metafoorpare onderlinge negatiewe en positiewe pole van mekaar vorm. Ter illustrasie: jou kop/moed/hart verloor word emotief as negatief ervaar, terwyl hulle teenhangers kop/moed hou as positief ervaar word. Soos Krzeszowski (1990) aantoon, hang hierdie ervaringe saam met basiese beeldskemas wat ons denke bepaal, en wat gegrond is in ons daaglikse ervaring: om intakt te bly (byvoorbeeld die liggaam of die gesin) is goed, om te disintegreer of 'n deel van die geheel te verloor (byvoorbeeld 'n hand verloor, of as 'n gesin uiteenspat), is sleg. Vergelyk ook die volgende:


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 23 of 28

(35) POSITIEF

NEGATIEF

a. om in een stuk terug te kom

jou kop verloor

b. een van liggaam en siel

uiteen spat

c. in die middel van alles wees

op die rant beweeg

d. voor jou tyd wees

agter die tyd wees

e. iemand se regterhand wees

twee linkerhande hê

f. 'n oop kop hê

toe wees

3.5 Die rol van die konteks In baie taalgebruiksituasies kom 'n idiomatiese uitdrukking voor sonder dat die omringende linguistiese konteks enige lig op die idiomatiese betekenis daarvan werp. In ander gevalle tree 'n idioom op as 'n soort samevatting (en kommentaar) op 'n gebeure, verhandeling of dies meer wat in die voorafgaande konteks aan bod was (vergelyk Forrester 1992 en Drew en Holt 1992). In eersgenoemde geval kan die taalgebruiker dus nie die konteks vir die interpetasie van die idioom inspan nie, in laasgenoemde wel. Kontekstuele leidrade kan op allerlei manier gelê word (vergelyk Fernando 1996). 'n Illustrasie hiervan is die wyse waarop die idioom Is die boeing al oor? (Is dit al tyd vir 'n dop?) in Etienne van Heerden se verhaal Die gas in rondawel Wilhelmina ingespan word:

(36) Ma kyk na die horlosie bokant die plastiekrose. Is die Boeing al oor? Ag, wat, dis nou wel brekfistyd , maar dis panic stations, hê Fabian? Sy skink vir haar 'n senuwee-doppie, uit die halfbotteltjie wat sy vir noodgevalle by die telefoongids bêre. Waar hierdie uitdrukking gebruik word, word dit telkens duidelik gesitueer in 'n konteks waarin die ma vir haar iets alkoholies te drinke skink. Die verbyvlieg van die Boeing staan dus metonimies vir die (gepaste) tyd om 'n drankie te kan drink. Wat nie vermeld word nie, is dat hierdie gepaste tyd laatmiddag is, die tyd van die skemerkelkie. Die alkoholiese verslaafdheid van die ma-figuur blyk egter uit die feit dat sy alreeds met brekfistyd haar skemerkelk drink.

3.6 Psigolinguistiese ondersteuning Cacciari (1993: 40-41) en Pauwels (1995) toon aan dat volwasse sprekers by die interpretasie van onbekende idiome (buite 'n gebruikskonteks) hulle verlaat op 'n aantal algemene interpretasiestrategieë, strategieë waarin verskillende aspekte van die betekenisstruktuur van idiome wat hierbo uiteengesit word, ingespan word:


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 24 of 28

(i) Analogie: kyk of daar nie 'n ooreenstemmende idioom is waarteen die betrokke idioom of deel daarvan geïnterpreteer kan word nie (koherensie van idiome). (ii) Eksploiteer die letterlike betekenis: Interpreteer een deel van die idioom letterlik en gebruik die ander woorde in die idioom om die betekenis van die geheel af te lei. (iii) Eksploiteer die semanties-funksionele struktuur van die letterlike betekenis: Soek 'n oorsaak-gevolgrelasie in die handeling wat in die idioom beskryf word en kies óf die oorsaak óf die gevolg van die idioom as interpretasie daarvan. (iv) Aktiveer die raam-/skema-/beeldskematiese inligting wat met die hoofwerkwoord geassosieer word: Probeer 'n konkrete beeld vorm van die handeling/toestand wat die idioom beskryf en lei die betekenis daaruit af. (v) Eksploiteer die meganismes van betekenisuitbreiding/bestaande motiverende meganismes: Neem die letterlike betekeniswaardes van die idioom en probeer om daaruit 'n figuurlike betekenis af te lei. Cacciari (1993: 39) kom op grond hiervan tot die slotsom dat die taalgebruiker op verskillende punte toegang tot die betekenis van 'n idioom kan kry en dan vanuit die een punt na die ander betekenisvlakke kan beweeg om tot 'n sinvolle interpretasie van 'n idioom te kom. Verdere bewyse vir die psigologiese realiteit van die siening van idiome as enkapsulerings van komplekse kennissisteme en hulle kognitiewe bewerking word uitgebreid aangetoon in Gibbs (1990), (1992) en (1993); Cacciari (1993); Rumiati en Glucksberg (1992); Schweigert (1992); en Van de Voort (1992).

4. Slotsom: 'n terugskouing Soos in die voorgaande getoon, is die komposisionaliteitsbeginsel eenvoudig inadekwaat om van die kompleksiteite van die betekenisstruktuur en interpretasie van idiomatiese uitdrukkings rekenskap te kan gee. In teenstelling daarmee word in die kognitiewe idioomteorieë die kompleksiteit van die betekenisstruktuur van 'n idiomatiese uitdrukking in kaart gebring en die nodige analitiese apparaat verskaf om van die probleme in afdeling 1 met groter insig aan te pak. In Lakoff (1987: 438) word die hipotese gestel dat taalgebruikers idiome beter verstaan, verwerf en onthou as hulle weet hoe idiome gemotiveer word en hoe hulle binne die woordeskat as geheel gesitueer is; dit wil sê indien hulle weet presies hoe die idiomatiese betekenis daarvan 'n funksie is van die motiverende beeld en (historiese) kennisdomein, konvensionele metafore en metonimieë en die struktuurbewarende aard van projeksies, en hoe hulle met ander idiome koherente reekse vorm. Die empiriese geldigheid van hierdie hipotese word aangedui in Kövecses en Szabó (1996). Hieruit volg dit dat in die onderrig van idiomatiese uitdrukkings al die bogenoemde aspekte van die betekenisstruktuur en interpretasie van idiome by 'n student tuisgebring moet word - 'n taak waarvoor die dosent kan terugval op die inligting wat in 'n verskeidenheid sinchroniese en diachroniese leksikografiese werke, soos


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 25 of 28

verklarende woordeboeke van Afrikaans en Nederlands en diachroniese woordeboeke van Nederlands gevind kan word. In hierdie onderrig moet die leerling se analitiese vermoëns egter ook geslyp word, in die besonder sy vermoë om kontekstuele inligting te ontgin om die betekenis van idiome af te lei en om die onderliggende, konvensionele metafore en metonimieë van idiomatiese uitdrukkings te rekonstrueer. Die nut van die analitiese apparaat van die kognitiewe idioomteorie vir enige vergelykende studie van die idiomatiese woordeskat van enige twee tale spreek vanself. Dit bied naamlik 'n basis om sulke idiomatiese uitdrukkings in enige twee of meerdere tale sistematies te vergelyk ten opsigte van alle aspekte van hulle komplekse betekenisstruktuur, sowel sinchronies as diachronies (vergelyk byvoorbeeld Dirven 1994 en Roos 1992). Vir annoteerders van tekste blyk uit die voorgaande ook duidelik dat enige toeligtende kommentaar by enige teks daarop afgestem moet wees om vir die taalgebruiker die komplekse betekenisstruktuur van enige idioom so deursigtig as moontlik te maak. Naas die idiomatiese betekenis van 'n idioom, kan daar in sulke aantekeninge ook uitgebreid aandag gegee word aan die motiverende inligting van 'n idioom (die motiverende beeld en (historiese) kennisdomein), insluitende die konvensionele metafore en metonimieë wat ter sprake is. Die kognitiewe idioomteorie bied vir vertalers 'n omvattender basis op grond waarvan die idiomatiese taalgebruik (afsonderlike idiome en koherente idioomreekse) in die bronen teikentaal en in spesifieke tekste ontleed kan word sodat hulle tot 'n meer gemotiveerde besluit kan kom in die keuse van vertaalekwivalente (ekwivalente idiome of parafrases). Uiteraard moet enige vertaler in hierdie keuse ook aandag gee aan die stilistiese, retoriese en diskursiewe funksies van sulke idiome. Departement Afrikaans Unisa Bibliografie Botha, R., P.G. Kroes & C.H. Winkler. 1994. Afrikaanse idiome en ander vaste uitdrukkings. Johannesburg: Southern Boekuitgewers. Cacciari, C. & P. Tabossie. 1993. Idioms: Processing, structure, and intepretation. Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Cacciari, C. et al. 1992. The role of word meanings, transparency and familiarity in the mental images of idioms. In: Everaert et al. (eds.) 1992: 1-10. Dirven, R. 1993. Metonymy and metaphor: Different mental strategies of conceptualization. Leuvense Bijdragen, 82 (1): 1-28. Dirven, R. 1994. Metaphor and Nation. Metaphors Afrikaners live by. Frankfurt am Main: Peter Lang. Drew, P. & E. Holt. 1992. Idiomatic expressions and their role in the organization of topic transition. In: Everaert et al. (eds.) 1992: 171-186.


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 26 of 28

Drew, P. & E. Holt. 1992. Idiomatic expressions, and their role in the organization of topic transition. In: Everaert et al. (eds.) 1992: 171-186. Everaert, M. 1992. Vaste verbindingen (in woordenboeken). Ongepubliseerde manuskrip. Onderzoeksinstituut voor taal en spraak. Rijksuniversiteit Utrecht. Everaert, M. et al. (eds.) 1992. Proceedings of idioms (Volume 1 and 2). International Conference on Idioms, Tilburg, The Netherlands, September 1992. Tilburg: Institute for Language and Technology and Artificial Intelligence. Fauconnier, G. & M. Turner. 1995(a). Conceptual projections and middle spaces. In: Fauconnier (compiler). 1995: 1-39. Fauconnier, G. & M. Turner. 1995(b). Blending as a central process of grammar. In: Fauconnier (compiler). 1995: 1-39. Fauconnier, G. (compiler). 1995. Cognitive mappings in semantics. Compilation of course material for Ling.554.351, Linguistics Summer Program 1995, University of New Mexico. Fauconnier, G. 1995(a). Informal examples of mappings. In: Fauconnier (compiler). 1995: 1-35. Fauconnier, G. 1995(b). Mental space connections. In: Fauconnier (compilier). 1995: 1-34. Fernando, C. 1996. Idioms and idiomaticity. Oxford: Oxford University Press. Fillmore, Charles, J.P. Kay & Mary C. O'Connor. 1988. Regularity and idiomaticity in grammatical constructions: the case of let alone. Language, 64 (3): 501-538. Forrester, M.A. 1992. Tropic implicature and the role of context in comprehending metaphor. In: Everaert et al. (eds.) 1992: 11-24. Geeraerts, D. 1992. Specialization and reinterpretation in idioms. In: Everaert et al. (eds.) 1992: 39-52. Geeraerts, D. 1995. (To appear). Diachronic prototype semantics. A contribution to historical lexicology. Gibbs, R.W. 1992. What idioms reveal about how people think. In: Everaert et al. (eds.). 1992: 187-200. Gibbs, R.W. 1990. Psycholinguistic studies on the conceptual basis of idiomaticity. Cognitive Linguistics, 4: 417-451. Goatly. A. 1994. Register and the redemption of relevance theory; The case of metaphor. Pragmatics 4 (2): 139-181. Goossens, L. 1995. Metaphtomy: The interaction of metaphor and metonymy in figurative expressions for linguistic action. In: Pauwels et al. (eds.). 1995: 159-174.


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 27 of 28

Goossens, L. et al. (eds.) 1995. By word of mouth. Metaphor, metonymy and linguistic action in a cognitive perspective. Amsterdam: John Benjamins. Jansen, E. 1996. Afstand en verbintenis. Elisabeth Eybers in Amsterdam. Pretoria: Van Schaik. Kellerman, G. & M.M. Morrissey. (eds.) 1992. Diachrony within synchrony: Language history and cognition. Frankfurt am Main: Peter Lang. Kövecses, Z. 1990. Emotion concepts. Berlin: Springer-Verlag. Kruger, A. 1991. Translating metaphors that function as characterisation technique in narrative fiction. Journal of Literary Studies, 7 (3/4): 289-298. Krzeszowski, T. P. 1990. The axiological aspect of idealized cognitive models. In: Tomaszczyk & Lewandowska-Tomaszczyk (eds.) 1990: 135-155. Lakoff, G. & M. Johnson. 1980. Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press. Lakoff, G. & M. Turner. 1989. More than cool reason. A field guide to poetic metaphor. Chicago: University of Chicago Press. Lakoff, G. 1987. Women, fire and dangerous things. What categories reveal about the mind. Chigaco: University of Chicago Press. Lakoff, G. 1990. The invariance hypothesis: Is abstract reasoning based on image schemas? Cognitive Linguistics 1: 39-74. Leite, N. 1995. Master metonymy list. Ongepubliseerde manuskrip. Nunberg, G., Ivan A. Sag & Thomas Wasow. 1994. Idioms. Language 70 (3): 491538. Pauwels, P. & A.-M. Simon Vandenbergen. 1995. Body parts in linguistic action: Underlying schemata and value judgements. In: Pauwels (eds.). 1995: 35-70. Pauwels, P. 1995. Levels of metaphorization: The case of put. In: Pauwels (eds.). 1995: 125-158. Roos, E. 1992. Diachrony in sinchrony: A gestalt approach to idioms. In: Kellerman & Morrissey (eds.). 1992: 547-554. Schreuder, E.E.M. 1991. Metafore in Afrikaanse politieke beriggewing. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Suid-Afrika. Schweigert, W. A. 1992. The muddy waters of idiom comprehension begin to settle. In: Everaert et al. (eds.). 1992: 111-118. Swanepoel, P. 1992. Linguistic motivation and its lexicographical application. South African Journal of Linguistics 10 (2): 49-60. Swanepoel, P. H. & S. Schreuder. 1991. Metaforiek, retoriek en politieke


2013/08/28

Piet Swanepoel

Page 28 of 28

beriggewing. Communicatio 17 (1): 7-34. Tabossi, P. & F. Zardon. 1992. The activation of idiomatic meaning. In: Everaert et al. (eds.). 1992: 119-126. Tomaszczyk, J. & B. Lewandowska-Tomaszczyk (eds.). 1990. Meaning and lexicography. Amsterdam: John Benjamins. Turner, M. & G. Fauconnier. 1995(a). Conceptual integration and formal expression. In: Fauconnier (compiler). 1995: 1-35. Turner, M. & G. Fauconnier. 1995(b). Blending and metaphor. In: Fauconnier (compiler) 1995: 1-31. Turner, M. 1991. Reading minds. The study of English in the age of cognitive science. Princeton: Princeton University Press. Van de Voort, M.E.C. 1992. You don't die immediately when you kick an empty bucket: A processing view on semantic and syntactic characteristics of idioms. In: Everaert et al. (eds.). 1992: 141-156. Van Heerden, Etienne. 1995. Die gas in rondawel Wilhelmina. Utrecht: Kairos. Van Huyssteen, G.B. 1994. 'n Kognitief-pragmatiese perspektief op seksuele uitdrukkings in Afrikaans. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Pretoria. Verstraten, L.P. 1992. Vaste verbindingen. Een lexicologische studie vanuit cognitief-semantische perspectief naar fraseologismen in het Nederlands. Utrecht: LEd.



Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo


2013/08/28

Inhoudsopgawe

Inhoudsopgawe

Page 1 of 1

4de Jaargang, Nommer 2. Desember 1997

Redaksioneel Aankondiging: Temanommer oor Anglo-Boereoorlog

Ingmar Koch Het ochtendgloren boven Kaapstad. Nederlandse rederijkers in Kaapstad

Siegfried Huigen Michiel Christiaan Vos: de eerste zwarte schrijver in Zuid-Afrika

Amanda Lourens Afwesig uit die kanon: die prosageskrifte van die Klerewerkers

Gerrit Olivier Frans Kellendonk, Koos Prinsloo en de dood "oprecht geveinsd"

Philip John Marginaliteit, die Afrikaanse letterkunde en die "ongedefinieerde woekering van vryheid"

Luc Renders Clinton V. du Plessis: evangelis van die nihilisme

Elektroniese weergawes van Kontaknommers T.N&A Opgedateer 7 Desember 2005 deur Angelique de Villiers

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Inhoudsopgawe.mht

Algemeen

Riglyne vir outeurs

Kopiereg © 1997 berus by die redaksie

2013/08/28

Vooraf

Page 1 of 1

Redaksioneel | Ingmar Koch | Siegfried Huigen | Amanda Lourens | Gerrit Olivier | Philip John | Luc Renders

Temanommer oor Anglo-Boereoorlog - Redaksioneel -

Die Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans wil ter geleentheid van die honderdste verjaardag van die Anglo-Boereoorlog in Desember 1999 ’n spesiale nommer wy aan die oorlog. Die gasredakteur van die nommer is W.F. Jonckheere. Lesers van TNA en enigiemand wat belangstel in die onderwerp word hiermee uitgenooi om artikels voor te lê. Daar word veral gedink aan artikels oor die weerklank wat die oorlog in binne- en buiteland gehad het en die manier waarop dit in literêre en ander kultuurvorms uiting gevind het. Artikels moet die redaksie in die voorgeskrewe vorm voor 1 Augustus 1999 bereik. Latere voorleggings kan nie oorweeg word nie. Skrywers kan nou al voorstelle vir artikels rig aan die redaksie, of aan prof. Jonckheere by: Departement Afrikaans en Nederlands Universiteit van Natal Privaatsak X01 Scottsville Pietermaritzburg 3209 E-pos: [email protected]

Elektroniese weergawes van Kontaknommers T.N&A

Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo

Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans 4de Jaargang, Nommer 2.Desember 1997

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Redaksioneel.mht

2013/08/28

Ingmar Koch

Page 1 of 33


Het ochtendgloren boven Kaapstad. Nederlandse rederijkers in Kaapstad - Ingmar Koch -

Abstract Between 1866 and 1888 the society Aurora, under the motto "Onvermoeide vlijt komt alles te boven" (untiring enterprise conquers all), organised almost 120 public performances in Cape Town and its surroundings, in which Dutch literature took in a central place. During these performances, poems and plays of members of Aurora were performed, besides the work of "famous" Dutch authors. Although Aurora was one of the most important Dutch-language cultural societies in Cape Town, very little research has yet been done concerning the members and activities of this society. This article is a shortened version of my post-graduate research at the Vrije Universiteit in Amsterdam, out of which appears, among other things, that the rederijkers in Africa had their roots in the Dutch society of the first half of the nineteenth century, but that they added an own "Afrikaans" flavour to it.

1. Vooraf In de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond in zeer korte tijd in Nederland een nieuw soort genootschap, waarin de voordracht van poëzie en drama van Nederlandse bodem centraal stond. Bij een eerste telling kwamen De Bruijn en Van den Berg in totaal op meer dan 900 van dergelijke rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheid in de gehele negentiende eeuw in heel Nederland. In heel veel kleine plaatsen en in praktisch iedere middelgrote of grote plaats werden een of meer rederijkerskamers of "reciteercolleges" opgericht. Aangezien deze genootschappen een grote rol speelden in het burgerlijk cultureel leven in Nederland, is het niet verwonderlijk dat Nederlanders in het buitenland ook dergelijke verenigingen oprichtten. Zo richtte F.C. van der Meer van Kuffeler (1814-1868), lid van de Leidse Rederijkerskamer voor Uiterlijke Welsprekendheid, samen met een verder niet met naam bekende studievriend al in 1843 een rederijkerskamer op in Soerakarta op Java. De kamer bestond uit twaalf werkende leden en droeg als zinspreuk: "Het altaar van de kunst brandt veilig onder de palmen." Later richtte Van der Meer van Kuffeler waarschijnlijk ook nog in Padang, op Sumatra, een rederijkerskamer op (Van Zonneveld 1992). Doordat er in de tweede helft van de negentiende eeuw nog een substantieel aantal Nederlanders naar Zuidelijk Afrika emigreerden, met name naar de Kaapkolonie en na 1855 naar de twee Boerenrepublieken, is het niet verwonderlijk dat er ook daar rederijkerskamers werden opgericht. In 1858, vijftien jaar na de oprichting van de kamer in Soerakarta, werd in Paarl de eerste rederijkerskamer op Afrikaanse bodem opgericht. Onder de zinspreuk Per aspera ad astra ("Door afzien bereik je de sterren") organiseerde rederijkerskamer Thespis enige openbare voorstellingen, waarin de voordracht van gedichten centraal stond (Bosman 1980: 454).

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Ingmar Koch.mht

2013/08/28

Ingmar Koch

Page 2 of 33

Ruim acht jaar later, in oktober 1866, werd in Kaapstad Rederijkerskamer Aurora opgericht. De vereniging had ten doel "de beoefening der uiterlijke welsprekendheid alsmede de kennis der Nederduitsche letterkunde te bevorderen, door het voordragen van zelfgemaakte of anderer Proza en Dichtstukken, alsook het opvoeren van toneelstukken." (1) Net als bij Thespis lag ook bij deze, door Nederlandse immigranten gestichte vereniging bij de oprichting de nadruk op de voordracht van Nederlandse poëzie. Met dit artikel, dat een verkorte weergave van mijn scriptie is, wil ik een lacune in de Zuid-Afrikaanse letterkunde opvullen. Er is tot nu toe bijna geen substantieel onderzoek gedaan naar rederijkerskamers of andere genootschappen in ZuidAfrika. In deze eerste aanzet, die hopelijk zal leiden tot verder onderzoek naar (letterkundige) genootschappen in Zuid-Afrika, komen vooral rederijkerskamer Aurora en haar activiteiten en leden aan bod.

2. De Nederlandse rederijkerskamers De in de tweede helft van de negentiende eeuw in Nederland ontstane Reciteercolleges of rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheid, waren een uitvloeisel van de "sociabiliteit", die tussen grofweg 1750 en het eind van de negentiende eeuw het sociaal-cultureel leven in Nederland bepaalde. Mijnhardt omschrijft sociabiliteit als "de overtuiging dat de burger alleen in vrijwillige aaneensluiting in vriendenkring, gezelschap en genootschap de basis kon leggen voor kennis, deugd en geluk" (1983: 83). De rederijkerskamers zijn min of meer te beschouwen als de opvolgers van de genootschappen zoals deze zich tussen 1800 en ongeveer 1840 presenteerden. Bij deze verenigingen lag de nadruk niet op de collectieve dichtbeoefening, zoals dat in de achttiende eeuw het geval was geweest, maar ging het om dichters of redenaars die voordroegen uit eigen of andermans werk, ten overstaan van een tot applaus geneigd gehoor (Van den Berg 1995: 15). Binnen de rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheid lag de nadruk niet langer op het voordragen van eigen werk, maar op het zo goed mogelijk ten gehore brengen van andermans literaire produkten. Men wilde op deze manier niet alleen het declameren en spreken in het openbaar oefenen, maar ook een grotere bekendheid geven aan de, deels vergeten, hoogtepunten uit de Nederlandse letterkunde (Van den Berg 1991: 54). Hoewel de naam ook anders doet vermoeden, hadden deze rederijkerskamers weinig te maken met de rederijkers zoals die in de zestiende en zeventiende eeuw in Nederland bestonden. De organisatiestructuur kwam sterk overeen met die van de achttiende-eeuwse (wetenschappelijke) genootschappen. (2) De ledenwerving werd via een ballotage-systeem geregeld en de leden waren gedifferentieerd in "werkende leden", "kunstlievende leden", "aspirant-" of "leerling-leden" en "ereleden". Bij de meeste kamers mochten alleen mannen lid worden; vrouwen mochten alleen als introducés de openbare vergaderingen bijwonen. Men probeerde de sociale status van de verenigingen te verhogen door het aantrekken van beschermheren en ere-leden. Alle regelingen van de vereniging werden verankerd in de "wetten" van de kamer en een geraffineerd boetesysteem moest de stiptheid in het nakomen van de verplichtingen waarborgen.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 3 of 33

Ook uit de doelstellingen van de meeste rederijkerskamers bleek dat het ging om afstammelingen van de genootschappen uit de Verlichting. Het duidelijkste kwam dit naar voren in de zinspreuken die de verenigingen zich aanmaten. De rederijkers varieerden schier eindeloos op "verlichting" en "vooruitgang": "Oefening kweekt kennis", "Beschaving en vermaak", "Door oefening wordt het doel verkregen" enzovoort, enzovoort (Van den Berg 1991: 55-56). Bij de rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheid had de bevordering van de vaderlandse letterkunde de hoogste prioriteit. Men probeerde het grote publiek kennis te laten maken met de literaire toppers van toen. "De in de vergetelheid geraakte literaire cultuur [...] moet weer tot klinken worden gebracht" (ibid. 56). Hiertoe kwamen de "werkende leden" van de vereniging, meestal een stuk of twaalf, in het winterseizoen op gezette tijden, meestal eens in de twee weken, bijeen om de voordrachten die tijdens de openbare voorstellingen gebracht werden te repeteren. Al snel bleek echter dat declameren en cultuuroverdracht niet noodzakelijkerwijs in elkaars verlengde lagen. Wie als declamator succes wilde hebben, kon beter niet de moeilijke, "esthetisch-verantwoorde" klassieken voordragen. Hij moest komen met makkelijk in het gehoor liggende, anecdotische, retorisch-roerende teksten, het liefst met een pointe aan het slot. Dit had tot gevolg dat de meeste rederijkerskamers na verloop van tijd overgingen op het voordragen van anecdotische almanak-poëzie van eigentijdse populaire dichters. Daarnaast ontstond er een "op declamatorisch effect berekende para-literatuur", die bestond uit speciaal voor (en gedeeltelijk ook door) rederijkers geschreven gedichten (ibid. 58). Bovendien was het bij veel rederijkerskamers gebruikelijk om complete toneelstukken of enkele bedrijven in te studeren en die vervolgens ex cathedra in de openbare vergaderingen voor te dragen. Het publiek dat bij die openbare vergaderingen aanwezig was, zocht echter verstrooiing en nam geen genoegen met dergelijke statische voordrachten. Om hieraan tegemoet te treden werden de vage grenzen tussen reciteren en toneelspelen al snel overschreden. Men zette de katheder steeds vaker opzij, richtte een toneeldecor op en ging de stukken spelen in plaats van voordragen (ibid.). Daarna veranderde ook op aandringen van het publiek de aard van de stukken die de rederijkers voor het voetlicht brachten. Men vond de klassieke drama's saai en langdradig en wenste meer spanning en sensatie op de bühne te zien. Dit had tot gevolg dat de rederijkers steeds meer stukken gingen spelen die speciaal voor hen geschreven en uitgegeven waren. Er waren toneelschrijvers, zoals Schimmel en Hofdijk, die op bestelling stukken voor verschillende kamers schreven. De vraag naar "speelbare" stukken was echter zo groot dat uitgevers bestaande stukken aanpasten voor rederijkers, wat meetsal inhield dat de vrouwenrollen geschrapt werden. Men bewerkte ook regelmatig romans tot toneelstukken geschikt voor opvoeringen door rederijkerskamers. Een mooi voorbeeld hiervan is de bewerking van Multatuli's Max Havelaar door A.A. van der Stempel uit 1871 (A.A. van der Stempel, Jr., Max Havelaar, een strijder voor recht en billijkheid, tooneelspel in vijf tafereelen naar Multatuli's meesterstuk, voor rederijkers bewerkt. Amsterdam, G. Theod. Bom, 1871.) Het leeuwendeel van de stukken die de rederijkers speelden werd echter door rederijkers zelf gefabriceerd (ibid. 58-59). Op deze manier veranderden de Nederlandse rederijkerskamers binnen enkele jaren in amateurtoneelverenigingen. De hogere idealen verdwenen en de gezelligheid


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 4 of 33

ging de boventoon voeren. Hiervoor waren een tombola in de pauze en een bal na afloop van de voorstellingen de beste garantie (ibid. 59). Hoewel de rederijkerskamers een grote invloed hebben uitgeoefend op het culturele leven in de tweede helft van de negentiende eeuw, is het fenomeen vrijwel genegeerd in de Nederlandse literatuur- en toneelhistorie. Dit is voor een deel te verklaren uit het belang van de Tachtigers in de Nederlandse literatuurgeschiedenis, waardoor de rest van de negentiende eeuw niet echt gewaardeerd werd. Verder speelde waarschijnlijk ook de neerbuigende houding van het contemporaine officiële circuit tegenover de rederijkerskamer een rol. De tachtigers waren fel tegen de rederijkerskamers gekant, aangezien bij de poëzievoordrachten van de rederijkers zeker geen sprake was van een "individuele expressie" van "individuele emoties", maar van ingestudeerde, aangeleerde gevoelens. Daar kwam bij dat volgens de Tachtigers gedichten sec en sober moesten worden voorgedragen en niet met galmende en resonerende stem, zoals bij de rederijkers gebruikelijk was. Ook "Nederlands meest gevreesde criticus", Busken Huet, was fel gekant tegen de rederijkerskamers en stak zijn afkeer niet onder stoelen of banken (Van den Berg 1991: 60). Hij schreef naar aanleiding van het Jaarboekje voor rederijkers uit 1877 een vernietigend artikel. Zijn kritiek richtte zich vooral op het feit dat rederijkers de waarde van poëzie beoordeelden op de geschiktheid voor voordracht: Twee honderd rederijkerskamers! Of indien men het aantal dienstdoende leden, door elkander, op tien per kamer stelt, twee duizend meest jonge mannen die werk maken van reciteren; de waarde van een gedicht afmeten naar zijne mindere of meerdere geschiktheid voor de openbare voordragt; de kunst in de eerste plaats als de schatpligtige der gezelligheid, en van welke gezelligheid! beschouwen. [...] Busken Huet 1912: 151-154 Huet constateerde met afgrijzen dat zich van de "één na onderste lagen der Nederlandsche zamenleving een geest van wansmaak [...] heeft meester gemaakt", wat wel tot gevolg moest hebben dat de hele natie "allengs tot een lagen trap van ontwikkeling" zou dalen (ibid. 154). Hoewel Huet in zijn kritiek waarschijnlijk de mening van de hele Nederlandse culturele elite verwoordde, was deze "mailicieuze afrekening" van Huet volgens Van den Berg maar gedeeltelijk terecht. Huet bleef hangen in generalisaties en karikaturen en hij ging voorbij aan de culturele emancipatie die óók van de rederijkers uitging. Volgens Van den Berg gold voor de rederijkerskamers hetzelfde, zij het met twee restricties, als wat volgens Mijnhardt gold voor de achttiende- en vroeg-negentiende-eeuwse genootschappen, die "media voor culturele emancipatie en zelfbevestiging van het nieuwe culturele publiek" waren geweest. (3) Het grote succes van de rederijkerskamers in de tweede helft van de negentiende eeuw illustreert, dat het cultureel participerend publiek groter was dan voorheen en afkomstig was uit bredere lagen van de bevolking. De dienst werd niet meer alleen door de culturele elite uitgemaakt, er ontstond een differentiatie in verschillende


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 5 of 33

cultuurniveaus. De rederijkerskamers waren als uitlopers van de elitaire genootschappelijkheid een mooi voorbeeld van "gesunkenes Kulturgut". Maar, waarschuwt Van den Berg, men moet niet denken dat het cultuurgoed heel erg diep wegzakte. Zowel in de steden als op het platteland waren het toch de mensen die redelijk opgeleid waren en vooraanstaande posities bekleedden, die de touwtjes in handen hadden (Van den Berg 1991: 62). Daarnaast ondermijnden de rederijkerskamers zelf hun positie van cultureel doorgeefluik. Ze wilden niet alleen zichzelf, maar ook de "kunstlievende leden", met andere woorden, het grote publiek, beschaven. De meeste verenigingen zetten de deur voor het grote publiek open. Maar, zoals ik al heb aangegeven, wilde het publiek vooral geamuseerd worden. "En terwille van de "hoor-" en "kijkcijfers" gaan de meeste rederijkerskamers overstag" (ibid.). Door toe te geven aan de smaak van het publiek, gooiden de kamers de verheven idealen, waar het om begonnen was, overboord en verloren daarmee hun centrale rol in de cultuur-overdracht (ibid.). Aan het eind van de negentiende eeuw nam de populariteit van de rederijkerskamers in Nederland langzaam af. Verschillende kamers waren al ten gronde gegaan door een gebrek aan belangstelling en na de eeuwwisseling gebeurde dat steeds meer. Dit wil echter niet zeggen dat alle rederijkerskamers verdwenen. In Den Haag bestond de Letterlievende Vereniging Nieuwland tot 1930 en in Groningen bestaat tot op de dag van vandaag het Koninklijk Provinciaal Groninger Rederijkers Verbond, dat eens per jaar een tweedaagse bijeenkomst van Groningse rederijkers organiseert. Het Verbond is sinds november 1997 ook vertegenwoordigd op het World Wide Web: http://www.groningen.org/KPGRV/. Verder beleefde het genootschapsleven in de laatste decennia van de negentiende eeuw een nieuwe opleving in de oprichting van interdisciplinaire verenigingen, de zogenaamde Kunstkringen. Na de eeuwwisseling werd de declamatie door dilettanten overgenomen door professionele voordrachtskunstenaars, die optraden tijdens soirées, georganiseerd door diverse genootschappen. Maar naar de rol van deze mensen in het Nederlandse culturele leven is tot nu toe nog minder onderzoek gedaan dan naar de rol van de rederijkerskamers (ibid. 64-64).

3. Rederijkerkamer ThespisZoals ik hierboven al even kort vermeldde, was de eerste rederijkerskamer op het Afrikaanse continent naar alle waarschijnlijkheid rederijkerskamer Thespis, die op 23 juni 1858 in Paarl werd opgericht (Bosman 1980: 453). De kamer werd opgericht door drie recent uit Nederland geïmmigreerde Nederlanders: A. van der Hoop Juniorszoon (de zoon van de dichter A. van der Hoop Jr. en zelf ook aspirantdichter), J.H. van Enter en P. Wiegman. Van der Hoop fungeerde als voorzitter van de rederijkerskamer en was waarschijnlijk de drijvende kracht achter de oprichting. Hij was in 1857 aan de Kaap gearriveerd op uitnodiging van G.W.A. van der Lingen van het Hollands Gymnasium in Paarl (ibid.). DE PAARL EN DE THESPIS REDERIJKERS Waardig Dorp' schoon gelegen,


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 6 of 33

Zelfs aan een stad gelijk, Met de keurigste landouwen, En aan ooft en wijngaard rijk. Blijve gij in voorspoed rijzen, En verhef gestaâg uw stand; Ja, ontwaar' men in uw beemden, Steeds de weelde van uw land. Slijte men de drokke dagen, Met der landbouw nijverheid, Laten de avondstonden dienen, Aan THESPIADEN toegewijd. Mogen de Rederijkers wassen, In welsprekendheid en smaak; Opdat men na angstig zwoegen, Den Parnassus eens genaak! Moog men eenmaal Nectar proeven, Raken tot den Helicon Putten uit de zuiv're waters Van de onverdroogbre bron; Van de bron der wetenschappen, Waar men lieverleê uit lept, En door slapelooze nachten, Men een ander aanzien schept. Thespis kring! neem toe in grootheid, En in aanzien, en in kracht; En gedenk aan deze regels U door vriendschap toegebracht. J. Suasso de Lima. 6 julij 1858 Tijdens de oprichtingsvergadering, die plaatsvond in "het ruime lokaal van den heer Van Enter" werden, nadat de statuten goedgekeurd waren, gedichten van Van Lennep, Ten Kate en Van der Hoop Jr. voorgedragen. De opkomst was redelijk, er zaten ongeveer dertig personen in het gehoor. Van der Hoop hield een toespraak, waarin hij het belang van de voordracht voor het ware begrip van letterkunde en de heilzame invloed van kunst en wetenschap op de maatschappij benadrukte. Verder sprak hij de hoop uit dat de kamer een nuttige "uitspanning" zou zijn voor de jonge dames van het dorp en de leerlingen van het Gymnasium (ibid. 454). Na deze oprichtingsvergadering organiseerde de kamer waarschijnlijk nog drie reguliere openbare vergaderingen, de laatste begin oktober 1858. Vermoedelijk is het einde van de vereniging te wijten aan de terugkeer van Van der Hoop Jrs. naar Nederland, aan het eind van 1858 of het begin van 1859 (ibid.). Afgezien van het feit dat Thespis de eerste rederijkerskamer in Afrika was, is de kamer van gering belang geweest voor de ontwikkeling van een "rederijkerscultuur" in de Kaapkolonie. Naar aanleiding van het optreden van de kamer zijn er in de Nederlandse en in de Kaapse pers echter enkele artikelen verschenen die wel het citeren waard zijn. Allereerst verscheen er in Kaapstad in Het Volksblad van 8 juli 1858 het hiernaast geciteerde gedicht van J. Suasso de Lima. Volgens Binge zou zich een exemplaar van dit gedicht in de Melt Brink-Boekery in Stellenbosch bevinden, maar dit bleek


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 7 of 33

bij nadere beschouwing niet het geval te zijn (Binge 1969: 5). Op mijn verzoek heeft mevrouw Botha van de J.S. Gericke-biblioteek een copie van het gedicht uit Het Volksblad aangevraagd bij de Suidafrikaanse Biblioteek in Kaapstad en deze in de Melt Brink-boekery opgenomen. Het tweede artikel dat ik wil citeren is afkomstig uit het blad De nieuwe recensent, dat er, onder de titel "Hoe men aan de Kaap vooruit gaat", in 1858 op wees dat er in Kaapstad een rederijkerskamer was opgericht: In het dorp Paarl in de Kaapkolonie is in het voorgaande jaar een gymnasium opgerigt, waarvan de leerlingen in de maand Oktober a.p. met veel lof een openbaar examen hebben afgelegd. Ook is daar een rederijkerskamer onder de titel Thespis opgerigt. Deze rederijkerskamer, hoe jong nog, mag zich reeds verheugen in vooruitgaande bloei. Zij staat onder het presidium van den heer Van der Hoop Jrs. (4)

4. Rederijkerskamer Aurora De eerste keer dat "Rederijkers Kamer Aurora," onder de zinspreuk Patientia omnia vincit in de Kaapstadse pers werd genoemd was in juni 1862, toen de vereniging waarschijnlijk haar eerste openbare vergadering organiseerde: Onder de naam Aurora is hier een Rederijkers Kamer gesticht die gisteren avond [16 juni 1862, IK] een voorstelling hield. De voornaamste woordvoerders waren de Heeren Stramrood, Brinkman en Koster, die eene reeks uitgezochte stukken van Nederlandse puikdichters over het geheel met goeden smaak voordroegen. (5) Ik neem aan dat de kamer in april 1862 werd opgericht door de in dit citaat genoemde heren Stramrood, Brinkman en Koster. Op 9 oktober vierde de kamer in ieder geval "haar halfjaarlijksch bestaan, ten huize van den Heer Koster in de Langstraat." (6) Dit was de vierde en laatste vergadering van de rederijkers tot vier jaar later, toen de kamer in 1866 nieuw leven werd ingeblazen en meer dan twintig jaar bestond. Dat is ook de reden waarom ik in mijn inleiding schreef dat er in 1866 pas weer een rederijkerskamer in Kaapstad werd opgericht. Op 4 oktober 1866 werd rederijkerskamer Aurora heropgericht, deze keer onder de zinspreuk Onvermoeide vlijt komt alles te boven, een vrije vertaling van het oude, latijnse motto. Bij de oprichting bestond het bestuur uit W.F. Stramrood (voorzitter), M.N.J. Gijselman (secretaris), A.H. Koster, zijn broer F. Koster (die een groot deel van het bestaan van Aurora voorzitter van de rederijkers zou zijn) en H.W. Teengs. De eerste openbare vergadering vond plaats op 15 november 1866 in de zaal van Germania Liedertafel in Kaapstad en bestond overwegend uit poëzievoordrachten. Tot en met mei 1867 werd er iedere maand een vergadering georganiseerd, waar gedichten werden voorgedragen. Vanaf juni 1867 veranderde dit geleidelijk en werd de nadruk steeds meer op het voordragen en opvoeren van toneelstukken gelegd.

5. De activiteiten van Aurora


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 8 of 33

De activiteiten die de rederijkers ten toonspreidden, vonden voornamelijk plaats tijdens zogenaamde "openbare vergaderingen". Tussen de heroprichting van Aurora in 1866 en het voorlopige einde van de vereniging in 1887 organiseerde de kamer bijna 120 openbare bijeenkomsten (Bosman 1980: 474). Het aantal "gesloten vergaderingen" bedroeg waarschijnlijk een veelvoud van dit aantal, maar "hoevele er gehouden zijn zonder dames, is de schrijver dezes onbekend daar voor hem en het publiek in het algemeen de geheimen der heerenvergaderingen verborgen zijn." (7) Helaas zijn de "geheimen der heerenvergadering" voor mij bijna even verborgen gebleven als voor deze journalist van Het Volksblad. Over de openbare vergaderingen heb ik wel enige informatie kunnen verzamelen. De eerste openbare voorstelling van Aurora vond waarschijnlijk plaats vlak na de oprichting van het gezelschap in oktober 1866. De eerste vermelding van een openbare vergadering in Het Volksblad dateerde echter uit 16 februari 1867. Tot eind 1867 organiseerden de rederijkers iedere maand een openbare vergadering, waarin overwegend gedichten of delen van treurspelen werden voorgedragen. Tijdens de "damesvergadering" van december 1867 maakte de voorzitter, Stramrood, bekend dat het bestuur van de vereniging besloten had om "ten gevolge van het warm weder, in de eerste twee of drie maanden geene vergaderingen met dames te houden [...]" (8) Vanaf dat moment gaf Aurora, net als de meeste verenigingen in Nederland alleen nog maar in de winter openbare voorstellingen.

6. Poëzie Niet alleen de frequentie van de openbare vergaderingen veranderde na december 1867, ook de inhoud werd anders. In het eerste jaar van het bestaan van de vereniging bestonden de vergaderingen vooral uit poëzie-voordrachten. Men probeerde op die manier enigszins te voldoen aan de doelstelling van de kamer, "de kennis der Nederduitsche letterkunde bevorderen," zoals dat in de Reglementen stond opgetekend. (9) Maar, net als in Nederland, werd tijdens de openbare vergaderingen als snel voorbij gegaan aan de Nederlandse "Klassiekers", zoals Vondel of Bilderdijk. De poëzie die werd voorgedragen kwam overeen met de gedichten die ook in de Nederlandse kamers werden voorgedragen en die door Van den Berg omschreven worden als "makkelijk in het gehoor liggende anecdotische, retorisch-roerende teksten, almanak-poëzie van eigentijdse populaire dichters" (Van den Berg 1991: 58). Tijdens de openbare voorstelling van 6 juni 1867, werden bijvoorbeeld de volgende gedichten voorgedragen: van H. van Asschenberg, "De Snoek"; van E. Gerdes, "De beste wintervreugd"; van F.H. Greb (de hoofdredacteur van het Jaarboekje voor rederijkers ...) "Gethsemané" en "Geliefde dooden" van B. ter Haar, "De blinde en zijne dochter", "Aan een apostel des ongeloofs bij het aanschouwe van het portret van dr. D.F. Straus" en "Huibert en Klaartje"; van Helmers, "Lofzang op Jezus van Nazareth"; van De Schoolmeester, "De mop en de keeshond"; van J.F. Willems, "Bisschop Fénelon en de koe"; van W.J. van Zeggelen, "Een bezoek van Jan Steen", "Hulda's papegaai", "Klaaglied van Jan Chagrijn" en "De Ithaka van Jan Trocké" en twee gedichten uit eigen kring. (10) Van deze dichters worden nu alleen nog Ter Haar, Helmers, De Schoolmeester en J.F. Willems genoemd in moderne literatuurgeschiedenissen als Nederlandse literatuur, een geschiedenis en Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. De andere dichters zijn in de vergetelheid geraakt, maar werden in die tijd door de rederijkers


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 9 of 33

nog redelijk hoog aangeschreven.

