24e jaargang No. 91 Januari 1997

50

24e jaargang No. 91 Januari 1997

Bestuur:

Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter Adriaan Pauwlaan 7, 2101 AH HEEMSTEDE

Mevr. L.M.' t Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE

tel. 023 - 528 07 40

tel. 023 - 529 26 31

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE

J.L.P.M. Krol, archivaris Johannes Verhulstlaan 26, 2102 KT HEEMSTEDE tel. 023 - 528 29 77

tel. 023 - 529 28 24 K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE

tel. 023 - 528 06 41

Mevr. drs. A. Meddensvan Borselen Van Kinsbergenlaan 54 2121 WCBennebroek tel. 023 - 584 56 64

Mevr. M. A. van der EemWildschut, ledenadministratie Eemlaan 18 2105 XA HEEMSTEDE tel. 023 - 528 96 09

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 023 - 584 80 14

Redactie: H. Krol

Redactie-adres: Meerweg 6 2103 VC Heemstede

C. Peper (eindredactie)

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzegging via de ledenadministratie per l januari. Contributie minimaal/. 17,50 Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. Foto voorzijde: Willemien van Amstel (gehuwd met Daan de Wilde) op de walvisbank in park Groenendaal (collectie A. Suerink).

Inhoud

pag.

VOHB 50 jaar!

2

Overweldigende belangstelling voor premieavond

4

In memoriam dr.H.Bruch

6

Hoe het een halve eeuw geleden begon

7

Nieuwe regionaal-historische uitgaven

8

Wie is wie?

10

Familiebedrijf Van Gaart stopt na 148 jaar

11

Wilhelminalinde geveld

12

Heemsteedse en Bennebroekse Olympiërs

15

Het oude kerkhof van Bennebroek; deel 2.

26

Bronnen voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek

38

Nieuwe leden vanaf l november 1996

49

VOHB 50 JAAR! Met gepaste trots willen wij u laten weten, dat uw Vereniging OudHeemstede-Bennebroek dit jaar haar gouden jubileum zal vieren; in de rubriek "Redactioneel" van het jl. novembernummer werd u daar

al in het kort op geattendeerd. Op 12 maart 1947 kwamen de oprichters bij elkaar om hun initiatief vorm te geven. Elders in dit nummer vindt u een uitgebreidere beschrijving van deze gebeurtenis, die tot het komende feestelijke verenigingsjaar heeft geleid.

U begrijpt, dat het VOHB-bestuur

het jubileumjaar met ons mee te vieren. U kunt