7. Toneel In het eerste verenigingsjaar van Aurora lag de nadruk nog enigszins op het voordragen van "puikdichters" met nu en dan de opvoering van een korte klucht, zoals Tante Trui of Jan Sukkel van Arnold, vanaf het seizoen 1868 kwam in de openbare voorstellingen steeds meer de nadruk te liggen op het toneelspel en werd de poëzie-voordracht langzaam naar de achtergrond verdrongen. Volgens Binge zou er een duidelijk verband zijn tussen de benoeming van Melt Brink tot secretaris in oktober 1867 en de grotere nadruk die op het toneel werd gelegd tijdens de openbare vergaderingen. Waarschijnlijk speelde zijn toetreding, tegelijk met de "peetvader" van het Hollandse toneel aan de Kaap, J. Combrink, wel een rol, maar ik moet er ook op wijzen dat Aurora dezelfde veranderingen onderging als bijna alle rederijkerskamers in Nederland. Ook daar kwam steeds meer de nadruk te liggen op toneelspel in plaats van poëzievoordracht Het is alleen opvallend dat het in Kaapstad zeer snel en ogenschijnlijk zonder grote interne twisten gebeurde. Vanaf 1868 tot het seizoen 1876 zagen de programma's van de openbare voorstellingen er ongeveer als volgt uit. Na een welkomstwoord van de voorzitter, werden een of twee, soms drie gedichten of dramatische schetsen voorgedragen. Daarna voerde men het "voorstuk" op, meestal een drama of treurspel. Dan, na een korte pauze, werd de avond afgesloten met het "nastukje", meestal een korte klucht van Brink of Arnold. Regelmatig werden de opvoeringen ook nog opgeluisterd door muzikale intermezzi, zoals zang of pianospel. Men hoefde zich tijdens de voorstellingen dus niet te vervelen, er was voor elk wat wils. Een van de veel voorkomende klachten in de krantenrecensies was echter wel de lengte van de voorstellingen, "van het vleesch en bloed van gewone "Christenmenschen" [is het] veel te veel gevraagd om hen vijf uren lang met tooneelvoorstellingen bezig te houden." (11) Na 1876 veranderde de rederijkerskamer in een echte amateur toneelvereniging en werd er helemaal geen aandacht meer besteed aan de voordracht van gedichten. Probeerden de rederijkers voor 1876 toch nog een beetje de nadruk te leggen op het werk van Nederlandse auteurs, hetzij mensen uit eigen kring, hetzij typische "rederijkersauteurs" zoals Arnold, de heren Van der Stempel of J. Schuitemaker, die een uitgeverij had die gespecialiseerd was in toneelstukken van en voor rederijkers, na 1876 vielen de rederijkers terug op de succesvolle (Franse) melodrama's die vanaf 1800 door de Nederlandse toneelverenigingen in Kaapstad waren gespeeld. Zoals bijvoorbeeld Het Schandmerk ... van Boirie, Carmouche en Poujol, dat in 1826 door Door Yver vruchtbaar en in 1834 door Vlyt en Kunst was opgevoerd, of De baron van Felsheim ... van Bernos, dat in 1847 door Tot Nut en Vermaak was gespeeld (Bosman 1928: 251, 322, 451). Deze stukken werden door Aurora respectievelijk in 1886 en in 1878 opgevoerd. In vergelijking met hun Nederlandse collega's speelden de Kaapse rederijkers uitzonderlijk véél toneelstukken. Aurora bracht in de 22 jaar van haar bestaan meer dan 140 verschillende toneelstukken, terwijl bijvoorbeeld Rederijkerskamer Jan van Beers uit Utrecht tussen 1862 en 1886 nog geen 80 stukken speelde. (12) Het


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 10 of 33

overgrote deel van de stukken die Aurora speelde (ongeveer 120 van de 140), was van "Nederlandse" herkomst. De rest waren vertalingen uit het Deens, Duits, Engels of Frans. Hierbij heb ik niet de vertalingen gerekend die gemaakt waren door leden van de kamer, zoals de vertalingen door J.M. Belinfante van twee operalibretto's van Scribe of de bewerking van een Engels blijspel door N.C. Koster. De kamer speelde in totaal 24 stukken die afkomstig waren uit eigen kring, waarvan het leeuwendeel geschreven was door Melt Brink. Voor zover ik dat kan overzien was het aantal "eigen" stukken bij Aurora in vergelijking met Nederlandse kamers ook redelijk hoog. Van de iets minder dan tachtig stukken die Jan van Beers speelde, zouden zes stukken uit de eigen vereniging kunnen komen. (13) Dat is nog geen tien procent van alle gespeelde stukken, terwijl bij Aurora twintig procent van de gespeelde stukken door een lid was geschreven of bewerkt. Aurora speelde in die 22 jaar redelijk veel toneelstukken die speciaal voor rederijkers waren geschreven of bewerkt. Hierbij denk ik niet alleen aan de bijna 25 stukken uit eigen kring, maar ook aan zes stukken van J. Schuitemaker, de bijna twintig stukken die geschreven waren door een van de heren Van der Stempel, de twaalf stukken van de hand van Arnold Wijnstok en de vertalingen die speciaal voor rederijkers waren gemaakt, zoals Niet of graag van Andersen of De hoed van de horlogemaker van De Girardin. Dit kwam overeen met de kamers in Nederland, die ook vooral stukken speelden die speciaal voor hun waren geschreven. Ook Jan van Beers uit Utrecht speelde redelijk veel stukken die voor rederijkers waren geschreven, bijvoorbeeld van Arnold Wijnstok of een stuk met de titel Fockenbroch of de Amsterdamsche Rederijker. (14) Jan van Beers speelde echter ook, in tegenstelling tot Aurora, stukken van Da Costa (Een toneel van Lord Byron's Cain, 1867), Vondel (fragment uit Joseph in Dothan, 1868) en zelfs van Multatuli (De bruid daarboven, 1881). Aurora waagde zich niet aan dit soort "zware" toneelstukken, maar hield zich bij de "makkelijke", melodramatische spektakelstukken. De kamer was overigens wel in het bezit van een "rederijkersbewerking" van de Max Havelaar door A.A. van der Stempel, maar dit stuk werd nooit in Kaapstad opgevoerd. Tenslotte wil ik nog één bijzonder toneelstuk noemen, dat door Aurora werd opgevoerd. Blijkens een recensie in Het Volksblad speelden de rederijkers op 8 april 1873 het blijspel Een luidruchtige jaspartij, geschreven door A.N.E. Changuion: Na dit tooneelspel (Onteerd, IK) volgde een "kwartuur rustpoos," maar wij namen er een half uur toe, zoodat wij Dr. A.N.E. Changuions Luidruchtige jaspartij slechts aan het einde zagen, toen twee der kaartspelers, te midden van groot gelach onder het gehoor, aan het bakkelijen waren en de derde met het geld heenliep. (15) Conradie omschrijft De Luidruchtige Jasparty als een tweespraak en het stuk "het tot vandag [1932, IK] nog sy bekoring vir ons boerebevolking" (Conradie 1932: 290). Ik geloof niet dat het stuk erg vaak opgevoerd is, aangezien het geen enkele keer in de twee delen Drama en toneel in Suid-Afrika van F.C.L. Bosman wordt genoemd. Bosman gaat zelfs aan de opvoering door Aurora voorbij (Bosman 1980: 468). Bosman vermeldt overigens wel dat Changuion rond 1850 nog een belangrijke rol speelde in het culturele leven in Kaapstad. In die tijd organiseerde hij "Hollandse kunsaande om voordragskuns en welsprekendheid te bevorder" (ibid. 4, 50).


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 11 of 33

8. Bijzondere vergaderingen Van de bijna 120 openbare vergaderingen die Aurora organiseerde tussen 1866 en 1887, waren zo'n twintig bijeenkomsten "bijzondere vergaderingen". Hierbij ging het in verschillende gevallen om voorstellingen die wegens groot succes werden herhaald of voorstellingen die buiten Kaapstad, in Paarl of Wynberg, werden opgevoerd (ibid., 463). Aurora organiseerde echter ook, zoals het goede rederijkers betaamde, verschillende vergaderingen waarvan de opbrengsten niet in eigen kas vloeiden. In 1879 organiseerde de kamer een openbare vergadering ten gunste van "de ongelukkige Transvalers, die op de grenzen van Damaraland van honger en kommer vergaan." (16) Aan het eind van de avond kon de voorzitter van Aurora £55 15s 6d aan de Nederlandse Consul-Generaal G. Mijburgh overhandigen, waarna deze ervoor zorg zou dragen dat het geld op de juiste bestemming terecht kwam. (17) Bijna drie jaar later, op 8 juni 1882, speelde Aurora het drama Een oudejaarsavond van Dikema en Het bedrogen Drietal, een klucht van Gillissen. De opbrengst van deze voorstelling kwam ten goede aan de weduwe en kinderen van T.F. Burgers, ere-lid van Aurora en de voormalige president van de Zuid-Afrikaansch Republiek, die in december 1881 gestorven was. In de kranten werd niet vermeld wat de opbrengst van deze bijeenkomst was, alleen dat de zaal van de Odd Fellows in de Pleinstraat propvol zat. (18) De meest aparte "bijzondere" vergadering die Aurora organiseerde was waarschijnlijk die waarin de werkende leden van de vereniging duidelijk maakten, dat zij het vaderland echt nog niet vergeten waren. De rederijkers pakten groots uit ter ere van het zilveren jubileum van de troonsbeklimming van koning Willem III van Nederland. Aurora organiseerde een feestprogramma dat onder andere werd bijgewoond door de Nederlandse Consul-Generaal, de al genoemde Mijburgh. Tijdens de voorstelling zou Koster een redevoering houden en zouden er toepasselijke voordrachten en liederen worden geleverd, aldus Het Volksblad op 12 mei 1874. De voorstelling werd, als ik Het Volksblad mag geloven, een groot succes. De zaal van de Odd Fellows aan de Pleinstraat was op dinsdagavond 12 mei, "ondanks het gure weder" goed gevuld. Het merendeel van de bezoekers had voldaan aan het verzoek van de rederijkers om oranje strikjes op hun kleding te dragen. De ConsulGeneraal was in vol ornaat aanwezig, samen met zijn hele gezin en kreeg een ereplaats in het publiek. De zaal waar de voorstelling plaatvond was uitbundig versierd: Het proscenium van het tooneel was met een fraaijen groenen krans behangen, de einden waarvan aan weerszijden naar beneden komende zamensmolten met Oranje en Hollandsche vlaggen, en dus een goed effect opleverden. Op den achtergrond van het tooneel was het wapen van Nederland te zien met de beeltenissen van den Koning en de Koningin aan regter- en linkerzijde. De zijgordijnen hadden allen het Oranje tot hoofdkleur. De wapens der verschillende Provinties waren overal aan de wanden der zaal verspreid, benevens de Oranje en drie-kleur. Het pronkstuk in de


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 12 of 33

zaal was echter een transparant, dat den teekenaar, den heer M.J. Brink, tot groote eer verstrekte. Het behelsde een afbeeldsel van het Hollandsch wapen, waarop schitterende zonnestralen hun licht wierpen. Deze meesterlijke schildering was hare positie waardig te midden der kleuren van alle natiën, waardoor het schoone effect er van werd verhoogd. (19) Rond half acht werd de vergadering geopend met een toespraak van de voorziter, Frederik Koster. Hij prees het "groot en edelmoedig hart" van de koning en memoreerde dat de koning erin geslaagd was 25 jaar zonder oorlog te regeren. Daarna richtte hij zich tot de Consul-Generaal en vroeg hem de koning te verzekeren dat in Zuid-Afrika "vele harten het lief en leed van Oranje en Nederland deelen." (20) Hij sloot zijn toespraak af met de volgende woorden: Neerlands vlaggen naast die van Engeland en het Vereenigd Duitschland, ziet gij hier. God geve dat die vlaggen steeds zo vreedzaam vereenigd blijven, als in onze feestzaal. Onze leuze zal steeds zijn: Heil zij Neerlands koning en koningin, -- Heil het geheel vorstelijk huis, -- Heil aan Nederland, -- Heil aan Zuid-Afrika, -- Heil aan Engelands groote koningin Victoria! (21) Na deze toespraak las J.F. Koster het gedicht "Oranje boven" van Hasebroek voor. Zijn neef N.C. Koster droeg daarna het gedicht "Aan Willem III", "van de hand van onzen bekwamen Kolonialen dichter H.W. Teengs" voor. (22) Daarna werden de toneelstukken Willem van Oranje van De Jager en De twee doven van Brink met veel succes opgevoerd. De rederijkers hadden besloten dat zij ervoor zouden zorgen dat er een "nationaal geschenk" naar de koning gestuurd zou worden, via de tussenkomst van baron Van Heemstra uit Den Haag. In zijn toespraak zei Koster hierover: Ik ben trotsch op mijn aangenomen vaderland, de Kaap de Goede Hoop, op mijne landgenooten, maar vooral op de Zuid-Afrikanen, die zoo ruimschoots hebben bijgedragen tot het van de Kamer uitgegane plan, het geven van een geschenk aan Z.M. Willem III. Dat geschenk is slechts geworden een album. Daar wij uit verscheidene Hollandsche dagbladen zagen, dat Z.M. liefst geene geschenken kreeg, zoo is het voor het geschenk bijgedragene, geheel aan het album besteed. (23) Tijdens de vergadering op 12 mei kon het album ingezien worden. Het Volksblad omschreef het als volgt: Het bestaat uit een fraai in rood Marokko gebonden Album, beeldschoon belegd met Zuid-Afrikaansch goud en ruwe Zuid-Afrikaansche diamanten. Het zeer keurige goudwerk is van de hand van den heer Faddegon, Jun., zijnde er aan iederen hoek een model van de Hollandsche Koningskroon, het maken waarvan tot het fijnste soort kunstwerk in goud behoort dat men zich denken kan, en den kunstenaar ontzaggelijk veel arbeid moet hebben gekost. Het uiterst nette devies van dit versiersel is mede te danken aan den heer Brink die tevens de hanteerder was der pen waarmede de opdragt in het Album was geschreven en opgeluisterd, een stuk werk dat werkelijk den naam van prachtschrift verdient, en dat zeker


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 13 of 33

zelden zal worden overtroffen in smaak van uitvoering. (24) In het midden van de kaft was een zilveren plaatje aangebracht ("Het zilver is ter gedachtenis aan Uwer Majesteits 25 jarig feest, de diamanten in hun oorspronkelijken staat en het goud, zijn produkten van Zuid Afrika."), (25) met daarop de volgende tekst: Album bevattende de namen der Inschrijvers uitgenoodigd door de Rederijkers Kamer "Aurora" te Kaapstad, tot het aanbieden van een cadeau aan Z.M. den Koning der Nederlanden op het feest van Z.M.'s Vijf-en-twintig jarige Troonsbeklimming. Kaapstad, 12 Mei 1874. (26) Het album opende met vijf foto's, van Frederik Koster, Jacques Belinfante, Melt Brink, David du Toit en de Nederlandse consul-generaal, Mijburgh. Tegenover deze foto's stond een portret van Baron van Heemstra, de ere-voorzitter van Aurora uit Den Haag. Dan volgde een tekst, letterlijk van de hand van Brink, die de eerste vier pagina's van het album besloeg. Hierin prezen de "leden der Rederijkerskamer "Aurora" [...] en andere Nederlanders, afstammelingen van Nederlanders en vrienden van Nederland, woonachtig in Zuid-Afrika" koning Willem voor zijn goede beleid de afgelopen 25 jaar. De tekst eindigde met de "Nationale leuze, "God zij met Oranje en Nederland! De Koning leev!"" (27) Hierna volgde een opsomming van alle ereleden, werkende, beschouwende en gewone leden en een zeer lange lijst met intekenaars, die de koning ook wilden feliciteren met zijn zilveren jubileum. In totaal bestond de lijst uit 197 inschrijvers. Na deze lijst stond het gedicht Neêrlands feestlied in den Vreemde, speciaal voor de gelegenheid geschreven door H.W. Teengs. Ik neem aan dat dit ook het gedicht was dat tijdens de vergadering werd voorgedragen. De laatste pagina's van het album werden in beslag genomen door een hele reeks foto's van Kaapstad rond 1870 en een soort antropologische serie foto's van autochtone inwoners van Zuidelijk Afrika. Het album werd waarschijnlijk in juni of juli van 1874 met de "mailboot" naar baron van Heemstra in Den Haag gestuurd, die het aan de koning aanbood. Het album bevindt zich nu nog, helaas zonder de brief die het geschenk in 1874 begeleidde, in het Koninklijk Huisarchief. Als dank voor het geschenk stuurde de koning, via baron van Heemstra, gesigneerde portretten van hemzelf en zijn vrouw, koningin Sophie, naar Kaapstad. In 1916 vertelde Brink aan de verslaggever van Die Burger dat prins Frederik Hendrik toen ook nog een handgeschreven brief naar de rederijkers gestuurd heeft, om hen te bedanken voor het cadeau. (28) De portretten hingen op 8 april, tijdens de eerste vergadering van 1875, in de Atheneumzaal en konden daarna nog enige dagen bezichtigd worden in de boekhandel van Belinfante aan het Groentemarktplein. (29) Ik heb noch de portretten, noch de brief van Frederik Hendrik in Kaapstad terug gevonden.

10. Enkele leden Voordat ik het einde van rederijkerskamer Aurora aan de orde ga stellen, wil ik eerst nog even stilstaan bij vijf leden die een belangrijke rol hebben gespeeld in het ontstaan en bestaan van de kamer, te beginnen met de eerste voorzitter, Stramrood.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 14 of 33

11. W.F. Stramrood Een van de drijvende krachten achter de oprichting van de vereniging in 1862 en de heroprichting van Aurora in 1866 was waarschijnlijk Willem Frederik Stramrood. Hij was geboren in 1818 in Wijk bij Duurstede en vertrok vermoedelijk op 28 juli 1860 met zijn vrouw en zes kinderen vanuit Amsterdam aan boord van de Willem Hendrik naar Kaap de Goede Hoop (Ploeger 1985-'86: II 27). Waarschijnlijk was Stramrood in Wijk een bekend persoon, aangezien hij er een boekhandel had en vice-voorziter, bibliothecaris en werkend lid van rederijkerskamer Erato was. Daarnaast was hij ook nog uitgever van minstens één werkje, dat ik in het Letterkundig Museum in Bloemfontein ontdekte en dat in Nederland, voor zover ik dat heb kunnen nagaan, in geen enkele bibliotheek aanwezig is: Misschien is Stramrood ook de auteur van dit "lectuurtje", maar dat kan ik niet met zekerheid zeggen. In Kaapstad vestigde Stramrood zich als boekbinder in de Loopstraat op nummer 87. Vanaf 1866 stond hij in de Kaapse Almanakken ingeschreven als "Storekeeper" van de drukkerij/uitgeverij Van de Sandt de Villiers op diverse adressen in de stad. Vanaf 1886 wordt er geen melding meer gemaakt van een Stramrood in de almanakken. Dit kan betekenen dat Willem Frederik is verhuisd, of dat hij is gestorven. Ik heb hier geen zekerheid over kunnen krijgen. Ik kan alleen zeggen dat ik in het Staatsarchief in Kaapstad geen overlijdensakte van W.F. Stramrood heb kunnen achterhalen. Aan boord van de Willem Hendrik, op weg naar zijn nieuwe woonplaats, kwam Stramrood waarschijnlijk in contact met A.H. Koster (zie beneden). Vermoedelijk spraken de heren tijdens de drie maanden durende reis regelmatig over de "uiterlijke welsprekendheid". Misschien brachten ze tussen Amsterdam en Kaapstad zelfs enkele gedichten van Nederlandse "puikdichters" voor hun medepassagiers ten gehore. Zeker is in ieder geval dat ze na hun aankomst in Kaapstad contact met elkaar gehouden hebben en uiteindelijk in 1862 tot de oprichting van rederijkerskamer Aurora hebben besloten. Bij de oprichting kreeg de vereniging een latijns motto: Patientia omnia vincit. Dit was een vertaling van de zinspreuk Onvermoeide vlijt komt alles te boven, die het motto was van de rederijkerskamer waar Stramrood in Wijk bij Duurstede ondervoorzitter van was geweest. Vanaf 1866 zou dit ook de zinspreuk van de "nieuwe" Aurora zijn. Bij de oprichting van Aurora in 1862 en bij de heroprichting in 1866 was Stramrood voorzitter van de vereniging. Dit wilde zeggen dat hij tijdens de gesloten vergaderingen de leiding had en, zoals dat in de reglementen stond, "vrijheid tot spreken of verwijdering" gaf. (30) Tijdens de openbare vergaderingen was de voorzitter degene die de vergadering officieel opende met een kort toespraakje. Daarnaast was de voorzitter, tijdens de voorstellingen in de eerste week van oktober, wanneer Aurora haar oprichting vierde, belast met het voorlezen van het jaarverslag. Hierin werd het reilen en zeilen van de vereniging het afgelopen jaar besproken. Stramrood heeft waarschijnlijk maar twee keer het jaarverslag voorgelezen, in 1867


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 15 of 33

en in 1868. In 1869 werd de "jaarvergadering" in ieder geval voorgezeten door F. Koster (zie beneden). (31) Tijdens zijn voorzitterschap werd Stramrood regelmatig geprezen voor de manier waarop hij gedichten voordroeg, onder andere een deel uit het treurspel Lodewijk XI werd zeer gewaardeerd. (32) Dat was trouwens tevens de laatste keer dat Stramrood werd vermeld in de besprekingen van de openbare voorstellingen in de Hollandse kranten van Kaapstad, Het Volksblad en De ZuidAfrikaan.

12. A.H. Koster en F. Koster Waarschijnlijk was de familie Koster een van de belangrijkste faktoren voor het langdurige succes van de rederijkerskamer. Adolphe Henri Koster was een van de mannen die mede-verantwoordelijk was voor de oprichting van de kamer in 1862 en 1866. Zijn oudere broer Frederik was bijna twintig jaar aan een stuk voorzitter van de rederijkers en in die functie waarschijnlijk de belangrijkste kracht achter de instandhouding van de vereniging. Adolphe en Frederik kwamen uit een gezin van zeven kinderen. Hun vader, Pierre Koster, was in 1786 in Amsterdam geboren en stierf in 1868 in Utrecht. Hun moeder, Catharina Kohl, was al in 1842 gestorven. Frederik was op 24 september 1822 geboren in Namen. Op zijn zeventwintigste trouwde hij in Utrecht met Wilhelmina Elisabeth Smith en samen kregen ze zes kinderen, die later allemaal een grotere of kleinere rol speelden binnen rederijkerskamer Aurora. Frederik en Wilhelmina vertrokken in 1859 naar de Kaap, terwijl Wilhelmina in verwachting was van hun laatste kind. In Kaapstad vestigde Frederik zich als "cabinetmeker" op Strandstraat 69. Het gezin verhuisde tussen 1860 en 1870 door de stad om uiteindelijk in de Langstraat terecht te komen. Op 23 juli 1888 stierf Frederik Koster in zijn huis op de Langstraat 101. Zijn vrouw stierf twaalf jaar later in ditzelfde huis. (33) Adolphe Koster was zeven jaar jonger dan Frederik. Hij was op 4 januari 1829 geboren, ook in Namen. Op dertienjarige leeftijd werd hij aangenomen op de kweekschool voor de zeevaart en drie jaar later, in 1845, vertrok hij als scheepsjongen naar Batavia. Daarna voer hij nog enkele malen als lichtmatroos naar Nederlands-Indië en terug. Adolphe trouwde met Helena Frederika Nicolai en vestigde zich als hoedenmaker in Utrecht. In 1860 vertrok hij met zijn vrouw en twee kinderen aan boord van de Willem Hendrik naar Kaapstad, vermoedelijk net als al die andere emigranten ter verbetering van zijn bestaan. In Kaapstad vestigde het gezin zich op Constantiakloof en daarna op de boerderij Oranjekloof bij Houtbaai. Later verhuisde het echtpaar Koster naar Kimberley, Colesberg en Klerksdorp. In 1886 vestigden Adolphe en Helena zich in Pretoria. Ik weet niet wanneer en waar zij gestorven zijn (Ploeger 1960: 80-81). Adolphe Henri Koster was samen met Stramrood waarschijnlijk een van de initiatiefnemers tot de oprichting van rederijkerskamer Aurora in 1862. Hij behoorde in ieder geval tot het bestuur van de nieuwe vereniging en hield tijdens de "half-openbare bijeenkomst" van Aurora op 2 oktober 1862 een verhandeling over het ontstaan en de geschiedenis van rederijkerskamer; de integrale tekst van deze lezing werd twee dagen na de voordracht afgedrukt in Het Volksblad. (34)


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 16 of 33

De inhoud van de verhandeling doet enigszins vermoeden dat Koster ook in Nederland al lid van een rederijkerskamer was geweest, maar ik heb die vermoedens niet bevestigd kunnen krijgen. Het opvallende aan de verhandeling van Koster is de nadruk die gelegd werd op de rol die rederijkerskamers gespeeld hadden tijdens de reformatie. Ik neem aan dat dit iets van doen heeft met de religieuze twisten die zich rond 1860 in Kaapstad afspeelden tussen de "liberales" en de "ortodokse", zoals Binge het noemt (1969: 7). Het voert te ver om die twisten hier helemaal uit de doeken te doen. Koster legde in zijn betoog alleen de nadruk op de "oude" rederijkerskamers. Hij repte met geen woord over de achttiende-eeuwse genootschaps-traditie waar de rederijkers zich bij aansloten. Dit kwam overeen met de situatie in Nederland, zoals Van den Berg aangeeft: Of de benaming "rederijkerskamer" [in de "oude" betekenis, IK] nu wel of niet ter zake is, het is in ieder geval een kwalificatie die vanaf het prille begin tot ver in de negentiende eeuw de organisatie en de inhoudelijke koers van de verenigingen stuurt en de reflectie in dat milieu bepaalt. Van den Berg 1996: 419 Van den Berg wijst hier verder ook nog op een lid van "De Rederijkerskamer opgerigt in 1844" dat in een Overzigt van de geschiedenis der rederijkers in ons vaderland in 1846 de rederijkers uit het einde van de zestiende eeuw een beslissende rol toedicht in de vorming van de Nederlandse taal en het nationaal toneel (ibid.). Koster wees in zijn verhandeling ook op het belang van de kamers bij de ontwikkeling van het toneel en benadrukte verder dat de kamer in Kaapstad was opgericht om het Hollands in Zuidelijk Afrika te bevorderen: Moge door deze weinige regels de geest en strekking der rederijkers in Afrika bevorderd worden, dan is mijn doel volbragt, en moge Hollandsch gouden taal, die taal die in rijkdom van denkbeelden, in liefelijkheid en schoonheid van woorden kan wedijveren met alle spraken, en waar zij dondert of de oorlogsfakkel zwaait, haar allen overtreft, moge die taal ook hier winnen in belangstelling en achting, dan is mijn hartewensch vervuld. (35) Behalve dat Adolphe Henri ook weer betrokken was bij de heroprichting van Aurora in 1866 valt er over zijn rol en functie binnen Aurora niet veel meer te vermelden. Het is wel nog vermeldenswaard dat hij volgens Bosman in 1872 in zijn toenmalige woonplaats Kimberley voorzitter was van de door hem opgerichte rederijkerskamer Diggers' Aurora. Behalve deze vermelding bij Bosman heb ik daar geen nadere informatie over kunnen vinden (1980: 460). Hoewel de rol van A.H. Koster redelijk groot was binnen de kamer, valt ze toch in het niets bij het belang van zijn broer Frederik Koster voor de kamer. Hij volgde in oktober 1868 Stramrood op als voorzitter en bleef dit, met een onderbreking van een jaar, praktisch de rest van zijn leven. Als voorzitter werd hij zeer hoog geacht, voornamelijk ook doordat hij een goed rederijker was, die zijn rollen meestal goed vervulde. In 1872 ontving hij via de ere-voorzitter van Aurora, baron van Heemstra uit Den Haag, "eene prachtige medaille [...] als een blijk van achting van de Rederijkerskamer Nieuwland aldaar." (36) Volgens Bosman was deze medaille afkomstig van de Nederlandse koning Willem III "vir sy Nederlandse kultuurwerk aan die Kaap" (1980: 450). Op basis van bovenstaand citaat uit Het Volksblad twijfel ik aan de correctheid van deze mededeling van Bosman.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 17 of 33

Op 24 september van datzelfde jaar, 1872, organiseerde de kamer een speciale openbare vergadering, "ter benefice van den President, den heer F. Koster, bij gelegenheid van zijn vijftigsten verjaardag, die juist op dien datum viel. De zaal waar de vergadering plaatsvond, "was stampend vol, en er moet dan ook voor de benefice voornoemd een aanmerkelijk stuivertje zijn ingekomen." Ook de Nederlandse Consul-Generaal, G. Mijburgh, die beschermheer van Aurora was, was bij deze vergadering aanwezig. Een jaar later werd dit feestje ter ere van de verjaardag van de voorzitter nog eens dunnetjes over gedaan. (37) In 1875 trad Frederik Koster af als voorzitter van de rederijkerskamer, maar in 1876 werd hij opnieuw tot voorzitter gekozen. Melt Brink, die dat tussenliggende jaar de voorzittershamer in handen had gehad, was niet in staat geweest de eenheid binnen de vereniging te handhaven. In dat jaar scheidden verschillende leden van de kamer zich van Aurora af en richtten een nieuwe toneelvereniging, Eendracht, op. In 1880 werd opnieuw een groot feest georganiseerd ter ere van de voorzitter. Deze was "ook in het belang der kamer" op reis door België en Nederland geweest en zijn terugkeer in september 1880 werd uitbundig gevierd: Een kleine veertigtal gasten, bijna om de helft uit Hollanders en Hollandsche Afrikaanders bestaande, zaten daartoe aan een welvoorzienen disch aan waar het natuurlijk, gelijk men van goede rederijkers verwachten kon, niet aan lange aanspraken en gloeiende toosten ontbrak. De voornaamste van deze laatste, behalve de gewone loijale toosten, golden den held van den avond, den heer Koster, den Gouverneur, den Beschermheer der Kamer, den Wel.Ed. heer Mijburgh, het behoud der Hollandsch-Afrikaansche taal in Zuid-Afrika, den bloei der Kamer zelve en de Dames. Het feest duurde tot in den vroegen morgen en was tot op het laatst door hartelijkheid, gepaste vrolijkheid en wederkerige waardeering gekenmerkt. (38) Na 1883 stelden de werkzaamheden van de kamer niet meer zoveel voor. Er werden tussen 1883 en 1887 nog maar vijf openbare vergaderingen georganiseerd. Waarschijnlijk trad Koster in oktober 1887 wegens ziekte af als voorzitter en werd hij opgevolgd door Melt Brink. Bij zijn afscheid werd Koster benoemd tot erevoorziter en kreeg hij een diploma van de kamer overhandigd. (39) Op 22 juli 1888 stierf Frederik Koster en dat was waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak van het einde van Rederijkerskamer Aurora. De man die de vereniging groot en tot een eenheid had gemaakt was overleden en de resterende leden konden zich niet tot het organiseren van nieuwe voorstellingen zetten.

13. H.W. Teengs De vierde Hollander die voor de ontwikkeling van Aurora van groot belang was, was Hendrik Wilhelmus Teengs. Hij is maar relatief kort werkend lid van de vereniging geweest, maar hij werd, waarschijnlijk wegens zijn poëtische gaven, al na één jaar benoemd tot ere-lid van de vereniging. Teengs was de zoon van Jacob W. Teengs en Maria Jacoba Spieringshoek. Jacob Teengs vertrok in 1858, nadat zijn vrouw drie jaar eerder was gestorven, naar Kaapstad. Hij was tabaksplanter en -verkoper en woonde behalve in Kaapstad later ook nog in Houtbaai en Colesberg. Op 12 december 1901 stierf hij in Klerksdorp.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 18 of 33

Hendrik Willem werd geboren op 11 september 1845 in Utrecht. Nadat zijn vader naar de Kaap was vertrokken, reisde de jonge Hendrik samen met zijn oom Jacob Marie Teengs, die kapitein op een schip was, de wereld rond. Uiteindelijk arriveerde hij op 15 juli 1861 aan boord van de Provincie Drenthe in Kaapstad, waar hij bij zijn vader op Constantiakloof woonde en meewerkte op de vruchtenen tabaksplantage (Ploeger 1960: 82). Op 2 juli 1873 trouwde Hendrik Wilhelmus met Henrietta Petronella Koster, de oudste dochter van Frederik Koster. Enige tijd na zijn huwelijk vertrok Teengs met zijn gezin naar Colesberg, waar hij als slager ging werken. (40) Hendrik en Henrietta kregen samen drie kinderen, waarna Henrietta in 1881 op 28-jarige leeftijd stierf. Teengs hertrouwde met Louisa Maria de Bussy en uit dit tweede huwelijk werd nog een zoon geboren. Teengs stierf op vijftigjarige leeftijd op 22 oktober 1895, terwijl hij op reis door Nederland was. (41) Het belang van Teengs voor Aurora en de Afrikaans-Hollandse literatuurgeschiedenis ligt vooral in de gedichten en toneelstukken die hij voor de rederijkers heeft geschreven. Helaas heb ik alleen enkele gedichten van zijn hand terug kunnen vinden. De toneelstukken zijn, voor zover ik heb kunnen achterhalen, niet overgeleverd. Teengs was niet betrokken bij de oprichting van Aurora in 1862, maar was wel bij de heroprichting in 1866 van de partij. De eerste keer dat zijn "poëtisch talent" geroemd werd, was in Het Volksblad van 13 april 1867, toen hij tijdens een openbare vergadering, een gedicht van eigen hand had voorgedragen: Eéne voordragt had voor ons vooral daarom waarde, omdat zij ons den jeugdigen spreker tevens als dichter leerden kennen [sic], en dat niet maar een onbeduidend of hoogstens middelmatig rijmprodukt, maar van eene zeer lieve, zuiver godsdienstig en ongekunsteld echt poëtisch gevoel ademende dichtproeve, die een erkend gunsteling van Apollo zich niet zou behoeven te schamen. (42) Tijdens de vergadering van juni 1867 droegen Teengs en A.H. Koster het dramatisch gedicht "De moord aan Willem den 1ste, beraamd door Pater Ignatius en Baltasar Gerards" van de hand van Teengs voor en op 4 juli droeg Teengs zijn gedicht "Eene episode uit het ontzet van Leiden" voor. (43) Helaas zijn deze gedichten niet overgeleverd, maar uit de titels van de stukken blijkt dat het hierbij ging om gedichten met een Hollands-historische achtergrond. Dit is bij de vijf gedichten die wel zijn overgeleverd niet het geval. Zo heeft Teengs waarschijnlijk een cyclus van vier gedichten over de jaargetijden geschreven. Hiervan zijn de gedichten "Lente" en "Zomer" in Het Volksblad afgedrukt, terwijl er in een van de artikelen over Aurora ook melding wordt gemaakt van het gedicht "Herfst" van de hand van Teengs. (44) Op basis van de datering van het gedicht "Zomer", die in Het Volksblad stond afgedrukt ("Houtbaai, Oranjekloof, December, 1867") ga ik ervan uit dat Teengs deze gedichten aan de Kaap heeft geschreven en ook de "Afrikaanse" jaargetijden tot onderwerp hebben. Behalve dat het om lyrische natuurpoëzie gaat, bijvoorbeeld in de trant van Lambrecht van den Broek (1805-1863), kan ik hier niet veel meer zeggen over deze cyclus. Het derde gedicht van Teengs dat overgeleverd is, is door Teengs geschreven naar aanleiding van het éénjarig bestaan van Aurora in 1867. Het gedicht is gepubliceerd in Het Volksblad van 5 oktober 1867 en had als titel: "Een groete der Hollandsche


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 19 of 33

Muze, aan de Rederijkers Kamer "Aurora" in de Kaapstad, bij gelegenheid van haar eenjarig bestaan." Het gedicht werd tijdens de eerste jaarvergadering van de rederijkerskamer voorgedragen door de toenmalige voorzitter Stramrood en is een lyrische beschrijving van de, toen nog erg korte, geschiedenis van Aurora. Teengs beschrijft de oprichting van de kamer in 1862, waardoor in Afrika de Nederlandse taal weer in haar zuiverste vorm klonk. Maar de kamer hield niet lang stand: "Ik [de "Hollandsche Muze", IK] zag het morgenrood verbleken / Wegsmelten als de avond gloed / Ik zag haar laatste stralen bleeken, / En stervend zinken in den vloed." Maar, vijf jaar later probeerden enkelen het opnieuw en deze keer met meer succes: "'k Zie heden 't ochtend vaandel dragen / Door twintig maal vermeerde kracht." In de laatste strofe van het gedicht bezweert de muze de angst voor de Engelse regering van de Kaapkolonie, die ontstemd zou kunnen zijn over deze mannen die hun eigen taal en cultuur in ere houden. Deze mannen hebben echter niets te vrezen, de Engelsen zullen hun vaderlandsliefde tot voorbeeld stellen voor hun eigen nazaten. (45) Hierin valt overigens een opvatting te herkennen die aan het begin van de negentiende eeuw in Nederland opgeld deed. Rond die tijd vond een herwaardering van de Nederlandse cultuur plaats. Men beschouwde de Nederlandse cultuur niet meer als inferieur aan bijvoorbeeld de Duitse, Franse of Engelse, maar beoordeelde haar als uiting van het nationale, Nederlandse karakter. Johannes citeert uit N.G. van Kampens Verhandeling over de onbekendheid van de Nederlandse taal, letterkunde en volksgeaardheid, bij den vreemdeling, waarin deze schrijft: Zoo zal, zoo moet eenmaal Neêrlands taal en letteren door Europa op haren waren prijs geschat worden. [...] Denken, dichten, spreken en schrijven wij bij voorkeur in de Moedertaal. Dan zal men eenmaal kunnen zeggen: Europa acht hen, die zichzelve achten. Johannes 1997: 74-75 Hoewel enkele woorden uit de laatste strofe van het gedicht van Teengs onleesbaar zijn, is het wel duidelijk dat de strekking ervan overeenkomt met de laatste regel uit het citaat van Van Kampen. Behalve gedichten schreef Teengs ook toneelstukken, waarvan er vier door Aurora zijn gespeeld: Het vierde huwelijk van Jacoba van Beieren, Willem Nel: episoden uit de geschiedenis der Grensboeren van Zuid-Afrika; 1815-1835, De moord van Dingaan aan Piet Retief en Retief gewroken. Ik wil hier alleen aandacht besteden aan de laatste twee stukken over de lotgevallen van de voortrekkers in Natal. De moord van Dingaan aan Piet Retief werd voor de eerste keer door Aurora gespeeld op 1 april 1869, tijdens de eerste vergadering van dat seizoen. Zoals de titel al aangeeft handelde het toneelstuk over de dood van Piet Retief en een groot deel van zijn mede-voortrekkers in 1838. Het Volksblad was zeer over het toneelstuk te spreken, maar plaatste enkele kanttekeningen bij de voorstelling. De auteur had zich zeer goed ingeleefd in de gebeurtenissen rondom de dood van Retief en Teengs hoefde zich niet te schamen om het letterkundig gehalte van zijn stuk. De verslaggever was alleen niet tevreden over het acteren van verschillende rederijkers. Hij gaf hen de raad nog enkele keren te repeteren en dan het stuk nog een keer op te voeren. (46) De rederijkers namen deze raad ten harte en speelden na deze eerste voorstelling het stuk nog twee keer. Op 12 juli 1869 speelde Aurora het vierde en laatste stuk van de hand van Teengs: Retief gewroken. De verwachtingen bij het Kaapse publiek waren hooggespannen,


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 20 of 33

want bij de eerste opvoering was de zaal "eivol." Het stuk was een vervolg op De moord van Dingaan aan Pieter Retief en behandelde de slag bij Bloedrivier: de wraakneming van de Boeren onder leiding van Pretorius, naar aanleiding van de moordpartijen door de mannen van Dingaan. Opnieuw was Het Volksblad zeer te spreken over het toneelstuk, Teengs had zich bij het schrijven van het stuk heel goed ingeleefd in de harten van ale personages: De verklaarbare wraakzucht der boeren, die vrienden en betrekkingen verloren hadden door de handen van de bloeddorstige Zulus, de gematigdheid en menschenliefde van anderen, [...] de wijsheid van Kommandant Landman en het beleid en de onversaagdheid van den Opperbevelhebber Pretorius, werden alle zeer goed in het licht gesteld; en zoo ook de arglistigheid, bloeddorst en lafhartigheid onder tegenspoed van Dingaan, de haast grootsche getrouwheid en fiere moed van diens raadsman Tamboeza, de verachtelijke halfheid van een Montana, die zijn mantel naar elkeen trachtte te keeren. (47) Teengs had bij het schrijven van dit stuk en waarschijnlijk ook bij De moord van Dingaan aan Pieter Retief, gebruik gemaakt van de "voorlezingen van Ex-Regter Cloete". (48) Het ging hier om Henry Cloete (1792-1870), een Natalse en Kaapse rechter, die in de jaren vijftig voor de Natal Society in Pietermaritzburg drie lezingen had gehouden over de Grote Trek en de aankomst van de Boeren in Natal. In 1856 werden deze lezingen in Kaapstad gepubliceerd onder de titel: Five lectures on the emigration of the Dutch farmers from the Colony of the Cape of Good Hope, and their settlement in the district of Natal, until their formal submission to her Majesty's authority in the year 1843. In datzelfde jaar, 1856, verscheen in Kaapstad ook een Nederlandse vertaling van deze lezingen. Volgens het Suid-Afrikaans Biografiese Woordeboek (SABW) waren deze lezingen de vroegste beschrijvingen van de Grote Trek, maar doordat Cloete ze grotendeels uit het hoofd geschreven had zonder andere bronnen te raadplegen, stonden er in Five lectures ... nogal wat fouten, die door latere historici werden overgenomen. (49) Het Volksblad was van mening dat Teengs op één punt de geschiedenis meer recht had gedaan dan Cloete. De laatstgenoemde beschouwde de moord op Tamboeza een "vlek op het gedrag der uitgewekenen", terwijl de dood volgens Teengs en Het Volksblad geheel rechtmatig was, aangezien Tamboeza als spion voor Dingaan naar het kamp van de Boeren was gekomen. (50) Het stuk van Teengs was opgebouwd als een klassieke tragedie en bestond uit vijf bedrijven en tien afdelingen, "zijnde de afdeelingen veranderingen van het tooneel, voor welke het lokaal niet zo is ingerigt dat zij kunnen plaats hebben zonder het gordijn te laten zakken." (51) De verslaggever achtte het niet mogelijk te oordelen over het letterkundig niveau van het werk, aangezien hij het stuk maar één keer had gehoord en daarbij ook nog problemen had gehad bij het verstaan van verschillende acteurs, door hun vreemde accenten. Maar, stelde hij, over het geheel genomen was de inkleding van het stuk zeer goed geslaagd en getuigden vele passages "van het subliemste dichterlijke gevoel". (52) Het publiek was ook erg tevreden over de voorstelling "en gaf geen teken van verveling". Men miste alleen de muzikale uitvoeringen, die normaal tussen de bedrijven door plaats vonden. Er was echter wel een ander tijdverdrijf, aangezien men telkens bij het eind van een bedrijf naar buiten kon om de voortgang van de maansverduistering, die toen plaatsvond, te bekijken. Het gevolg van de opvoeringen van de twee toneelstukken van Teengs over de


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 21 of 33

dood van Retief en de Slag bij Bloedrivier was, dat Het Volksblad naast de bespreking van de voorstelling een samenvatting van de lezingen van Cloete plaatste. Hiermee liepen Aurora en Het Volksblad voor op de "tijdgeest". Volgens Van Jaarsveld leefden de Afrikaanssprekenden aan de Kaap tot het begin van de jaren zeventig min of meer zonder geschiedenis. Dit werd volgens hem vooral veroorzaakt door het gebrek aan groepsbewustzijn onder de Hollandssprekenden aan de Kaap. Ten gevolge van de Basoeto-oorlog veranderde dit enigszins, maar vooral de negatieve houding van de Engelse pers ten opzichte van de twee Boerenrepublieken wekte een groter zelfbewustzijn onder de "Afrikaners" in de hand. Uiteindelijk leidde dit in 1875 tot de oprichting van Di Genootskap van Regte Afrikaners, waarvan de oprichters van mening waren dat Afrikaanssprekenden noch Engelsen noch Nederlanders waren, zij waren Afrikaners. Toen pas herontdekten de Afrikaners de "eigen" geschiedenis en met name Slagtersnek, de Grote Trek en Bloedrivier. Ze beschouwden hun eigen geschiedenis als een constante strijd tussen Engelsen en Afrikaners. Men wilde vanaf toen ook de geschiedenis "bewaren" voor het nageslacht en richtte zich daarbij vooral op de Hugenoten en de Voortrekkers. Pas op 14 oktober 1876 en 22 februari 1878 verschenen in Di Patriot, het blad van Di Genootskap ..., lijsten met namen van mensen die samen met Retief vermoord waren (Van Jaarsveld 1959: 89-100). Overigens ontwikkelde de belangstelling voor Zuid-Afrika zich in Nederland op ongeveer dezelfde wijze. Schutte schrijft hierover: Genoot Kaapstad als pleisterplaats voor passagierende schepelingen onderweg van of naar Batavia nog enige bekendheid, van wat verder weg het binnenland in gebeurde bleef men vrijwel onwetend. Het aantal in Nederland verschenen zelfstandige publikaties over zuidelijk Afrika haalde vóór 1850 het gemiddelde van één per per jaar niet en schommelde in de twee daarop volgende decennia rond een gemiddelde van twee per jaar. De Grote Trek en de stichting der Voortrekkerrepublieken bleven vrijwel onopgemerkt. [cursivering van mij, IK] Schutte 1986: 14-15 Teengs was zijn tijd dus vooruit door al in 1869 en 1870 delen van de Afrikaanse geschiedenis tot onderwerp van zijn toneelstukken te maken. Hoewel Kaapstad in die tijd vol was van de strijd tussen de Vrijstaat en de Basoeto's, mogen we volgens Stassen de opvoering van de toneelstukken van Teengs daar niet te veel mee in verband brengen. "Die rederykers wat veral in die nasionale kultuur en in die eie volksverlede belanggestel het, het natuurlyk in die eerste plek hulle geskiedenis gefynkam om geskikte stof vir hulle toneelspele te vind" (Stassen 1957: 92). Ik vind deze verklaring niet helemaal bevredigend. Toegegeven, de rederijkers stelden veel belang in hun eigen verleden, zoals onder andere ook blijkt uit de toespraak van A.H. Koster uit 1862. Maar dat er bij Teengs meer aan de hand was dan alleen een gebrek aan geschikt materiaal om over te schrijven, lijkt mij evident. Teengs was een "Hollander", die bij gebrek aan geschikte dramatiek, eerder terug zou hebben gegrepen naar de Tachtigjarige oorlog, zoals Melt Brink enkele jaren later zou doen, dan naar de "vreemde" geschiedenis van de Boeren die de Kaapkolonie verlieten.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 22 of 33

Daar komt bij dat de theorie van Stassen voorbij gaat aan het enthousiasme dat Het Volksblad tentoonspreidde naar aanleiding van Retief gewroken. De krant publiceerde niet alleen een uitgebreide recensie van de voorstelling van Aurora, maar drukte ook een groot deel van de lezingen van "ex-regter Cloete" af. (53) Verder lijkt het me ook niet toevallig dat de derde opvoering van De moord van Dingaan aan Pieter Retief, op 8 juli 1869, werd opgevoerd in het bijzijn van J.H. Brand, de President van de Oranje-Vrijstaat. Tijdens diezelfde openbare vergadering werden een welkomstgedicht voor de president van Teengs en een gedicht van Melt Brink, over de dood van L. Wepener, een kommandant uit het Vrijstaatse leger, voorgedragen. (54) Ik neem aan dat Teengs de drie toneelstukken (55) die gebaseerd waren op de "Afrikaanse geschiedenis" niet "zo maar" geschreven heeft. Waarschijnlijk reageerde de "Hollander" Teengs op de Engelse inmenging bij de strijd tussen de Vrijstaat en de Basoeto's en probeerde hij zijn "Afrikaner" stadgenoten een groter bewustzijn van hun eigen geschiedenis bij te brengen. Helaas is geen van de toneelstukken van Teengs overgeleverd, zodat de strekking van de toneelstukken niet meer precies te achterhalen is. Hoe dan ook, Retief gewroken was het laatste grote werk van Teengs dat door Aurora werd opgevoerd. Teengs bleef wel nog actief binnen de rederijkerskamer, maar schreef geen grote toneelstukken meer. Op 3 juli 1873 nam hij afscheid van de vereniging, omdat hij zich in Colesberg ging vestigen. (56) Dit wilde overigens niet zeggen dat hij geen rol meer speelde binnen Aurora. Hij bleef ere-lid en schreef in 1874 nog het lange gedicht in het album dat de rederijkers in dat jaar naar de Nederlandse koning Willem III stuurden, ter ere van zijn 25-jarig jubileum. (57) Zoals ik hiervoor al gezegd heb, is het erg spijtig dat er niets van het werk van Teengs is overgeleverd, behalve een paar in Het Volksblad gepubliceerde gedichten en het lange gedicht De jongste Branden te Knysna, Humansdorp en Uitenhage, op 19, 20 en 21 februarij, 1869 ... Kaapstad, Van de Sandt de Villiers, 1869, "Uitgegeven ten behoeve van de noodlijdenden." Zijn toneelstukken zouden volgens mij een mooi voorbeeld zijn van Hollands-Afrikaanse literatuur.

14. M.J. Brink Het meest bekende lid van Aurora was en is waarschijnlijk Melt Brink. Hij was de meest productieve rederijker en een groot deel van de toneelstukken die hij voor Aurora heeft geschreven, zijn later in het Afrikaans vertaald en uitgegeven. Melt Jacobus Brink werd op 16 mei 1842 geboren op de hoek van de Strandstraat en de Langstraat in wat toen de deftige Hollandse burgerwijk van Kaapstad was. Melt was de zoon van Melt J. Brink sr. en Maria Alida Frederika Louw; hij had in ieder geval nog twee halfbroers en een broer en drie zusters, maar het is niet helemaal duidelijk hoeveel broers en zussen hij precies had (Heese; Lombard 19861992). De familie Brink woonde niet lang in Kaapstad, want in 1849 verhuisden ze naar een boederij bij Saldanha, in het noordwesten van de Kaapkolonie. In 1855 werd Brink sr. herbergier in Kaapstad en tussen 1856 en 1863 had hij een boerderij in Houtbaai; daarna was Melt sr. slager en bakker in de Buitengrachtstraat in


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 23 of 33

Kaapstad (Conradie 1949: 10-13). Doordat hij nergens lang woonde, liet het onderwijs dat Melt jr. kreeg nogal te wensen over. In 1851 leerde hij lezen en schrijven van de gestrande Nederlandse matroos Jan Jansen (Hollandser kan een naam bijna niet zijn) en hij volgde een jaar lang de lessen van de school van "Tot nut van het Algemeen". Uiteindelijk kreeg hij in 1867 via een broer een aanstelling als klerk bij het landmeterskantoor in Kaapstad, waar hij "eerste tekenaar" werd (Binge 1969: 7-8). Op 16 juni 1870 trouwde Brink, met "spesiale lisensie" (Heese; Lombard 19861992) met Nanette Albertina Combrink. Zij was waarschijnlijk familie van de leider van DYbdK, J. Combrink en stierf in 1916. Brink leefde toen nog negen jaar op Kloofnek in Kaapstad en stierf in 1925. Brink was niet aanwezig bij de oprichting van Aurora; hij meldde zich waarschijnlijk in april 1867 als lid aan en droeg volgens Binge al tijdens de openbare vergadering van 9 mei van datzelfde jaar het gedicht "In den vreemden" van P. Wysman voor (Binge 1969: 11). Ik heb daar geen bewijs voor kunnen vinden. Ik weet wel zeker, dat in de daarop volgende vergadering van 6 juni 1867, J. Combrink het gedicht "Herdenking aan den Storm die op 17 Mei 1865 in Tafelbaai woedde" van de hand van Brink voordroeg en dat Brink toen het gedicht "Geliefde dooden" van Greb las. In september las hij zijn eigen gedicht "Het Graf" voor en las Combrink "Op de dood van L. Wepener". (58) Deze gedichten zijn later door Brink gepubliceerd in Nationale en Afrikaanse gedigte in Kaaps Hollands, 3 delen. Amsterdam, 1916-1920. Tijdens de eerste jaarvergadering in 1867 werd Brink tot secretaris gekozen en volgde hij C. Solomon op. Binge probeert een verklaring te vinden voor de snelle opgang van Brink binnen de vereniging. Hij geeft hier twee mogelijke oorzaken voor. De eerste zou zijn dat "Melt Brink se toneelspel en voordrag onmiddellik byval gevind het [...] Ons kry in Melt Brink in die eerste plaas te doen met die eerste groot komiek op die Afrikaans-Hollandse toneel wat vir homself "op die lyf" eie rolle volgens sy intieme kennis van sy publiek geskryf het" (Binge 1969: 11). Dit zal ongetwijfeld waar zijn, aangezien Brink door de kranten iedere keer werd geprezen om zijn spel, maar bij Aurora werd nog bijna helemaal geen toneel gespeeld en zeker niet geschreven, in de tijd dat Brink zich aanmeldde en secretaris werd. Dat gebeurde pas op grotere schaal nadat Brink secretaris werd. De tweede reden is iets geloofwaardiger. Volgens Binge was Brink "volgens die maatstawwe van die Rederykers [...] 'n gevormde digter [...] voordat hy by Aurora aangesluit het" (ibid.). Maar het feit dat Brink een "gevormd digter" was -- hij had al een handschriftenverzameling van zijn gedichten aangelegd toen hij zich als lid van Aurora aanmeldde -- verklaart niet waarom hij secretaris werd. Voor zover ik dat heb kunnen achterhalen waren de twee voorgangers van Brink, Gijselman en Solomon, geen grote dichters, waaruit zou kunnen blijken dat groot dichterschap niet noodzakelijk was om secretaris te worden. Waarschijnlijk had men bij Aurora snel in de gaten dat Brink de ideale persoon zou zijn voor de rol van secretaris. Volgens Stassen was hij een aangename persoonlijkheid en een goed organisator, die bereid was veel werk te verrichten binnen de vereniging. Na verloop van tijd was Brink binnen Aurora dan ook niet alleen secretaris, maar schreef hij toneelstukken en regisseerde hij ook nog alle stukken die gespeeld werden (Stassen 1957: 89-90).


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 24 of 33

Brink was vanaf 1867 tot en met 1874 secretaris, in het verenigingsjaar 1875 was hij even voorzitter en daarna van 1876 tot 1883 weer secretaris. Vanaf 1883 wordt het een beetje onduidelijk wie in het bestuur van Aurora zat. Brink was in 1887 opnieuw voorzitter van Aurora, zoals onder andere blijkt uit het diploma dat in dat jaar aan Frederik Koster werd aangeboden. Aurora speelde in totaal veertien stukken, overwegend kluchten en blijspelen, van de hand van Brink. Voor een uitgebreidere bespreking van de toneelstukken van Brink verwijs ik naar het artikel van I. Glorie in die Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans van december 1996 (Glorie 1996).

15. Het einde van Aurora Vanaf 1876 bestond er een tweede Nederlands toneelgezelschap in Kaapstad, De Eendracht, opgericht door verschillende (ex)-leden van Aurora, die niet langer bereid waren middelmatige rederijkersstukken te spelen. Zij keerden terug naar de toneelstukken die in de eerste helft van de negentiende eeuw al regelmatig aan de Kaap waren opgevoerd door onder andere het gezelschap van Boniface (Bosman 1980: 448-451). Ten gevolge van deze onenigheid verloor Aurora enkele van haar waardevolle acteurs en veranderde de rederijkerskamer nog meer in een "gewone" toneelvereniging. Tijdens de openbare vergaderingen werden helemaal geen gedichten meer voorgedragen en bij de keuze van het toneelrepertoire werd meer en meer gekozen voor toneelstukken van Duitse of Franse herkomst. De "koddige" nastukjes bleven gehandhaafd. Na de oprichting van De Eendracht, in 1876, bestonden de twee Nederlandse toneelverenigingen tot 1883 naast elkaar in Kaapstad. In 1883 gaf De Eendracht de laatste voorstellingen, waarna Aurora het nog vier jaar alleen volhield, hoewel de vereniging in die laatste jaren ook niet meer veel in de openbaarheid trad. In 1882 gaven de rederijkers drie openbare vergaderingen, de laatste op 13 juni. Daarna werden de voorstellingen afgelast wegens een pokken-epidemie die in Kaapstad heerste. (59) In 1883 speelde Aurora nog zes keer, redelijk succesvol, in het openbaar, maar daarna trad de vereniging tot maart 1886 niet meer op (Bosman 1980: 474). In 1884 verscheen in de Cape Mercantile Gazette een advertentie van Melt Brink dat er "dit seizoen wegens ziekte en sterfgevallen in families van werkende leden" geen voorstellingen meer werden gegeven (ibid.). Ik heb kunnen achterhalen dat Catharina Johanna Keytel, de vrouw van Nicolaas Cornelis Koster, in dat jaar stierf, maar weet verder niet wie in die tijd ziek was of gestorven is. (60) Op 12 maart 1886 speelden Brink, Belinfante en Faddegon, samen met een paar andere acteurs en Engelse actrices, in een toneelstuk in het Theatre Royal, de schouwburg van Kaapstad. Volgens Bosman was dit een gezamenlijke uitvoering van de amateurs van Aurora en De Eendracht. (61) Daarna speelde Aurora, volgens Bosman, in augustus 1886 weer onder haar eigen naam in de Odd Fellows' zaal in de Pleinstraat (Bosman 1980: 474). Ik heb daar geen bewijs voor kunnen vinden. De Zuid-Afrikaan schreef op 21 oktober 1886, in een bespreking van de voorstelling van Aurora van 19 oktober van dat jaar, dat de voorstellingen de voorgaande jaren minder talrijk waren dan voorheen, maar dat de vereniging "na


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 25 of 33

een lange rusttijd" haar "honderd-en-eerste vergadering hield." Het was een goede voorstelling en de krant hoopte dat het succes "de leden moge aansporen ons voortaan vaker op zulke genoeglijke avonden te onthalen en dat het publiek zal toonen ze op prijs te stellen door steeds in grooten getalle op te komen, iets waartoe de lage toegangsprijs het wel in staat stelt." (62) Maar de hoop van de verslaggever was tevergeefs. Aurora zou na deze voorstelling nog twee keer, volgens De Zuid-Afrikaan zeer succesvol, in Kaapstad optreden, op 10 december 1886 en op 14 juli 1887. Het is niet helemaal duidelijk waarom Rederijkerskamer Aurora op dat moment ophield te bestaan. Volgens Bosman, die P. Koster citeert, werd de vereniging officieel ook pas in 1890 ontbonden (1980: 461). Toen men Brink in 1916 naar de oorzaken van het opdoeken van de vereniging vroeg, antwoordde deze: De grootste oorzaak hiervan was wel het opkomen van allerlei sport. We kenden in die tijd de Engelse spelen als voetbal, kriket en kolf niet. Zo spoedig echter deze veld gingen winnen, was er geen tijd meer voor verenigingsleven. En dan ... in die tijd hadden we nog geen bioskopen en andere vermakelikheden. (63) In 1901, nog tijdens de Anglo-Boerenoorlog, probeerde men Aurora opnieuw op te richten onder de vleugels van het Algemeen Nederlands Verbond. Er werd een bestuur samengesteld, met Melt Brink als voorzitter en Gerrit van Heerde als secretaris, maar er werden volgens Bosman geen voorstellingen gegeven. Zeven jaar later, in 1908, werd het ANV opnieuw opgericht, met Rederijkerskamer Aurora als onderafdeling. Het eerste bestuur bestond uit Melt Brink (voorzitter), P. Koster (vice-voorzitter), G. van Heerde (secretaris) en mej. Olga van Oordt en Cath. Doyer als gewone leden (Bosman 1980: 476). Brink trad al snel af als voorzitter, "weens huislike omstandigheden", maar hij werd meteen tot ere-voorzitter benoemd. In 1910 was J.W. van Lint voorzitter en in datzelfde jaar nam Aurora deel aan de "pageant" door Kaapstad. Doorgaans trad de vereniging echter alleen tijdens ANV-vergaderingen op (ibid., 475). Tussen 1909 en 1913 beleefde de vereniging enkele goede jaren, daarna ging het volgens Bosman bergaf met de vereniging. Hij geeft als oorzaak onder andere het uitbreken van de eerste wereldoorlog. In het jaarverslag van 1914 van de ANV stond dat Aurora kort na 15 maart "door omstandigheden gedwongen het besluit genomen [had] voorlopig geen vergadering meer te houden." (64) Daarna werd niets meer vernomen van de rederijkerskamer. Ik neem aan dat de belangrijkste oorzaak voor het einde van Aurora in 1888 een "toneelmoeheid" onder de leden van Aurora was, verschillende mannen waren al vanaf de jaren zestig, of het begin van de jaren zeventig lid. Een groot deel van de "oude garde" van Aurora was de middelbare leeftijd gepasseerd en van hun kinderen woonde een groot deel niet meer in Kaapstad. Het jeugdige elan was er een beetje af. Volgens mij was de echte doodsteek van de vereniging het overlijden van de man die bijna het hele bestaan van Aurora voorzitter van de vereniging was geweest, Frederik Koster. Hij trad in oktober 1887 af, naar ik aanneem wegens ziekte, en stierf in 1888. Hiermee verdween de man die de rederijkers groot had gemaakt en bij elkaar had gehouden uit de vereniging. De overgebleven leden slaagden er niet in de vereniging draaiende te houden.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 26 of 33

Ik veronderstel ook dat er in de jaren tachtig van de negentiende eeuw bijna geen sprake was van jongeren die lid werden van de vereniging. Zij stelden niet meer zoveel belang in Hollands toneel. Kaapstad was al een hele tijd in Engelse handen en de band met Nederland, die eerder nog redelijk sterk was, was langzaam verslapt. Ook de belangstelling voor het Nederlands was veel minder. In Kaapstad werd overwegend Engels gesproken en bijna alle jongeren werden in het Engels opgevoed. Daarbij kwam dat de mensen die geen Engels spraken, ook niet meer in staat waren Nederlands te praten. Zij gebruikten al een variant van het Afrikaans en werden zich steeds bewuster van de waarde van hun eigen taal. Hierdoor was er rond 1890 geen bestaansgrond meer voor een vereniging die zich toelegde op het bevorderen van de Nederlandse "uiterlijke welsprekendheid" of het spelen van Nederlandse toneelspelen.

16. Afrikaanse rederijkers Rederijkerskamer Thespis en Rederijkerskamer Aurora waren, wat betreft de organisatie en het soort activiteiten dat de verenigingen ten toonspreidden, kopieën van de "Rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheid", zoals die in dezelfde tijd in Nederland in groten getalen bestonden. Dit blijkt onder andere uit de inrichting en de doelstellingen van de verenigingen. Dat de Kaapse verenigingen zo veel leken op de Nederlandse rederijkerskamers is niet verwonderlijk. Ze werden gesticht door verschillende Hollanders, die in de jaren voor de oprichting naar de Kaap waren geëmigreerd. Van een van de oprichters van Aurora, Stramrood, weet ik zeker dat hij in Nederland lid van een kamer was. Van verschillende anderen heb ik dat niet kunnen vaststellen, maar lijkt het me niet onaannemelijk. Een belangrijke overeenkomst tussen met name Aurora en de Nederlandse kamers was de verandering van rederijkerskamer naar amateur-toneelvereniging. Rederijkerskamer Thespis bestond niet lang genoeg voor een dergelijke transformatie. In Nederland begonnen de meeste kamers met zeer hoge idealen, maar moesten ze enkele jaren na hun oprichting toegeven aan de smaak van het publiek, dat weinig belangstelling had voor de "saaie" voordrachten van Nederlandse poëzie. Aurora onderging dezelfde veranderingen als de Nederlandse kamers, alleen ging het veel sneller en geruislozer dan bij menige Nederlandse kamer. Al in 1862, bij de eerste oprichting van de vereniging, bleek uit de geringe opkomst tijdens de openbare vergaderingen, dat het Kaapse publiek niet warm liep voor voordrachten van Nederlandse "puikdichters". Bij de heroprichting in 1866 probeerde men het opnieuw, maar al na één jaar werden de voordrachten naar het tweede plan geschoven en richtten de rederijkers zich vooral op het toneelspelen. Wat het repertoire van Aurora betreft, valt op dat de kamer in vergelijking met de Nederlandse kamers, minder aandacht besteedde aan de grote Nederlandse dichters. Tijdens de openbare vergaderingen van Aurora werden bijna uitsluitend makkelijk in het gehoor liggende, grappige gedichten voorgedragen. Het toneelrepertoire bestond bijna in zijn geheel uit het zogenaamde rederijkerstoneel en buitenlandse melodrama's. Ook het overgeleverde deel van de bibliotheek van de Kaapse rederijkers, die zich in de Bosman-collectie in het Nasionaal Afrikaans Letterkundig Museum en Navorsingssentrum in Bloemfontein bevindt, bestaat voor het grootste deel uit dergelijke toneelstukken.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 27 of 33

Ik heb het idee dat het repertoire van de Nederlandse kamers ook van een kwalitatief hoger gehalte was, dan dat van hun Kaapse collega's. Zij droegen nu en dan wel eens een gedicht of toneelstuk van Vondel of Bilderdijk voor en sommigen, Jan van Beers uit Utrecht, speelden zelfs toneelstukken van Multatuli in de originele versie. Waarschijnlijk was dit lage gehalte van het repertoire gedeeltelijk aan de werkende leden van Aurora te wijten. Zij wilden wel goede stukken spelen, maar konden soms eenvoudigweg niet goed genoeg acteren om dat naar behoren te doen. Daarnaast speelde waarschijnlijk ook het Kaapse publiek een grote rol in de keuze van de toneelstukken. Het Hollandse publiek in Kaapstad, was minder "ontwikkeld" dan het publiek in een Nederlandse provinciestad en had waarschijnlijk daarom geen belangstelling voor zware en moeilijke toneelstukken. Het publiek zocht vertier en wilde spanning en sensatie. Een bijkomend probleem was natuurlijk ook nog het gebruik van het "Hoog-Hollands" door de rederijkers. Het grootste deel van de "Hollandssprekende" bevolking van Kaapstad sprak Afrikaans, en kon alleen met zeer veel moeite met het Nederlands overweg. Dat was waarschijnlijk ook een van de factoren die debet waren aan het eind van de vereniging in 1888. De rederijkers waren niet bereid het Nederlands tijdens de openbare vergaderingen te vervangen voor het "Kaaps-Hollands" of Afrikaans. Aurora besteedde ook redelijk veel aandacht aan gedichten en toneelstukken die door de leden waren geschreven of bewerkt. Een van produktiefste leden was de secretaris Brink, die later een groot deel van de toneelstukken die hij voor Aurora geschreven had, heeft uitgegeven. Hij is ook het enige lid van de kamer dat nu nog enige bekendheid geniet onder de Afrikaanse literatuurhistorici. Naast Brink speelde H.W. Teengs een niet onaanzienlijke rol in de vereniging, maar doordat er van zijn werk niets is overgeleverd, is hij in de vergetelheid geraakt. Rederijkerskamer Aurora was een Nederlandse vereniging met Afrikaanse trekjes. Gedurende het gehele bestaan van de kamer is er, op één seizoen na, een Nederlander voorzitter geweest. Verder bestond een heel groot deel van de werkende leden uit Nederlanders en het repertoire bestond uit Nederlands rederijkerstoneel. Het Nederlandse karakter van de vereniging kwam zeer sterk naar voren bij speciale gelegenheden, zoals het jubileum van koning Willem III van Nederland. Op zulke momenten lieten de leden zien dat zij hun vaderland en nationaliteit niet vergeten waren. Aurora was echter geen strikt Hollandse vereniging. Een groot deel van het bestaan van de kamer werden de activiteiten mede bepaald door Melt Brink, die in Kaapstad geboren was. Verder waren er nog verschillende Afrikaners actief binnen de vereniging. De Nederlandse leden van de kamer voelden zich echter evenveel Nederlands als Afrikaans. Ze waren trots op hun "aangenomen vaderland", aldus Frederik Koster tijdens het jubileum van Willem III. De band met Afrika kwam ook duidelijk naar voren in de toneelstukken van de "Nederlander" Teengs. Hij was een van allereersten die delen van de Afrikaanse geschiedenis omwerkte tot literatuur. Zoals ik al aangaf is geen enkel toneelstuk van hem overgeleverd, maar waarschijnlijk kwam in deze stukken al de "Afrikaner volksiel" naar voren. Daarnaast voelden de leden van de kamer zich verwant met de Boerenrepublieken. De presidenten van de Zuid-Afrikaanse Republiek en de Oranje-Vrijstaat, Burgers, Kruger en Brand, waren ere-lid van de kamer. De kamer organiseerde verscheidene


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 28 of 33

openbare vergaderingen waarvan de opbrengsten bedoeld waren voor "Afrikaanse" doelen, zoals "de ongelukkige Transvalers, die op de grenzen van Damaraland van honger en kommer" vergingen, of de weduwe van president Burgers. Waarschijnlijk kunnen we de leden van Aurora dus met recht Afrikaanse rederijkers noemen. Universiteit van Amsterdam E-pos: [email protected] Bibliografie Almanakken The Cape of Good Hope Almanac. 1860-1863. Van de Sandt de Villiers. The Cape Town Directory. 1865-1868. Chas Goode. The Cape of Good Hope Commercial Directory and General Business Guide. 1868. Saul Solomon & Co. General Directory and Guide Book to the Cape of Good Hope and its Dependencies. 1869-1887. Saul Solomon & Co. South African Directory. 1883-1884. Saul Solomon & Co. Archieven Gemeentelijk Archief Utrecht: Toegang 35: Archief Utrechtse Rederijkerskamer "Jan van Beers", opgericht 1861. Archiefnr. 126, nr. 68: Lijst van toneelstukken door Jan van Beers opgevoerd. Kaapse Argiefbewaarplek, Kaapstad MOOC, vol. 6/9/208, ref. 8502: Koster, Catharina Johanna, nee Keytel, death notice 1884 MOOC, vol. 6/9/258, ref. 1214: Koster, Frederik, death notice 1888 MOOC, vol. 6/9/540, ref. 342: Koster, Nicolaas Cornelis, death notice 1906 MOOC, vol. 6/9/748, ref. 973: Koster, Pieter, death notice 1914 MOOC, vol. 6/9/397, ref. 306: Koster, Wilhelmina Elisabeth, nee Smith, death notice 1900 MOOC, vol. 6/9/79, ref. 1792: Teengs, Henrietta Petronella, nee Koster, death notice 1881 MOOC, vol. 6/9/347, ref. 2774: Teengs, Hendrik Wilhelmus, death notice 1895


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 29 of 33

Koninklijk Huis Archief, 's Gravenhage A45-Xg-48: Album bevattende de Namen der Inschrijvers, uitgenodigd door Rederijkerskamer "Aurora" te Kaapstad, tot het aanbieden van een Cadeau aan Z.M. den koning der Nederlanden, op het feest van Zr. Ms. 25 Jarige Troonsbeklimming. Kaapstad, 12 mei 1874. Kranten Die Burger, 11 juli 1916 Het Volksblad, 1862-1887 De Zuid-Afrikaan, 1862-1887 Literatuur Binge, L.W.B. 1969. Ontwikkeling van die Afrikaanse toneel, 1832-1950. Pretoria: Publikasiereeks nr. 29, Nasionale raad vir sosiale navorsing, Departement vir hoër onderwijs. Bosman, F.C.L. 1980. Drama en toneel in Suid-Afrika (Deel 2: 1856-1912). Pretoria: Van Schaik. Busken Huet, C. 1912. Litterarische fantasiën en kritieken. 7 (9, 10): 151-56. Haarlem: Tjeenk Willink. Conradie, E. 1949. Hollandse skrywers uit Suid-Afrika, 'n kultuur-historiese studie. Deel 2: 1875-1905. Kaapstad: De Bussy. De nieuwe recensent. Tijdschrift voor wetenschap en smaak. 1858. 2: 140. Glorie, I. 1996. "'n Klein alleenstaand koppie op 'n kaal vlakte? Melt Brink en zijn venster op de wereld." In: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, december 1996. Ik heb de "virtuele" versie gebruikt: http://www.sun.ac.za/afrndl/tna/962/glorie.html Heese, J.A.; R.T.J. Lombard. 1986-1992. Suid-Afrikaanse Geslagsregister. Pretoria, Human Sciences Research Council. [4 dln., onvoltooid]. Johannes, G.J. 1997. De lof der aalbessen. Over (Noord) Nederlandse literatuurtheorie, literatuur en de consequenties van kleinschaligheid, 1770-1830. Den Haag: Nederlandse cultuur in Europese context; monografieën en studies, nr. 10. Mijnhardt, W.W. 1983. "Het Nederlandse genootschap in de achttiende en vroege negentiende eeuw." In: De negentiende eeuw. 7: 76-101. Ploeger, J. "Oor 'n paar lede van die Rederykerskamer "Aurora"." In: Tydskrif vir wetenskap en kuns. 20: april 1960, 79-83. Ploeger, J. 1985-1986. Nederlandse landverhuising na Suid-Afrika, 1849-1862. Kaapstad: Genealogisch Genootskap van Suid-Afrika, 2 dln.


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 30 of 33

Reglement van de rederijkerskamer "Aurora", onder de zinspreuk "Onvermoeide vlijt komt alles te boven." Kaapstad. 1881. Schutte, G.J. 1986. Nederland en de Afrikaners. Adhesie en aversie. Franeker: Wever. Singeling, C.B.F. 1991. Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800. Amsterdam: Atlanta. Stassen, J.W. 1968. Toneel en kultuur. Die ontwikkelingsgeskiedenis van die Hollandse en Afrikaanse toneel en drama in Suid-Afrika. [z.p.]. [1957] Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek (Deel 1). W.J. Kock (red.). 1968. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Supplementa ad Familia. II: 2-60; III: 2-70. Van den Berg, W. 1991. "Van horen zeggen. De orale traditie in de tweede helft van de negentiende eeuw." In: J.J. Kloek, W.W. Mijnhardt (red.). De productie, distributie en consumptie van cultuur. Amsterdam. 1991. 49-70. Van den Berg, W. 1995. "Literaire genootschapscultuur in Nederland." In: B. Slingers (red.), De verborgen wereld van Democriet. Een kolderiek en dichtlievend genootschap te Haarlem, 1789-1869. Haarlem. 1995. 11-15. Van den Berg, W. 1996. "11 december 1846, Vondel in voordracht. Bloei en belang van de negentiende-eeuwse rederijkerskamers." In: R.L. Erenstein (red.) Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam. 1996. 418-425. Van den Berg, W; A. de Bruijn. 1992. "Negentiende-eeuwse rederijkerskamers, een inventarisatie." In: De negentiende eeuw (16). 1992. 163-184. Van Jaarsveld, F.A. 1959. Die ontwaking van die Afrikaanse nasionale bewussyn, 1868-1881. Johannesburg: Voortrekkerspers. Van Zonneveld, P.1992. ""Het altaar van de kunst brandt veilig onder de palmen." Rederijkerskamers in Nederlands-Indië omstreeks 1850." In: Indische letteren (7). 1992. 109-114.

 

Bijlage 1 Bijlage 2

(1) Art. 1, Reglementen, 1881. (2) Zie Singeling 1991. (3) Van den Berg 1991: 62; uit Mijnhardt, Tot heil van 't menschdom. Amsterdam 1987: 374. (4) De nieuwe recensent, 1858, dl. 2, 140


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 31 of 33

(5) Het Volksblad, 17 juni 1862 (6) Het Volksblad, 11 oktober 1862 (7) Het Volksblad, 14 juli 1870 (8) Ibid., 14 december 1867 (9) Reglementen … (10) Het Volksblad, 8 juni 1867 (11) Ibid., 15 oktober 1870 (12) Bosman 1980: 456-474; Gemeentelijk archief Utrecht, Lijst van gespeelde stukken. (13) Ik zeg dit met een groot voorbehoud. Ik heb de stukken die door Jan van Beers gespeeld zijn, opgezocht in de NCC en ga er van uit dat de stukken die niet in de catalogus voorkomen geschreven zouden kunnen zijn door leden van Jan van Beers. Het is dus heel goed mogelijk dat het om nog minder stukken gaat. (14) Gemeentelijk archief Utrecht, archiefnr. 126, nr. 68 (15) Het Volksblad, 10 april 1873 (16) De Zuid-Afrikaan, 20 september 1879 (17) Ibid. (18) Het Volksblad, 10 juni 1882 (19) Het Volksblad, 14 mei 1874 (20) Ibid. (21) Ibid. (22) Ibid. (23) Ibid. (24) Ibid. (25) Album …, 1874 (26) Ibid. (27) Ibid. (28) Die Burger, 11 juli 1916 (29) Het Volksblad, 10 april 1875


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 32 of 33

(30) Reglement, art. 12 (31) Het Volksblad, 5 oktober 1868; 9 oktober 1869 (32) Het Volksblad, 5 oktober 1868 (33) Ploeger, 1960, p.79-80; Directory, 1859-1887; Kaapse Argiefbewaarplek, MOOC, vol. 6/9/258, ref. 1214; MOOC, vol. 6/9/397, ref. 306 (34) Het Volksblad, 4 oktober 1862 (35) Het Volksblad, 4 oktober 1862 (36) Het Volksblad, 9 mei 1872 (37) Het Volksblad, 26 september 1872; 9 oktober 1873 (38) Het Volksblad, 4 september 1880 (39) Kaapse Argiefbewaarplek, AG 15310 (40) South African Directory, 1883-1884 (41) Kaapse Argiefbewaarplek, MOOC, vol. 6/9/347, ref. 2774; MOOC, vol. 6/9/79, ref. 1792 (42) Het Volksblad, 13 april 1867 (43)Het Volksblad, 8 juni 1867; 6 juli 1867 (44) Het Volksblad, 7 september 1867; 17 december 1867; 9 mei 1868 (45) Het Volksblad, 5 oktober 1867 (46) Het Volksblad, 3 april 1869 (47) Het Volksblad, 14 juli 1870 (48) Ibid. (49) SABW, 1968 (50) Het Volksblad, 14 juli 1870 (51) Ibid. (52) Ibid. (53) Het Volksblad, 28 juli 1870 (54) Het Volksblad, 10 juli 1869 (55) Ook het stuk Willem Nel, dat Aurora in juli 1868 speelde, had een lokaal


2013/08/28

Ingmar Koch

Page 33 of 33

thema: de lotgevallen van de trekboeren tussen 1815 en 1835 (56) Het Volksblad, 5 juli 1873 (57) Album bevattende …, 1874 (58) Het Volksblad, 8 juni 1867; 7 september 1867 (59) Het Volksblad, 26 augustus 1882 (60) Kaapse Argiefbewaarplek, MOOC, vol.6/9/208, ref. 8502 (61) De Zuid-Afrikaan, 16 maart 1886; Bosman, 1980, p.474 (62) De Zuid-Afrikaan, 21 oktober 1886 (63) Die Burger, 11 juli 1916 (64) Ibid., 478


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Ingmar Koch

Page 1 of 2



Bijlage 1: A.H. Koster over Rederijkerskamers "Eene vreemde plant op Afrikaanse bodem overgebragt, eene plant die, zoo wij hopen en vertrouwen meer en meer belangstelling moge wekken, eene plant die door de zuiderzon beschenen, moge groeijen tot een boom, en bloesems en vruchten moge voortbrengen, gelijkende naar die welke ze gedragen heeft en opnieuw verder draagt in het land waar het zaad ontkiemde tot zoo heerlijke wasdom, als ik u in deze regelen wil aantonen. "Europa lag verzonken in onwetendheid en was reeds eeuwen gekluisterd aan het grofste bijgeloof. Slechts schaars werd de kunst van lezen en schrijven gekend anders dan door geestelijken en kloosterlingen, ja, zoo was dezelve in minachting, dat er menig vorst en ridder leefde, die zelfs zijne naamtekening niet op het papier konden zetten. Daar ontwaakt Europa eensklaps in geestdrift door de taal van Petrus den Kluizenaar en andere bedevaartgangers die met gloeijende verven de geestdrift maalden door de Christenen in het Heilige Land geleden van de ongeloovigen. Vorsten, ridders, edellieden en lijfeigenen vliegen te wapen om Jeruzalem te veroveren en het heilige graf te ontrukken aan de drukkende hand van de Muzelman. Ruim twee eeuwen duren de togten tot in bezitneming, behouding of weder verovering van Palestina. Dichters bezongen de daden des dapperen en een nieuwe morgen daagde uit die chaos van duisternis. De lijfeigenen mede ter kruistogt getogen, waren vrije mannen geworden, die zich tot een derde stand in de maatschappij - als burgerstand - vormden. Langzamerhand steeg deze tot een hooge trap van welvaart en ontwikkelde van zelve eene behoefte aan hogere genieting. Het lezen en schrijven was niet langer het eigendom van geestelijken gebleven, de zon der beschaving rees uit de kimme. Aanmerkelijk nam nu ook het getal der dichters toe die rondreisden op de wijze der Fransche rhetoriciens, en openlijk hunne verzen voordroegen of wel op eene tafel kleine tooneelstukjes opvoerden. Niet langer bleven het echter dichters van professie, neen, de vrije poorters en gildebroeders volgden dit voorbeeld na, en kwamen te zamen, meest in kamers van herbergen, daarom Kamers van Rhetorici genoemd en deelden elkander de vruchten van hunnen geest of van hun vernuft mede. Waar twee of meer van die kamers zich vereenigden, daar noemde men die feesten landjuwelen of hagespelen. Wat zij voordroegen was dikwijls uit de Bijbelsche geschiedenis ontleend. Die soort stukken noemde men dan Mysteries of Mirakelen; later gaf men spelen van zinnelijke voorstellingen van deugden en ondeugden, ook treur- en blijspelen, meest met ene leerzame toepassing en vooral ook "sotte datem" een soort kluchtige nastukjes. Deze rederijkers behoorden tot de luchtigste en verlichtste hunner medeburgers. Geen wonder dus dat wij hen de toen zoo verregaande zedeloosheid en het bijgeloof der geestelijkheid hoorden bespotten. Het is een natuurlijk gevolg der toenemende verlichting dat deze mannen in hunne voordrachten hunne zielsovertuiging meer en meer lieten doorschemeren, en zo bij hunne hoorders de kiemen ontwikkelden tot betere gevoelens als hen door de geestelijkheid werd ingeprent, zoo dat ik niet te veel meen te zeggen met de bewering dat de rederijkerskamers krachtige hulpmiddelen in Gods hand zijn geweest om de gezegende kerkhervorming te

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Ingmar Koch Bijlage 1.mht

2013/08/28

Ingmar Koch

Page 2 of 2

bevorderen. Verbeeld u welk eene uitwerking moet het op het volk gemaakt hebben, als door een der kamers een refrein werd voorgedragen, b.v. "Van twee pateren, d'een oud, d'ander jonck, die reformeeren wouden een nonnenklooster." Hoe moet het de geestelijkheid in minachting gebracht hebben, als eene andere kamer een tafelspel gaf (zoo genoemd omdat de vertoners op eene tafel stonden) waarin men een man zag naar het Oostland vertrekken om een zeker wonderwater te halen, tot genezing zijner vrouw, die voorgaf ziek te zijn; onderweg wordt hem door een hoenderkooper onderrigt dat hij misleid wordt; hij laat zich nu, in een hoenderkorf verborgen, in zijn huis brengen en vindt zijne vrouw in den beste welstand, in gezelschap van eenige geestelijke heeren, die zij lekker onthaalt! "In 1496 werd te Antwerpen een landjuweel uitgeschreven. De vraag daar te beantwoorden was: "wat de allernoodzakelijkste en grootste mysterie en gratie was, die God tot 's menschen welwezen en zaligheid geordineerd en verleend had." Niet minder dan 20 kamers deden met hare vlaggen en vaandels, met hare banieren en namen en met hare muziekkorpsen, hare intrede in de feestvierende stad. Men kan hare verlichte denkwijze opmerken uit het antwoord op de gegevene vraag. Geen der kamers gaf het in den geest der toen nog uitsluitend Roomsch Katholieke Kerk, maar drie derzelve gaven het opmerkelijk geheel hervormd luidende antwoord: "De dood van den Zaligmaker". Hier wil ik opmerken dat van dezen tijd dagtekent het oude liedje: "Daar liep een patertje langs den kant" dat gewoonlijk deze volksfeesten besloot. Bij het ontstaan en het doordringen der hervorming begrijpt men dan ligt dat de Rederijkers niet bleven stil zitten. In 1539 had te Gend een landjuweel plaats waar de vraag moest behandeld worden: "Welck volck ter werelt meest sotheyt tooght". De refreinen hier op schilderden het diep verval der kerk met donkere kleuren en bespotteden het monnikenleven, de zielmissen, de aflaten enz. Dat door dit alles de geestelijkheid erg gebeten was op de rederijkers, behoef ik niet te betoogen, en evenmin dat zij te vuur en te zwaard vervolgden. In 1533 werden sommigen hunner veroordeeld tot een bedevaart naar Rome. In 1547 werd de rederijker Pieter Schuddematte te Antwerpen ter dood gebragt. De Antwerpsche burgemeester Anthonis van Straten, prins van de kamer "de Violieren" werd onthoofd, een groot aantal bezweek op de pijnbank, en honderden ontkwamen slechts door de vlugt. Uit de rederijkerskamers is ons nationaal tooneel gesproten in het begin der 17de eeuw. Van die tijd af begint ook het verval te dagtekenen dezer verenigingen, die eindelijk te niet zijn gegaan. In deze eeuw echter vereenigden zich weder eenige mannen, om deze echt nationale zaak te herstellen, en wel met dien goeden uitslag dat er thans geen stad bijna in Holland bestaat of zij heeft eene of meer rederijkers kamers, nu hoofdzakelijk ten doel hebbende het voordragen van de werken onzer uitmuntende dichters. Moge door deze weinige regels de geest en strekking der rederijkers in Afrika bevorderd worden, dan is mijn doel volbragt, en moge Hollandsch gouden taal, die taal die in rijkdom van denkbeelden, in liefelijkheid en schoonheid van woorden kan wedijveren met alle spraken, en waar zij dondert of de oorlogsfakkel zwaait, haar allen overtreft, moge die taal ook hier winnen in belangstelling en achting, dan is mijn hartewensch vervuld." Uit: Het Volksblad, 4 oktober 1862 Keer terug na artikel


2013/08/28

Bijlage 2

Page 1 of 9



Bijlage 2: Toneelstukken (of -fragmenten) door Aurora opgevoerd Auteur

Titel

Datum van uitvoering

Stukken uit "eigen kring" 1. J. Belinfante 2. 3. Melt J. Brink 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

12. 13. 14.

De ster van het noorden, toneelspel naar de 24-9-1872; 8opera l'Etoile du nord van E. Scribe en G. 10-1872 Meyerbeer De diamanten der kroon, naar het Frans van E. 8-5-1873 Scribe 29-4-1869; 8-7Het origineele testament, blijspel 1869 2-9-1869; 12-7Het spook of de bekering van dr. Peperhoofd, 1870 blijspel Naar de diamantvelden, blijspel De weddenschap, blijspel De Toovenaar, of de geest in de kast, blijspel Een reis met hindernissen, of de speler bekeerd, blijspel De drie verliefde schoolmeesters, blijspel Een lotery, blijspel De onaangename huishoudster, blijspel

Trouw beloond, treurspel De twee dooven, blijspel De tijdgeest, blijspel, naar gedicht van W.J. van Zeggelen


13-10-1870 4-5-1871; 4-91873 8-6-1871 19-10-1871 4-6-1872 8-10-1872 10-6-1873; 610-1873; 5-111873 6-10-1873; 2310-1873; 5-111873 12-5-1874 29-4-1875

2013/08/28

Bijlage 2

15.

Page 2 of 9

De misdadigers, of loon naar werken, drama

17-8-1876

16.

De offers der vrijheid, of de slagers van Gent, 17-7-1877 historisch drama uit de 80-jarige oorlog Huzaar en Pandoer, karakterschets voor 17. P. Faddegon jr. 16-7-1874 rederijkers, naar een vertelling van Schücking 18. 19. A.P. Herholdt 20. L. van Hogezand 21. N.C. Koster 22. H.W. Teengs

23.

24. 25.

Het testament voor eene slavin, toneelspel Broederhaat, of het einde van een booswicht, (1)toneelspel De kater of de verdronken minnaar, karakterschets Een muzikale gek, blijspel naar het Engels Het vierde huwelijk van Jacoba van Beieren, treurspel

3-6-1875 22-9-1875 5-11-1872 24-9-1872 2-4-1868; 8-101868; 3-7-1873

2-7-1868; 28-7Willem Nel, episoden uit de geschiedenis der 1868; 24-9Grensboe-ren van Zuid-Afrika van 1815-1835, 1868 treurspel De moord van Dingaan aan Pieter Retief, treurspel Retief gewroken, treurspel

1-4-1869; 20-51869; 8-7-1869 12-7-1870; 267-1870

Nederlands 26. A. Bergh 27. S.J. van den Bergh 28. 29. J. Broekhoff B.Zn. 30. 31.

32.

33.

34. P.F. Brunings 35. A.N.E. Changuion

De Montfordts, familie-drama voor rederijkers 10-12-1886 Montigny,* fragment

8-8-1867

In de kerker van Simancas Eene huwelijks-advertentie of een geplaagde school-meester, blijspel

30-3-1871; 1910-1871 14-5-1878; 4-81886

Joost Uilenspiegel,* blijspel voor rederijkers De eer eens vaders, dramatische schets

19-10-1880 4-10-1881

2-8-1883; 14-81883; 21-8Speculeeren, of misdadig uit kinderliefde,* 1883; 9-10toneelspel voor rederijkers 1883 2-8-1883; 14-81883; 21-8De onbekende schoone, blijspel 1883; 9-101883 De verloren zoon of de twee broeders, episode 8-7-1875; 4-7uit het jaar 1600,* toneelspel 1878 Een luidruchtige jaspartij, (2) blijspel


8-4-1873

2013/08/28

Bijlage 2

Page 3 of 9

36. E.S. Culp

Pierre de galeiboef, of de onschuldig veroordeelde, drama

31-5-1883

37. M. Dikema

Een oudejaarsavond, drama

27-7-1880; 8-61882; 13-61882

38. J.S. van Esveldt Het losse schot, blijspel Holtrop 39. W. Farber Het kind van den huize, blijspel 40. M.J. Gillisen

Het bedrogen drietal,* blijspel

41. Giuseppe 42. J. Hoek 43. A. van der Hoop 44. D. Houtkamp 45. J. Huf van Buren

Een hedendaagsch duel,* dramatische schets Een oom uit Californië, blijspel

46. Jaco 47. J. de Jager 48. F. Kind

De dochter van Dominique, blijspel Een uurtje in een schildersatelier, treurspel Het hotel Wittebrood, blijspel Een stoute daad, historisch toneelspel uit den tijd van den Tachtigjarigen Oorlog (1573),* toneelspel Getrouwheid of de Bartholomeusnacht van het jaar 1572, dramatisch tafereel De regtvaardige vergelding, toneelspel

49. H. Kroon

De boodschapper, of Loevestein in 1570, (3) historisch drama

50. Leonard

Levend verbrand, karakterschets

51. 52. A. Loosjes P.zn. 53. W. Metz Fzn. 54. P.C.J. Meys 55. 56. 57. Neef Paul 58. A.E. Nieuwmeyer 59. 60. 61.

De zwarte kapitein, blijspel Geschiedkundig dramatisch episode uit het leven van Johan de Witt, raadspensionaris van Holland, 1672, treurspel Flik en Flok, of de twee rederijkers in de klem,* blijspel Miskend, drama Misdaad en wroeging,* drama Hij moet eruit en hij zal eruit, blijspel Schijn bedriegt, blijspel

16-7-1874 5-8-1873 27-7-1880; 8-61882; 13-61882 7-11-1867 5-9-1872 9-4-1872; 7-51872 8-6-1871 10-8-1871; 229-1874 10-8-1871 4-7-1872; 6-71881 22-10-1875 14-9-1871; 239-1871; 25-81881 15-11-1883 10-12-1886 19-8-1875; 6-41876 6-7-1881 8-9-1870 4-5-1871 4-7-1878 9-10-1862

De arme rijkaard, toneelspel

7-5-1868

Ferdinand de speler, (4) toneelspel

4-6-1868; 8-101868

De wees uit het gebergte,* toneelspel Een oud soldaat, toneelspel


16-11-1871 24-9-1874

2013/08/28

Bijlage 2

Page 4 of 9

62. P. Regland

De gebochelde, of de moord in de slotgracht van Tayhis, toneelspel

63. J.K. de Regt

De hoogste wensch, blijspel

64. A. Ruysch 65. J. Ruysch 66.

Moederliefde en heldenmoed, of de gevangenis op 't slot 's Gravensteen te Antwerpen, geschiedkundig toneelspel De bloedzuigers of de Minnehandel in de apotheek, blijspel De wees van Brussel, drama

28-8-1879; 169-1879 22-10-1875; 2411-1875 12-7-1887 3-7-1873 3-4-1879

67. J. Schuitemaker De bloedgetuige, drama

6-7-1871; 5-111872

68.

10-6-1873

69. 70. 71.

De val van de hertog van Alva,* historisch drama Een oude rat in de val, poets voor rederijkers Een misverstand, (5) blijspel Oldenbarneveld, (6) treurspel

72.

9-4-1874 1-9-1874 ?? ??

Goede harten, (7) toneelspel 73. J.M. Sinderam De neef uit Oost-Indië, blijspel 74. A.A. van der De vriend tegen wil en dank, blijspel Stempel

4-10-1881 4-8-1869; 22-91875

75.

7-4-1870

76. 77. 78. 79.

80. 81. 82. 83. 84. F. van der

Liberaal en conservatief of de verkiezingsrage,* blijspel Wie is de prins, blijspel Een jaloersche dwaas, blijspel Hij moet duelleren, blijspel Zonder geld op reis, of een avontuurtje van twee schoolmees-ters, blijspel Arthur de Beaumont, de franciteur van Neufville,* drama Een lastige overbuur, blijspel Liefde voor het vaderland, dramatische schets De liefhebberijcomedie in de war, (8) blijspel Verkeerd bezorgd, blijspel


8-8-1872 8-4-1873 23-10-1873 16-11-1871; 116-1874 1-9-1874; 29-41875; 24-111875 3-6-1880 4-8-1886 8-7-1869 3-11-1869; 17-

2013/08/28

Bijlage 2

Page 5 of 9

Stempel 85.

De zaakwaarnemer, blijspel

8-1876 5-10-1876; 2710-1876; 31-101876

86. T. van der Stempel

De vadervloek of misdaad en wroeging, (9) toneelspel

87.

De opkomst van het huis Rothschild,* toneelspel

88.

Liefde, vriendschap en list of de uitwerking van het Extractum Longum Vitum, blijspel

89.

Gustaaf Heller, of het offer der verleiding,* toneelspel

2-6-1870;

90.

Een ongelukkige minnaar, of de mislukte liefdesverklaring, blijspel

2-6-1870

91.

Twee oude gekken in de klem, of het neefje van de heer Pompoen, karakterschets

92.

Een avontuur van mijnheer Kikkerbil, of een les voor oude jongeheeren, blijspel 93. P. van de Velde De oudste zoon,* toneelspel 94. Arnold (WijnDe Blinde, dramatisch gedicht stok) 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102.

103. 104.

Rocco,* dramatisch gedicht Tante Trui, blijspel Jan Sukkel, blijspel Betram de cipier, drama

8-4-1875 5-5-1870 5-5-1870; 26-71870; 13-31886

23-9-1871; 112-1881 12-5-1874; 8-41875 6-8-1868 9-10-1862; 4-71867 9-10-1862; 7-41870 6-6-1867; 3-101867 8-8-1867; 6-81868 10-9-1868; 9-41872

Uitgefloten, blijspel Twee huisknechts, of de bedrieger bedrogen, vrolijke schets Manke Koos, blijspel No. 99, blijspel Het laatste levensuur van een Oranjeklant, drama De plaatsvervanger, blijspel


10-9-1868; 6-71871 19-11-1868; 710-1869 1-4-1869; 22-51869; 19-81875 3-6-1869; 7-101869; 10-111870 3-6-1869

2013/08/28

Bijlage 2

105. 106. Auteur onbekend 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118.

Page 6 of 9

Stille Jan, toneelspel Tzaar Peter, keizer van Rusland, een liefdesgeschiedenis,dramatische schets Hambroek, toneelspel Het Patent, (10) "komisch stukje" De groote en kleine beer,9 kluchtspel Frank de gierigaard,* drama Twee emmers water, blijspel Knoopen in den zakdoek, blijspel Dood of niet dood, toneelspel Schout Papegaai, schets voor rederijkers De vadervloek,* toneelspel Onteerd, (11) toneelspel Een vergeetachtig man, blijspel De hugenoten, toneelspel

1-12-1881 4-7-1867 5-9-1867 3-10-1867 3-10-1867 4-8-1869 9-8-1870 14-9-1871 4-6-1872 4-7-1872 8-8-1872 8-4-1873; 3-61880 3-6-1875 12-3-1886

Deens 119. H.C. Andersen Niet of graag,* blijspel

5-9-1867; 3-101867; 28-71868; 10-71879; 16-91879

Duits 120. J.A. Backer 121. C.F. Bonin 122. A. von Kotzebue 123. 124. 125. F.W. Ziegler

De ritmeester Erlau of de veroordeelde onschuld, (12) treurspel Haat en liefde,* toneelspel De uniformrok van veldmaarschalk Wellington,* blijspel De verstrooiden,* kluchtig blijspel Het zakboek,* toneelspel Engeland in het jaar 1651, of deugd en misdaad,* geschiedkundig toneelspel

?? 4-9-1873 8-7-1875 17-7-1877; 1511-1877; 12-71887 15-11-1883 5-10-1876, 2710-1876; 31-101876 28-8-1877; 25-


2013/08/28

Bijlage 2

Page 7 of 9

126.

Het veemgericht, of misdaad en grootmoedigheid, treurspel

127. H. Zschokke

Het ijzeren masker, historisch toneelspel

128. Auteur onbekend

Goede harten,* toneelspel

129. 130. 131.

9-1877; 4-41882 7-6-1876; 6-71876; 11-71876; 21-101879 3-11-1869

8-9-1870; 25-8Hans de kruier in 't verhoor,* kluchtige scène 1881 13-10-1870; 5Een offer der vrijheid, historisch drama 8-1873 30-3-1871

Een uurtje op 't kantoor, (13)

Engels 132. H. Brooke 133. Auteur onbekend

7-11-1867; 19Fragment uit Henry Brooke's treurspel Gustaaf 11-1868; 5-9Wasa,* 1872 Een kapitale erfenis of de Corsicaanse 22-8-1878; 31bloedwraak,* kluchtspel 5-1883

Frans 134. R. Benedix

Bergen en dalen, blijspel

4-6-1868; 8-101868; 8-5-1873; 28-8-1879

135. A. Bernos

De baron van Felsheim, of de slag bij Friedberg,* toneelspel

22-8-1878

136. Boirie, Carmouche en Poujol

Het Schandmerk of De twee galeiboeven, (14) 19-10-1886 toneelspel

137. J. Bouchardy

Lazaro de veehoeder, of misdaad en wraak, (15) toneelspel

29-5-1877

Arthur of zestien jaren later, toneelspel

14-5-1878

138. Dupeuty, Fontan en Davrigy 139. A. Duval 140. E. de Girardin 141. J.M. LoaiselTréogate

Een huis te koop, blijspel De hoed van de horlogemaker,* blijspel De struikrovers van Kalabriën, of de onveilige wildernis, toneelspel Gustavus, of de Zweedsche mijnwerkers, 142. H. Martélière geschiedkundig treurspel

6-4-1876 19-10-1886 19-10-1880 15-11-1877

143.

10-7-1879 De geduchte rechtbank,* toneelspel Lodewijk XI, de graaf van Nemours, fragment, 144. C. de la Vigne 3-10-1867 toneelspel Bernard, de advokaat der armen, of vader en 145. Auteur zoon, (16) toneelspel, naar het Fransch, vert. ?? onbekend en v. Rederijkers bew. door Leonard (Bosman, 1980, p.456-474)


2013/08/28

Bijlage 2

Page 8 of 9

(1) Deze Herholdt wordt in de krantenartikelen over voorstellingen van Aurora niet genoemd. Hij zat in 1877 wel in het bestuur van De Eendracht. (Het Volksblad, 19 mei 1877) Volgens Stassen was Herholdt de auteur van het toneelstuk Broederhaat.... Dit laat mij vermoeden dat Herholdt ook lid is geweest van Aurora. (Stassen, 1957, p.113) (2)* Aanwezig in het Letterkundig Museum in Bloemfontein. (3) Het Volksblad, 10 april 1873; dit toneelstuk van "Afrikaanse bodem" komt opvallend genoeg niet voor in de lijst die Bosman maakte van de door Aurora opgevoerde stukken. (Bosman, 1980, p.468) (4) In het Letterkundig Museum in Bloemfontein bevind zich de tweede druk van dit werk uit 1879. Aurora moet ook in het bezit van de eerste druk, uit 1868, zijn geweest. (5) In het Letterkundig Museum vond ik alleen de derde druk uit 1876, waarschijnlijk was Aurora ook in het bezit van een eerdere druk. (6) Volgens Bosman is dit stuk van de hand van P. Faddegon, daar twijfel ik sterk aan. In de NCC staat als auteur: "De schrijver van een geschandvlekte naam" en dat is Schuitemaker. (7) In het Letterkundig Museum in Bloemfontein bevindt zich een exemplaar van dit stuk, waarin de rollen zijn ingevuld. Het stuk is dus waarschijnlijk opgevoerd, maar ik heb niet kunnen achterhalen wanneer. (8) In het Letterkundig Museum in Bloemfontein heb ik een exemplaar van dit stuk gevonden, waarin bij de personages de acteurs zijn genoteerd. (9) In het Letterkundig Museum in Bloemfontein bevindt zich een exemplaar van dit stuk, maar ik ben er niet zeker van dat het uit het bezit van Aurora komt. (10) Volgens Bosman speelde Aurora dit stuk ook op 8 augustus 1872. Ik ben daar niet zeker van, aangezien het stuk van Van der Stempel pas in 1872 verscheen. In Het Volksblad van 10 augustus 1872 wordt wel een toneelstuk met de naam De vadervloek genoemd, maar waarschijnlijk is dat een ander stuk met dezelfde titel, dat zich ook in het Letterkundig Museum in Bloemfontein bevindt. Ik weet niet wie daar de auteur van is. Zie ook nummer 113 in deze lijst. (11) Zuid-Afrikaan, 10 oktober 1868; ontbreek in de lijst van Bosman (1980, p.462) (12) Het exemplaar van dit toneelstuk dat ik in het Letterkundig Museum vond, is waarschijnlijk niet door Aurora gebruikt. De acteurs die naast de personages genoteerd zijn, komen niet overeen met mensen van Aurora. (13) In het exemplaar van dit toneelstuk in het Letterkundig Museum staan achter de personages leden van Aurora genoteerd. Waarschijnlijk is het stuk dus opgevoerd, maar ik weet niet wanneer.


2013/08/28

Bijlage 2

Page 9 of 9

(14) In Bloemfontein bevindt zich een exemplaar van dit toneelstuk, maar ik vermoed dat dit niet uit de bibliotheek van Aurora komt. (15) Aurora speelde dit onder de titel Het Brandmerk of de twee galeiboeven. (De Zuid-Afrikaan, 21 oktober 1886) (16) In Bloemfontein vond ik een exemplaar uit 1888, dat kan dus niet voor deze opvoering door Aurora gebruikt zijn. (17) Ik neem aan dat Aurora dit gespeeld heeft, aangezien er acteurs achter de personages genoteerd staan in het exemplaar van dit stuk in het Letterkundig Museum in Bloemfontein (zie bijlage 7, nr. 81). Ik weet niet wanneer dit stuk gespeeld is. Keer terug na artikel


2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 1 of 6


Michiel Christiaan Vos: de eerste zwarte schrijver in Zuid-Afrika - Siegfried Huigen -

Abstract The neglect of South African literature written in Dutch means that many important texts escape the notice of South African literary history. The first book to be written by a black South African author (the Merkwaardig verhaal (1824) by M.C. Vos) is one example of this neglect. In this article, I will concentrate upon the way in which slavery is treated in the Merkwaardig verhaal.

In de wandelgangen van de Zuid-Afrikaanse literatuurgeschiedschrijving pleit men al geruime tijd voor een integrale aanpak, waarbij de literaturen in alle talen van Zuid-Afrika bestudeerd moeten worden. Nauwelijks heeft men daarbij echter aandacht voor wat er in het Nederlands is geschreven. Typerend in dit opzicht zijn de paar bladzijden die Michael Chapman in Southern African Literatures besteedt aan de Nederlandstalige Zuid-Afrikaanse literatuur. Hij weet niet veel meer te noemen dan het Dagregister van Van Riebeeck en het dagboek van Adam Tas, beide uit de zeventiende eeuw. Van Riebeecks Dagregister wil hij zelfs op een anachronistische manier en in aansluiting bij verouderde studies zien als uitdrukking van een Afrikaner identiteit die op dat moment niet bestaat, zoals hij een paar regels verderop vreemd genoeg te kennen geeft (Chapman 1996: 77-78). (1) Men vergeet dat het Nederlands in Zuid-Afrika niet alleen in de zeventiende eeuw, maar tot ongeveer 1925 een voorname rol heeft gespeeld. Als Zuid-Afrikaanse schrijftaal heeft het nog steeds een langere geschiedenis dan Engels of Afrikaans. Tot ongeveer 1910 was de Nederlandse boekproductie in Zuid-Afrika groter dan de Afrikaanse (vgl. Steyn 1980: 139). Bestudering van de Nederlandstalige ZuidAfrikaanse literatuur heeft als voordeel dat men allerlei discoursen veel verder terug kan traceren dan wanneer men zich beperkt tot de Engelstalige of Afrikaanstalige Zuid-Afrikaanse literatuur. In dit artikel zal ik aandacht geven aan een vroeg voorbeeld uit het discours van zwarte schrijvers uit Zuid-Afrika. Als men zich beperkt tot de Engelstalige geschriften, dan kun je niet veel verder teruggaan dan het einde van de negentiende eeuw. Het eerste boek van een zwarte schrijver, Native life in South Africa, van Sol Plaatje, dateert zelfs eerst uit 1916. Betrek je nu Nederlandse teksten bij je onderzoek, dan kun je een eeuw verder teruggaan. Voorzover ik heb kunnen vaststellen is het Merkwaardig verhaal aangaande het leven en de lotgevallen van Michiel Christiaan Vos (voltooid in 1819, gepubliceerd in 1824) het eerste boek dat werd geschreven door een zwarte schrijver in Zuid-Afrika. Wie was deze Vos? Vos was een vooraanstaande Kaapse predikant aan het begin van de negentiende eeuw en auteur van een autobiografie. In zijn Merkwaardig verhaal schrijft Michiel Christiaan Vos (1759-1825) dat hij afstamt "van Christen ouders, die van Europische en Aziatische voorouders afkomstig waren" (Vos 1824: 1). De mededeling laat zich lezen alsof hij van twee

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Siegfried Huigen.mht

2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 2 of 6

kanten, vader- en moederzijds, niet helemaal Europees was. Dat blijkt na wat genealogisch onderzoek inderdaad het geval te zijn. Zijn grootmoeder van moederskant was Anna Groothenning van Bengalen. Op grond van het toponiem mogen we aannemen dat ze vermoedelijk een (vrijgelaten) slavin was, want emigratie uit Bengalen naar de Kaap was doorgaans gedwongen in de VOC-tijd. Vaderzijds stamde Vos af van een Duitse grootvader die in Batavia getrouwd was met een Bataviase vrouw, Christina Baumann. Mogelijk was zij een Euraziatische vrouw. Zuiver Europese vrouwen waren er in de achttiende eeuw immers in de minderheid in Batavia. (2) De zoon uit het huwelijk tussen de Duitser Vos en de Bataviase Christina Baumann trouwde in 1748 in Kaapstad met Johanna Bok, de dochter van een slavin. Uit dit huwelijk werd Michiel Christiaan Vos in 1759 als vijfde kind geboren. (3) In zijn Merkwaardig verhaal, dat voor een groot deel een verslag is van zijn loopbaan als dominee, vermeldt Vos dat hij een ziekelijk kind was dat zich in zijn jeugd al tot de godsdienst aangetrokken voelde. Hij was een verwoed bidder die geregeld 's avonds de eenzaamheid van de "Leeuwenbil" zocht om hier in eenzaamheid "overluid" te kunnen bidden (Vos 1824: 11). Deze activiteiten leidden uiteindelijk tot een roeping om predikant te worden, vooral om het lot van de arme slaven te verbeteren, maar dan wel hun eeuwige lot. Hij zegt hierover: O wat medelijden gevoelde ik over hen, en vervolgens over de slaven in dit Land in het algemeen! Niet zoo zeer over hunne slavernij (want velen hunner hebben het, naar den ligchame, inderdaad veel beter dan duizenden vrije Christenen in Europa [...]) maar mijn hartzeer was over de verwaarloozing hunner onsterflijke zielen. Vos 1824: 14 Vos wist na veel moeite Nederland te bereiken voor een studie theologie in Utrecht bij de piëtist Bonnet. Hij studeerde snel af om zo spoedig mogelijk naar de Kaap terug te kunnen keren. Dit werd echter steeds verhinderd door de kerkelijke autoriteiten in Amsterdam. Daarom doet hij een aantal jaren dienst als predikant in Nederland, achtereenvolgens in Woudenberg, Pijnacker en Woerden. Uiteindelijk kreeg hij in 1794 toestemming om naar de Kaap terug te keren. Hij wordt daar predikant in Roodezand, het huidige Tulbagh. Nadat hij in opspraak was gebracht door geruchten van overspel met zijn dienstmaagd, verliet Vos in 1802 de Kaapkolonie die inmiddels in Engelse handen was overgegaan en reisde hij via Engeland naar Ceylon om daar Nederlandse gemeenten te bedienen. Na omzwervingen langs voormalige Nederlandse vestigingen in India en Ceylon keerde hij tenslotte weer terug naar Zuid-Afrika. Hier voltooide hij na zijn emeritaat in 1819 zijn Merkwaardig verhaal. Het Merkwaardig verhaal is een autobiografie in de gereformeerd-piëtistische traditie. (4) Het autobiografische relaas dient steeds godsdienstige doelen, het is, in de woorden van Vos, een "geschiedkundig verhaal [...] van de wegen en handelingen Gods met mij gehouden" (Vos 1824: "Voorberigt", x). De autobiografie is tot op zekere hoogte een preek, zoals hij ook opmerkt in het "Voorberigt". Omdat hij door zijn emeritaat en een zwakke gezondheid niet meer kon preken sticht hij zijn publiek nu met zijn levensverhaal (x). Om het verhaal levendiger te maken, gebruikt Vos de briefvorm (xii).


2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 3 of 6

Binnen zijn autobiografie als preek trekken de opmerkingen van Vos over slavernij de meeste aandacht, vanwege de verwevenheid van het onderwerp met de afkomst van de auteur, de betekenis die hij er in zijn Merkwaardig verhaal aan toekent voor zijn loopbaan en vanwege de gerichtheid van juist dit onderwerp op een contemporain Kaap publiek. Leven, werk en geschriften van Vos zijn ten nauwste verbonden met zijn betrokkenheid bij het lot van de Kaapse slaven. In 1794, na zijn terugkeer naar Zuid-Afrika, was Vos een van de eerste pleitbezorgers voor zending onder slaven in de Kaapse kerken (Watson 1990: 1645; Shell 1994: 366-7). De Gereformeerde Kerk had gedurende de hele VOC-tijd geen aandacht voor zendingwerk gehad. Andere kerken, zoals de Moravische Kerk (Hernhutters), die deze belangstelling wel hadden, richtten zich echter uitsluitend op de inheemse bevolking. Al in zijn eerste preek voor zijn nieuwe gemeente in Roodezand gaf hij zijn plannen te kennen, in een preek over Marcus 16: 15: "En hij zeide tot hen: gaat henen in de geheele wereld, predikt het evangelie allen creaturen". Volgens mededelingen in zijn Merkwaardig verhaal en volgens de door Vos zelf geschreven notulen van de Kerkraad in Roodezand wekte dit nogal wat opschudding onder de gemeenteleden die voor een groot deel slavenbezitters waren. (5) De nadrukkelijke vermelding van de opschudding die zijn preek had teweeg gebracht, wekt de indruk dat hij hier nogal trots op was. Die opschudding was er vooral omdat de slavenhouders bang waren voor kapitaalverlies. Sinds 1770 was er aan de Kaap een resolutie van kracht die het aan slavenhouders verbood om gedoopte slaven te verkopen. De resolutie was bedoeld geweest om gekerstende slaven te beschermen, maar werkte in de praktijk als een grote hinderpaal voor kerstening van slaven omdat ze na kerstening op slag hun handelswaarde verloren voor hun eigenaars (Shell 1994: 358). Slavenhouders waren daarom steeds fel gekant tegen kerstening. Vos onderkende dit probleem en schreef verzoekschriften aan de gouverneur (Theal 1901: 132-3). Op instigatie van Vos werd de resolutie uit 1770 in 1812 door de Engelse gouverneur herroepen met het ironische resultaat dat handel in gekerstende slaven nu ongehinderd kon beginnen. Deze opstelling van Vos tegenover slavernij is kenmerkend voor zijn van de wereld afgewende, op het eeuwige gerichte houding. Men vindt deze houding ook terug in het ontbreken van commentaar op politieke ontwikkelingen. De Nederlandse Patriotten-opstand in 1787 doet hij bijvoorbeeld met een terloopse opmerking af (Vos 1824: 68). Maar het was ook een gevolg van de overtuiging dat het niet mogelijk was om slavernij aan de Kaap af te schaffen. De Kaapse economie kon het niet zonder slaven stellen volgens Vos en de meeste van zijn tijdgenoten aan de Kaap. Hoewel Vos slavernij als zodanig een verwerpelijke instelling vond, zag hij geen mogelijkheid om te pleiten voor afschaffing ervan (Vos 1824: 203). Dat de slavernij in 1834 in Zuid-Afrika wel werd afgeschaft was een gevolg van een besluit van het Engelse parlement, niet van activiteiten van Kaapse kolonisten. De bekering van slaven komt ook aan bod in het Merkwaardig verhaal. Vanuit een Zuid-Afrikaanse perspectief zijn de passages die hierover handelen de meest interessante uit het boek van Vos, omdat je sterk de indruk krijgt dat hij hier de publieke opinie heeft proberen te beïnvloeden. Om de zaak van bekering van slaven voor zijn zakelijk ingestelde publiek aannemelijk te maken, wijst hij vooral op de economische voordelen van bekering van slaven.


2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 4 of 6

Een bekeerde slaaf is een betere slaaf volgens Vos. Zo'n slaaf werkt harder omdat misschien de volgende gedachten door zijn hoofd gaan: Ik ben een arme slaaf, maar niet zo geboren. Door menschendieven ben ik uit mijn vrij Land weggestolen, van mijne lieve ouders, van mijne lieve vrouw of man, van mijne kindertjes, van mijne broeders en zusters; zonder hoop van die allen ooit weder te zien. Ik ben van tirannen naar dit Land gesleept, zoodat ik op reis reeds den dood boven het leven gekozen zou hebben, indien men mij niet in boeijen en ketens gekluisterd had. Hier werd ik als een beest verkocht, ben nu een slaaf, moet alles, tot zelfs het alleronaangenaamste werk doen, dat mij gelast wordt, en doe ik het niet gewillig, dan aan slagen geen gebrek. [...] Dit défaitisme verdwijnt nadat de slaaf bekeerd is tot het christendom: Maar worden zij [de slaven] naar behoren onderwezen dat er een Godsbestuur is, en er niets zonder dat bestuur geschiedt; dat die God een God van orde is; dat, even gelijk zij hunne heeren en vrouwen dienen moeten, zoo ook hunne heeren en vrouwen dienen moeten diegenen, die weder over hen gesteld zijn [...] Beduidt men hun hierbij, dat hetgeen ons kwaad schijnt, menigmaal ten onzen nutte uitloopt; dat, indien zij in hun Land bij hunne vrienden gebleven waren, zij dan ligtelijk tot den dood onkundig van den weg der zaligheid zouden gebleven zijn, en dan bij hunnen dood, om hunne onkunde, voor eeuwig zouden moeten verloren gaan; maar dat zij nu, in een Christenland gebragt zijnde, in de gelegenheid zijn kennis aan den éénigen Zaligmaker te krijgen [...] Vos 1824: 113-4 Door dit inzicht zullen moedeloosheid en wanhoop bij de slaaf plaats maken voor arbeidslust en gehoorzaamheid. Niettemin zijn er altijd nog hardvochtige slavenhouders die dit niet willen inzien. Vos heeft een verhaal over een ontmoeting met zo iemand opgenomen in zijn Merkwaardig verhaal. De man beweerde tegenover Vos dat God de slaven aan hem had gegeven als gereedschappen. In Psalm 2 stond immers: "gij zult de Heidenen hebben tot uw erfdeel, en de einden der aarde tot uwe bezitten". Volgens Vos betekende dit echter dat God de heidenen in het bezit van Christus had gegeven. Maar de eigenwijze boer bleef volharden bij zijn standpunt. Na een half jaar was hij dood (Vos 1824: 119-120). De lezer kon de waarschuwing in zijn zak steken. Ik heb het Merkwaardig verhaal hier niet aan de orde gesteld omdat het een vergeten meesterwerk zou zijn, maar wel omdat het een boek was met een tamelijke populariteit: tot 1911 is het vijf maal in het Nederlands gedrukt en een keer in het Duits. (6) Bovendien is het het eerste boek van een zwarte schrijver uit Zuid-Afrika. Bij dat laatste moet ik wel aantekenen dat dit gegeven opmerkelijker is voor onze tijd dan voor de tijdgenoten van Vos. Het belang van de factor ras was rond 1800 immers minder groot dan zij later zou worden. Standsfactoren waren belangrijker, namelijk of je vrijburger, vrijgelatene of slaaf was (Van Arkel, Quispel en Ross 1983). Vandaar ook dat huidskleur geen preoccupatie is van Vos in zijn Merkwaardig Verhaal, maar slavernij des te meer. Vos behoorde als predikant tot de koloniale elite en hoefde kennelijk ook niet te verbergen dat hij "van Europische en Aziatische voorouders afkomstig" was. Universiteit van Stellenbosch E-pos: [email protected]


2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 5 of 6

Bibliografie A South African bibliography to the year 1925, 1979. Vol 4. London: Mansell. Chapman, M. 1996. Southern African Literatures. London en New York: Longman. De Villiers, C.C. en C. Pama. 1980. Geslagsregisters van ou-Kaapse families. Kaapstad/Rotterdam: A.A. Balkema. Heese, H.F. 1984. Groep sonder grense (die rol en status van die gemengde bevolking aan die Kaap, 1652-1795). Bellville: Wes-Kaaplandse Instituut vir Historiese Navorsing. Heese, J.A. en R.T. Lombard 1986. Suid-Afrikaanse geslagsregisters, deel 1. Pretoria: RGN. Hoge, J. 1946. Personalia of the Germans at the Cape of Good Hope. Argiefjaarboek 9. Huigen, S. 1996. De weg naar Monomotapa. Nederlandstalige representatie van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika. Amsterdam: Amsterdam University Press. Niggl, G. 1977. Geschichte der deutschen Autobiographie im 18. Jahrhundert. Theoretische Grundlegung und literarische Entfaltung. Stuttgart: Metzler. Shell, R.C.-H. 1994. Children of bondage. A social history of the slave society at the Cape of Good Hope 1652-1838. Hanover/London: Wesleyan U.P. Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal. Die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad: Tafelberg. Taylor, J.G. 1988. Smeltkroes Batavia. Europeanen en Euraziaten in de Nederlandse vestigingen in Azië. Groningen: Wolters-Noordhoff. Theal, G.M. 1901. Records of the Cape Colony. From October 1812 to April 1814. London: The Government of the Cape of Good Hope. Van Arkel, D., G.C. Quispel en R.J. Ross 1983. "De wijngaard des Heeren"? Een onderzoek naar de wortels van "die blanke baasskap" in Zuid-Afrika. Leiden. Van Lieburg, F.A. 1991. Levens van vromen. Gereformeerd piëtisme in de achttiende eeuw. Kampen: De Groot Goudriaan. Vos, M.C. 1824. Merkwaardig verhaal aangaande het leven en lotgevallen van Michiel Christiaan Vos, Als predikant der hervormde christelijke gemeente op onderscheidene plaaatsen in Nederland, Afrika en Azië; van zijne Jeugd af tot den tijd van zijn Emeritusschap: door hem zelven in den jare 1819 briefsgewijze aan eenen vriend medegedeeld. Amsterdam: A.B. Saakes. Watson, R.L. 1990. The slave question. Liberty and property in South Africa. Hanover/London: Wesleyan U.P.


2013/08/28

Siegfried Huigen

Page 6 of 6

(1) Zie voor een overzicht van de historiografie van de Nederlandstalige ZuidAfrikaanse literatuur Huigen 1996: 1-12. (2) We kunnen dit zeggen op grond van Smeltkroes Batavia, de studie van Jean Taylor over de mestiezencultuur van koloniaal Batavia. In de achttiende eeuw waren er weinig Europese vrouwen in Batavia (Taylor 1988). (3) Voor de genealogie van M.C. Vos zie: Heese 1984: 73; Heese en Lombard 1986: 314, "Bok", c1; Hoge 1946: 441; De Villiers en Pama 1980: 1079, "Vos", b5. (4) Zie voor het bloeiende genre van de piëtistische religieuse autobiografie in Nederland, in de achttiende eeuw: Van Lieburg 1991; voor Duitsland: Niggl 1977. (5) N.G. Kerkargief, Tulbagh Notule 1743-1815, G4 1/1-2, p. 83. (6) A South African Bibliography to the year 1925:IV, 693-4.


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Amanda Lourens

Page 1 of 19


Afwesig uit die kanon: die prosageskrifte van die Klerewerkers - Amanda Lourens -

Abstract The traditional canon of Afrikaans literature is characterized by the absence of any alternative literary tradition, and is dominated by mainstream (middle class) writers. This article argues that the canon of Afrikaans literature is a construct of the so-called literary institution. The literary products of the Garment Workers are discussed and analysed in terms of the ideological issues surrounding the production of these texts. The ideological orientation of the Dertigers is also analysed, drawing the conclusion that the functions fulfilled by respectively the workers' and the Dertigers' texts are conspicuously dissimilar. I argue that the vast differences in ideology and world view are responsible for the noncanonization of the Garment Workers' Literature.

Bestaan daar dan nie ook in die Afrikaans van vandag 'n tradisie van Arbeidersliteratuur nie? Of het Afrikaans so die taal van Apartheid geword dat hierdie soort literatuur nie eers in Afrikaans geskryf word nie? Olivier 1989: 13

1. Inleiding Die aanhaling hierbo verwoord 'n relevante probleemstelling binne die Afrikaanse literatuursisteem: die oënskynlike afwesigheid van enige "alternatiewe" literatuurtradisie. Selfs vir die ernstige literatuurstudent word "die Afrikaanse literatuur" verteenwoordig deur establishment-name soos Van Wyk Louw, Opperman, Malherbe, Leroux, Brink, en Schoeman, om maar enkeles te noem. Hierdie outeurs verteenwoordig die hoofstroomtradisie, oftewel, die sogenaamde kanon van Afrikaanse literatuur. In die onlangse verlede, in die lig van politieke en sosiale veranderinge, het vrae oor die literêre status quo begin ontstaan, byvoorbeeld: Is die Afrikaanse literatuur soos ons dit ken nie in werklikheid 'n konstruk van die sogenaamde literêre institusie nie? Is daar in die verlede moontlik "alternatiewe" tekste geproduseer wat intussen in vergetelheid geraak het? Hierdie vrae en ander het daartoe gelei dat die kwessie van kanonisering deesdae in toenemende mate deur literatuurnavorsers ondersoek word. Van Coller (1996: 50) omskryf die term "kanon" soos volg: Die kanon is 'n versameling van tekste ('n herlesing daarvan) wat as "verwysingspunt" dien binne 'n literêre sisteem. Hierdie waardevolle tekste word derhalwe ook bewaar en van die een geslag oorgedra na 'n volgende geslag.

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Amanda Lourens.mht

2013/08/28

Amanda Lourens

Page 2 of 19

Literatuurgeskiedskrywing, bloemlesings, biblioteke en opvoedkundige instellings speel hierin 'n belangrike rol. Die ontstaan, instandhouding en aanpassing van kanons is nooit slegs 'n literêre aangeleentheid nie, maar is ook afhanklik van buiteliterêre kragte" (my kursivering). 'n Outeur soos Harris (1991: 112) wys daarop dat daar verskillende soorte kanons bestaan. Die potensiële kanon sluit in die totale geskrewe korpus (asook alle bewaarde mondelinge) tekste binne 'n literatuursisteem. Die toeganklike kanon is daardie deel van die potensiële kanon wat op enige tydstip beskikbaar is. Lyste van outeurs en tekste - soos in bloemlesings en sillabusse - is selektiewe kanons, terwyl 'n vermenging van sulke lyste die amptelike kanon uitmaak. Persoonlike kanons word gevorm deur die kennis en waardeoordele van individuele lesers. Die literêrkritiese kanon bestaan uit dié werke wat herhaaldelik in kritiese artikels of boeke bespreek word. Laastens is die pedagogiese kanon dié lys tekste wat normaalweg in skole en voorgraadse klasse onderrig word. Die term "kanon" verwys in meeste gevalle na die amptelike kanon van 'n spesifieke literatuursisteem. Bloemlesings, versamelbundels en literatuurgeskiedenisse is normaalweg die sigbare aanduiders van die inhoud en struktuur van die amptelike kanon op 'n gegewe tydstip. Die hoeveelheid aandag wat byvoorbeeld in 'n literatuurgeskiedenis aan 'n outeur gewy word, kan as 'n indikator van sy/haar status in die kanon beskou word. Die tradisionele kanon van Afrikaanse literatuur is in die onlangse verlede vanuit verskillende oorde onder druk geplaas, soos die verskyning van 'n aantal nuwe bloemlesings en kortverhaalbundels van getuig. In Annemarie van Niekerk se bundel Vrouevertellers 1843-1993 (1994) neem sy die teks "Die ontroue vrou" deur Winnie Raath op. Hierdie kortverhaal verskyn oorspronklik in die September/Oktober 1943-uitgawe van die blad Klerewerker/Garment Worker, die mondstuk van die destydse Klerewerkersunie. As voorbeeld van die feitlik vergete, nie-gekanoniseerde Klerewerkersliteratuur verteenwoordig hierdie opname deur Van Niekerk 'n eerste "amptelike" erkenning van hierdie korpus tekste. Dít vestig die aandag pertinent op 'n voorheen onbekende - of miskende - feit: dat daar vroeër hierdie eeu 'n aansienlike stuk werkersliteratuur in Afrikaans geproduseer is. Tydens die jare tussen die twee wêreldoorloë produseer die vroue wat aan die Witwatersrand in die klerebedryf gewerk het, dan nie alleen klere nie, maar ook 'n aansienlike stuk Afrikaanse literatuur (Brink 1989: 108). In die dertiger- en veertigerjare publiseer lede van die destydse Klerewerkersunie prosa, poësie, en toneelstukke in die tweetalige blad Klerewerker, die amptelike spreekbuis van die unie. Alhoewel die blad aanvanklik op vakunie-aangeleenthede ingestel is, en oor dergelike sake berig lewer, word heelparty Afrikaanse literêre pogings vanaf 1938 gepubliseer. Van 1938 verskyn die blad gereeld tweemaandeliks, en dit bestaan uit 'n Engelse sowel as Afrikaanse uitgawe, van twaalf bladsye elk, wat rug-aan-rug verskyn. Dit is hierdie uitgawes wat bewys lewer van die bestaan van 'n werkersliteratuur in Afrikaans. Brink (1989: 108) wys daarop dat waar Engels die taal van die bestuur van die klerebedryf was, Afrikaans die taal van die werkers was. Nietemin is daar in geen van die ouer (of selfs meer resente) literatuurgeskiedenisse enige verwysings na dié geskrifte nie. Die Klerewerkersliteratuur is skynbaar sonder skroom uit die kanon gelaat, terwyl daar geargumenteer kan word dat hierdie tekste 'n belangrike deel van die Afrikaner se wordingsgeskiedenis verwoord.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 3 of 19

Dit is eers in die baie onlangse verlede dat kanonaanduiders - byvoorbeeld opname in die reeds genoemde Vrouevertellers en akademiese artikels (vergelyk dié van Elsabe Brink) oor die Klerewerkersliteratuur - sigbaar geraak het. Hieruit kan afgelei word dat daar beweeg word in die rigting van die algemene bekendstelling en kanonisering van dié literatuur. Aangesien daar egter nog relatief min oor hierdie onderwerp gepubliseer is - veral wat akademiese studies betref - kan afgelei word dat die hersieningswerk rakende die Klerewerkersliteratuur maar nog in 'n beginstadium is. Hierdie artikel wil 'n oorsig bied van die aard van die Klerewerkersliteratuur (met toespitsing op die prosatekste), asook moontlike redes ondersoek vir die niekanonisering daarvan.

2. Historiese agtergrond Die tyd ná die Eerste Wêreldoorlog word gekenmerk deur die opkoms van 'n groot aantal sekondêre industrieë in Suid-Afrika. Hierdie nywerhede het veral van goedkoop vroulike arbeid gebruik gemaak, met as vernaamste bron die groot invloei van die landelike bevolking na die stede. Laasgenoemde was oorwegend jong, dikwels halfgeskoolde, Afrikanermans en -vroue (Brink 1990: 280) wat deur "depressie en rampspoedige droogtes" gedwing is om 'n toevlug in die stede te soek (Antonissen 1964: 191). Pollak (in Brink 1990: 285) meld dat die klerebedryf sowat 50% van alle vroue in die vervaardigingsektor in diens gehad het, en dat ongeveer 90% van hierdie vroue Afrikaanssprekend was. Teen 1936 was sowat 5174 wit vroue werksaam in die klerebedryf (Touyz 1979: 79). Hierdie vroue het merendeels uit bywonergesinne gekom, en het dikwels nie hulle skoolopleiding voltooi nie (Brink 1987: 183). In hierdie tydperk is die stedelike Afrikaner geteister deur diepgaande materiële en geestelike armoede 'n stuk geskiedenis wat algemeen bekend staan as die Armblanke-vraagstuk. In die dertiger- en veertigerjare is die armblanke-vraagstuk vir 'n liggaam soos die Afrikaner-Broederbond die ooglopendste manifestasie van klasseskeiding onder Afrikaners. Ten einde die ideaal van Afrikaner-volkseenheid te bereik, het Afrikanerleiers probeer om 'n kunsmatige volksintegrasie op politieke en ideologiese vlak te bewerkstellig. Antonissen (1964: 192) verwys in dié verband na "'n reïntegrasie, met name in die teken van 'n "volk"- en "ras"-mite, wat deur politieke, kulturele en kerklike leiers tot 'n normatiewe lewenspatroon uitgebou en deur 'n al hoe breër volgelingskap as doen- en denknorm aanvaar [is]". Die "hoë" letterkunde sou in hierdie periode aangewend word as instrument vir die bevordering van Afrikanereenheid, onder meer deur die propagering van eksklusiewe Afrikanerdom. Terwyl hierdie pogings tot Afrikanereenheid deur die Afrikanerelite geïnisieer is, was daar weinig begrip vir die dikwels haglike lewensomstandighede van Afrikanerwerkers. Berger (1987: 127) meld dat daar van klerewerkers verwag is om in uiters neerdrukkende omgewings produktief te wees: "Clothing factories were often located in "wholly unsuited, congested, poorly constructed buildings" that were ill-lit, badly ventilated and unheated".


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 4 of 19

3. Die Klerewerkersunie In 1913 word die Witwatersrand Tailors' Association gestig, aanvanklik 'n manlikoorheerste organisasie. Gaandeweg groei die vroulike ledetal aan, sodat wanneer Solly Sachs, 'n Joodse oud-Kommunis, die leierskap in 1928 oorneem, daar sowat 1550 vroulike teenoor 300 manlike lede is. In 1930 word die naam van die vakbond verander na die Klerewerkersunie. Onder Sachs se simpatieke leierskap (19281952) word beding vir aansienlike verbeteringe in die werkers se omstandighede (Witz 1984: 20-22). Die Klerewerkersunie is doeltreffend op 'n veelrassige grondslag georganiseer, sodat wit en bruin werkers saam kon optree waar gemeenskaplike belange geraak is - 'n feitlike unieke voorbeeld in die Suid-Afrikaanse arbeidsgeskiedenis van arbeidersolidariteit oor die kleurgrens heen. As 'n linksgesinde vakbond met 'n sterk Afrikaanse ledetal verteenwoordig die Klerewerkersunie ook 'n ńder haas onbekende verskynsel in die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Aanspreekvorme soos "kameraad", asook die feitelike artikels en fiksietekste met sosialistiese sentimente in Klerewerker, getuig van dié linkse oriëntasie. Die Klerewerkersunie se vernaamste doelstelling het egter gesentreer rondom "brood-en-botter"-sake: die bedinging van beter lone, korter werksure en beter geriewe vir sy lede. Naas hierdie meer materiële doelstellings het die Unie ook 'n ander belangrike sosiale funksie vervul - naamlik om geborgenheid en 'n eie nis in die stedelike omgewing aan die werkers te verskaf. Só byvoorbeeld is jong vroue bygestaan in hulle soektog na huisvesting, terwyl verskillende sosiale aktiwiteite soos danse en pieknieks deur die Unie gereël is. Die Unie se diepgaande betrokkenheid by sy lede blyk onder meer uit die publikasie van huweliks- en doodsberigte in sy spreekbuis Klerewerker. Hierdie berigte verskaf persoonlike inligting omtrent die betrokke lede, en spreek van 'n werklike empatie en meelewing met die lot van die individuele werker. 'n Unielid, ene Hester de Wet, getuig só voor 'n Kommissie van Ondersoek in 1948 (in Brink 1987: 191): "No one cared about us, except the union". 'n Verdere belangrike doelstelling van die Klerewerkersunie was die strewe om werkersklasvroue van alle rasse te verenig teen klassediskriminasie. In 'n artikel wat in die Desember 1939-uitgawe (14) verskyn, word werkers gewaarsku teen die gevaar van rassehaat en opgeroep tot 'n breë demokratiese strewe: "My medeVolksgenote, verenig en red ons land. Hou die duiwel van Nazisme en Rassehaat uit Suid-Afrika uit en sien dat elke mens in ons land genoeg sal hê om van te lewe" (my kursivering). Brink (1986: 145) noem dat die gemeenskap dikwels afwysend en selfs vyandig teenoor die vroue van die Klerewerkersunie gestaan het. In die aangesig van sulke houdings het die Unie - veral by wyse van Klerewerker - 'n belangrike bydrae gelewer om 'n gevoel van selfrespek, waardigheid, en trots by die werkende vroue aan te wakker. Volgens Stander en Willemse (1992: 11) het die Afrikaanse vroue van die Klerewerkersunie 'n beperkte ekonomiese onafhanklikheid geniet, tesame met 'n sin vir deelname aan openbare aangeleenthede. Die instelling van apartheid - en die daarmee gepaardgaande ekonomiese sekuriteit vir wit mense - het hierdie


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 5 of 19

onafhanklikheid egter uitgewis. Een van die gevolge van apartheid was (ironies genoeg) dat die ondergeskikte posisie van die wit vrou verstewig is: "... it restored the subjugation of the white working class Afrikaner woman by returning her to the confines of the household and placed her once again under the uncontested control of her husband" (Stander & Willemse 1992: 11).

4. Die literêre bydraes (prosa) in Klerewerker Die prosatekste is hoofsaaklik in die vorm van kortverhale, wat wissel van baie kort tekste (slegs sowat een bladsy, soos "Die baksteen" deur I. Muller) tot langer verhale wat soms in twee aflewerings verskyn (byvoorbeeld "Rype Ondervinding" deur Klerewerker en "Waar die winter-windjie fluister" deur Winnie Meyer). Hiernaas is daar ook vertaalde vervolgverhale, asook enkele sketse en essays. Die bedrywigste prosa-outeurs in Klerewerker is die susters Hester en Johanna Cornelius (laasgenoemde is vanaf 1935 die nasionale organiseerder van die Klerewerkersunie). Hester Cornelius het naas prosa ook poësie en toneelstukke gepubliseer; sy was ook verantwoordelik vir die vertaling van die vervolgverhale "Noem my Timmerman" en "Moord gepleeg in Duitsland". Tussen 1946 en 1948 publiseer sy onder die skuilnaam Elizabeth Moller 'n oorspronklike vervolgverhaal getiteld "Wie se skuld". Ook Johanna publiseer prosa, sowel as enkele poësietekste en toneelstukke. Ander prosa-outeurs is Winnie Raath, Corrie Gatzke, Nellie Raubenheimer, en C.W.B. Venter. Die Klerewerker-prosastukke speel hoofsaaklik af teen die agtergrond van die Afrikaner se migrasie na die stad en sy daaropvolgende aanpassing en probleme in die stedelike milieu. Daar is talle herinneringe aan die landelike verlede, wat teen die agtergrond van die "onvriendelike" en vreemde stad met nostalgie en weemoed onthou word. Dikwels word die landelike bestaan vanuit hierdie omgewing geïdealiseer, en word dit as 'n oord van rus en geluk uitgebeeld. Hierteenoor word die stad feitlik deurgaans as 'n plek van onderdrukking, armoede en lyding geskilder. Sake soos swak huisvesting, werkomstandighede en lae lone, asook onbillike fabrieksbase, word aan die leser voorgehou, waarskynlik met die doel om die werkers se haglike omstandighede aan die lig te bring. In die teks "Wat 'n wrede-wrede wereld" deur Susie Swanepoel (Klerewerker Januarie 1939, 11) word die allesbehalwe rooskleurige realiteit van 'n vroulike werker aan die Rand in die laat dertigerjare uitgebeeld. Die teks werk hoofsaaklik met die vertelinstansie se ontnugtering wanneer sy besef hóé ver haar werklikheid verwyder is van die droomwêreld wat sy haar voorgestel het die Rand moet wees. Die fabriekslewe, wat aanvanklik na "'n aanloklike paradys" gelyk het, is egter 'n lewe wat voortaan niks anders as eindelose stapels "broeke en baadjies" sal inhou nie. Johanna Cornelius se verhaal "'n Alledaagse gebeurtenis" is 'n realistiesgeïnspireerde uitbeelding van die uitbuiting en verdrukking van die werkers deur die fabriekseienaars en toesighouers. Die teks handel oor 'n groep werksmeisies se ontevredenheid wanneer hulle deur 'n toesighouer gehiet en gebied word, en dan spesifiek oor die ontslag van die hoofkarakter Lettie, wat weier om haar aan sulke behandeling te onderwerp. Lettie is 'n sterk vrou, 'n voorstander van demokratiese probleemoplossingstrategieë, soos blyk uit haar woorde:


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 6 of 19

Langer kan dit nie so aangaan, nie, ons mag nie praat nie; ons mag nie sing nie: dis erger as 'n tronk. Kom ons gaan algar saam in en gaan sien ons baas daaroor. Ek is daar seker van, as ons vir hom sê ons wil nie Gertie meer hê om ons hot en haar te skreeu nie, sal hy dit stop. Hierop spreek die karakter Anna haar wantroue uit en sê dat die base net een wet ken: "... hou die werkers honger, laat hulle werk". Deurdat Lettie wél ontslaan word, word Anna se siening van die "baas" as onmenslike "kapitalis" bevestig. Die moeisame leerskool ten einde in die stad te oorleef, kom aan die bod in "Rype Ondervinding" deur "Klerewerkster" (Klerewerker Februarie 1940, 14 en April/Mei 1940, 13). Die verhaalgegewe betrek die "geskiedenis" van die klerewerkers as 'n groep: onder meer hulle landelike (Afrikaanse) agtergrond en hulle trek na die stad in die hoop om 'n beter lewe daar te vind n´dat die landelike bevolking deur droogte en armoede lamgelê is; hulle vereensaming en ontnugtering in die stedelike omgewing asook die kennismaking met die Klerewerkersunie. In die verhaal leer die karakters Anna en Bettie dat die "selfstandige lewe ... swaar" is. Die realiteit van die stadslewe behels onder meer 'n klein en vervalle kamertjie in Fordsburg, (1) karige maaltye ("skrale ete") wat hulle alleen in hul kamer moet berei en lang, uitputtende werksure. Nietemin steek die verhaal nie vas in die uitbeelding van 'n hopelose situasie nie. 'n Didaktiese element word ingevoer wanneer 'n oplossing aan die karakters - en implisiet ook die lesers - voorgehou word. 'n Werkster van die Klerewerkersunie ("'n netjiesgeklede dame") besoek die twee meisies en vertel hulle, n´ hulle aanvanklike weerstand, van die Unie se taak. Hulle hoor dat die Unie daarna streef "om vir [h]ulle hoër lone te kry om vir [h]ulle uit te help uit die modder - vir [h]ulle [te] bevry van die aaklige lewe om in vuil agterbuurtes te woon". Duidelik is daar 'n les vir die lesers hierin: dat hulle agter die ware feite omtrent die Unie moet kom en nie verdigsels moet glo nie. (Anna maak aanvanklik byvoorbeeld die opmerking dat sy "net vanmôre ... gehoor [het] ... dat die Vakunie net uit is om werkers in moeilikheid te bring en hulle te berowe van hulle werk"). "Die Baksteen" deur I. Muller (Klerewerker Junie/Julie 1940, 3) beeld die dilemma van 'n werklose jong Afrikanerman uit. Die eerste teksgreep teken sy verwarde bewussyn en afgetakelde liggaam - die gevolg van honger. Deur sy verwarring heen is hy egter steeds bewus van die gemeenskap se onsimpatieke en selfs afkeurende houding ("hy voel die verontwaardigde starende oë van 'n vrou op hom gerig ..."). Die leser verneem van die naamlose man se vergeefse soeke na werk asook sy ontredderdheid en isolasie ("hy het gestap van fabriek na fabriek vir werk ... niemand ken hom nie, niemand wil hom hê nie, hy ken niemand nie ..."). Te midde van sy onsamehangende gedagtegang hoor hy egter duidelik hoedat iemand op straat skreeu: "Ons volk ly honger, terwyl 'n handjievol rykes kos in oorvloed het!". Hierdie sin verkry duidelike prominensie te midde van die los grepe van sy gedagtes, en motiveer die res van die verhaalverloop. Wanneer hy nogmaals misluk in 'n poging om werk te kry, word hy deur 'n "bittere magtelose woede" (let op die retoriek) oorkom. As 'n daad van magtelose verset, slinger hy 'n baksteen nou die simbool van opstand - deur die venster van 'n volgepakte restaurant. Alhoewel die teks deur talle retoriese uitdrukkings gekenmerk word, kan die verhaal as geslaagd beskou word - juis omdat dit die "oopbreking" van 'n gerieflike


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 7 of 19

bestaan so duidelik teken. Sonder om 'n lesing oor lyding en die wanbalanse in die samelewing aan te bied, word 'n (dalk onbekende) werklikheid geopenbaar. Deur handeling alleen bied die teks dus ideologiese kommentaar op 'n samelewing wat as wesenlik onregverdig beskou word. Alhoewel hierdie artikel fokus op die prosageskrifte van die Klerewerkers, kan tekste uit ander genres wel waardevolle inligting verskaf oor sleuteltemas wat minder prominensie geniet in die prosageskrifte. In die drama "Die Offerande" (1941) word die USSR as 'n werkersparadys voorgehou, terwyl die gelykheid van die geslagte binne 'n sosialistiese bedeling benadruk word in die kortverhaal "'n Moderne liefdesdrama in die Sowjet-Unie" (1941). Kapitalisme word meermale as die grootste oorsaak van werkers se onderdrukking en lyding geïdentifiseer - soos verwoord in Maggie Meyer se gedig "Die Plig van die Vrou" (Klerewerker Maart/April 1941): Oor Drakensberg en vlakte heen, Deur koue nagte, hael en reen, Dit het sy vir ons land gedoen, En sonder om daarmee te roem. Vir die Vryheid het sy al laat staan, Die Kaap het hul verlaat tesaam. Om in die Vryheid te gaan leef Wat hulle jare lank na streef. Die Vryheid het nie lank geduur, Want wat eers soet was word toe suur Toe Kapitaal die oorhand kry, Was sy die een wat swaar moes ly. In die fabriek van vroeg tot laat, Daar leer jy kapitaal te haat, Saam word daar 'n besluit gemaak, In 1932 gaan hul uit op staak. Hulle het mos glo die reg gekry Om al wat voorkom plat te ry Maar dit het hulle niks gebaat, Die vrou het weer die eer gehad. As ons net saamstaan sal ons wen dit sal die mans ook moet erken. Hierdie teks spreek duidelik van die vurige verlange na vryheid by hierdie Afrikanervroue, sowel as hulle identifikasie met die moedige Voortrekkervroue wat, sonder grootdoenerigheid, alles opgeoffer het om vryheid van Britse imperialistiese onderdrukking te vind. Die vryheidsgedagte word in hierdie teks bo alle ander dinge gestel; dit word as't ware 'n "godsdiens" waarvoor alles in die stryd gewerp moet word. Ook die nasionalistiese bewussyn bly nie agterweë nie (vergelyk die verwysing na "ons land"). Op merkwaardige wyse word nasionalisme egter oor die boeg van die sosialisme gegooi wanneer kapitalisme as die vernaamste onderdrukkende mag in Suid-Afrika geïdentifiseer word. Die prominente posisie wat aan die werkers se weersin in kapitalisme verleen word,


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 8 of 19

blyk uit die skryf van "Kapitaal" met 'n hoofletter. Sodoende word kapitalisme as antagonis van vryheid geponeer.

5. Die ideologiese onderbou van die Klerewerkersliteratuur Die aspekte hierbo genoem gee 'n sterk aanduiding van die aard van die ideologiese onderbou van die Klerewerker-geskrifte. Deur die uitbeelding van die ekonomiese werklikhede van Afrikanerwerkers sowel as die lyding teweeggebring deur klasseverskille word 'n ideologiese en ervaringsruimte volkome vreemd aan die hoofstroomtradisie van dié tyd voorgehou. Die unieke aard van die Klerewerkersliteratuur lê hoofsaaklik daarin dat dit andersins geïgnoreerde geskiedkundige werklikhede en 'n alternatiewe lewensbeskouing in Afrikaans verwoord. Vergelyk die volgende uitspraak van Stander en Willemse (1992: 11): Into a literary tradition that often glossed over social divisions, the garment worker literature injected a strong sense of the Afrikaner working class and of the role of trade unions in upholding international working class solidarity. Radical social theory exercised a marked influence over these writings. Die hoofstroom-literêre tradisie waarna Stander en Willemse verwys, was teen die dertigerjare reeds 'n tradisie gekenmerk deur die sogenaamde mitologisering van die Afrikaner. Van die ouer, sterk gekanoniseerde tekste stel die Afrikanergeskiedenis voor as 'n heldegeskiedenis - dink in hierdie verband aan die oorlogsliriek van Cilliers, Leipoldt en Totius. (Selfs in 'n latere teks soos Opperman se Joernaal van Jorik neem die Afrikanergeskiedenis via Wiesa se perspektief die statuur van 'n heldegeskiedenis aan). Die ouer Afrikaanse literatuur het bewustelik meegewerk om die mite van 'n Afrikaner-heldegeskiedenis te vestig en te verstewig, en was nou verweef met die nasionalistiese strewe, soos blyk uit Stander en Willemse (1992: 5) se opmerking: "Just as Afrikaner Nationalism fed on Afrikaans literature, the central concerns and mythology of the nationalism were consciously broadened by a majority of the earlier Afrikaans writers". Die realiteite van lyding en onderdrukking - soos die Afrikaner dit tydens sy stryd om nasiewording en sy vervreemding van sy landelike wortels ervaar het - word volgens die mite van Afrikanerskap as 'n heroïese lye gesien. Dít het tot gevolg gehad dat die lyding van die armes dikwels deur die middelklas as "edelmoedigheid" aangeprys is (Brink 1990: 287). Hierteenoor behels die werkersliteratuur se persepsie van armoede feitlik deurgaans dat dit as 'n aantastende, selfs vernietigende, menslike kondisie geïnterpreteer word. 'n Ander kenmerkende aspek van die Klerewerker-geskrifte is die vooropstelling van die vrou in die tekste. Die eksplisiete outeurs van die prosatekste (sowel as die poësie- en dramatekste) is sover bekend almal vroulik, terwyl 'n vroulike implisiete outeur in die meeste verhale deur die besondere boustof, aanbiedingswyse en styl veronderstel word. Die vertelinstansie en fokalisator word eweneens in die meeste gevalle as duidelik vroulik herken, juis vanweë die klem op sake wat vroue spesifiek raak (onder meer liefdesverhoudings, moederskap, die vrou se posisie binne die werksomgewing). Wat betref die posisionering van die leser, is die vermoede dat 'n vroulike leser - waarskynlik 'n klerewerker - veronderstel word.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 9 of 19

Voorts word die vrou se plek en rol binne die vakbond deurgaans beklemtoon, en sy word in dié verband as selfstandig en gelyk aan die man uitgebeeld. Hierdie duidelik feministiese inslag kontrasteer eweneens sterk met die hoofstroomtradisie se patriargale posisionering van die vrou in die rol van onder meer muse, minnares en moeder.

6. Die kanonisering van die Klerewerkersliteratuur Soos reeds gesê, is die Klerewerkersliteratuur weggelaat uit die Afrikaanse literêre geskiedskrywing, asook die amptelike kanon van Afrikaanse literatuur. Die netelige vraag is natuurlik: Waarom het dít gebeur? Wanneer die moontlike institusionele faktore werksaam by die ontvangs en prosessering van die Klerewerkerstekste gerekonstrueer word, kan 'n aantal sake genoem word: dit skyn asof die bydraes in Klerewerker spoedig n´ publikasie in vergetelheid geraak het. Hierdie tekste is kennelik ook nooit deur enige outeur van 'n literatuurgeskiedenis "herontdek" nie. Die intellektuele tydgenote van die klerewerkers sou hierdie werkerstekste waarskynlik as triviaallektuur beskou het, indien hulle hoegenaamd daarvan kennis geneem het. (2) Die tekste is klaarblyklik uit die staanspoor nie as kandidate vir kanonisering geïdentifiseer nie, en het dus ook nie die verdere prosesse tot kanonisering (3) ondergaan nie. Alreeds die feit dat Klerewerker nie 'n "geïnstitusionaliseerde" blad (soos byvoorbeeld Die Huisgenoot as 'n Nasionale Pers-publikasie, en dus 'n verteenwoordiger van 'n gelegitimeerde waardestelsel) was nie, sou daartoe lei dat die bydraes na alle waarskynlikheid uit die versameling potensieel kanoniseerbare tekste geweer is. Gevolglik sou dit ook nie kritiese aandag in dagblaaie ontvang het nie, wat as 'n voorwaarde vir verdere progressie na kanonisering beskou kan word. Uiteraard sou die betrokke tekste dan alreeds alle toegange tot die selektiewe en amptelike kanons ontsê gewees het. Hierdie institusionele handelinge verklaar moontlik die totale afwesigheid van die Klerewerkersliteratuur uit 'n amptelike kanon van Afrikaanse literatuur. Om institusionele operasies egter as onbevooroordeelde, "natuurlike" stappe in die proses na (nie)kanonisering te beskou, is 'n oorvereenvoudiging van 'n komplekse netwerk van transaksies tussen literêre institusies en hulle omgewings. Gedagtig aan Shavit (4) se siening van institusies as 'n manifestasie van kultuur, kan beweer word dat enige institusie 'n refleksie is van die waardestelsel van die groep waarvoor dit sekere funksies vervul. Alvorens enige uitsprake oor die redes vir kanonisering of nie-kanonisering gemaak kan word, is dit dus nodig om die waardestelsels van onderskeidelik die teksprodusent/e en die kanoniserende institusie/s te ondersoek. Hierbo is genoem dat die Klerewerkersliteratuur moontlik deur hoofstroomwaarnemers as triviaallektuur gesien sou word (alhoewel daar sover bekend geen resepsiedokumente bestaan nie). Etikette soos "van swak gehalte", of selfs "waardeloos" sou moontlik daaraan gekoppel word. Hierdie artikel wil beweer dat die uiteenlopende waardestelsels van die klerewerkers en hulle hoofstroomtydgenote waarskynlik verantwoordelik is vir hierdie soort devaluasie, asook niekanonisering van die Klerewerkersliteratuur.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 10 of 19

As 'n onderdeel van die groter diskoers rondom waardestelsels as 'n meer algemene term, is die kwessie van "teksgehalte/-kwaliteit" of "tekswaarde". Smith (1983: 2627) konseptualiseer tekswaarde (wat insluit die teks se oorlewingspotensiaal) as intrinsiek verbonde aan heersende sosiaal-ideologiese en materiële toestande: At a given time and under the contemporary conditions of available materials, technology, and techniques, a particular object - let us say a verbal artifact or text may perform certain desired/able functions quite well for some set of subjects ... An object or artifact that performs certain desired/ able functions particularly well at a given time for some community of subjects, being perhaps not only "fit" but exemplary - that is, "the best of its kind" - under those conditions, will have an immediate survival advantage [...] Wat betref die tradisionalistiese konsep van die "intrinsieke" of "universele" waarde van 'n teks sou dus geargumenteer kon word dat sulke waardasies in werklikheid deur heersende omgewingstoestande bepaal word. Vergelyk ook Eagleton (1991: 56) in dié verband: "An important device by which ideology achieves legitimacy is by universalizing and "eternalizing" itself. Values and interests which are in fact specific to a certain place and time are projected as the values and interests of all humanity". Die implikasie hiervan is dat tekste wat die waardes en belange van die dominante kultuurgroep reflekteer as "universeel" en "waardevol", en dus ook kanoniseerbaar, beskou word. Vervolgens word die hoofstroom-Afrikaanse denken literêre wêreld van die dertiger- en veertigerjare in breë trekke geskets, ten einde die heersende waardestelsel van die tydperk, sowel as opvattings oor tekswaarde te probeer rekonstrueer. Hierdie waardestelsel is vermoedelik ook die voedingsbodem vir die maatstawwe van die destydse literêre institusie. Die ideologiese milieu van die dertiger- en veertigerjare word gekenmerk deur 'n sterk nasionale bewussyn, veral onder intellektuele Afrikaners en kultuurleiers. 'n Strewe na volkseenheid, kulturele selfstandigheid en ekonomiese onafhanklikheid kenmerk die opkomende Afrikanerbewussyn in hierdie jare (Snyman 1992: 218). Van die kant van politieke en kerkleiers word 'n beroep op die Afrikaner gedoen om homself as "geroepene" te sien, wat 'n taak het ten opsigte van sy "volk" en "ras". Hierdie beroep, tesame met die volksfeeste van 1938 en 1949, lei uiteindelik tot die "mite" van die Afrikanervolk (Kannemeyer 1984: 265). Nietemin wys Kannemeyer (1984: 265) daarop dat die Afrikanergemeenskap in hierdie jare gekenmerk is deur "felle teenstellings en innerlike spanninge, soos dié tussen platteland - stad, boer - fabriekswerker, welgestelde burger - bywoner en intellektueel - massamens". Hierdie spanninge loop uit op wesentlike en haas onoorbrugbare verskille tussen die verskillende lae van die bevolking, byvoorbeeld tussen Afrikaner-fabriekswerker en Afrikaner-intellektueel. Die openbare mening oor die Klerewerkersunie se aktiwiteite was volgens Brink (1987: 192) uiteenlopend. Die publiek se reaksies op die stakings deur die klerewerkers in die laat twintigerjare en die vroeë dertigerjare bied volgens Brink 'n goeie beeld van destyds heersende openbare opinies. Terwyl die eerste stakings dikwels met applous begroet is, en die publiek hulle volle steun aan die werkers toegesê het, word die latere stakings met skerp kritiek en beledigings bejeën. Die algemene gevoel was dat die stakende vroue hulle "swak gedra"; dat hulle gedrag hoegenaamd nie dié van dames is nie. 'n Germistonse magistraat se kommentaar tydens sy uitspraak (in Brink 1987: 196) in die verhoor van twee stakende


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 11 of 19

fabriekswerksters verwoord hierdie gevoel soos volg: "This sort of nonsense has to stop ... Leave the other girls alone, they appear to be satisfied with their conditions and are behaving in a proper manner. Now go away and behave yourself". Die dertigerjare sien die opkoms van 'n groep jong intellektuele en professionele Afrikaners, waaronder 'n nuwe digtergenerasie - die Dertigers. Die Dertigerbeweging verteenwoordig 'n periode van verandering en vernuwing in die Afrikaanse literatuur, en beweeg weg van die tematies beperkte ouer literatuur wat hoofsaaklik oor 'n tipies Afrikaanse wêreld (die Groot Trek, die landelike verlede, die natuur, die Anglo-Boereoorlog, armoede, die taalstryd) gehandel het. (5) Hulle ondersoek eerder die moontlikhede van 'n veel meer persoonlike biegkuns, en beskou die poësie as 'n esteties-bewuste ambag (Coetzee (1990: 21) noem dat Dertig sinoniem geraak het met poësie). Dit is dan veral die Dertigers wat deur hulle werk en lewensbeskouing die opkoms van 'n petit bourgeois-Afrikanergemeenskap legitimeer (Stander en Willemse 1992: 7), terwyl die (gekanoniseerde) Afrikaanse poësie in hierdie tydperk konsolideer tot wat Coetzee (1990: 26) 'n "bourgeois-poësie" noem. Spesifiek in hierdie tyd word die elitistiese aard van die Afrikaanse literatuur gevestig - Antonissen (1960: 100) bestempel die Dertigers as "'n klein geestelike élite". Hierdeur word die kloof tussen die enkeling-denker en die groot groep "daarbuite" geaksentueer. Van Wyk (1995: 10) verwoord hierdie kloof soos volg: "The estrangement between literature and the workers pointed to a break in the organic unity of the nation; it indicated the emergence of petit-bourgeois authors who no longer understood the aspirations of their people". Dat hierdie elitisme in opvattings oor tekswaarde gereflekteer word, blyk uit byvoorbeeld Antonissen (1963: 52) se siening van die sogenaamde "ontspanningsliteratuur": Die bedryf van ons fabrikante van "ontspanningslektuur", van ons vervolgverhaalen liefdesroman-tikkers in die besonder ... is nie ... altyd só onwetend en só onskuldig nie. Vir ons prosakuns, en dus vir die groei tot volwassenheid, die mondigwording, ja die "gesondheid" van ons volk, is die hand oor hand toenemende invloed, die "gewildheid", van dié soort skrywers en skryfsters 'n groter gevaar as enigiets of -iemand anders. En hoe pretensieuser die erns waarmee hulle aangedien word of hulself aandien, hoe ernstiger die gevaar. Die "spesiale behoefte aan dié soort ligte leesstof" is nog een van die drogredes waarmee 'n "gedemokratiseerde" wêreld homself om die bos probeer lei. Alhoewel Antonissen se uitspraak heelwat later as die aanvanklike publikasie van die Klerewerkersliteratuur gemaak word, werp dit nietemin lig op dié soort waardes wat moonlik tot die latere nie-kanonisering van die Klerewerkersliteratuur aanleiding gegee het. Die strewe van die Dertigerdigters openbaar 'n pertinente begeerte om aan te sluit by die "groot" Europese literêre tradisie, in besonder die Nederlandse tradisie. Hieroor skryf Malherbe (1940: 105): Besieling is gesoek en gevind in die vreemde. Maar dis nie bloot Tagtigerindiwidualisme ... nie, maar die Nederlandse verskuns van omstreeks 1910 (en ook later) ... wat aan die jongeres hul eie stem besorg het ... So is daar in hul werk duidelik invloed bespeurbaar nie alleen van P.C. Boutens, Leopold en Henriëtte Roland Holst nie, maar ook van Geerten Gossaert, J.C. Bloem, A. Roland Holst, M.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 12 of 19

Nijhoff, Werumeus Buning, ook van Marsman, Slauerhoff en Anthonie Donker. Deur hierdie bewuste strewe openbaar die Dertigers hulle as 'n groep met 'n hoë opvoedkundige peil. Ook word daar gesuggereer dat 'n outeur se kennis van, en interaksie met elemente in ander literatuursisteme, kan bydra tot groter "tekswaarde". In talle besinnende opstelle (6) dui N.P. van Wyk Louw in die dertigerjare bepaalde aspekte van die Afrikaanse literêre en kulturele lewe aan. In dié sin tree hy op as belangrike meningvormer in 'n tyd wat allerweë as een van groot literêre vernuwing bestempel word, en hy word ook alom as leierfiguur van die Dertigerbeweging erken. Louw se uitsprake rakende die literêre toneel van die dertigerjare kan stellig as verteenwoordigend van destydse sienings oor literatuur en literêre waardes beskou word. In 1936 identifiseer Van Wyk Louw in 'n toespraak op Stellenbosch (7) drie faktore wat die grondslag vorm van die Afrikaner se "nuwe" wêreldbeeld en daarmee saam ook die "nuwe letterkunde". Hierdie faktore is volgens Louw (1986: 7) "die stroom na die stad toe, die verdwyn van die oue, lekker lewe selfs op die platteland en die plaas, en die skerper bewussyn van 'n klasseverdeling onder ons volk". Met die eerste oogopslag lyk dit asof hierdie ook 'n beskrywing van die Klerewerkersliteratuur is. Louw (1986: 8) gaan egter verder en stel dat daar sekere eise is waaraan 'n literatuur moet voldoen ten einde hierdie veranderinge in die volkslewe te interpreteer: dat die literatuur "terug na die harde lewe van die volk" sal keer, maar terselfdertyd gepaard sal gaan met 'n "strenger intellektuele stel van al die groot menslike vraagstukke". Uiteindelik formuleer hy twee fundamentele eise waaraan 'n letterkunde moet voldoen - dit moet vanuit 'n nasionale perspektief op 'n intellektueel-deurskouende wyse oor die lewe besin: "Die eerlike, strenge deurdink van die moderne lewe, soos uit ons nasionale standpunt gesien, met behulp van die groot wysbegeerte van alle tye, moet die grondslag van ons kuns wees" (Louw 1986: 9). Die Dertigerbeweging se vernaamste doelstelling is dan die verruiming en selfs "universalisering" van die Afrikaanse literatuur, ten einde 'n literatuur in die lewe te roep wat oor al die "groot" vrae van menswees sal besin. Só 'n literatuur sal alle fasette van menslike ervaring in Afrikaans kan uitdruk - elke "hartstog of gedagte wat 'n Afrikaanse mens beleef of gedink het" (Louw in Kannemeyer 1984: 270). Louw (in Kannemeyer 1984: 270) verwoord sy ideaal vir die Afrikaanse literatuur soos volg: "Alles, maar alles wat die moderne mens roer, wat sy vreugde of smart maak, moet ook in ons literatuur sy neerslag kry". Die vraag wat hier gestel kan word, is egter: Wíe is Van Wyk Louw se "moderne Afrikaanse mens?" Is dit die digter-intellektueel met 'n universiteitsagtergrond soos hyself, of die ekonomies en geestelik verarmde stedelike werker? Louw (1986: 12) beskou die begaafde enkeling, "die Rimbauds, Gorters en Dostojewski's wat tot op die uiterste grense van die menslike begrip moet gaan verken" as die ware aristokraat wat die grondlegger en draer van 'n volk se kultuurgoedere is. ("Dis deur die werk van die weiniges dat 'n volk as kultuurgroep gemaak en behou word" - Louw 1986: 13). Teenoor hierdie enkele bevoorregte skeppers van "hoogste kuns" stel Louw die massamens, die "breë massas" by wie "belangstelling en toewyding ..., en dikwels ook verstand" (Louw 1986: 12) ontbreek, sodat hulle in gebreke bly om op die paaie van die groot geeste te volg.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 13 of 19

In sy 1938 opstel "Die aristokratiese ideaal", skryf Louw (1986: 80) dat die kenmerk (en bedreiging) van die moderne tyd "die opkoms van die massa en die massawaardes" is - "[a]lles dreig om gepeupel te word". Slegs een ding kan die moderne mens van hierdie verval in (oppervlakkige?) massawaardes red: die terugkeer na die "aristokratiese ideaal" (Louw 1986: 80). Die aristokratiese ideaal behels dat die stem van die begaafde enkeling, "die profeet, ... die boetprediker, ... die groot enkelinge, die kultuurskeppers" bó die "dreuning" van die massas gestel word. Dit is die "weerbaarheid teen massa-waardes; dit is die erkenning van die eensame taak om die geestelike skatte hoog te hou en veilig deur die massa te dra" (Louw 1986: 81). Indien 'n groep of volk nie aan hierdie eis voldoen nie, en massawaardes word toegelaat om hoogty te vier, "verrot [die volk se] eie lomp liggaam soos 'n stuk vleis wat ongesout is" (Louw 1986: 82). Louw sien dus die demokratiese ideaal van vryheid, gelykheid, en broederskap ('n goeie sinopsis van die Klerewerker-waardes) as 'n wesenlike bedreiging vir die kultuurlewe - en volgens hom ook behoud - van 'n volk. (8) In die opstel "Gelykmaak en rangordening" bestempel Louw (1986: 83) die demokratiese strewe na gelykstelling as 'n wesenlike onwaarheid wat "'n waansin laat ontstaan het waarvan die wêreld baie stadig sal genees". Ten opsigte van die kunstenaar - wat volgens Louw in wese ook intellektueel moet wees - geld die eis dat hy hom van die massa moet kan distansieer. Eerder as om vanuit die hart van die massa te skryf, moet die kunstenaar sy "eensaamheid bewaar soos 'n hol waarin [hy] telkens kan terugkruip met [sy] buit van nuwe kennis van die mens" (Louw 1986: 171). Vanuit daardie geïsoleerde posisie kan hy sy kuns dan beoefen. Om deel te wees van die massa is 'n bedreiging vir ware kunsbeoefening: "Die gevaar vir die intellektueles vandag is nie dat hulle te ver van die volk (9) af staan nie, maar dat hulle te veel binne in hom staan, deel van hom is, deurtrek van sy vooroordele, sy waardes, daarop ingestel om guns te verwerwe" (Louw 1986: 171). Uit bogenoemde blyk dit dat Louw 'n argument uitgemaak het ten gunste van 'n elitistiese houding in die kuns. Die "ware" kuns behoort deur die begaafde enkeling beoefen te word, nadat hy die volle omvang van die betrokke stuk werklikheid volgens die eise van intellektueel-wees deurdink het. Die implikasie hiervan is dat die ideaal van 'n "universele" Afrikaanse literatuur uiteindelik neerkom op 'n elitistiese bedryf wat die waardes van die "massamens" geringskat. Naas die voorrang wat Louw verleen aan die aristokratiese lewenshouding, benadruk hy die rol van die nasionalisme in alle denke en handelinge van 'n Afrikaner. In sy 1936 opstel "Gedagtes oor die nasionalisme en kuns" skryf Louw (1986: 25): In al hierdie stukke het ek ons eie nasionalisme genoem naas die bewegings wat aanspraak op 'n wyer geldigheid maak, en ek het daarvan byna soos 'n godsdiens gepraat. Dit het ek bewus gedoen, nie omdat die abstrakte nasionalisme by elke volk noodwendig dieselfde waarde moet hê en dieselfde ontwikkeling volg nie, maar omdat ons Afrikaanse nasionalisme vir ons jongeres 'n mag is wat dieselfde volstrekte eise aan ons stel as 'n godsdiens, wat ons dwing om die hele persoonlikheid in diens van 'n ideaal en van 'n menslike gemeenskap te stel, en wat aan ons 'n volledige en mooi lewe voorhou om te volg. Snyman (1992: 250) wys op die prominensie van Afrikanernasionalisme as 'n waarde in die kulturele en literêre lewe in die dertigerjare: Dertigervernuwing in die tydperk van Afrikaanse nasionale bewuswording is


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 14 of 19

sinoniem met die gedagte van eenheid. Die voortbestaan van die kulturele lewe moes deur die taal en letterkunde verseker word. Die Dertigers was begaan oor die kwaliteit van nasionalisme waarvoor in die politiek, maar nog meer in die letterkunde en in die totale kultuur van die Afrikaner geveg word. Kannemeyer (1984: 276) tipeer die Dertigerliteratuur (spesifiek die poësie, wat die dominante genre in dié tyd is) as 'n daadwerklik vernuwende literatuur, wat aanvanklik deur die verskyning van 'n individuele belydenispoësie sigbaar word. (W.E.G. Louw se bundel Die ryke dwaas is 'n sprekende voorbeeld van die persoonlike belydenispoësie). In hierdie soort teks word die ervaringe van die belewende en skeppende subjek weergegee, en die klem val hoofsaaklik op die persoonlike ervaring eerder as op die groter verband (byvoorbeeld die politiese) waarin dit geskied. Vir Louw is die eg persoonlike poësie egter lewensnoodsaaklik binne 'n nasionale literatuur, omdat "'n [p]oging om die eenvoudige, populêre kuns tot die enigste kuns van die volk te maak, ... literêre bolsjewisme [is], 'n verheffing van die proletariaat tot alleenheerskappy" (my kursivering; Louw 1986: 119). Dit is wel belangrik om daarop te let dat hierdie "individualistiese" tekste feitlik uitsluitlik oor die innerlike lewe van die hoogs geskoolde, kunssinnige persoon handel. Die persoonlike ervarings van die belewende "ek" wat deur die Dertigers verwoord word, kan as uitsluitlik middelklaservarings getipeer word. Elisabeth Eybers se dertigerverse oor moederskap (Die stil avontuur, 1939), spruit byvoorbeeld uit die belewenisse van 'n vrou wat volledig in die liefde en moederskap kan opgaan omdat sy nie deur haar ekonomiese situasie gedwing is om lang ure buitenshuis te werk nie. Wanneer die omstandighede van vroue uit die werkersklas hiermee vergelyk word, skyn dit asof laasgenoemde hulle moeilik met Eybers se "formulering van moederskap" (Krog 1989: 5) sou kon identifiseer. Terwyl Eybers se bundeltitel Belydenis in die skemering van 'n stil, rustige, en kontemplatiewe skemeruur spreek, was die werkersklasvrou se belewenis daarvan totaal anders. Vir dié vroue is die skemeruur die tyd wanneer hulle tuiskom na 'n dag van arbeid in die fabrieke, en soos een vrou skryf in 'n brief aan die sosiologiese navorser Hansi Pollak (aangehaal deur Brink 1990: 283): "Often when I get home from work I feel as if I'm too tired even to lift anything". Teenoor die verskillende bronne waaruit die algemene waardestelsel, asook die literêre waardes van die hoofstroomeksponente gerekonstrueer kan word, bestaan daar geen metatekstuele diskoers waarin die klerewerkers hulle literêre waardes uiteensit nie. Dit is slegs uit die algemene strekking van Klerewerker, sowel as die inhoud van die Klerewerkerstekste, dat 'n indruk van hulle algemene waardestelsel opgebou kan word. Die literêre waardes is slegs hieruit af te lei. Sogenaamde "brood-en-botter"-sake soos beter lone, huisvesting en beter werksomstandighede, asook ideologiese kwessies soos sosialisme en demokrasie kan beskou word as die hoekstene van die klerewerkers se waardestelsel. Tekste wat hierdie sake aanspreek, hetsy op 'n beskrywende of didaktiese wyse, sou moontlik in die kring van die Klerewerkersunie as "waardevol" beskou word. Opsommend kan gestel word dat die Klerewerkersliteratuur na gees en inhoud totaal verskil van die literatuur wat volgens die heersende (hoofstroom) kulturele en literêre waardes van die tyd geproduseer is. Brink (1986: 183) skryf in hierdie verband: "Several distinct themes which differ considerably from those explored by the mainstream Afrikaans literature of the time, such as D.J. Opperman, N.P. van Wyk Louw and Elisabeth Eybers, are evident in this literature". Die kenmerke van "groot" of "universele" kuns, soos byvoorbeeld deur N.P. van Wyk Louw gepostuleer, vind nie realisasie in die Klerewerkerstekste nie. Hieronder tel reeds


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 15 of 19

genoemde sake soos die ideaal van nasionalisme en die intellektualisering van die kuns. Waar die Dertigerpoësie essensieel 'n kuns van die denkende en ervarende enkeling is, is die Klerewerkersliteratuur volkome gewortel in die massas met hulle daaglikse probleme. Dit is ook geen intellektuele tekste nie, inteendeel, die eenvoud en naïwiteit daarvan is soms byna 'n verleentheid vir die moderne en gesofistikeerde leser. Die feit dat die Dertigers - en die kritici wat hulle werk bespreek het - 'n baie geslote groep gevorm het, sou definitief uitsluitend ten opsigte van ńder literêre pogings gewerk het. Die Dertigers het mekaar geken, was in organisasies soos die Vereniging vir die Vrye Boek saamgesnoer en het die ondersteuning van literatore gehad wat hulle dikwels persoonlik geken het (vergelyk F.E.J. Malherbe). Opperman (1967: 51) noem die Dertigers "professionele digters" wat aan universiteite verbonde was. Daar kan dus gesê word dat die skrywende lede van die Klerewerkersunie (amateurdigters in die ware sin van die woord) nie die geleentheid gehad het om binne die sentrum van die Afrikaanse sisteem - soos verteenwoordig deur die Dertigers en hulle mentors - te opereer nie. Ook die ideologiese verskille tussen institusionele rolspelers (soos uitgewers) en die klerewerkers sou waarskynlik 'n rol gespeel het in die nie-kanonisering van laasgenoemde groep se literêre produkte. Hieronder kan genoem word die feit dat dat die eksklusiewe nasionalistiese strewe van die regering nêrens in die Klerewerkersliteratuur gereflekteer word nie, terwyl 'n linkse inslag die tekste kenmerk (teenoor die meer regse inslag van die Apartheidsregering en Afrikanerbeheerde maatskappye, waaronder uitgewersmaatskappye soos Nasionale Pers). Die Klerewerkersunie met sy sosialistiese sentimente sou gesien kon word as om 'n bedreiging vir die stabiliteit van die regering en die status quo in te hou. Dit is dus ondenkbaar dat regerings-ondersteunende uitgewersmaatskappye tot die publikasie of onderskrywing van hierdie "protesliteratuur" sou oorgegaan het. Wat betref die kwessie van ondersteuning (patronage), kan beweer word dat die lede van die Klerewerkersunie 'n besliste gebrek aan ondersteuning van enige aard (ideologies, finansieel en statusgewys) ondervind het. finansiële subsidies is feitlik altyd 'n voorwaarde vir die totstandkoming en (voort)bestaan van 'n gekanoniseerde sisteem. Sulke ondersteuning was definitief afwesig in hierdie geval. Veel eerder het die Dertigers die ondersteuning van die akademiese establishment geniet, ideologies en finansieel, sowel as statusgewys. (Vergelyk byvoorbeeld die Louwbroers se posisies aan universiteite en hul aanvaarding van die lewenstyl van akademiese elite, sowel as hulle veel meer tradisionele, nasionale oriëntasie en strewe). In die teenwoordigheid van so 'n ongedifferensieerde ondersteuning van die Dertigers as groep, is dit noodwendig dat die Klerewerkersliteratuur as "afwykend" beskou en as "lae" literatuur geëtiketteer sou word. Die vroue van die Klerewerkersunie se uitdaging van heersende sosiale norme sou moontlik ook 'n rol kon speel in die miskenning en devaluasie van hulle literêre produkte. Lede van die Unie het hulleself veel negatiewe kritiek op die hals gehaal met hulle sogenaamde onbehoorlike, onvroulike optrede deur byvoorbeeld te staak of protes aan te teken teen onbillike arbeidspraktyke. Terselfdertyd word vroulike karakters dikwels uitgebeeld as sterk figure wat gesagstrukture uitdaag. Hierdie nie-konformiteit ten opsigte van die dertigernorme vir ideale vrouwees sou derhalwe die reeds aangeduide waardeverskille kon versterk. In enige gesprek waar "tekswaarde" ter sprake kom, sal 'n teks se sogenaamde "literêre" of "estetiese" kwaliteit noodwendig betrek word. Ten spyte van Smith


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 16 of 19

(1983: 11) se siening dat alle (teks)waarde radikaal voorwaardelik is, is daar nietemin die netelige kwessie van tekste wat stilistiese en strukturele gebreke vertoon. Montefiore (1994: 65) wys op die probleme verbonde aan die plasing van tekste wat sy bestempel as "van mindere gehalte" binne 'n tradisie. Sy skryf met verwysing na die herontdekte Engelse vroulike poësie oor die Eerste Wêreldoorlog, soos versamel in Catherine Reilly se bundel Scars Upon My Heart (1981): There is, nevertheless, a genuine problem in "placing" bad or mediocre poetry by women (which certainly exists) in the context of a women's tradition ... However grateful we are to the editor for disinterring these poems (which are full of interest to the social historian of ideologies), it cannot be pretended that many of them are good, most being uncomfortably reminiscent of the "original contributions" section of an old-fashioned school magazine. In other words, the general effect is conventional, sincere and amateurish. Montefiore 1994: 65 Die Klerewerkerstekste toon dan blyke van talle lomp segswyses, naïewe vertellings, swak taalgebruik, geykte uitdrukkings en beelde, sentimentele voorstellings en melodramatiese elemente, eensydige en ongeskakeerde karakterisering, ensovoorts. Globaal gesproke maak hierdie korpus tekste 'n indruk van amateuragtigheid, onafgerondheid en 'n gebrek aan sofistikasie. Enige pogings tot herwaardering of kanonisering word uiteraard bemoeilik deur die aanwesigheid van sulke kenmerke. Wanneer pogings in die toekoms moontlik aangewend word om hierdie tekste binne die kanon te akkommodeer, sal daar deeglik besin moet word oor die gronde waarop kanonstatus verleen kan word.

7. Gevolgtrekkings Ten slotte kan gestel word dat onder andere nasionalisme en die aristokratiesintellektuele lewenshouding die belangrikste hoofstroom-dertigerwaardes verteenwoordig. Tekste wat hierdie waardes onderskryf, sou waarskynlik gereken word "verteenwoordigend", of dan die "beste" eksemplare van die literêre produksie van die periode te wees. Binne die konteks van die dertigerjare sou 'n kanoniseerbare teks, oftewel 'n teks met "universele" waarde, sogenaamde "nasionale", "aristokratiese" en "intellektuele" funksies moes vervul. Die Klerewerkersliteratuur wek egter die indruk dat 'n heel ander stel funksies daardeur vervul is. Nasionalisme figureer wel in hierdie tekste, maar dan spesifiek met 'n sosialistiese inkleding, en met die ideale om werkers te verenig en kapitalisme te ondermyn. Die Klerewerkersliteratuur het hiernaas didaktiese en bewusmakingsfunksies vervul, deur lesers in te lig oor die werksaamhede van die Klerewerkersunie, en hulle bewus te maak van die onregverdige bestel. Laasgenoemde funksie het wel 'n ideologiese skakering, omrede 'n bevraagtekening van die status quo in alle waarskynlikheid die uitkoms van so 'n bewusmakingsproses sou wees. Die hernude belangstelling in die Klerewerkersliteratuur is waarskynlik toe te skryf aan die veranderde waardes binne die Suid-Afrikaanse samelewing, en spesifiek die Afrikaanse kulturele en literêre sisteem. In 'n tyd waarin waardes soos demokratisering en gelykmakingsprosesse hoë aansien geniet, funksioneer die


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 17 of 19

"alternatiewe" waardes van die Klerewerkersliteratuur as bewys vir die historiese bestaan van ander waardestelsels - en ook werklikhede - as dié van die gekanoniseerde tekste. Hierdeur word die status van die gekanoniseerde tekste as "Die Afrikaanse Literatuur" gerelativeer. Terselfdertyd word 'n "nuwe" funksie van die Klerewerkerstekste geaktiveer: naamlik, om insae te bied in 'n tot nou toe feitlik miskende stuk Afrikanergeskiedenis. Of hierdie funksie die kanonisering van die Klerewerkersliteratuur kan regverdig, hang onder meer af van die toekomstige status daarvan in die Afrikaanse literêre en kulturele sisteem. Universiteit van Stellenbosch E-pos: [email protected] Bibliografie Antonissen, R. 1960. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. 2de hersiene uitgawe. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. - 1963. Kern en tooi. Kroniek van die Afrikaanse lettere 1951-1960. Kaapstad: Nasou. - 1964. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. 3de hersiene uitgawe. Kaapstad: Nasou. Berger, I. 1987. Solidarity fragmented: garment workers of the Transvaal, 19301960. In: S. Marks & S. Trapido (reds.). The Politics of Race, Class & Nationalism in Twentieth Century South Africa. London & New York: Longman. Brink, E. 1987. Maar 'n klomp "factory" meide: Afrikaner Family and Community on the Witwatersrand during the 1920s. In: B. Bozzoli (ed.). Class, community and conflict. South African perspectives. Johannesburg: Ravan, 177-208. - 1989. Purposeful Plays, Prose and Poems: The Writings of the Garment Workers, 1929-1945. In: C. Clayton (ed.). Women and Writing in South Africa. A Critical Anthology. Kaapstad: Heineman, 107-127. - 1990. Man-made women: Gender, class and the ideology of the volksmoeder. In: C. Walker (ed.). Women and Gender in South Africa to 1945. Cape Town & London: David Philip & James Currey, 273-292. Coetzee, A. 1988. Marxisme en die Afrikaanse letterkunde. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland. Eagleton, M. (ed.). 1986. Feminist Literary Theory. A Reader. Oxford: Basil Blackwell. Harris, W.V. 1991. Canonicity. PMLA, 106(1), 110-121. Kannemeyer, J.C. 1984. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur I. 2de hersiene uitgawe. Pretoria & Kaapstad: Academica. Krog, A. 1989. A community is as liberated as its women. A critical look at women in South African poetry. IDASA occasional papers (18), 1-6.


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 18 of 19

Louw, N.P. van Wyk. 1986. Versamelde prosa I. Kaapstad: Tafelberg. Lukćs, G. 1962. The historical novel. London: Merlin Press. Malherbe, F.E.J. 1940. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Kaapstad: Nasionale Pers. Montefiore, J. 1994. Feminism and poetry. Language, experience, identity in women's writing. London: Pandora. Olivier, F. 1989. Letterkunde en populêre leesstof. Vrystaatse Biblioteke, JanuarieMaart: 13-15. Opperman, D.J. 1967. Digters van Dertig. Kaapstad: Nasou. O' Rourke, R. 1985. Remembering feminism and the writing of women. In: T. Hawkes (ed.). Rewriting English. London & New York: Methuen, 106-139. Shavit, Z. 1991. Canonicity and literary institutions. In: E. Ibsch et al. (eds.). Empirical Studies of Literature. Amsterdam: Rodopi, 231-238. Smith, B.H. 1983. Contingencies of value. Critical Inquiry 10: 1-35. Snyman, L. 1992. Die poësie van Dertig - 'n polisisteembenadering. Universiteit van Pretoria: D. Litt-proefskrif. Stander, C. & H. Willemse 1992. Winding Through Nationalism, Patriarchy, Privilege and Concern: A Selected Overview of Afrikaans Women Writers. Research in African literatures 23(3):5-24. Touyz, B.M. 1979. White Politics and the Garment Workers' Union. Mverhandeling: Universiteit van Kaapstad. Van Coller, H.P. 1996. Normdeurbreking as basis vir literatuurgeskiedskrywing: omtrent De onrustzaaier deur Willem van Maanen. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 3(1): 50-62. Van Niekerk, A. 1994. Vrouevertellers 1843-1993. Kaapstad: Tafelberg. Van Wyk, J. 1995. Constructs of Identity and Difference in South African Literature. Universiteit van Durban-Westville: CSSALL. Witz, L. 1984. Servant of the Workers: Solly Sachs and the Garment Workers' Union, 1928-1952. M-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand.

(1) Volgens Brink (1987: 190) het die vroulike klerewerkers gewoonlik in buurte soos Jeppe, Malvern-Wes, Ophirton, Booysens, Fordsburg en Vrededorp gewoon. Laasgenoemde twee is deur 'n bankinspekteur, ene A. Innis, bestempel as "the worst slums in Johannesburg, where poor Whites, Indians, Coloureds and Natives were living cheek by jowl".


2013/08/28

Amanda Lourens

Page 19 of 19

(2) Geen literatuurgeskiedenis of ander dokument uit die periode (byvoorbeeld briewe) maak melding van die Klerewerkersliteratuur nie. (3) Waaronder besprekings in dagblaaie en literêre tydskrifte, bekroning en insluiting in sillabusse. (4) Die noue verwantskap tussen institusies en sosiale groepe (met inbegrip van hul waardestelsels) word deur Shavit (1991: 231, 232) uitgewys: "... institutions are created by a particular culture ... and manifest the way a culture is understood by its members". (5) Malherbe (1940: 104) verwys byvoorbeeld uit die perspektief van die laat dertigerjare na die poësie van die ouer digters as 'n "moedige koor oor volk en vaderland". (6) Hierdie opstelle is opgeneem in die bundels Berigte te Velde (1939) en Lojale verset (1939). Later word dit opgeneem in die versamelbundel Versamelde prosa (1986). (7) Vervat in die versamelbundel Versamelde prosa I (1986) onder die titel "Die rigting van die Afrikaanse letterkunde". (8) Volgens Olivier (1992) is "volk" vir Van Wyk Louw 'n mistieke of ideële entiteit; 'n volk omvat alle teenstellings, rigtings en tydperke en vat hulle saam tot 'n nasionale letterkunde met 'n eie aard. Olivier maak ook die stelling dat Louw in die dertigerjare van die standpunt uitgaan dat die volledige werklikheid slegs binne die volk te vinde is. (9) "Volk" in hierdie sin behoort dan eerder as sinoniem vir "die massa" gelees te word. Hier is dus sprake van 'n teenstrydigheid - aan die een kant is "volk" vir Louw 'n mistieke, inklusiewe entiteit, aan die ander kant is dit die massas, die gepeupel.


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 1 of 13


Frans Kellendonk, Koos Prinsloo en de dood "oprecht geveinsd" - Gerrit Olivier -

Abstract Taking Brian McHale's view of death as the only remaining ontological boundary in postmodernist fiction as its point of departure, this article discusses the treatment of death in Frans Kellendonk's Mystiek Lichaam and a number of short stories by Koos Prinsloo. Both these authors display an awareness of the text as a construct, and both were confronted by the aesthetic and moral problems of finding an appropriate fictional form for announcing their own impending deaths. It is argued that, whereas Kellendonk uses of an astonishing variety of parodical forms to deal with the oncoming death of his fictional protagonist, Prinsloo attempts to evoke the unique silence of death, and even the stories that may be told after his own death.

1. Inleiding In zijn boek over de postmodernistische fictie, waarin - in tegenstelling tot de epistemologische thematiek van modernistische literatuur - ontologische kwesties als typerend van het postmodernisme worden beschouwd, beweert Brian McHale (1987: 231) dat de dood in postmodernistische teksten een bijzondere plaats bekleedt: ... [P]ostmodernist fiction is about death in a way that other writing, of other periods, is not. Indeed, insofar as postmodernist fiction foregrounds ontological themes and ontological structure, we might say that it is always about death. Death is the one ontological boundary that we are all certain to experience, the only one we shall all inevitably have to cross. In a sense, every ontological boundary is an analogue or metaphor of death; so foregrounding ontological boundaries is a means of foregrounding death, of making death, the unthinkable, available to the imagination, if only in a displaced way. In een beschouwing die traditionele grenzen aan het wankelen brengt, verkrijgt de dood een nieuwe status als enig overgebleven ontologische grens. Anders gezegd: in tegenstelling tot de meeste andere grenzen, is de dood een grens die niet in omgekeerde richting overschreden kan worden; het is een unieke gebeurtenis die voor het individu dat ermee geconfronteerd wordt niet vatbaar is voor herhaling. Volgens Gabriel Josipovici (aangehaald door McHale 1987: 231) is het verbreken van de fictionele illusie, waardoor de lezer gedwongen wordt zijn of haar bewustzijn prijs te geven, te beschouwen als een soort "dressrehearsal for death". Net als vroeger is de dood ook in postmodernistische fictie één van de belangrijkste bemoeienissen van de literatuur en toegankelijk voor de verbeelding die zich zelfs een discours post mortem voor kan stellen. Ik wil echter als hypothese stellen dat het onontkombaar existentiële feit van de eigen dood - "the single act which we

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Gerrit Olivier.mht

2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 2 of 13

must assuredly all perform unaided" (McHale 1987: 232) - voor sommige auteurs van nu een creatief dilemma oplevert. Mijn voorbeelden zijn ontleend aan het werk van Frans Kellendonk en Koos Prinsloo, (1) dat ik vergelijkend benader, met ter verdere illustratie van een aantal essentiële punten een excursie naar de Amerikaan Dennis Cooper. In het bijzonder gaat het mij om het biografische feit dat zowel Prinsloo als Kellendonk op vrij vroege leeftijd aan Aids stierven en dat in de hier besproken teksten een poging gedaan wordt hieraan in fictie gestalte te geven. Beiden hebben zich ook bij gelegenheid uitgesproken over hun literaire opvattingen, en in mindere of meerdere mate ideeën verkondigd die overeenstemmen met elementen uit het postmodernisme. Met de nodige kwalificaties die ik hier niet kan aanbrengen, is de Prinsloo van Slagplaas (1992) en Weifeling (1993) een postmodernist te noemen. Oorspronkelijkheid bestaat niet, zegt hij in een interview tegen Ryk Hattingh: "All writing is rewriting" (Hattingh 1993). Postmodernistische technieken komen aan de lopende band in het latere werk van Prinsloo voor: het verstoren van de veronderstelde grens tussen fictie en werkelijkheid; een spel met vertelperspectieven; parodieën van erkende genres en discoursen; het gebruik van een mozaïek van teksten uit verschillende sferen; een opzettelijk aangebrachte verwarring ten opzichte van de realiteitstatus van het beschrevene en de identiteit der fictionele personages. Terwijl de fictieve en nietfictieve aanbiedingswijzen in Jonkmanskas (1982) en Die hemel help ons (1987) nog in grote mate tot verschillende sferen behoren, is dit niet meer het geval in de latere bundels. Typerend van Prinsloo's teksten is dat - onder andere door het openbaar maken van familiegeheimen, de aanwezigheid van materiaal uit de openbare pers en het herhaaldelijk uitmonden van de fictionele tekst in de werkelijkheid - de werkelijkheid, als "slachtplaats" van seksueel, psygologisch en politiek geweld een "meerwaarde" verkrijgt. Kellendonk geeft zich niet uit als postmodernist, maar spreekt in zijn enkele stukken van theoretische aard wel overtuigingen uit die op belangrijke punten met het postmodernistische ideeëngoed correleren. Hij keert zich fel tegen de onhoudbare pretenties van de realistische kunst en spreekt een voorkeur uit voor kunst die voor zijn eigen kunstmatigheid uitkomt (en in dit opzicht aan de zelfreflexieve geaardheid van postmodernistische kunst doet denken): De ogenblikken dat een verhaal of een gedicht eerlijk bekent dat het van taal gemaakt is, dat een schilderij blijk geeft van zijn verf, of een beeldhouwwerk, tegen alle regels van de representatie in, het materiaal waarvan het is vervaardigd gehoorzaamt, dat zijn voor mij de bevrijdende ogenblikken in de kunst. Kellendonk 1992: 859-860 De paradox van "[net doen] alsof we weten waar we het over hebben" terwijl we weten dat iedere literaire tekst niet meer dan een constructie is, wordt door Kellendonk (1992: 859) samengevat als oprecht veinzen. Het veinzen - in deze context te vertalen als het besef dat er geen directe relatie tussen woord en werkelijkheid kan zijn, dat de literaire tekst altijd een gemaakt ding is - staat in deze uitdrukking primair. Het oprechte kan dus nooit iets zijn dat er bovenop ligt, alleen een verscholen iets dat door het literaire spel zichtbaar wordt gemaakt. Als het oprechte nu een confrontatie is met de dood, of een openbaarmaking van de


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 3 of 13

eigen komende dood, spreekt het vanzelf dat de auteur zich in het aangezicht van een eenmalig creatief dilemma bevindt. McHale's opvatting komt hierbij handig van pas, ook in de verbintenis die hij legt met Josipovici's idee van de postmodernistische tekst als verkleedrepetitie voor de dood. Het laten varen van het bewustzijn bij het doorbreken van de fictieve illusie verloopt in deze redenering analoog aan het buiten zichzelf treden van het doodsmoment, dat per definitie alleen anticiperend kan geschieden. Want de ervaring van de eigen dood is voor iedereen onbekend. De dood is in de meest letterlijke zin ondenkbaar, onvoorstelbaar; zij kan alleen gesimuleerd worden, of voorbereid worden. Deze principiële ontoegankelijkheid van de dood wordt - in een citaat dat ook verder voor dit artikel van betekenis zal zijn - in Stoppards Rosencrantz and Guildenstern door Guildenstern als volgt geformuleerd: No, no, no ... you've got it all wrong ... you can't act death. The fact of it has nothing to do with seeing it happen - it's not gasps and blood and falling about that isn't what makes it death. It's just a man failing to reappear, that's all - now you see him, now you don't, that's the only thing that's real: here one minute and gone the next and never coming back - an exit, unobtrusive und unannounced, a disappearance gathering weight as it goes on, until, finally, it is heavy with death. Stoppard 1967: 61-62 In dit verband kan gezegd worden dat de verschuivende ontologische niveaus van het postmodernisme in het geval van de dood wel een serieus spel moeten worden. De eigen dood is iets dat moeilijk gefictionaliseerd kan worden, gewoon omdat iedereen weet dat het in laatste instantie nooit fictie kan zijn. Aan de andere kant is het ook wel zo dat er in de literaire traditie, de populaire cultuur en ook in het openbare discours een groot aantal traditionele voorstellingen van de dood voorhanden zijn. In haar boek over de metaforen voor Aids toont Susan Sontag (1988) in grote bijzonderheden aan hoe de verschijning van deze ziekte een aantal bekende metaforen in het Westerse discours voor ziekte als een militaire invasie weer heeft geactiveerd. De dood aan Aids is in grote mate reeds door de media gemetaforiseerd, hetgeen met zich meebrengt dat het schrijven over de eigen dood aan deze ziekte ook een schrijven tegen de gemedieerde en gepopulariseerde voorstellingen ervan zal zijn. De uitbeeldingen van de dood in de populaire cultuur draagt verder bij tot het paradoxale feit dat de dood - het principieel onkenbare feit - tegelijk als teken "overgedetermineerd" is en daardoor iets onwezenlijks verkrijgt. Voor dit dilemma, dat in de tijd van Aids sterker op de voorgrond treedt, komt een van de vertellers in Dennis Cooper's Frisk te staan: (I just realized the major reason why I'm so nonchalant about death is that no one I knew ever died until the last few years, when I was already pretty removed and amoral. Before then, someone else dying was strictly a sexual fantasy, a plot device in certain movies I liked. When people died in these contexts, the loss or effect or whatever was already laundered before it reached me. It was a loss to a particular storyline, say, but nothing personal. So now that exboyfriends have started to die off, the situation is really unique, even incomprehensible. The only thing I can do, friends and journalist tell me, is cry. But the idea of death is so sexy and/or mediated by TV and movies I couldn't cry now if someone paid me to, I don't think. I'm just weirdly, intensely entertained by the thought of a boy being deep in the ground and unreachable. I guess I've been thrown out of whack by actual deaths in some way, in terms of getting work done and maintaining routines. Sometimes I've tried to imagine and upgrade the deaths, making them scarier, messier, quicker. I


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 4 of 13

sprawl in bed, dreaming up a spectacular ending for someone, say Samson (R.I.P.), usually while I'm jerking off, since that's the only time I ever feel anything about anyone else. Then I rerun the new death until its details are so familiar, and the actor in question so dead, that I'm ready to cast, kill, bury someone fresh. Pierre, say.) Cooper 1992: 59 Voor de verteller in deze passage verkrijgt de dood alleen betekenis als hij het zich kan voorstellen als gruwelijke, dramatische gebeurtenis - als een filmscene, ingebed in een narratief dat steeds nieuwe variaties op de plot van de horror-movie bevat. In de parodieën op wreedheden uit de porno-cultuur en snuff movies die hieruit resulteren, stelt hij zichzelf ook als dader voor. Op die manier probeert hij de gaping tussen zijn eigen ervaring van sterfelijkheid en de "tekenen des doods" in de populaire cultuur te overbruggen. Het doodmaken van iemand anders in een bizar seksueel ritueel is nauw gekoppeld aan de obsessie van de verteller met het inzamelen van "information" over andere lichamen. De disruptie die de beschreven onmaatschappelijke daden teweeg brengen is sterk genoeg om ook het narratief te doen verbrokkelen tot een serie fragmenten: I sort of know ... well, basically because I realized at some point that I couldn't and wouldn't kill anyone, no matter how persuasive the fantasy is. And theorizing about it, wondering why, never helped at all. Writing it down was and still is exciting in a pornographic way. But I couldn't see how it would ever fit into anything as legitimate as a novel or whatever. Cooper 1992: 123 Op kenmerkend postmodernistische wijze worden de griezelverhalen in Frisk ten slotte onthuld als fantasie van de verteller. Het radicale schenden van begeerlijke lichamen in een tekstueel spel blijkt voor hem de enige weg tot kennis van de eigen sterfelijkheid te zijn. Het paraderen van gruweldaden is een poging vanuit een moreel vacuüm, waar de relatie tussen hem en de werkelijkheid bijna geheel "gemedieerd" is door beelden en narratieve technieken uit de populaire cultuur, de dood als lichamelijk feit voorstelbaar te maken. De slotalinea van Frisk, waarin het doorlopend motief van de anus als toegang tot de geheime "informatie" van het lichaam optreedt, bevestigt de artificiële geaardheid van de tekst die in zijn poging de realiteit van de dood te benaderen, alleen zijn eigen vingerafdrukken achterlaat. De passage openbaart de pathologie die in Frisk rond de dood als teken wordt uitgespeeld: Five. Close-up. The "wound" is actually a glop of paint, ink, makeup, tape, cotton, tissue, and papier-mâché sculpted to suggest the inside of a human body. It sits on the ass, crushed and deflated. In the central indentation there's a smaller notch maybe one-half-inch deep. It's a bit out of focus. Still, you can see the fingerprints of the person or persons who made it. Cooper 1992: 128

2. Kellendonks Mystiek lichaam


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 5 of 13

Uitgaande van de hypothese dat Mystiek lichaam Kellendonks fictieve onderhandeling met zijn eigen komende dood is en verder uitgaande van de auteurspoëtica van het "oprechte veinzen", herkent men in het boek vele voorbeelden van het ironische en parodistische, dat zijn ontstaan te danken heeft aan de spanning tussen de existentiële thematiek en de ludieke vormgeving. Aan de basis hiervan ligt een frappante en ook zeer controversiële beschouwing over man en vrouw. In zijn relatie met de stervende jongen in New York vindt Broer een tijdelijke verlossing uit die "natuurlijke" wereld van dood en verval, die ook eigen aan het rijk van de vrouw blijkt te zijn: "Als hij het lichaam van de jongen tegen zich aan hield, zijn haar rook, en huid wreef over huid, zachtjes en vriendelijk zwetend, dan was de wereld van tijd en verval, van de vrouw, slechts schijn" (Kellendonk 1992: 378). Deze relatie van schijn en werkelijkheid wordt echter snel omgekeerd als blijkt dat de ontvluchting die Broer meent te hebben gevonden, de eigenlijke "schijn" in de roman is. Een ontvluchting uit de wereld van de tijd en van de vrouw als moeder is niet mogelijk. Hiervan getuigt de mislukte symbolische "communie" tussen Broer en zijn stervend vriendje, waar Broer een dopje met bloederig lymfevocht uit een wond van de jongen opdrinkt en daarna door een onbegrepen kracht van zijn vriendje wordt "weggejaagd" (382-383). Hierdoor wordt de profetische verdoeming van homoseksuelen van zuster Pruls "Eenzaam zullen ze sterven" (Kellendonk 1992: 387) - bewaarheid: inderdaad richt Broer aan haar een gebed waarin zowel haar macht als zijn onderworpenheid op sarcastischparodistische wijze worden verwoord: Wees gegroet, zuster, vol van nijd, niemandsbruid,"bad hij. "Je bent de gesjochtenste onder de vrouwen en gesjochten is ook de foet in je schoot. [...] Moeder modder, mater materia, heerseres over het rijk van geboorte, copulatie en dood, gegroet! Tot jou roep ik, eens kind van een vrouw, toen deserteur uit de vrouwendienst, nu balling, tot jou zucht ik, klaag ik, ween ik, vanuit mijn barre mannenwereld. Kwaadspreekster, kromspreekster, wees mijn voorspreekster. Kellendonk 1992: 387 De passages op 389-390 maken het meer dan duidelijk dat er in de discursieve wereld van Mystiek lichaam voor de mannelijke homoseksueel geen ander alternatief is dan acteur te zijn in een parodie van de heteroseksueel. Broer spreekt hierover met zelfverachtende ironie: De nicht [...] speelt voor een lege, donkere zaal waar na het vallen van het doek niets dan stilte heerst. De dood is zijn publiek, hij speelt voor zijn leven. [...] De angst voor het niets vervalst zelfs het enige dat authentiek en oprecht is in de nicht, zijn liefde. Ook die wordt naäperij in zijn mannenwereld. [...] De homoseksualiteit, die buiten de geschiedenis staat en geen eigen vormen heeft, is tot imiteren en overdrijven gedoemd. [...] De homo schmiert, omdat hij nergens bestaat, behalve in het oog van de geschiedenismakende hetero. Wat in de heterowereld gebeurt als tragedie, herhaalt zich in de homowereld als klucht. De liefde daar is trouw aan de vorm van de rechtgeaarde liefde en verraderlijk naar de inhoud. Die liefde is parodie. In deze passage wordt aan de homoseksueel, pejoratief als "nicht" benoemd, iedere mogelijkheid tot authentiek leven en daardoor ook iedere mogelijkheid aan de directe confrontatie met de dood te ontkomen, ontzegd. De homoseksueel zit ontologisch gevangen in een wereld gedomineerd door mannen en vrouwen, een "heterogeschiedenis" die iedere poging tot ontsnappen tot parodie en geveinsdheid


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 6 of 13

verdoemt. Dit verklaart waarom Broer, terwijl hij zijn dood tegemoet treedt, in meer dan een opzicht op parodistische wijze rollen uit de "heterowereld" op zich neemt. Zelf met de dood "bezwangerd", zou hij ook iemand anders kunnen bezwangeren en zodoende in het omgekeerde rijk van de "millimicronbeestjes" de verwekker van een "geheime dynastie" of een "antischepping" tegenover de "dynastie van het leven" kunnen worden. (2) Als "vader" van andere Aids-lijders zou hij een "duivel" kunnen worden - maar dat is geen zelfstandige rol, alleen maar de tegenpool van de "engel" die hij niet had kunnen zijn (Kellendonk 1992: 156157). Ten slotte, in een apotheose van jubelende en zelfverachtende parodistische retoriek, ziet Broer zichzelf als bruid door de dood de onsterfelijkheid ingedragen: De dood, daar kon je staat op maken, die zou nooit verstek laten gaan. [...] Tot mijn vlees bruidswit is zal ik je werk doen, in de zekerheid dat ik door jou zal worden opgeheven en over de drempel gedragen, onsterfelijke dood. Kellendonk 1992: 451 Dit is het moment waarop de onhuwbare homoseksueel niet meer "voor zijn leven" speelt (eigenlijk speelt hij ook zijn leven zelf), maar de dood accepteert door diens bruid te spelen. Vrede vindt Broer door te wachten op de erotische vervulling die de dood zal brengen, maar ook dit is iets dat alleen maar geveinsd kan worden, wat hier wil zeggen: ingekleed in galmende, ritmische zinnen, in beelden die het omgekeerde van hun conventionele betekenis hebben, en in een serie parodieën van religieuze taal. In zijn opvoering van de bruidsmystiek bouwt Broer ook discursief een "antischepping", een antidynastie. Het boek eindigt met een "fictionalisering" van de eigen dood met behulp van de literaire traditie, maar de mogelijke "oprechtheid" hiervan is, binnen de opvatting van de homoseksueel als imiterende nicht, onherroeplijk als "veinzen" gebrandmerkt. Om McHales opvatting over ontologische grenzen er weer bij te halen: het eigen sterven mag dan wel een ontologische grens zijn, maar Broer treedt die grens tegemoet in geleende taal: de taal van de bruidsmystiek die hij naäapt en parodieert. De homo bestaat, op de meest letterlijke wijze, nergens "behalve in het oog van de geschiedenismakende hetero" (Kellendonk 1992: 390) en Broer spreekt met een fenomenale beheersing van de taal en de beeldspraak die door de hetero werden uitgevonden. De metafictionele implicatie hiervan is dat ook de discursieve ruimte waarin over de dood gesproken kan worden, gedetermineerd en bezet wordt door de bewoners van de heterowereld. De uniekheid, de authenticiteit en ook de stilte van de eigen dood gaan in Mystiek lichaam verloren - maar dat is volledig in overeenstemming met de overtuiging die vroeger in het boek door Broer worden uitgesproken. In Kellendonks roman wordt de mogelijkheid over de specificiteit van de dood aan Aids te schrijven afgezworen; deze dood wordt door de parodistische retoriek van de roman onzichtbaar gemaakt omdat zij volgens de opvatting van de homoseksueel als een tot parodie verdoemde nicht altijd onzichtbaar is, achter de coulissen - of alleen bij wijze van macabere uitvoering voor de bewoners van de "heterowereld" nog zichtbaar gemaakt kan worden. De "postmodernistische" opvatting dat er geen authentiek gegeven kan zijn, of ten minste geen authentieke manier daarover te spreken, wordt in Mystiek lichaam verbonden aan een hevig ironische, seksuele politiek.

3. Prinsloo


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 7 of 13

In het werk van Prinsloo treedt het besef van de sterfelijkheid vrij vroeg als literair thema op de voorgrond. Opvallende elementen in zijn tweede bundel korte verhalen, Die hemel help ons (1987), zijn het theatrale ritueel, het huwelijk en de begrafenis tegelijk, van het personage Rut in de slot-alinea's van "Die brief" en de volgehouden aanwezigheid van doodsmotieven in "Karoonag". Dit verhaal bevat een passage waarin de dood op schokkende wijze wordt aangekondigd (alle citaten worden uit de Afrikaanse edities van Prinsloo's werk genomen): Ons het by 'n straatkafee sit en tee drink toe twee bergies op die tafeltjie langs ons toesak. Die toeriste by die tafeltjie, wat pas klaar geëet het, het verskrik opgespring, want die twee - 'n man en 'n vrou - het die oorskietkos uit die borde voor hulle gegryp. Die vrou het die melk uit die melkbekertjie opgeslurp, die wit oor haar ken gemors. Sy het met bloedbelope oë na ons opgekyk en gelag: "You will also die." Prinsloo 1987: 29 De dood aan Aids komt voor het eerst ter sprake in het verhaal "Die dood van Karel Viviers", waar het metafictionele spel gecombineerd wordt met het theatrale. De slotpassage stemt vrijwel verbatim overeen met een krantenbericht, (3) maar wordt op ironische wijze binnen het verhaal aangeboden als geromantiseerd gebeuren tegenover de barre realiteit die in de rest van de tekst beschreven wordt. De eenzaamheid van Viviers' dood wordt op die manier tegenover een ritueel van vereniging gesteld. In "Die hemel help ons" wordt het liefdesverhaal dat de fictieve auteur probeert te schrijven steeds meer verhinderd, en ten slotte vernietigd, door de aanwezigheid van berichten uit de "noodtoestand" waarin telkens de dood van anonieme figuren in incidenten van openbaar geweld ter sprake komt. Ook in Slagplaas is deze "onderstroom" steeds voelbaar. De publieke dood, vaak op grote schaal - de slachtingen bij Orkney en Sebokeng bijvoorbeeld, of de Feuersturm in Duitse steden gedurende de Tweede Wereldoorlog - vormt een belangrijk onderdeel van de spectaculaire slachting en de manifestaties van geweld die in vrijwel iedere tekst van deze bundel voorkomen: de wereld als "slachtplaats". Minder opvallend, maar daarom niet minder van belang, is een beschouwing op de dood als afwezigheid en stilte, als het verdwijnen van iemand die je gekend hebt. Daardoor geeft Prinsloo blijk van een intellectuele en emotionele sympathie met de absurdistische wijze waarop de dood in het werk van Samuel Beckett optreedt, of eigenlijk niet optreedt - of met de ziening van de twee hoofdpersonages in Stoppards Rosencrantz and Guildenstern are Dead, een tekst die, onder andere dankzij het verheffen tot protagonisten van twee mindere personages die in Hamlet op onverschillige wijze dood verklaard worden, een polemiek is tegen de voorstelling van de dood als grootse theatrale gebeurtenis ("gasps and blood and falling about") in het Elizabethiaanse theater. "You can't act death," zegt Guildenstern - niet alleen omdat er weinig te acteren valt (in Rosencrantz and Guildenstern are Dead is de dood eerder een optische illusie: "now you see him now you don't"), maar ook omdat het een eenmalige gebeurtenis is. Maar de dood kan wel gerepeteerd worden, en Prinsloo vindt in zijn fictie middelen om gestalte te geven aan wat Josipovici een "dressrehearsal" noemt. De plotselinge overgang van emotioneel belevend subject naar object - "Einmal sind wir mit unseren Eitelkeiten, unseren Liebschaften, unseren Sorgen Subjekt, und dann, ganz plötzlich, sind wir nicht mehr als ein Objekt, ein ganz widerlicher Haufen Dreck," zegt Christian Boltanski (Marsh 1989: 42) - is iets waarvoor Prinsloo in zijn literaire teksten een analogie probeert te vinden.


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 8 of 13

Didier Semin, sprekend over Boltanski in het motto van Slagplaas, vermeldt een paradox die een sleutel biedt tot de interpretatie van vele teksten in Slagplaas, waar de camera die in "Neil Goedhals (33) is dood" wordt gebruikt om het verdwijnen van Goedhals te fotograferen, opgevat kan worden als symbolische referentie naar verscheidene "momentopnamen" in de bundel. Met verwijzing naar zijn gebruik van foto's zegt Boltanski: Zur Zeit arbeite ich mit Photographien und Bekleidung. Beiden gemeinsam ist der Aspekt der gleichzeitigen An- und Abwesenheit. Beide sind sowohl Objekt als auch Erinnerung an ein Subjekt, gerade wie ein Leichnam zugleich Objekt und Erinnerung an ein Subjekt ist. Marsh 1989: 43 Het preserveren van iets draagt bij tot het verdwijnen ervan: iedere vastlegging door de camera of in taal is dus ook een vorm van doodmaken. (4) Aan het eind van "Neil Goedhals (33) is dood" wordt Goedhals door de tekst "doodgemaakt" op een wijze die in overeenstemming is met zijn belangstelling in artistieke voorstellingen van de dood. De implicatie hiervan is dat schrijven in Slagplaas ook gedenken is: de tekst wordt relikwie. Deze aandadigheid aan de dood is één van de wijzen waarop het schrijven zelf in Slagplaas zijn onschuld verliest. Personages worden ten tonele gevoerd en verdwijnen weer: "now you see [them], now you don't". Dit schept de fascinerende mogelijkheid dat het objectiveren van de eigen subjectiviteit tot literair personage in een wereld waar iedereen slachtoffer is, een literair simuleren van de eigen dood, een "dressrehearsal" kan zijn: schrijven als doodsbegeleiding en als voorbereiding op het verdwijnen ook van het eigen ik. In een sleutelpassage van het verhaal "Drome is ook wonde" wordt het motief van zelfvernietiging dat hierdoor ontstaat, ook symbolisch verbonden aan het seksuele: 'n Paar gedrae vrae, my liewe toehoorder: Slag 'n mens jouself dalk met jou eie offermes, deurboor jy jouself met jou eie pyl, is dit jy wat jouself verwond en bevrug of is hierdie aanbidding van die lans maar hoe 'n paar van ons noodwendig ondergaan in hierdie tyd? Prinsloo 1992: 47 (5) In de wijze waarop de eigen komende dood wordt uitgebeeld zijn er frappante overeenkomsten en verschillen tussen Prinsloo en Kellendonk. Als stilist van hoog niveau voert Kellendonk het lot van de homoseksueel als naäper aan het eind van Mystiek lichaam in botvierende parodische taal tot zijn theatrale conclusie. Van de dood als een in taal niet te overschrijden grens, of van het feit dat Broer een absolute grens nadert, is men zich nauwelijks meer bewust. Het wordt een verliteratuurde dood. Vooral in zijn laatste bundel, Weifeling (1993), suggereert Prinsloo daarentegen, dat er aan het eind van de parodie en de theatraliteit die ook hem niet vreemd zijn, een absolute grens van stilte is. De onafgerondheid van bepaalde teksten, de "open einden", impliceren een voltooiing die alleen de dood kan brengen. De wijze waarop aan het eind van "A Portrait of the Artist" de oudere schrijver "asof in die niet verdwyn" (26) is, in het licht van het doodsmotief die in de voetnoten tot de tekst figureert, een teken van de individuele dood die op hem en zijn jongere collega wacht - "now you see [them], now you don't". Het woord alleenloper (vrijgezel) als karakteristiek van de twee vrienden en schrijvende collega's verkrijgt hierdoor zijn uiteindelijke betekenis. "A Portrait of the Artist" is


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 9 of 13

te beschrijven als een literaire vadermoord in de betekenis die Harold Bloom (1973) aan deze term hecht: door aan het begin te zeggen dat hij het verhaal niet zal schrijven zoals de oudere schrijver dat gedaan zou hebben, maakt de verteller - die eventueel met de fictieve "jongere schrijver" te identificeren valt (26) - duidelijk dat de tekst tegelijk hulde aan en kritiek op de oudere schrijver is. De verschillen tussen de twee fictieve schrijvers worden echter opgeheven wanneer ze allebei, net als de auteurs (Chekov en Carver) die in de voetnoten genoemd worden, alleenlopers op weg naar de dood worden: de twee schrijvende collega's lopen aan het eind van het verhaal als het ware de voetnoten binnen, waar de dood ook op hen wacht. Onder de vele frappante eigenschappen van "Die storie van my neef" geldt de ironische omkering van het roddelverhaal als de meest openbarende ten opzichte van de doodsthematiek. De ikverteller, die dankzij verscheidene autobiografische signalen als fictieve constructie van de reële auteur gelezen dient te worden, bedient zich in dit verhaal van het roddeldiscours door verhalen en geruchten over de ziekte en dood van zijn neef Bennie die tussen familieleden en andere homoseksuele figuren in omloop zijn, te combineren met eigen kennis. Aan het eind van de tekst, tijdens een bezoek aan de dokter, worden twee heel uiteenlopende discoursen gekombineerd: Die rit oor die Styx is 'n nagwaak lank. Party sê dis 'n riviersonderend. Veerman Charon roei ritmies. Swart water. Luister. Hoor julle die honde blaf? Ja, staan nader, geliefdes. Muntstukkies byderhand. Die instruksie is eenvoudig: forseer die lyk se geklemde kake van mekaar, en, versigtig nou, so ja, kyk, netjies lê die passaat op sy skubberige swambedekte melkwit tong. Terwyl ek op my regtersy draai sodat die dokter met sy witgepoeierde rubberhandskoene na die koorsblaartjies tussen my boude kan kyk (hy het gesê die twee groot ulkusse het mooi genees en nog Asiklovir voorgeskryf), dink ek skielik weer aan die hele palaver rondom my neef en aan een van die goed wat Philip my in die wagkamer meegedeel het: Bennie het vir sy mahulle gesê hy het dit van 'n bloedoortapping gekry. Prinsloo 1993: 64 De focus verschuift van de macabere mythologisch-poëtische passage naar de symptomen van een aids-patiënt (Asiklovir is een bekend middel voor het behandelen van herpes, een van de opportunistische ziekten die vaak met Aids samenhangen). Waar Kellendonk een nieuwe parodistische variatie op een gevestigde literaire voorstelling van de dood produceert, wordt een dergelijke voorstelling in Prinsloo's tekst bij implicatie afgewezen door een terugkeer naar het alledaagse. Door de slotalinea komt de voorafgaande tekst ook in een ander licht te staan. De onthulling van de ikverteller dat hij zelf patiënt is, maakt op ironische en metafictionele wijze duidelijk dat het sprekend subject zelf object van roddel zal worden. Het verhaal dat hij over zijn neef vertelt is dus op anticiperende wijze exemplarisch voor de verhalen die ook over hém verteld zullen worden - met dit verschil dat deze verteller de verhullende tendens van het roddelverhaal, "die hele palaver" die ook rond zijn ziekte en komende dood zou kunnen ontstaan, probeert tegen te werken door ondubbelzinnige indicaties van zijn ziektetoestand te geven, en ook te kennen te geven dat hij zijn eigen situatie niet zal ontkennen door het aan een "bloedoortapping" toe te schrijven. De metafictionele implicatie hiervan is dat "Die verhaal van my neef" eigenlijk ook "Die verhaal van myself" is. Of anders gezegd: het verhaal dat de verteller per definitie niet over zichzelf kan vertellen,


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 10 of 13

maar wel in het vooruitzicht kan stellen. Het doorbreken van de ontologische grens tussen fictie en nietfictie in dit verhaal ligt in het verlengde van wat men de drang tot openbaarmaking in het werk van Prinsloo kan noemen. Ook het volgende verhaal in Weifeling, "Die storie van my pa", bevat een schokkend metafictioneel moment waarin iets verteld wordt dat nog aan de vader verteld moet worden. Ook hier zijn de slotwoorden een vooruitwijzing naar de dood als geanticipeerde "voltooiing" van iedere vertelling: Wat ek hom nie nou al sal vertel nie, is dat ek en my minnaar deesdae baie minder naai met die sproei in my mond en die koorsblare in my hol en die nimmereindigende slingerskyt en die o so seldsame kankertjies saam. Dít, liewe Pappa, hou ek vir later. Prinsloo 1993: 70 Deze onthulling, waarin nu - in tegenstelling tot de slotalinea van "Die storie van my neef" - over vrij gevorderde symptomen van Aids wordt gesproken, maakt deel uit van een complex netwerk van motieven. Op ironische wijze wordt het verhaal dat opzettelijk tegenover de vader verzwegen wordt, wel in de tekst bekend gemaakt. De tekst anticipeert dus het moment waarop de waarheid, in een ander soort "vertelling", aan de vader bekend gemaakt zal worden. De verteller wordt tot object gemaakt, niet alleen door het enumereren van fysieke symptomen, maar ook doordat hij zichzelf plaatst in de continuïteit van generaties. De gezagsrelatie tussen vader en grootvader (zie de laatste alinea), die de vader probeert voort te zetten door middel van zijn bezittelijke houding tegenover de verteller (69: "ek [het] die Here gesê as jy doodgaan, maak ek myself van die gras af"), wordt verbroken als de verteller ook als vertrooster van zijn vader optreedt. Het besef van de verteller dat hij vóór zijn vader zal sterven, schept de vrijheid met veel grotere sympathie dan voorheen in Prinsloo's werk over de vader te schrijven. Typerend voor de drie teksten aan het eind van Weifeling is dat ze alledrie als "storie" benoemd worden: "Die storie van my neef", "Die storie van my pa", "Die storie van 'n slapelose man". De dubbelzinnigheid van de anglicistische term "storie" dient in een vroege tekst van Prinsloo ("Die eende" in Jonkmanskas) als indicatie van het feit dat fabel en sjuzet in een spanningsrelatie ten opzichte van elkaar verkeren. In dit verhaal deelt de verteller ons mee dat zijn "storie" tot stilstand gekomen is. De reden hiervoor blijkt aanvankelijk te zijn dat de "storie" als een serie gebeurtenissen in de veronderstelde realiteit, als sjuzet dus, tot een eind gekomen is. Maar door een uiterst geraffineerd spel met begin en einde suggereert de tekst ook dat terwijl een verhaal wel ergens moet ophouden, datgene wat verteld wordt altijd een voortzetting heeft. Dit spel met begin en einde verkrijgt in Slagplaas een verdere dimensie doordat de hierboven besproken slotpassages allemaal de dood in het vooruitzicht stellen: die gebeurtenis die een eind zal maken aan iedere mogelijkheid op verdere ervaringen of op het vertellen van "stories" door de vertellers/auteurs. De metafictionele implicatie van de verhaaleinden in Weifeling is dat er uitgereikt wordt naar wat nog moet gebeuren, dat Prinsloo probeert zichzelf, en daardoor zijn lezers, te voeren tot een punt dat zijn eigen dood - en ook het moment waarop alleen andere mensen over hem verhalen zullen kunnen vertellen - zo dicht mogelijk benadert. Als laatste tekst van het drieluik "stories" aan het eind van Weifeling, en dus ook als laatste tekst die Prinsloo ooit heeft geschreven en gepubliceerd, is "Die storie


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 11 of 13

van 'n slapelose man" op het eerste gezicht opvallend vanwege het verschijnen van een duidelijk fictief personage: de therapeut, de "slapeloze man". Deze objectivering, waarin niets te merken is van de autobiografische gegevens die in vele andere teksten van Prinsloo optreden, is echter een bijna klassiek voorbeeld van een "dressrehearsal for death". Ik citeer de laatste alineas: Die droom wat die terapeut in daardie vroeë oggendure sal droom - wishful thinking aan die kant van die skrywer? - is van polisiemanne wat weerskante van 'n rivier stap, 'n dreghaak tussen hulle. Wanneer hulle eindelik die lyk uit die koue water ophys, sien hy dit is nie die opgeblase ligaam van Elisabeth nie, maar sy eie. Die terapeut skakel die spelertjie af, verwyder die kompakte stereokopstuk van sy ore. Hy gaan borsel sy tande sonder om vir homself in die spieël te kyk en gaan lê dan. Kort voor ligdag - in die kaal jakarandaboom voor sy balkon raas die mossies al en wel met die hulp van 'n slaappil, sluimer hy vir die eerste keer in. Prinsloo 1993: 81 Deze alineas volgen op een gedeelte waarin de therapeut, luisterend naar de boetpsalmen van Gesualdo, een passage over "destroying ourselves" leest in de Engelse vertaling van Ciorans Précis de Décomposition (1949). Daarin schrijft Cioran onder andere het volgende: "... there is nothing simpler and more terrible than the action by which we decide irrevocably upon ourselves ..."; "In a single second we do away with all seconds; God himself could not do as much." Bij deze laatste zin "gaan sit sy tong vas aan sy verhemelte". De droom die de therapeut zal dromen, of misschien niet zal dromen, is een directe uitbeelding van zijn dood. De muziek schakelt hij af. Door niet in de spiegel te kijken voordat hij gaat slapen, vernietigt hij zijn eigen identiteit symbolisch. Lezen, dromen en handelen wijzen allemaal in dezelfde richting: dat de therapeut de mogelijkheid die in Ciorans boek besproken wordt - die van "destroying ourselves", "decid[ing] irrevocably upon ourselves" - ritualistisch ten uitvoer brengt, in een verkleedrepetitie voor de dood die in het werk van Prinsloo ook het moment is waarop de eigen dood wordt aanvaard. Universiteit van die Witwatersrand Bibliografie Bloom, Harold. 1973. The Anxiety of Influence. Oxford: Oxford University Press Cioran, E.M. 1949. Précis de Décomposition. Parijs: Gallimard. Cooper, Dennis. 1992 (1991). Frisk. Londen: Serpent's Tail. Gilman, Sander. 1985. Difference and Pathology: Stereotypes of Sexuality, Race and Madness. Ithaca: Cornell University Press. Hattingh, Ryk. 1993. Interview met Koos Prinsloo. Vrye Weekblad 5-12 maart. Jung, Carl Gustav. 1918. Psychology of the Unconscious. A Study of the Transformations and Symbolisms of the Libido: A Contribution to the History of


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 12 of 13

the Evolution of Thought. Londen: K. Paul, Trench, Trubner. Kellendonk, Frans. 1992. Het complete werk. Amsterdam: Meulenhoff. Klein, Richard. 1995. Cigarettes are Sublime. Londen: Picador. Marsh, Georgia. 1989. Das Schwarze und das Weisse: Ein Interview mit Christian Boltanski. Parkett 22. Zürich: Parkett-Verlag Massyn, Peter John. 1995. Critique, hesitation, death: Reflections on Koos Prinsloo's Weifeling. Literator 16(1), 1-12. McHale, Brian. 1987. Postmodernist Fiction. New York: Routledge. Prinsloo, Koos. 1982. Jonkmanskas. Kaapstad: Tafelberg. - 1987. Die hemel help ons. Bramley: Taurus. - 1992. Slagplaas. Kaapstad: Human & Rousseau. - 1993. Weifeling. Groenkloof: Hond. Sontag, Susan. 1988. Aids and its Metaphors. Londen: Allen Lane, The Penguin Press. Stoppard, Tom. 1967. Rosencrantz and Guildenstern Are Dead. Londen: Faber & Faber.

(1) In zijn interview met Hattingh (1993) verwijst Prinsloo goedkeurend naar de opvatting van de postmodernistische tekst als "kleedrepetisie vir die dood". Dit aspect van Prinsloo's werk is voor het eerst onderzocht door Massyn (1995). Mijn artikel is in grote mate een verdere uitwerking van Massyns ideeën, ook waar ik er niet naar verwijs. (2) Ook het vermeende "anti-semitisme" van Mystiek lichaam heeft een literaire achtergrond in de voorstelling van de Jood als drager van ziekten. Zie hierover Gilman 1985. (3) In de Koos Prinsloo-verzameling, die aan de NALN in Bloemfontein wordt bewaard, bevindt zich een ongedateerd knipsel uit Beeld waar onder het opschrift "Blomme en wyn ... toe spring hulle" het volgende bericht wordt: NEW YORK. Twee mans, die een vermoedelik 'n Vigs-lyer, het hulle gister met 'n syserp aan mekaar vasgemaak en by hul woonstelvenster op die 35ste verdieping uitgespring, het die polisie gesê. Die serp was om hul heupe. Hul woonstel was met vars blomme versier, en twee glase en 'n duur bottel wyn het op die koffietafel gestaan, het die polisie gesê.


2013/08/28

Gerrit Olivier

Page 13 of 13

Die polisie ondersoek die saak as 'n dubbele selfmoord, hoewel geen briefie gevind is nie. Die bure het gesê hulle dink dat een van die bure, mnr. Charles Villalonga (43), aan Vigs gely het. Volgens hulle was hy 'n aantal maande al ernstig siek en het hy in Februarie verlof geneem by sy werk by die Amerikaanse departement van landbou. Die polisie sê dat mnr. Villalonga, wat getroud was, en die ander man, mnr. Gilbert Rodrigues (44), op slag dood is. "Ons het nog geen motief vir hul dood gevind nie," het 'n polisie-woordvoerder gesê, en bygevoeg dat die polisie nog nie vasgestel het wat die verhouding tussen hulle was nie. (4) Klein (1993: 159) wijst erop dat in veel culturen het geloof bestaat dat de camera kan doodmaken. (5) Deze passage bevat een combinatie van elementen uit het gedeelte over de strijd om verlossing van de moeder in een Engelse editie van Jungs Wandlungen und Symbole der Libido.


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Philip John

Page 1 of 16


Marginaliteit, die Afrikaanse letterkunde en die "ongedefinieerde woekering van vryheid" - Philip John -

Abstract In this article, aspects of contemporary Afrikaans prose are related to Foucauldian "ethics" as presented in Michel Foucault's essay "What is Enlightenment?" The association of Foucauldian ethics and Afrikaans prose has a twofold objective: to indicate the modernity of Afrikaans literature, and to problematise the situating of Afrikaans literature as a minority literature. It is argued that although such a situating is inevitable because of recent political and cultural developments in South Africa, the process must leave untouched an essential aspect of Afrikaans literature, namely an elitist or modernist aesthetic.

Kuns is ons laaste verweer teen chaos. Hennie Aucamp: 1995

1 Ten spyte van pessimistiese uitsprake in Afrikaanse tydskrifte en dagblaaie skep die kontemporêre Afrikaanse letterkunde die indruk van 'n lewendige letterkunde. Afrikaanse boeke verkoop goed, met 'n leserspubliek wat 'n toenemende mate van differensiasie vertoon, onder meer te sien in die sukses van populêre leesstof soos die hygroman onlangs. "Elite" outeurs produseer nog steeds werke van hoogstaande gehalte. Daar is selfs tekens dat die letterkunde besig is om die sosiale basis daardeur aangespreek te vergroot, soos die boeke deur gekleurde outeurs, hoofsaaklik gepubliseer deur Kwela Boeke, getuig. Een van die redes vir al hierdie aktiwiteit en kreatiwiteit mag egter wel die resultaat wees van 'n verskerpte gevoel van bedreigdheid by Afrikaanse lesers. Dié gevoel sal die gevolg wees van die politieke veranderings wat gevolg het op die vrylating van Nelson Mandela en die magsoorname deur die ANC. Hoofstroom Afrikaanse kultuur het sy dominante posisie verloor as gevolg van die transformasie van magsrelasies wat met die ANC-magsoorname gepaard gegaan het. Die raamwerk waarbinne veral hoofstroom Afrikaanse lesers en kritici gewoond was om letterkunde te benader, is ook deur hierdie veranderinge aangetas. Afrikaanse literêre kritici het die Afrikaanse teks hoofsaaklik benader as sou dit deel vorm van 'n "nasionale letterkunde," in analogie met die Europese literêre toneel. Afrikaanse literêre teoretici en kritici kon so 'n siening handhaaf as gevolg van die beheer uitgeoefen oor die Suid-Afrikaanse maatskappy deur Afrikanernasionalisme. Hoofstroom Afrikaanse intellektuele het hulself gesien as verteenwoordigers van die "Suid-Afrikaanse nasie"-- wat eintlik beteken het die Afrikaanse nasie. Die ander groepe en kulture is nie gesien as deel van "Suid-

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Philip John.mht

2013/08/28

Philip John

Page 2 of 16

Afrika" nie. Dit is tans baie duidelik dat so 'n siening onhoudbaar is, aangesien die kulturele "sentrum" oorgeneem is deur 'n ANC-hegemonie, wat bepaal hoe kultuur gesien word in Suid-Afrika. Die manier waarop hierdie hegemonie kultuursake binne die raamwerk van 'n "nasiebou-projek" geplaas het, het daartoe gelei dat die Afrikaanse kultuur en letterkunde van die sentrum na die marge verplaas is. Afrikaanse teoretici en kritici het reeds lank voor hierdie ontwikkeling(s) alternatiewe maniere begin verken met betrekking tot die konseptualisering van die Afrikaanse letterkunde. 'n Konsepsie wat baie aandag gekry het, is die plasing van Afrikaanse letterkunde as deel of onderdeel van "Suid-Afrikaanse letterkunde." 'n Resente poging tot so 'n plasing het heftige kritiek uitgelok waarin die teoretiese swakplekke daarvan uitgewys is (Van Niekerk 1996). Afrikaanse letterkunde is ook geplaas binne die postkoloniale diskoers. (1) Van die vroegste pogings om 'n alternatiewe plasing vir die Afrikaanse letterkunde te vind, het die letterkunde langs "Afrika-letterkunde" geplaas. (2) Meer onlangs het 'n tendens begin sigbaar word wat die Afrikaanse letterkunde plaas binne 'n raam gevorm deur die term "minderheidsletterkunde," op so 'n wyse dat dit vergelykbaar is met die "eksentristiese" letterkunde beskryf deur Linda Hutcheon in haar boeke oor postmodernisme, soos A Poetics of Postmodernism. History, Theory and Fiction (1988). Gerrit Olivier het byvoorbeeld betoog dat die manier waarop die werk van swart (Amerikaanse) skrywers benader is, as 'n "model" kan dien vir die herkonseptualisering van die bestudering van Afrikaanse letterkunde (Olivier 1995). Die benadering wat in hierdie artikel gevolg word, toon 'n sterk verwantskap met so 'n tendens. Die Afrikaanse letterkunde word in hierdie artikel in die eerste plek benader met verwysing na die konsep "marginaliteit" en verbandhoudende konsepte soos "minderheidsletterkunde" en "eksentristiese" letterkunde. In hierdie verband het die artikel 'n tweeledige oogmerk, naamlik in die eerste plek om 'n "minderheids"plasing te problematiseer deur dit in verband te bring met 'n sogenaamde Foucauldiaanse etiek. So 'n verbandlegging maak dit moontlik om te sien hoe die tekortkominge geassosieer met 'n minderheidsplasing getransendeer kan word. In die tweede plek bied hierdie verbandlegging die geleentheid om betekenisvolle aspekte van kontemporêre Afrikaanse letterkunde te verklaar en beter te verstaan. Die argument word ondersteun deur 'n analise van Wolftyd deur Anna M. Louw (1991).

2 'n Aantal tekstuele eienskappe van kontemporêre Afrikaanse prosatekste gee 'n duidelike aanduiding dat 'n bewustheid van kwessies te make met marginaliteit 'n sentrale rol speel in die hedendaagse Afrikaanse letterkunde. Dié bewussyn kan afgelei word uit, onder meer, die aard van karakters wat in kontemporêre Afrikaanse tekste optree. Die sosiale posisies beklee deur hierdie karakters is baie keer sprekend van uiterste sosiale marginalisering, soos in gevalle waar die karakters/verteller (gewoonlik 'n eerstepersoonsverteller) 'n bedlêende geriatriese vrou is wat haar met haar herinnerings besig hou. (3) Ander vorme waarin 'n geïntensifiseerde bewussyn van marginaliteit manifesteer, is die plasing van


2013/08/28

Philip John

Page 3 of 16

karakters en vertellers op die rand van die dood, (4) die gebruik van "dooie" vertellers, dit wil sê vertellers wat vanuit die dood praat ('n uiters gemarginaliseerde posisie), (5) asook tekste toegespits op die lewe van mense in gemarginaliseerde sosiale groeperings, soos armblankes. (6) 'n Belangrike ontwikkeling van die Afrikaanse prosa -- die publikasie van romans deur kleurlingen swart skrywers -het in hierdie tyd nog verdere ervarings van marginalisering op die voorgrond gestoot. (7) Meer deurslaggewend vir 'n klassifikasie van die Afrikaanse letterkunde as 'n "marginale" of "minderheidsletterkunde" is egter die posisie wat die letterkunde in die Suid-Afrikaanse samelewing inneem. Histories beskou, was Afrikaanse letterkunde eerstens in 'n marginale posisie as onderdeel van die Afrikaanse kultuur se stryd teen Britse Imperialisme en tweedens met verwysing na die Europese kultuurtradisie. Die erkenning van Afrikaans as amptelike taal in 1925 kan gesien word as 'n duidelike merker in die proses waardeur imperiale beheer oor SuidAfrika verplaas is deur dié van Afrikanernasionaliste. 'n Uitvloeisel van die proses waardeur Afrikanernasionaliste beheer oor die Suid-Afrikaanse samelewing verkry het, was dat die voorheen gemarginaliseerde Afrikaanse kultuur as 'n sentrum begin optree het, met verwysing na die ander Suid-Afrikaanse kulture en letterkundes. Presies wat die aard van die verhoudings tussen bogenoemde sentra's en marges was, behoef verdere ondersoek. Met betrekking tot die verhouding tussen die Afrikaanse kultuur en Britse Imperialisme aan die een kant en die Afrika-kultuur aan die ander kant is dit waarskynlik dat die verhouding hoofsaaklik polities van aard was. Daarenteen was die verhouding teenoor Europa, vanwaar Afrikaanse literêre teoretici hul konsepsie van die Afrikaanse letterkunde gekry het, hoofsaaklik kultureel van aard. Die kompleksiteit van dié soort prosesse is miskien makliker sigbaar waar die prosesse nog nie afgehandel is nie. Die huidige verplasing van die Afrikaanse kultuur uit die kulturele sentrum van die Suid-Afrikaanse maatskappy is duidelik nie eenvoudig 'n geval waar die ou sentrum na die marge verplaas en die ou marge die nuwe sentrum word nie. Dit is aan die een kant byvoorbeeld duidelik dat die nuwe sentrum heterogeen en onderworpe aan kontradiktoriese tendense is. Dié nuwe sentrum bestaan dus self uit 'n komplekse verhouding tussen 'n verskeidenheid faktore en tendense wat kulturele tradisies (Afrika-tradisionalisme, verwestering), politieke bewegings (nasionalisme, kommunisme, afrikanisme) en ekonomiese beleidvorming (sosialisme, kapitalisme) insluit. Aan die ander kant mag dit wees dat aspekte van die ou Afrikaanse sentrum nog 'n mate van sentraliteit behou, dit wil sê dat nie alles kenmerkend van die ou sentrum na die marge uitgerangeer sal (kan) word nie. Die gebruik van 'n eenvoudige marge-sentrumteenstelling in so 'n situasie is nie aan te beveel nie. Die komplekse geskiedenis van die Afrikaanse kultuur en die huidige onbesliste toestand is nie die enigste redes waarom versigtig te werk gegaan moet word met die gebruik van 'n marge-sentrum-metafoor en gepaardgaande konsepte soos "marginalisering" en "minderheidsletterkunde" nie. Die marginaliteitskonsep is op sigself problematies en mag nie die heel beste manier wees om die situasie te benader nie. Een van die tekortkominge van 'n minderheidsplasing is dat dit gewoonlik die diepgang van die kulturele diskoers wat so geklassifiseer word, beperk. Baiekeer word sodanige diskoerse geassosieer met die parogiale, en in ernstige gevalle, met die toeristiese en die eksotiese. In 'n studie wat op die marginaliteitskonsep fokus, wys Kalpana Seshadri-Crooks


2013/08/28

Philip John

Page 4 of 16

byvoorbeeld hoe die waarde en betekenis van "marginality studies" in die VSA vooraf beperk en bepaal word deur die insluiting daarvan binne die oorheersende diskoers van "multi-kulturalisme." Sy betoog dat die gebruik van die marge-konsep binne die konteks van multikulturalisme daarop uitloop dat die betekenis van die term beperk word tot 'n aantal funksies, almal ondergeskik aan die behoeftes van die "sentrum." Wanneer die term gebruik word vanuit die perspektief van "minderheidstudies," word die minderheidsdiskoerse beperk tot 'n strewe om deel te word van die sentrum, en dra so by tot die liberale etiek waarop die Amerikaanse (WASP) sentrum gebaseer is (Seshadri-Crooks 1995: 49-52). Sy betoog verder dat die marge ook 'n ondersteunende rol speel, selfs wanneer dit radikaal ingestel is teenor die sentrum, soos in die geval van variante van "postkolonialisme." Die agiterende gebruik van die term binne hierdie konteks dra volgens haar by tot 'n "rejuvenation of the centre" omdat die agitasie as "exotic frontier" nuwe kennis moontlik maak (Seshadri-Crooks 1995: 53). Die gebruik van die marge-idee in Suid-Afrika, veral met verwysing na die Afrikaanse letterkunde, en veral wanneer dit binne 'n diskoers van multikulturalisme geskied, sal die letterkunde in dieselfde posisie plaas as die minderheidsdiskoerse waarna Seshadri-Crooks verwys. Uit die voorafgaande is dit duidelik dat die plasing van die Afrikaanse letterkunde aan die hand van die konsep "marginaliteit" 'n genuanseerde benadering vereis. In hierdie artikel word betoog dat so 'n benadering moontlik word wanneer die manier waarop die etiek deur Michel Foucault benader is, gebruik word as vertrekpunt vir die studie van letterkunde. 'n Transponering van Foucault se denke, met die nodige aanpassings, bemoontlik die skepping van 'n raamwerk waarbinne belangrike aspekte van seminale kontemporêre Afrikaanse tekste belig en verklaar kan word.

3 Daar bestaan 'n redelike mate van konsensus dat Foucault in sy latere werk, veral vanaf die eerste volume van The History of Sexuality, toenemend aandag geskenk het aan die kwessie van etiek. (8) Een van die gevolge van hierdie klemverskuiwing was dat die figuur van die individu al meer na die sentrum van Foucault se optiek beweeg het. Hierdie fokusverskuiwing het gepaardgegaan met 'n verskuiwing vanaf die studie van die individu as voorwerp van magsapparature na die studie van die manier waarop individue hul eie self as objek neem waarop tegnieke uitgeoefen kan word, onder meer as deel van 'n etiese "regime." Alhoewel die opstel van Foucault wat ek as vertrekpunt neem, naamlik "What is Enlightenment?", nie eksplisiet aandag skenk aan sulke "tegnieke" nie, is die opstel belangrik ten opsigte van die kwessie van "etiek" in Foucault se denke. Die opstel is in die eerste plek relevant vir die onderwerp wat ek in my artikel aanspreek, naamlik estetiese uitdrukking vanuit 'n minderheidsposisie, omdat Foucault in sy opstel 'n aantal terme soos die "Verligting," moderniteit, etiek en estetiek op so 'n manier in verband bring met mekaar dat dit 'n unieke perspektief bied op kontemporêre Afrikaanse letterkunde. Foucault se opstel is in die eerste plek 'n poging om vas te stel wat die betekenis van die term "Verligting" kan wees vanuit die perspektief van 'n kontemporêre filosofie. Die eerste "moment" van Foucault se betoog bestaan uit die ontkoppeling van die konsep van die Verligting van dié van die "humanisme" (Foucault 1984: 43-45). Hiermee saam raak hy ook ontslae van die konseptuele bagasie wat die


2013/08/28

Philip John

Page 5 of 16

term vergesel, soos sekere idees oor die geskiedenis en vooruitgang, asook die gepaardgaande rasionalistiese oriëntasie ten opsigte van "formal structures with universal value" (Foucault 1984: 46). Foucault vervang die humanistiese perspektief, gegrond op die idee dat dit ons lewens kan "verbeter" in ooreenstemming met 'n geprojekteerde, "rasionale" metafisiese doelwit, met wat hy noem "the undefined work of freedom" (in my vertaling "die woekering van vryheid"), gefundeer op 'n perspektief wat die wêreld as 'n historiese fenomeen benader: [...] this critique will be genealogical in the sense that it will not deduce from the form of what we are what it is impossible for us to do and to know; but it will separate out, from the contingency that made us what we are, the possibility of no longer being, doing, or thinking what we are, do, or think. It is not seeking to make possible a metaphysics that has finally become a science; it is seeking to give new impetus, as far and wide as possible, to the undefined work of freedom. Foucault 1984: 46 Dit is wanneer Foucault verduidelik wat hieronder verstaan kan word dat die terme "moderniteit," etiek en estetiek die waarde kry wat dit moontlik maak om te sien hoe Foucault se perspektief relevant is vir die studie van die kontemporêre Afrikaanse letterkunde. Getrou aan sy suspisie teenoor rasionaliteit lokaliseer Foucault die duidelikste manifestering van die Verligting (die moontlikheid van "vryheid") binne die moderne wêreld buite sistematiese denke, in kuns. Hy bring sy konsep van Verligting en vryheid in verband met sekere van die houdings van Franse Simbolistiese kunstenaars, veral Baudelaire. Foucault beklemtoon veral die intense bewussyn van die huidige oomblik soos gevind by Baudelaire, wat volgens hom dui op 'n unieke verhouding tot die wêreld waar die waarnemer ingestel is op: ... recapturing something eternal that is not beyond the present instant, nor behind it, but within it Foucault 1984: 39 Die ingesteldheid in Baudelaire se perspektief wat volgens Foucault die erfenis van die Verligting voortsit, kom dus neer op 'n intense betrokkenheid by die huidige oomblik, met die oog daarop om deur hierdie intense waarneming die moment te transformeer. Dit is 'n ingesteldheid wat nie tevrede is met die wêreld soos dit voor die waarnemer verskyn nie en waar die waarnemer dan op 'n konsekwente manier die (kreatiewe) verbeelding inspan om die moment te "skend" (maar nie te vernietig nie), met die doel om iets nuuts tot stand te bring. Dit is 'n "eksperimentele" ingesteldheid wat onophoudelik soek na nuwe maniere om waar te neem, na nuwe vorme vir die wêreld. Met betrekking tot die individu kom hierdie ingesteldheid neer op 'n begeerte vir self-transformasie: Modern man, for Baudelaire, is not the man who goes off to discover himself, his secrets and hidden truth; he is the man who tries to invent himself. Foucault 1984: 42


2013/08/28

Philip John

Page 6 of 16

Foucault voel geregverdig in sy koppeling van die erfenis van die Verligting met 'n ingesteldheid van self-skepping omdat dit vergelykbaar is met die manier waarop Kant die konsep van die Verligting benader het. Foucault betoog dat Kant se poging om die betekenis van die Verligting vas te stel, neerkom op "an "exit," a "way out"" (Foucault 1984: 34; ook 38). Foucault beklemtoon dus dat daar niks preskriptief of teleologies omtrent Kant se perspektief op die Verligting is nie. Dit is hierdie aspek van Kant -- en Baudelaire -- se konsepte wat Foucault in staat stel om 'n nie-sluitende, aktiewe, persoonlike bemoeienis met die wêreld daarin te sien. Dit is ook omdat hy Kant se meditasie oor die Verligting op hierdie manier assosieer met 'n "ingesteldheid" (Foucault 1984: 39-42, 50) dat dit vir hom moontlik is om so 'n persoonlike, nie-rasionele, estetiese betrokkenheid by die wêreld, en spesifiek die self, te sien as vergelykbaar met die ethos waarvolgens Griekse filosowe hul lewens ingerig het (Foucault 1984: 39). Die betoog in hierdie artikel is dat so 'n ingesteldheid -- 'n geïntensifiseerde bewussyn van die huidige oomblik en die self, gekoppel met 'n estetiese transformasie daarvan -- 'n belangrike rol speel in kontemporêre Afrikaanse letterkunde en 'n duidelike aanduiding gee van die "moderniteit" van die Afrikaanse letterkunde. Die gebruik van Foucauldiaanse etiek as leesraamwerk kan in hierdie opsig gesien word as 'n voorbeeld van die "kontekstualisering van die Verligting" wat Foucault voorstaan.

4 Om die betoog te ondersteun dat die etiese "houding" van "estetiese self-skepping" waarna Foucault verwys 'n belangrike rol speel in kontemporêre Afrikaanse letterkunde, bied ek vervolgens 'n interpretasie aan van 'n Afrikaanse roman wat as eksemplaries gesien kan word, naamlik Wolftyd deur Anna M. Louw (1991). Wolftyd vertel die verhaal van Leonie Obach, 'n vrou in haar sestigerjare, wie se man, Luk, sterf op die ouderdom van vyf-en-sewentig. Terwyl sy dokumente deurgaan wat hy agtergelaat het, ontdek sy dat hy reg van die begin van hul huwelik ontrou aan haar was. Dié ontdekking veroorsaak intense pyn, te meer omdat dit lyk asof Luk die dokumente aspris agtergelaat het. Die roman handel basies oor die proses waardeur Leonie gaan om die pyn te verwerk. Na die aanvanklike skok ontwikkel sy 'n intense wrewel jeens Luk en begin sy voel dat hy haar 'n belangrike deel van haar lewe ontneem het. Die wrewel verander in 'n gevoel van verontregting en woede. Sy voel egter dat dit uit hierdie woede is dat sy die energie sal vind om "heling" te bewerkstellig (21, 117, 140). Dié heling gaan uiteindelik gepaard met 'n opbloei van haar kreatiwiteit, 'n proses wat in hoofstuk vier, "Leonie se storie," en hoofstuk vyf, "Winter," vertel word. Die roman open egter met hoofstuk een, "Op soek na verlore tyd," in die tyd geplaas na Luk se dood. In hierdie eerste gedeelte van die roman word die leser voorsien van 'n verslag deur 'n neutrale derdepersoonsverteller oor die reis wat 'n karakter, "die weduwee," na Berlyn onderneem. Die doel van die weduwee se reis is om die spore na te volg van die Obachs, dit wil sê van die karakter Luk. Soos die leser later in die roman verneem, het Luk in Berlyn grootgeword. Die verslag van die weduwee se reis het egter 'n ongewone kwaliteit, hoofsaaklik as gevolg van die verskyning van 'n eerstepersoonsverteller neffens die weduwee en die derdepersoonsvertelling oor die weduwee, soos in die volgende uittreksel:


2013/08/28

Philip John

Page 7 of 16

Die weduwee skrik ligdag wakker en luister. Stil. Net die stemme van fietsryers onder in die binnehof wat na vroeë werkskofte vertrek. Sy het die vorige aand die rygsel fietse gesien wat met veiligheidskettings aan die fietskrip onder vas is. 'n Ruk lank lê sy nog en luister hoe die verkeer in Grolmanstraat toeneem, terwyl sy haar eerste bewegings beplan. Die duvet is met stekelige bokhaarstof gestop en dit ruik na nikotien. Ek slaan die oortrek terug en ontdek onlangse brandplekke. Iemand het in die bed gelê en rook. Ek gaan 'n ander duvet aanvra. Dis beslis 'n derderangse pension (4; my klem). Hierdie eerstepersoonsverteller (wat ook elders in die roman verskyn -- sien 163, 232) blyk, soos Leonie en "die weduwee," 'n ouer vrou te wees. Dié verteller is ook op 'n reis -- op die spore van die Obachs, en, so lyk dit, op die spore van die weduwee. Die aandag van hierdie eerstepersoonsverteller is -- soos dié van die derdepersoonsverteller -- hoofsaaklik gefokus op "die weduwee." Dit lyk dus asof die eerstepersoonsverteller inderwaarheid as 'n soort verlengstuk van die derdepersoonsverteller optree. 'n Verdere gevolgtrekking wat gemaak kan word uit die feit dat die eerstepersoonsverteller en die weduwee deurgaans dieselfde intieme ruimtes deel, is dat hulle inderdaad dieselfde persoon is. Daar is egter 'n belangrike verskil tussen die twee personae wat in die eerste deel van die roman optree, naamlik die eerstepersoonsverteller en die weduwee. Die eerstepersoonsverteller bly deurgaans neutraal en onbetrokke en lewer 'n "objektiewe" verslag van die reis. Die beskrywing van die reis van die weduwee deur die derdepersoonverteller staan in skerp kontras hiermee. In die beskrywing van die weduwee word daar konsekwent verwys na die emosies wat sy ervaar: woede (1, 13), self-bejammering (3), eensaamheid (16), teneergedruktheid (14), haat (15, 21) en smart (21). Die effek wat deur hierdie soort vertelling bewerkstellig word, kan op twee (paradoksaal) verbandhoudende maniere beskryf word. Aan die een kant word 'n ekstreme vorm van vervreemding geskep deur die jukstaponering van beskrywings van dieselfde persoon, die weduwee, deur 'n derdepersoonsverteller en 'n eerstepersoonsverteller, terwyl dié twee vertellers tegelykertyd ook geassosieer kan word met mekaar en met die karakter, die weduwee. Aan die ander kant impliseer hierdie soort vertelling die opheffing van die gebruiklike grens(e) tussen eerste- en derdepersoonsvertelling -- en karakter. Die vertelling skep die effek dat die een entiteit in die ander vervloei -- die derdepersoon in die eerstepersoon, wat weer oorvloei in die "weduwee," wat weer oorvloei in "Leonie." Dit is met betrekking tot dié vervreemde soort waarneming dat die verband tussen Wolftyd en die soort instelling wat Foucault met moderniteit assosieer, die duidelikste sigbaar is. In albei gevalle gaan dit om 'n "extreme attention to what is real" (Foucault 1984: 41). Die verbandlegging tussen die instelling wat Foucault met moderniteit assosieer en Afrikaanse tekste (hier verteenwoordig deur Wolftyd) behoef egter nog 'n verdere "moment" -- die "extreme attention" moet deel wees van 'n transformatiewe estetiese verhouding tot die self. In Wolftyd kom so 'n moment tot stand juis waar die versteuring van die grens(e) waaraan lesers gewoond mag wees nog verder gevoer word, sodat daar sprake kan wees van 'n problematisering van die grens tussen karakter of kuns (Leonie, "die weduwee," die eerstepersoonsverteller) en werklikheid (derdepersoonsverteller/skrywer, "Anna M. Louw"). Die effek hiervan is dat dit waaroor vertel word "in" die teks tegelykertyd ook gesien kan word as "buite" die teks.


2013/08/28

Philip John

Page 8 of 16

Die eerste hoofstuk van Wolftyd word afgesluit met 'n nota waarin die leser ingelig word dat die vervloeiende eerste-/derdepersoonsverteller haar pen weggebêre het en die notaboek toegemaak het waarin sy notas gemaak het oor haar besoek aan Duitsland en die area waar die karakter Luk sy jeug deurgebring het. Hierdie aksie word duidelik gedateer, "Oktober 1987" -- dit wil sê voor die publikasie van Wolftyd. Een van die afleidings wat uit dié nota gemaak kan word, is dat die verteller/skrywer -- ook 'n weduwee (soos Leonie) -- 'n verhouding gehad het met "Luk" (of iemand "soos" hy) en 'n soortgelyke persoonlike trauma ervaar het. Die nota impliseer verder dat toe die notaboek weer opgeneem is en daarop voortgeborduur is, dit geresulteer het in die roman, Wolfyd (waarvan die notaboek die eerste deel uitmaak). So 'n lesing maak dit moontlik om Wolftyd te sien as nie net die verhaal van Leonie en haar helingsproses nie, maar ook as die representasie van die proses waardeur die roman geskep is, met hierdie proses in die roman as sodanig opgeneem. Die manier waarop Wolftyd gestruktureer is, ondersteun so 'n interpretasie, soos gesien kan word met verwysing na die karakter, Leonie. In die "realistiese" gedeelte van die roman word Leonie se heling aangebied as deel van 'n proses van eksperimentering waartydens sy mediteer oor die oorsprong van die pyn wat Luk haar besorg het en sy ook probeer om te herwin wat sy verloor het deur haar assosiasie met Luk. Die konsep waaromheen hierdie gedeeltes van die roman gestruktureer is, is "vervreemding." Dit is veral die gebruik van hierdie konsep op 'n tematiese vlak in die roman wat 'n aansluiting moontlik maak met die "vervreemding" wat ook op 'n formele vlak in die roman bestaan, of ten minste vorm gegee word, soos hierbo aangetoon. Dit maak dit moontlik om die skeppingsen helingsproses van Leonie wat in die roman verhaal word, met die struktuur van die roman as sodanig in verband te bring. "Vervreemding" kom in 'n verskeidenheid vorme tevoorskyn in die "realistiese" dele van die roman. Wanneer Leonie mediteer oor die Luk se lewensgang, sien sy dat sy ervaringe in Duitsland tot gevolg gehad het dat hy "vervreem" is van belangrike dele van sy self: Dit was Luk se lewenslot -- stap vir stap. Eers was daar die ontvreemding van eiendom, toe van werk, van vaderland, van vriendskap. Uiteindelik die ontvreemding van self wanneer sin en betekenis vir jou verdwyn (127). Die vervreemding waaraan Luk blootgestel is, speel 'n belangrike rol in die roman omdat dit as gevolg hiervan is dat hy Leonie uiteindelik pyn veroorsaak. Dit was Luk se lot om as Jood gebore te word in 'n Duitsland waarin die Nazisme aan die opbloei was. Wat sy situasie egter vererger het, was die feit dat hy die Joodse kultuur verfoei (38, 166, 186) en baie sterk identifiseer met die opkomende Nazibeweging, soos duidelik blyk uit die manier waarop hy aan die kant van Nazi's veg tydens 'n kroeggeveg (203-204). Ten spyte van sy entoesiastiese ondersteuning vir die Nazi-beweging word hy verhoed om deel te word van die beweging. By 'n verskeidenheid geleenthede waartydens hy sosiaal gemarginaliseer word, kom hy tot 'n besef uitgedruk in terme soortgelyk aan dié gebruik deur Leonie. Hy dink naamlik ook aan sy situasie as 'n soort "vervreemding" wanneer hy voel hy dra die "... vyand in homself ..." (38, 49, 150, 166, 186, 234-235). Die enigste troos wat Luk in hierdie toestand vind -- toenemend die geval na hy Duitsland noodgedwonge moes verlaat -- is in die arms van vroue as 'n "... toepasser van koue seks ..." (216). Dit is uiteindelik hierdie sy van sy persoonlikheid, gedeeltelik veroorsaak deur die diskriminasie wat hy ervaar het,


2013/08/28

Philip John

Page 9 of 16

wat so 'n katastrofale uitwerking op Leonie het. Leonie herlei haar negatiewe ervarings direk na Luk se ervarings (106-107), en beskryf dit in terme van vervreemding. Sy voel dat Luk verhoed het dat sy haar lewe ten volle kon geniet (65, 75, 80, 102, 103, 106-107). Sy is dus vervreem van 'n groot en belangrike deel van haar "jeug." Leonie se poging om haar verlore jeug te herwin en om die vervreemding wat sy voel, te transendeer, neem die vorm aan van "eksperimente" waarin die konsep "vervreemding" weer eens 'n belangrike rol speel. Na die ergste pyn en verontwaardiging gekwyn het, besluit sy om kunslesse te neem en grafiese kuns te bemeester. Sy kies as haar leermeester 'n jong kunstenaar, Anton, op wie sy dan ook spoedig verlief raak. Die verhouding tussen die jong man en die ouer vrou kan gesien word as 'n vorm van eksperimentering met die ongewone. Aanvanklik bring die verhouding vir Leonie intense blydskap. Die onortodokse verhouding stel haar in staat om te ervaar of te herwin wat sy ontsê is in haar "normale" verhouding met Luk. Terselfdertyd word dit egter gou duidelik dat die verhouding tussen Leonie en Anton nie standhoudend kan wees nie. Uiteindelik bring die verhouding vir Leonie net nog pyn (122), veral wanneer sy sien dat Anton 'n verhouding het met 'n jonger vrou, wat verwagtend is. Sy beëindig die verhouding en konsentreer op haar kuns. Hierdie tweede "eksperiment" is geslaagder ten opsigte van die opheffing van die vervreemding wat Leonie voel. Die proses word vertel in die realistiese hoofstuk vier, "Leonie se storie" en hoofstuk vyf, "Winter." In hierdie deel van die roman word vertel hoe Leonie die verhouding met Anton beëindig en op haar kuns konsentreer. Die besluit wat sy neem, verhoog klaarblyklik haar kreatiewe energie en lei tot 'n deurbraak met haar eerste suksesvolle grafiese kunswerk, "Siamese tweeling." Dit is ook in hierdie gedeelte van die roman dat Leonie oor die begrip "vervreemding" mediteer. Dit is egter in die beskrywing van die volgende projek wat Leonie aanpak, wat dit duidelik word hoe die pyn, vernedering, woede en gepaardgaande vervreemding wat sy voel, deur 'n kreatiewe proses getransendeer kan word. Die resultaat van die passie wat in Leonie wakker gemaak is, is 'n reeks grafiese kunswerke met die titel "Op dryfys" (141). Die reeks beeld 'n verhouding tussen 'n man en vrou uit, beginnende met hofmakery en 'n huwelik, voortgesit in 'n reis deur al vreemder landskappe en eindigende met die twee geïsoleerde figure vasgevang in 'n blok dryfys. Dat die verwerking van 'n persoonlike trauma en die gepaardgaande vervreemding in die geval van Leonie se verhaal plaasvind met verwysing na die grafiese kuns, verhoed nie dat dit in verband gebring kan word met Wolftyd, as geskrewe kuns nie. Die tematiese verwysing na "vervreemding" in Leonie se storie en die konkrete vormgewing daarvan in die eerste gedeelte van Wolftyd, is genoeg gronde om Leonie se verhaal en haar kuns in verband te bring met die roman as geheel. Dit is die uitbeelding van hierdie skeppende proses -- en van die rol wat dit in die karakter, Leonie, se lewe speel -- wat dit moontlik maak om, soos hierbo, te betoog dat Wolftyd meer is as die verhaal van Leonie, naamlik 'n representasie van die proses waardeur die roman geskep is, met hierdie proses in die roman as sodanig opgeneem. 'n Verdere tekselement wat so 'n verbandlegging ondersteun, is die teenwoordigeheid van 'n ys-motief, wat oor die verskillende "gedeeltes" van die roman opgebou word. Ys figureer in die eerste plek as deel van die Europese landskap. Die werking van ys word in die roman in verband gebring met 'n aantal eienskappe soos elegansie, die magiese, kreatiwiteit, gevaar en seksualiteit (167168). In Nazi Duitsland word die jong Luk afgepers deur 'n Nazi-ondersteuner,


2013/08/28

Philip John

Page 10 of 16

Ugo, wat ook 'n ysverkoper is (219). Maar dis ook die ys op die berge wat dit vir Luk moontlik maak om te ontsnap uit Duitsland (227). Dryfys word ook eksplisiet genoem in 'n beskrywing van die verhouding tussen Luk en Leonie (43). Wolftyd kan dus gesien word as 'n teks van "heling" -- as 'n teks waarin so 'n proses gerepresenteer word met verwysing na die outeur, Anna M. Louw (of, ten minste, iemand "soos" sy), en sosiologies beskou, met verwysing na die Afrikaanse leser. Wolftyd dra dus die implikasie dat dit 'n "kaart" is -- dit wys vir die leser hoe om hom- of haarself bloot te stel aan 'n proses van estetiese transformasie. Dit is duidelik dat Wolftyd blyke gee van die proses waarop Foucault se siening van "moderniteit" gefundeer is -- in die eerste plek 'n "extreme attention to what is real" en daarmee saam, 'n transformatiewe estetiese verhouding tot die self. Die individu (of die leser) in Wolftyd word onlosmaaklik aan 'n estetiese proses gekoppel deur die self-refleksiewe aard van die roman. In hierdie roman bestryk hierdie proses beide karakter (Leonie) en teks ("die skrywer"), of, beide inhoud en vorm. Wolftyd, en die oriëntasie ten opsigte van die verlede (en die teenwoordige oomblik) daarin vervat, is 'n poging om vorm te gee aan 'n representasie waarin alle aspekte van die werklikheid -- karakter, teks, skrywer en leser -- in 'n estetiese, transformatiewe proses vasgevang word. (9) Die analise van Wolftyd hierbo dui dus aan in hoe 'n mate die "moderne," emansipatoriese instelling waarvan Foucault melding maak, deel is van hedendaagse Afrikaanse letterkunde.

5 Die punt wat met bogenoemde analise gemaak word, is nie dat die manier waarop die proses van "estetiese self-skepping" in Wolftyd funksioneer, geheel en al ooreenkom met die "permanent critique and creation" wat sentraal staan in Foucault se etiek nie. Wat die analise wel op dui, is dat die transformasie van die self deur 'n onderdompeling in 'n estetiese proses in 'n baie duidelike en intense vorm manifesteer in kontemporêre Afrikaanse letterkunde. Waarom so 'n analise 'n bydrae maak tot die verklaring van sekere eienskappe van kontemporêre Afrikaanse literêre tekste word duidelik wanneer die analise in verband gebring word met 'n aantal eienskappe wat 'n beduidende aantal kontemporêre Afrikaanse prosatekste deel. Die belangrikste eienskappe in hierdie verband is, benewens die vooropstelling van 'n estetiese moment, die volgende: self-refleksiwiteit, die vooropstelling van die outobiografiese ego, 'n kenmerkende gebruik van historiese materiaal en die afwesigheid van 'n skuldbewussyn oor die onlangse apartheidsverlede. (10) Die soort self-refleksiwiteit waarna hier verwys word, het eerste in 'n duidelike vorm verskyn in Die kremetartekspedisie deur Wilma Stockenström (1981). Die tendens het eerste verskyn in Afrikaanse kortverhale in Koos Prinsloo se werk. In sy geval was die self-refleksiwiteit gekoppel aan 'n pynlik eerlike vooropstelling van die ego of die self wat geresulteer het in die problematisering van die grens tussen fiksie en werklikheid. (11) 'n Verbandhoudende beweging kan onderskei word in Afrikaanse poësie in die werk van, onder meer, Antjie Krog, soos in Otters in bronslaai (1981), Lady Anne (1989) en Gedigte 1989-1995 (1995). Hierdie tekste word gekenmerk deur die onverbloemde insluiting van die outeur se self in hul eie tekste, soos waar karakters en sprekers optree met die outeur se naam.


2013/08/28

Philip John

Page 11 of 16

'n Geïntensifiseerde eksploitering van die outobiografiese vir literêre doeleindes, soos in Wolftyd, word veral geassosieer met Koos Prinsloo se werk, asook met "gay" writers soos Danie Botha (12) en Johann de Lange. (13) Die soort fiksie geproduseer deur hierdie skrywers het skerp reaksie ontlok van sekere lesers, wat die skrywers kwalik neem as sou hulle hul lesers mislei deur die private as "kuns" op te dis. Op 'n sekere vlak is hierdie negatiewe reaksie vergelykbaar met die (chroniese) negatiewe evaluasie van "private ache" poësie. Die geïntensifiseerde betrokkenheid by die self kenmerkend van 'n beduidende aantal Afrikaanse prosatekste blyk gebalanseer te word deur 'n beweging wat die teenoorgestelde, naamlik 'n kommunale faset, in die letterkunde inbring. Dit word teweeggebring deur die gebruik van historiese materiaal as boumateriaal vir tekste. 'n Belangrike ontwikkeling in resente Afrikaanse fiksie is 'n merkbare toename in tekste waarin gebruik gemaak word van historiese materiaal. Die helfte (dit wil sê, ses) van die hoofstroom-romans wat in 1991 gepubliseer is, kan as "historiese romans" geklassifiseer word. (14) In baie gevalle -- soos in Wolftyd -- word die intiem persoonlike en die kommunale in dieselfde teks saamgevoeg. Die soort van geskiedenis wat in hierdie tekste figureer, is egter veral betekenisvol. Kenmerkend van baie Afrikaanse romans wat gebruik maak van historiese materiaal is 'n (her)ontdekking van 'n verdronge, spesifiek Afrikaanse verlede. Dit sou redelik wees om te verwag dat kontemporêre Afrikaanse romans wat gebruik maak van die verlede eksplisiet van apartheid rekenskap sou gee. Dit sou ook redelik wees om te verwag dat sodanige romans 'n duidelike skuldbewussyn openbaar of ten minste 'n bewussyn van die onregte wat swartmense aangedoen is. Oor die algemeen is so 'n bewussyn nie deel van kontemporêre Afrikaanse romans nie. Slegs in enkele romans staan apartheid en die onreg aan swartmense gedoen sentraal. Die blywende indruk waarmee kontemporêre histories-ingestelde Afrikaanse romans die leser laat, is nie skuld en berou nie, maar veel eerder woede en verontwaardiging. Hierdie verontwaardiging is verder ook nie oor die onreg wat andere aangedoen is nie, maar oor die onreg wat die "self" gely het. Bykans sonder uitsondering is die posisie wat ingeneem word deur sentrale karakters en vertellers in histories-geörienteerde Afrikaanse prosa dié van die slagoffer, as die objek van historiese prosesse. In die geval van Wolftyd is al die bogenoemde eienskappe teenwoordig in 'n verskerpte vorm. Die roman eksemplifiseer as't ware die manier waarop 'n aantal fasette saamgevoeg word in kontemporêre Afrikaanse tekste, soos die reedsgenoemde self-refleksiwiteit, die vooropstelling van die ego en 'n historiese instelling. Alhoewel 'n historiese dimensie baie duidelik in die roman teenwoordig is, is dit nie 'n Suid-Afrikaanse verlede wat ter sprake kom nie, maar wel dié van Nazi Duitsland. Die "verlede" waarna die roman verwys, is dus verplaas uit SuidAfrika. Vanuit 'n sekere perspektief mag so 'n verplasing lyk na 'n ontkenning van die belangrikheid van Suid-Afrikaanse geskiedenis en alles wat daarmee geassosieer word, soos kolonialisme, apartheid, gedwonge verskuiwings, moordbendes, die vryheidstryd, ensovoorts. Die verlede word in Wolftyd aangebied nie as die plek waar onreg aan ander gedoen is nie, maar vernaamlik as die plek waar die self van die Afrikaanse karakter, verteller en leser verwonding en onreg gely het. Die plasing van Wolftyd en soortgelyke tekste binne die raam van 'n Foucauldiaanse etiek dui daarop dat daar ander maniere is om met die erfenis van die verlede om te gaan as deur middel van skuldbelydenisse. Wolftyd bied in hierdie opsig 'n "radikaler" alternatief, naamlik dat die plasing van die (Afrikaanse)


2013/08/28

Philip John

Page 12 of 16

individu in 'n estetiese "raam" een van die beste maniere is om kwetsende aspekte van die nalatenskap van die verlede te verwerk. Uitgaande van so 'n perspektief word dit moontlik om te sien dat tekste soos Wolftyd nie geïsoleerde, "estetiese" gebeurtenisse is nie. Die verbandlegging tussen Foucault se perspektief op etiek en die Afrikaanse letterkunde maak dit moontlik om te sien dat die eienskappe en tekste waarna verwys is saam 'n losweg verenigde "veld" vorm. Dit is binne dié "veld" dat die tekste gesien kan word as uitdrukkings van die soort "instelling" of houding wat in Foucauldiaanse etiek met 'n soort kontra-modernisme geassosieer word. Betreffende die spesifieke kwessie wat in die artikel aangespreek word, help dit om in te sien dat die benadering van 'n letterkunde as 'n minderheidsletterkunde nie hoef te beteken dat daar noodwendig weggedoen word met 'n elitistiese of universele (Europese) estetiek nie. Kontemporêre Afrikaanse letterkunde kan dus aandui hoe dit moontlik is vir uitdrukking binne 'n letterkunde om enersyds "marginaal" te wees (dit wil sê verteenwoordigend van die situasie en belange van 'n omskrewe sosiale groepering), en om andersyds tegelykertyd bande te behou met globale, internasionale kultuur deur middel van 'n universele, oftewel moderne, estetiek. Die benadering van Afrikaanse letterkunde op hierdie manier versteur die gebruiklike perspektief of perspektiewe op marginaliteit. Die "marginaliteit" wat hierdeur met Afrikaans geassosieer word, is nie parogiaal of gebind aan die vooropstelling van eksklusiewe belange rondom etniese, geslags-, of rasgebonde identiteite kenmerkend van poststrukturalistiese relativisme nie. Dit is ook nie die marginaliteit van groepe wat, ten spyte van luide protes, in essensie hul marginaliteit aanvaar, met die "pligte" en voorregte wat sodanige identifikasie vergesel nie -- waarvan die belangrikste is om 'n piktureske agtergrond te wees waarteen die "belangriker" take van die dominante kultuur hulle kan afspeel. 'n Afrikaanse letterkunde so gekonsipieer sal dien as versteuring en irritasie wanneer dit in kontak kom met die kulturele projekte van die dominante kultuur waar en wanneer -- en dit is belangrik -- hierdie projekte gefundeer word op pragmatiese en simplistiese konseptuele basisse, soos in die geval van "nation building" in Suid-Afrika. Die koestering van 'n universele ("elitistiese") estetiese perspektief deur groeperings binne die Afrikaanse kultuur en letterkunde sal dan dien as 'n herinnering dat daar 'n vakuum is in die ideale geassosieer met die idee van die "nasie." In so 'n konteks sal die behoud van die "eienaardige" marginaliteit van die Afrikaanse letterkunde 'n bydrae lewer tot 'n "ongedefinieerde vryheidswoekering." Departement Afrikaans Universiteit van Transkei Privaatsak X1 UNITRA Umtata tel.: 0471 302 2329 E-pos: [email protected] Bibliografie Armstrong, Timothy J. (transl.). 1992. Michel Foucault. Philosopher. New York: Harvester Wheatsheaf.


2013/08/28

Philip John

Page 13 of 16

Bernauer, James en David Rasmussen. 1988. The Final Foucault. Massachusetts: MIT Press. Brink, André P. 1973. Op weg na Afrika. Standpunte 27(2): 1-9. - 1991. Op pad na 2000: Afrikaans in 'n (post)-koloniale situasie. Tydskrif vir Letterkunde 29(4): 1-12. Burger, Willem. 1995. Om inteendeel te sê: oor selfskepping -- wanneer lewe en vertel deurmekaar raak. Literator 16(1): 111-126. Foucault, Michel. 1984. What is Enlightenment? In: Rabinow 1984. Hadot, Pierre. 1992. Reflections on the Notion of "The Cultivation of the Self." In: Armstrong 1992. Harpham, Geoffrey Galt. 1988. Foucault and the "Ethics" of Power. In: Merrill 1988. Hutcheon, Linda. 1988. A Poetics of Postmodernism. History, Theory and Fiction. London: Routledge. John, Philip. 1994. Afrikaans se postkolonialiteit. 'n Miskende werklikheid? Referaat gelewer by ALV (Afrikaanse Letterkundevereniging) Kongres, Universiteit van Port Elizabeth, 29 September -- 1 Oktober 1994. - 1995. Resisting Totalisation: Afrikaans Literature and the Postcolonial Project. Referaat gelewer by CSSALL (Centre for the Study of Southern African Literature and Languages) Kongres, Universiteit van Durban-Westville, 13-16 September 1995. Jones, Kath Renark. 1994. Modernity, Ethics and Irony: The Return of the Subject in the Later Works of Michel Foucault. In: Miguel-Alfonso & Caporale-Bizzini 1994. Joubert, Elsa. 1974. Die literatuur van Afrika -- en ons. Standpunte 28(2): 13-17. Louw, Anna M. 1991. Wolftyd. Kaapstad: Tafelberg. Martin, Luther H., Huck Gutman & Patrick H. Hutton. (eds.). 1988. Technologies of the Self. A Seminar with Michel Foucault. Amherst: The University of Massachussets Press. Merrill, Robert. (ed.). 1988. Ethics/Aesthetics. Post-modern Positions. Washington: Maissoneuve Press. Miguel-Alfonso, Ricardo & Silvia Caporale-Bizzini. 1994. Reconstructing Foucault: Essays in the Wake of the '80s. Amsterdam: Rodophi. Norris, Christopher. 1994. What is Enlightenment? Kant according to Foucault. In: Miguel-Alfonso and Caporale-Bizzini (1994). Olivier, Gerrit. 1995. Afrikaans and South African Literature. Tydskrif vir


2013/08/28

Philip John

Page 14 of 16

Literatuurwetenskap 11(2): 38-48. Rabinow, Paul. (ed.). 1984. The Foucault Reader. Harmondsworth: Penguin. Rajchman, John. 1992. Foucault: The Ethic and the Work. In: Armstrong 1992. Rochlitz, Rainer. 1992. The Aesthetics of Existence: Post-Conventional Morality and the Theory of Power in Michel Foucault. In: Armstrong 1992. Roos, Henriette. 1995. Assimilation and Transformation of African and European Literary Traditions in the Present Day South African Novel. Tydskrif vir Literatuurwetenskap 11(2): 1-15. - 1996. Dáárom letterkunde, dáárom Afrikaanse letterkunde. Intreerede gelewer by die Universiteit van Suid-Afrika, 7 Maart 1996. Seshadri-Crooks, Kalpana. 1995. At the Margins of Postcolonial Studies. Ariel: A Review of International English Literature 26(3): 47-71. Van Heerden, Etienne. 1991. Op weg na Afrika: Afrikaanse literatuur as Afrikaliteratuur. Tydskrif vir Letterkunde 29(2): 9-16. Van Niekerk, Marlene. 1996. Reënboogredenasies: Repliek op 'n intreerede. Tydskrif vir Letterkunde 34(4): 20-34. Van Vuuren, Helize. 1994a. Recent Changes in South African Literary Historiography: Theory and Practice. Alternation 1(1): 8-20. - 1994b. Introduction: Literary History, with Specific Reference to the Problems of the South African Literary Context. Journal for Literary Studies 10(3/4): 261-278. Van Zyl, Ia. 1996. Word knolle as sitroene aan Afrikaanse lesers verkoop? Die Burger 16/12/1996. Viljoen, Louise. 1995a. Die postkoloniale en die Afrikaanse letterkunde. Referaat gelewer by SAVAL (Suid-Afrikaanse Vereniging vir Algemene Literatuurwetenskap) Kongres, 20-22 April, Universiteit van Natal, Durban. - 1995b. Reading and Writing Breytenbach's Return to Paradise from Within and Without. Current Writing 7(1): 1-17. - 1996. Postcolonialism and Recent Women's Writing in Afrikaans. World Literature Today 70(1): 63-72. Wasserman, Herman. 1995. Elemente van die Afrika-ervaringswêreld en die Westerse romangenre: Kroniek uit die doofpot. Tydskrif vir Letterkunde 33(2): 2434.

(1) Die plasing van Afrikaanse letterkunde binne 'n postkoloniale raam is eerste beproef deur Brink (1991). Hierna het gevolg John (1994 en 1995) en Viljoen (1995a, 1995b en 1996).


2013/08/28

Philip John

Page 15 of 16

(2) Vergelyk Brink (1973), Joubert (1974), Van Heerden (1991) en Wasserman (1995). (3) Van die sprekendste voorbeelde is Hierdie lewe deur Karel Schoeman (1993), Juffrou Sophia vlug vorentoe deur Berta Smit (1993) en Sandkastele deur André P. Brink (1995). (4) Voorbeelde sluit in Die kremetartekspedisie deur Wilma Stockenström (1981), 'n Ander land deur Karel Schoeman (1984), Kroniek uit die doofpot deur John Miles (1991), Abjater wat so lag deur Wilma Stockenström (1991), Hierdie lewe deur Karel Schoeman (1993) en Sandkastele deur André P. Brink (1995). (5) Voorbeelde waar van "agter" die dood vertel word, is die volgende: Die eerste lewe van Adamastor deur André P. Brink (1988), Missionaris deur Elsa Joubert (1988), Die reuk van appels deur Mark Behr (1993), Die stoetmeester deur Etienne van Heerden (1993) en Inteendeel deur André P. Brink (1993). (6)Voorbeelde is Triomf deur Marlene van Niekerk (1994) en Droster deur Tinus Horn (1995). (7) Abraham Phillips publiseer Die verdwaalde land (1992) en Erfenis van die noodlot (1993); van A.H.M. Scholtz verskyn Vatmaar: 'n Lewendagge verhaal van 'n tyd wat nie meer is nie (1995) en Langsaan die vuur. Vyf lewensverhale (1996); van Karel Benjamin, Staan uit die water uit! 'n Kaapse jeug (1996); en van E.K.M. Dido Die storie van Monica Peters (1996). (8) Vergelyk die volgende: Harpham (1988), Rajchman (1992) en Jones (1994). (9) Burger (1995) dui 'n soortgelyke proses van self-skepping aan as sentraal in André P. Brink se Inteendeel. (10) Tekste wat as voorbeelde kan dien, sluit die volgende in: Die eerste lewe van Adamastor deur André P. Brink (1988), Missionaris deur Elsa Joubert (1988), Suidpunt-jazz deur André Letoit (1989), Wolftyd deur Anna M. Louw (1991), Kroniek uit die doofpot deur John Miles (1991), Inteendeel deur André P. Brink (1993) en Juffrou Sophia vlug vorentoe deur Berta Smit (1993). 'n Roman waarin 'n self-refleksiewe moment ontbreek, maar "kuns" 'n belangrike rol speel, is Oranje Meraai deur Marlise Joubert (1996). (11) Die ontwikkeling van 'n "defiksionaliserende" tendens het in Afrikaanse prosa begin met Koos Prinsloo se Jonkmanskas (1982), en is voortgesit in Die hemel help ons (1987), Slagplaas (1992) en Weifeling (1993). Onlangse bydraes tot hierdie "stroming" is Relaas van 'n moord deur Antjie Krog (1996), Vreemder as fiksie deur Johan de Lange (1996) en Hennie Aucamp se Gekaapte tyd. 'n Kladboek September 1994 -- Maart 1995 (1996) en Allersiele. 'n Dagboek Mei 1995 -Februarie 1996 (1997). (12) Die Soft Rock Klub (1995). (13) Vergelyk Vreemder as fiksie (1996). Dié teks het dan ook 'n uitgebreide polemiek in Die Burger aan die gang gesit in reaksie op 'n artikel deur Ia van Zyl, "Word knolle vir sitroene aan Afrikaanse lesers verkoop?" (1996).


2013/08/28

Philip John

Page 16 of 16

(14) Die volgende romans wat in 1991 gepubliseer is, kan almal as historiese fiksie van die een of ander aard geklassifiseer word: Die kreef raak gewoond daaraan (André P. Brink), In die somer van '36 (Klaas Steytler), Wolftyd (Anna M. Louw), Kroniek uit die doofpot (John Miles), Casspirs en camparis (Etienne van Heerden) en Die arend (M.C. Botha).


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Luc Renders

Page 1 of 10


Clinton V. du Plessis: evangelis van die nihilisme - Luc Renders -

Abstract Clinton V. du Plessis, born in 1963, is a so-called coloured poet who has to date published four collections of poetry: geloofsbelydenis van 'n kluisenaar (1984), Curriculum vitae (1988), in god's country: no 2-21 (1991) and Tussentydse verslag (1996). His marginal position on the Afrikaans literary scene can be explained by the absence of an overt political agenda and the uncompromising anti-poetic nature of his work. In the poetry of Clinton V. du Plessis, language has lost its beauty. The prime task of the poem is to communicate the poet's pessimistic view of the world. The collections of Clinton V. du Plessis expose life as meaningless and humankind as depraved. The author finds his inspiration in everyday occurrences. In a number of ready mades, the poem even becomes a slice of life. The power of his poetry stems from its boundless energy, savage honesty and absolute integrity. His is a unique voice which deserves, if only for its total commitment, more critical attention and a wider readership.

1. Curriculum vitae Clinton V. du Plessis is op 20 Februarie 1963 te Cookhouse in die Oos-Kaap gebore. Hy volg middelbare skoolopleiding aan die Senior Sekondêre Skool Holy Rosary op Cradock. Daarna studeer hy deeltyds aan die Universiteit van SuidAfrika vir 'n graad in die Handelswetenskappe, maar voltooi nie sy studies nie. Sedert 1979 verskyn gedigte van Clinton V. du Plessis in 'n verskeidenheid van tydskrifte soos Patrys, Stet, Tagtiger en Tydskrif vir Letterkunde. In 1983 word van sy poësie opgeneem in die bundel Gedigte vir Afrika saam met die werk van nog dertien ander digters. geloofsbelydenis van 'n kluisenaar verskyn by Perskor in Desember 1984. Daarna volg die bundels Curriculum vitae (1988) en in god's country: no 2-21 (1991) wat by Clinton du Plessis-uitgewers in Cradock verskyn. In 1996 sien Tussentydse verslag die lig; die uitgewer is Gatsak-gedigte, Cradock. Die outeur beplan die publikasie van 'n bundel kort-kort-verhale in die tweede helfte van 1997. Die feit dat Clinton V. du Plessis sy laaste drie bundels by sy eie uitgewery publiseer, tipeer sy posisie binne die dampkring van die Afrikaanse poësie. Hy bevind hom inderdaad op die periferie daarvan, in die yl sone waar daar skaars genoeg suurstof is om te oorlewe. Maar juis hierdie posisie bied hom 'n ekstatiese gevoel van vryheid: hy kan ongesteurd sy eie gang gaan. Hy is niks of niemand enige rekenskap verskuldig nie. Resensies van sy bundels bestaan skaars. Nogtans verwys T.T. Cloete in 'n bespreking na die eerste publikasie van Clinton V. du Plessis as: "... 'n waardeerlike debuut." (Cloete 1985: 103). Hierteenoor staan dan weer Kannemeyer se beoordeling dat die gedigte uit die bundel bly "... vassteek in ekkerigheid ..." en dat hulle "... die nodige beeldende vermoë mis." (Kannemeyer

mhtml:file://E:\TN&A 1997(2) Luc Renders.mht

2013/08/28

Luc Renders

Page 2 of 10

1990: 460). Vir ander kritici en akademici is Clinton V. du Plessis grootliks 'n onbekende. Ondanks hierdie gebrek aan belangstelling en die uitbly van erkenning het Clinton V. du Plessis met volle oorgawe bly verderskryf aan 'n eiesinnige, wederstrewige oeuvre. Clinton V. du Plessis is nie net 'n randfiguur as gevolg van die min aandag wat aan sy poësie bestee is nie maar ook vanweë die aard self van sy werk. Sy eerste bundels het ontstaan in 'n periode toe die stryd teen apartheid in alle hewigheid gewoed het. Hulle kan egter nie as polities betrokke gekarakteriseer word nie, ondanks die feit dat hyself tot die verontregte, sogenaamde kleurlinggemeenskap behoort. Sy vader was 'n spoorwegarbeider, sy moeder kan nie lees of skryf nie. Terwyl die meeste bruin Afrikaanse skrywers in hulle werk 'n belangrike aandeel gehad het in die stryd teen apartheid en in die ontwikkeling van die selftrots van die kleurlinggemeenskap, hou Clinton V. du Plessis hom deurgaans afsydig van hierdie problematiek. Dis dan ook nie verbasend nie dat sy naam onvermeld bly in Swart Afrikaanse skrywers, die verslag van 'n simposium gehou aan die Universiteit van Wes-Kaapland in April 1985. Nóg deur die taalkeuse (die gebruik van die "kleurlingvariant" van Afrikaans), nóg deur die tematiek (die uitdrukking van meelewing met en opstand teen die politieke onderdrukking van sy gemeenskap), nog deur die konteks (die situering binne die leefwêreld van die sogenaamde "kleurlinggemeenskap") gee Clinton V. du Plessis in sy poësie uitdrukking aan sy roots. Sy poësie is nie groepsgebonde of groepgeörienteer nie; hy identifiseer hom nie uitdruklik met die politieke en sosiale agenda van sy gemeenskap nie. Die stryd vir 'n menswaardige bestaan, vir politieke regte en teen onderdrukking en apartheid kom in sy gedigte skaars aan bod. Sy gedigte oorstyg die maatskaplike problematiek om die wesensaard van die menslike natuur en van die lewe bloot te lê. Hulle ontgin en lewer kommentaar op die doen en late van die mens en die sin van die bestaan self. Via persoonlike ervaring en die skerpsinnige observasie van die menslike handel en wandel stoot Clinton V. du Plessis deur tot op die eksistensiële vlak. Al sy gedigte maak daardeur deel uit van en is 'n bydrae tot die beskrywing van die aard en die loop van die lewe. Hulle skets die curriculum vitae. Die beeld wat Clinton V. du Plessis van die mens en die lewe skep is uiters negatief. Veral die banaliteit en uitsigloosheid van die lewe gekoppel aan die wreedheid en verdorwenheid van die mens word met onbarmhartigheid oopgevlek. Terselfdertyd versterk die besef dat daar nie 'n uitkomkans is nie in 'n groot mate die gevoel van totale onmag. Met volgehoue gedetermineerdheid en volstrekte oortuiging bely en versprei die skrywer die kultus van die nihilisme. Clinton V. du Plessis is 'n siniese nihilis wat in niks glo nie. Hierdie bewussyn van die absolute sinloosheid van die lewe en van die volslaë boosheid van die menslike natuur maak van die digter 'n ontheemde. Hy is nêrens tuis nie want nêrens kan hy aan die beklemmende ervaring van vervreemding ontkom nie. Nóg die lewe self, nóg die medemens kan vertroosting bied. Die digter is daardeur uitsluitlik op homself aangewese. Ook ten opsigte van die poëtiese bedryf neem Clinton V. du Plessis 'n afstandelike houding in. Hy onderskryf nie die doelstellings van 'n bepaalde groep of beweging nie. Terwyl hy voorgee dat hy nie deur die ouer Afrikaanse digters beïnvloed is nie, erken hy nogtans 'n gemeenskaplikheid met "... die tagtiger-digters, en veral 'n man soos Johan van Wyk." (Deloof 1985: 203). Hierdie invloed bly egter beperk. Clinton V. du Plessis werk met byna fanatiese inset en volgehoue oorgawe aan die uitbou van 'n idiosinkratiese digterlike universum wat deur die uitgesproke


2013/08/28

Luc Renders

Page 3 of 10

voorkeur vir bepaalde stilistiese vorme 'n sterk persoonlike kleur kry. Hy bring 'n unieke geluid wat, bloot deur die gedrewenheid waarmee hy sy boodskap verkondig, die aandag verdien.

2. Die realiteit as basis Die vormgewing van die bundels wat Clinton V. du Plessis self uitgegee het, dui op 'n onkonvensionele benadering van die poësie. Hy het 'n afkeer van die gangbare en vermy sowel die gewone publikasiekanale as 'n tradisionele aanbiedingswyse. Waar geloofs-belydenis van 'n kluisenaar nog aan die normale verwagtingspatroon beantwoord, word met Curriculum vitae reeds 'n begin van verandering merkbaar. Die bundel kry 'n pretensielose slapbandomslag. in god's country: no 2-21 gaan nog 'n stap verder. Dis 'n versameling los blaaie wat deur 'n papierklem bymekaar gehou word. Daarbenewens is die gedigtitels nommers wat afgelei is van die inkomstebelastingsnommer van die digter self. Tussentydse verslag is 'n dun slapband bundeltjie, op kwarto formaat, waarin net 10 gedigte opgeneem is. Dit word teen die demokratiese prys van R6 te koop aangebied. Die outeur noem hierdie uitgawe "gatsak-gedigte", as 'n aanduiding van die plek waar hulle die beste weggesteek en saamgedra word. Hulle behoort steeds binne handbereik te wees. Die ongewone vormgewing en opset maak uit die staanspoor duidelik dat Clinton V. du Plessis die keurslyf van die tradisionele poësie te beperkend vind. Hy haal die poësie uit sy ivoortoring en ontdoen dit van sy verhewe status en onaantasbaarheid. Dit moet 'n konsumpsieproduk word, wat 'n so groot moontlike leserspubliek bereik. Omset is belangriker as duursaamheid en eksklusiwiteit. Die skrywer wil nie 'n luukse-produk, net vir die intellektuele elite, op die mark bring nie maar van die gedig 'n kommunikasie-artikel vir daaglikse gebruik maak, op dieselfde vlak as radio luister, televisie kyk of die koerant lees. Die gedig moet weer pop-art, 'n populêre kunsvorm word. Onvermydelik word vanuit hierdie optiek aan die digter 'n nuwe rol toebedeel. Hy kan hom nie langer op die Parnassus, ver verwyder van die samelewing, terugtrek nie, maar moet te midde van die rou realiteit stelling inneem. Sy taak is soortgelyk aan die van 'n joernalis: hy moet verslag lewer oor wat rondom hom gebeur. Sy gedigte word sodoende 'n kroniek van die lewe. Die titels van Clinton V. du Plessis se bundels speel op hierdie problematiek in. Hulle suggereer 'n afnemende ek-gerigtheid en 'n groeiende aandag vir wat in die buitewêreld gebeur. In toenemende mate dring die realiteit in die digterlike wêreld van Clinton V. du Plessis in. Flardes uit koerantberigte, aanhalings uit pop-songs, 'n belastingvorm, advertensies, hofuitsprake, 'n vonnis van die sensuurraad, 'n uittreksel uit die HAT, die reklameteks by 'n kondoom, ensovoorts, word alles deel van die poëtiese konstruksie. Moderne ikone soos Marilyn Monroe, Mick Jagger, Charlie Brown en Mickey Mouse maak hulle opwagting in die gedig. Hulle vorm saam met SuidAfrikaanse persoonlikhede soos Glenda Kemp, Anneline Kriel, André Brink en Eugene de Kock 'n baie heterogene geselskap. Die verwysingsveld waarbinne die alledaagse lewe hom afspeel, dien as inspirasiebron vir die digter. Die taal van die gedig is die gewone omgangstaal met insluiting van die meer vulgêre aspekte daarvan. Die digter skram nie weg van die gebruik van vloekwoorde en van woorde wat tot die seksuele en die skatologiese taalregister behoort nie. In die gedigte van Clinton V. du Plessis het die taal sy skoonheid


2013/08/28

Luc Renders

Page 4 of 10

verloor. Dis 'n taal wat bewus die ongeskrewe reëls van die poësie oortree en daardeur 'n provokasiemiddel word. In "ouditverslag" stel hy dit soos volg: "volgens verduidelikings aan my verstrek/ staan hier nie geskryf wat hier veronderstel is om geskryf te/staan nie" (Curriculum vitae p. 5). Die grense tussen die poëtiese en die nie-poëtiese het heeltemal weggeval. Ook ander tipiese kenmerke van poësie word negeer. Die melodiese spel van klank en ritme is vervang deur 'n kakofonie van snerpende geluide. Boonop doen die grillige vers- en strofebou die harmonieus uitgebalanseerde uiterlike patroonmatigheid van die klassieke gedig voortdurend geweld aan. Nie die rympatroon nie maar veral die opsomming en die herhaling word as halfslagtige bind- en kohesiemiddels aangewend. As gevolg hiervan word die sinsbou oorheers deur newe-skikkende verbande. Onderskikking, wat strukturering en ordening inhou, is nie meer moontlik nie. Die ongeordende gediginformasie, wat slegs 'n beperkte, willekeurige greep uit 'n onbeperkte aanbod is, oorweldig die leser. Die gedigte is soos die lewe self: chaoties, onbeheerbaar, wispelturig en absurd. Verder weerspieël Clinton V. du Plessis se poësie gedeeltelik die verwikkelde taalrealiteit van Suid-Afrika. Die digter maak van Afrikaans en Engels gebruik sodat sy poësie nie sonder meer as Afrikaans kan bestempel word nie. Sy negering van die taalgrense tussen Afrikaans en Engels maak van hom in die eerste plek 'n Suid-Afrikaanse digter. Hierdeur bevestig hy sy ongebondenheid, sy keuse vir die eenlingskap en vir volledige kreatiewe vryheid. In Curriculum vitae het byna al die gedigte 'n Engelse titel, terwyl die gedigtekste self Afrikaans is. In sommige gedigte is Engelse frases opgeneem terwyl ander, soos "read between the lines" uit Curriculum vitae en "new-speak" uit Tussentydse verslag, bestaan uit 'n mengeling van Engels en Afrikaans. in god's country: no 2-21 bevat, soos Tussentydse verslag, dan weer 'n hele aantal volledig Engelstalige gedigte. Dit gaan veral om readymades, gedigte wat letterlik uit die realiteit gelig is. Hierdie tipe gedig loop oor van die werklikheid. Maar juis deur die transformasie van die in die realiteit verankerde teks tot gedig word 'n nuwe betekenis aan die oorspronklike mededeling toegeken. Die seleksie en die nuwe konteks isoleer die teks van al die ander mededelings oor die realiteit en verleen dit 'n ander status. Die reproduksie binne 'n poëtiese raamwerk met sy eie interne wetmatighede reaktiveer die oorspronklike betekenis van die woorde. Die gewone word die buitengewone en die werklikheid wat agter die oorspronklike berig skuil -- waarvoor die leser deur sy vertroudheid met die medium en sy afgestomptheid vir wat rondom hom gebeur dikwels ongevoelig geword het -- word in al sy skrynende armsaligheid uitgestal. Die ready-mades impliseer dat tekste, van watter aard ook, nie 'n vry-blywende spel met woorde is nie maar dat in taal die werklikheid vervat is. Die leser (her)ontdek, deur die vervreemdende effek wat van die gedigvorm uitgaan, die werklikheidswaarde van tekste, woorde en ook van poësie. Dit dwing hom tot 'n konfrontasie met die werklikheid. Die gedig fungeer as 'n uitroepteken, 'n neonligreklame. Dit maak 'n nuwe bewuswording, 'n intenser ervaring van die realiteit moontlik. In die poësie van Clinton V. du Plessis besit die werklikheid die mag; die digter laat niks aan die verbeelding oor nie sodat 'n hiperrealistiese effek ontstaan. Ook die voortdurende verwysings na bestaande persone, resente voorvalle en aktuele sake dra in 'n belangrike mate hiertoe by. Die hiperrealistiese weergawe van die realiteit lei nie net tot 'n verskerpte waarneming nie maar ook tot 'n nuwe perspektief. Die


2013/08/28

Luc Renders

Page 5 of 10

gedigte weerspieël nie net die realiteit nie maar is ook in 'n konstante dialoog met wat in die samelewing gebeur, gewikkel. Die gedig, as 'n greep uit die lewe, word tot 'n kommentaar op en 'n kritiese besinning oor die werklikheid verhef. So gee die jukstaposisie van "Die Stem van Suid-Afrika" met die name van swart gevangenes wat in polisieaanhouding gesterf het in die gedig "0375/013/07/5P" uit in god's country: no 2-21 aan die woorde van die volkslied uit die apartheidsera 'n totaal nuwe en selfs revolusionêre dimensie. Die woorde van die blanke volkslied word immers ook op die swart Suid-Afrikaners van toepassing gemaak. Die eksklusiewe aansprake van die blankes op Suid-Afrika word op hierdie manier totaal ondermyn. Binne die hiperrealistiese idioom kan ook die spel met visuele elemente gesitueer word. 'n Coke bottel en 'n kondoom illusteer die teks van gedig "0375/012/00/00" uit in god's country no 2-21. In ander gedigte word die taal letterlik boustof vir 'n visuele beeld. Die teks word tot teken, die teken tot teks. 'n Baie treffende effek word bereik in gedig "0375/003/00/00" uit in god's country: no 2-21. Dit bestaan uit twee kruise: een gemaak van die woord "wit", die ander van die woord "baas". Die aanwending van visuele middele wys daarop dat vir Clinton V. du Plessis direkte kommunikasie van primêre belang is. As woorde, taal, nie kragtig genoeg is om 'n voldoende sterk boodskap uit te dra nie, moet ander middele aangewend word. Die boodskap is belangriker as die verpakking; die vorm is geen doel op sigself nie. Direkte kommunikasie oor die realiteit staan in die poësie van Clinton V. du Plessis sentraal. Die eteriese skoonheid van ideële poësie is in sy werk afwesig. So staan die ly?ike vervulling -- die seksdaad word uitermate eksplisiet beskryf -- in sy "seesonnet", 'n herinterpretasie van Willem Kloos se bekende gedig, in skerp kontras met die verlange na volledige onthegting van die aardse van sy illustere voorganger. see-sonnet op 'n wysie vir die Tagtigers ek dein teen jou aan ek brander deur jou hare ek borrel in die kom van jou hals ek breek skuimwit in die beskutte baai van jou dye geloofsbelydenis van 'n kluisenaar, 25 Dat die tradisionele poëtiese middele nie langer toereikend is nie word deur die titel duidelik gemaak: die gedig is immers nie 'n sonnet nie. Met die realiteit as vertrekpunt kry die poësie van Clinton V. du Plessis 'n sterk ikonoklastiese inslag.

3. Die digter as doemprofeet Die poësie van Clinton V. du Plessis bring 'n disseksie van die lewe soos die digter dit ervaar en hy dit rondom hom waarneem. Niks mensliks is vir hom vreemd nie. Alle aspekte van die menslike gedrag is bespreekbaar: van die politiek en die sakelewe tot seks en die digterskap. Die digter kom tot die vasstelling dat die bestaan sinneloos en absurd is. Die lewe self is 'n doodvonnis. Dit het geen waarde


2013/08/28

Luc Renders

Page 6 of 10

nie want dit eindig onvermydelik in die dood. Selfmoord lyk dan ook die enigste oplossing soos in "we are the future (and nothing can stop us)" uit Curriculum vitae gesuggereer word. Maar in "30-something" (Tussentydse verslag) word aangegee dat selfs die dood nie 'n alternatief is nie. As die lewe self reeds 'n vorm van selfmoord is, kan volgens "multiple choice (vir lesers met selfmoordneigings)" (Curriculum vitae) selfmoord nie meer 'n bewuste keuse wees nie. Die mens probeer, veral deur hom in 'n "hedonistiese hoerwoud" (Curriculum vitae, 28) te verloor, om hierdie realiteit te ontken. 'n Hele aantal gedigte handel oor die seksuele daad. Daarby word seks tot 'n konsumpsieproduk verskraal of in 'n moreel laakbare konteks geplaas. In die seksuele daad vind die mens nie meer bevrediging nie. In enkele gedigte word die seksdaad eskplisiet beskryf maar van die beskrywing gaan geen prikkelend erotiese effek uit nie. Seks is immers herlei soos in "0375/013/04/00" uit in god's country: 2-21 tot 'n meganistiese proses, totaal beroof van enige positiewe betekenis. Hoewel die hele maatskappy seksbehep is, bied seks, soos verdowingsmiddels, slegs 'n tydelike troos. Dit word 'n "bad trip". Ook die strewe na die vervulling van materialistiese verlangens word op dieselfde vlak as seks geplaas. Sonder ideale en waardes is die mens net op soek na opwinding en vermaak. Die eie genot is die nuwe afgod. Dis egter alles net wanhopige pogings om die onvrede met die lewe te verdoesel. Bevrediging is immers onbereikbaar vir die mens wat "lewensmoeg & blasé" is (Curriculum vitae, 39). Die mens kan nie sy onvrede met die sinloosheid van die lewe ongedaan maak nie. Trouens die leegheid van die bestaan word deur die optrede van die mens slegs vererger. Die waardelose lewe van die individu vind 'n korrelasie op maatskaplike vlak in die totale gebrek aan enige sosiale betrokkenheid. Die mens is net bekommerd oor geld en status. Veral die kritiek op die politici is snydend. Die gedigte "they shoot horses don't they", "animal farm" en "classless society" uit Curriculum vitae skilder politici af as magswellustelinge. Teenspraak word nie geduld nie, nog in die ou orde, nog in die nuwe klasselose, demokratiese maatskappy. Nie net die apartheidsera nie maar ook die nuwe bedeling kom onder skoot. In die post-apartheidstydperk het sake nie wesenlik verander nie, soos die gedig "tussentydse verslag" uit die gelyknamige bundel dit duidelik maak. In die gedig "new-speak" (Tussentydse verslag) word die ou terme langs die nuwes geplaas. Die gedigtitel insinueer dat net 'n kosmetiese ingreep uitgevoer is. Onder die oppervlakte het niks verander nie. "Hierdie land is in sy moer genaai" (in god's country: no 2-21, 15) is die onvermydelike gevolgtrekking van die digter. Vanuit hierdie konstatering is dit dan ook nie verbasend dat die digter hom glad nie betrokke voel by wat in Suid-Afrika gebeur nie: "die land is nie myne nie/die vlag is nie myne nie" (Tussentydse verslag, 7). In gedig "0375/013/00/00" word alles verdoem: die maghebbers, die godsdiens, die sakelewe, die nuwe politieke kultuur: "fuck/free enterprise/ affirmative action ... fuck/free and fair elections ... fuck darwinism/the mass democratic movement/interim cultural desk" (in god's country: no 2-21, 17). Net deur die woord apartheid in "fuck apartheid" word 'n streep getrek. Dit hou hoegenaamd nie in dat die digter terugverlang na die ou apartheidsdae nie. Hy kan egter nie sy hoop op 'n politieke sisteem vestig nie omdat hy daarvan oortuig is dat die mens inherent dieselfde bly. 'n Positiewe ontwikkeling is uitgeslote. Uiteindelik bly daar niks oor om in te glo nie. Die aard van die lewe en die menslike natuur laat nie ruimte vir optimisme nie. Wat die individu ook al doen, dit


2013/08/28

Luc Renders

Page 7 of 10

maak nie die minste verskil nie. Die mens is volledig op homself teruggewerp. Van sosiale betrokkenheid of identifikasie met die onderdrukte kan geen sprake meer wees nie. my verweer teen die sosialisme die welsyn van die volk gaan my nie aan nie: ek stel slegs belang in die bekamping van die verspreiding van my skilfers die gewelddadige uitroei van my oorblywende aknee en die beswering van my ingroeitoonnaels geloofsbelydenis van 'n kluisenaar, 18 Die maatskappy laat die digter koud; "die staatsbestel stink", klink dit in "crimes against the state" (Curriculum vitae, 17). Hy sny hom, soos "The lost art of conversation" (Curriculum vitae) stel, uit 'n vorm van selfbeskerming doelbewus van die beangstigende en ontstellende buitewêreld af. Van die mens en die lewe kan niks goeds verwag word nie. Die digter kan alles wat gebeur net vasstel, dit ondergaan en sy wanhopige verset daarteen aanteken. Met duiwelse terglus en bekkige astrantheid verkondig hy sy anargistiese evangelie. Niks word ontsien nie, niemand se reputasie is veilig nie. total onslaught my verse is voortaan konsekwent burgerlik ongehoorsaam radikaal baldadig township-bedonderd as ek tune: marx se moer/viva comrade p.w./mandela's 'n moffie ek brandsteek al die baniere wat sê: build a botha future. Curriculum vitae, 15 Die digter beskou dit as sy opdrag om, soos 'n doemprofeet, teen die stroom op te swem, om die absurditeit van die menslike bestaan en van die lewe met baldadige bravour aan die kaak te stel. Alleen in die verkondiging van sy onheilsboodskap deur middel van die skryf van poësie vind Clinton V. du Plessis 'n positiewe bestaansrede: "I write, therefore I am" (Tussentydse verslag, 6). Skryf is 'n uiterste wanhoopsdaad teen die lewe in, 'n ultieme poging om aan die lewe sin te gee al is dit dan deur die volslae absurditeit daarvan te beskryf. Terselfdertyd bied skryf aan die digter ook die moontlikheid om hom in sy eie woordwêreld terug te trek en so aan die realiteit te ontsnap: ek sal hier binne bly plegtig geklooster


2013/08/28

Luc Renders

Page 8 of 10

tussen konstellasies verse onder ongepubliseerde gekritiseerde manuskripte hiberneer leef van die leë omhulsels van woorde want dis sinneloos om te soek na dooie waarhede. Geloofsbelydenis van 'n kluisenaar, 46 Woorde bied egter 'n onvoldoende skuilplek teen die lewe want hulle kan die alles deurdringende bewussyn van hopeloosheid en uitsigloosheid nie wegneem nie. Boonop trek die digter die nut van skryf in twyfel immers: "al die verse is alreeds geskryf" (Tussentydse verslag, 7). Sy boodskap vind ook nêrens aanklank nie soos hy dit in "ars poëtica" en "in oënskou" uit geloofsbelydenis van 'n kluisenaar en in "constructive engagement" uit Curriculum vitae duidelik maak. Trouens, die woorde dreig om 'n kokon rondom die digter te spin waaruit hy homself nie meer kan bevry nie. Hulle is 'n uiting van sy daadloosheid en onbetrokkenheid. Hy besef terdeë dat met woorde die wêreld nie verander kan word nie. breek die tralies vee die woorde van my tafel ek wil my bloed skryf ... hou my sterwende hand bebloed omhoog mens kan van woorde alleen nie leef nie amandla! Curriculum vitae, 8 Nie dat dit enige verskil maak nie, want dade is uiteindelik ewe nutteloos as woorde soos uit "exercise in futility" (Curriculum vitae) blyk. Die ambivalensie wat die skrywerskap kenmerk, geld ook vir die liefde wat veral in die bundel geloofsbelydenis van 'n kluisenaar aan bod kom. Die liefde kan nooit absoluut en onvoorwaardelik wees nie. Reeds in die eerste gedig van die bundel het 'n somer van liefde tot 'n einde gekom. Die belewing van die liefde word telkens getemper deur die besef van 'n nakende afskeid of deur die bewussyn dat in hierdie wêreld volmaakte en blywende geluk nie moontlik is nie. Die liefde is 'n "sprokie" wat met die realiteit in botsing is: "want ek glo nog soms/(net ter wille van jou)/in kersvaders/met kouse vol geluk" (geloofsbelydenis van 'n kluisenaar, 22). Die geliefde kan net kortstondig die swaarmoedigheid verdryf: "help my net éénkeer glo/daar is geluk by die reënboog se punt." (geloofsbelydenis van 'n kluisenaar, 21). Die ontoereikendheid van die lewe tas die liefde onverbiddelik aan. Romantiese oorgawe is nie moontlik nie want dis in botsing met die ontnugterende realiteit soos "outobiografie" (geloofsbelydenis van 'n kluisenaar) aandui. Die digter het op soek gegaan na die mooi dinge in die lewe maar het bedroë daarvan afgekom. Die gedigte "great expectations" en "ewolusie" uit geloofsbelydenis van 'n kluisenaar druk uit dat die ideale nie verwesenlik is nie en dat die hoop teleurstel. Die geluk het opgedroog, die illusies het verdwyn. Net in "credo van 'n anachoreet" uit


2013/08/28

Luc Renders

Page 9 of 10

Curriculum vitae klink nog 'n hoopvolle versugting hoewel die besef reeds besig is om pos te vat dat die proses van ontbinding aan die liefde begin vreet het. 'n Nostalgiese verlange kleur al die liefdesgedigte. Maar ook nou tas die kanker van die lewe onherroepelik die moontlikheid van geluk aan. Die enigste weermiddel wat nog vir die digter oorbly, is die humor. Dis egter 'n wrang humor wat berus op 'n spel met die absurde aspekte van die bestaan. Die digter draai die wêreld op sy kop soos in "die evangelie van cvdp" (Curriculum vitae) of konfronteer die leser met die groteskheid van die lewe. In "the wages of sin" (Tussentydse verslag) is 'n belastingsvorm van 'n parlementslid die gedigliggaam, gevolg deur die name van 'n aantal politieke aktiviste en leiers wat almal reeds dood is. Dieselfde absurditeit kry mens in die uitwerking van baie skerp kontraste soos in "new-speak" (Tussentydse verslag) of van 'n totaal lawwe idee. In "0375/007/00/00" word 'n vervolg aan die lewe van Marilyn Monroe gebrei wat eindig met haar dood aan: "... an overdose of drugs @ the age of 59" (in god's country: no 2-21, 23). Ander gedigte spot ongenadiglik met die menslike tekorte soos "penskets van sandybay (18)" (geloofsbelydenis van 'n kluisenaar) of is vol bytende sarkasme soos "ons vir jou (azania)": ons vir jou (azania) gee aan elke boer 'n roer & 'n bakkie (isuzu kbd) met 'n kaffer vreedsaam agterop gee genoeg dosyne gewillige dooies om patrioties die landsgrense te bevuilig. Curriculum vitae, 34 Ook van die visuele effekte gaan dikwels 'n humoristiese werking uit. In "foul play" (Curriculum vitae) vorm woorde rugbypale met 'n "0" as bal wat 'n doelpunt aanteken. In in god's country: no 2-21 word vier bladsye gevul met 'n cokebottel en 'n kondoom in verskillende kombinasies as illustrasie van gedig "0375/012/00/00" wat handel oor 'n droom "van coke en 'n kondoom" (18). Die knipoog na Andy Warhol is ooglopend. Die digter spot deurgaans met die absurditeit van die lewe. Hierdie humor bring nie die bevryding van die gulle lag nie maar lok net 'n meewarige gryns uit. Dit skep nie 'n band met die medemens nie maar bring inteendeel verwydering teweeg en vorm daardeur 'n belangrike bydrae tot die uitbou van die somber wêreldbeeld van Clinton V. du Plessis.

4. Besluit Die bundels van Clinton V. du Plessis vertoon 'n groot tematiese en ideologiese samehang, terwyl deur kruisverwysings die verbande tussen die bundels nog meer benadruk word. Die geworpenheid van die mens, die leegheid van die bestaan, die


2013/08/28

Luc Renders

Page 10 of 10

onverskilligheid ten opsigte van die medemens, die egoïsme en die magteloosheid van die individu word alles onbarmhartig blootgelê. Die digter ontmasker alle menslike vertoon en reken genadeloos met menslike ydelheid af. Ook die manipulasie van die taal deur die media en die leiers van die volk word skerp veroordeel. Die digter wil die oorspronklike seggingskrag van die taal herstel en daardeur taal opnuut tot 'n betekenisdraer maak. Via die taal wil hy die oë van die leser vir die realiteit oopmaak. Dit moet hom konfronteer met die verbysterende inhoudloosheid van die bestaan. Tog twyfel die digter daaraan of dit moontlik is. Hierdie onsekerheid verhoog alleen maar sy onvrede. Die gedigte wat Clinton V. du Plessis skryf, funksioneer as 'n desperate noodkreet, 'n uiting van opperste vertwyfeling en heftige protes. Sy poësie dui daarop dat die digter "gatvol" is (Curriculum vitae, 5). Die gedig is 'n skreeu teen die lewe. Die bundels van Clinton V. du Plessis is vol vloekwoorde, die gedig self een F... woord (in god's country: no 2-21, 16). In Curriculum vitae bestaan die "versetvers" net uit die woord "fôk" (32) en is "passive resistance" 'n wit blad. Universitair Centrum Limburg België Bibliografie Cloete, T.T. 1985. Digbundels 1984-1985. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe Reeks XXIII:2, Mei pp. 94-108. Deloof, J. 1985. Skryf asseblief terug. Kruispunt, April 1985. Du Plessis, Clinton V. 1984. Geloofsbelydenis van 'n kluisenaar. Kaapstad en Johannesburg: Perskor. - 1988. Curriculum vitae. Cradock: Clinton du Plessis-Uitgewers BK. - 1991. in god's country: no 2-21. Cradock: Clinton du Plessis-Uitgewers BK. - 1996. Tussentydse verslag. Cradock: Gatsak-gedigte. Kannemeyer, J.C. 1990. Die Afrikaanse literatuur 1652-1987. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.


Algemeen

Riglyne vir outeurs

Bo



2013/08/28

Inhoudsopgawe 4de Jaargang, Nommer 1. Junie 1997

Recommend Documents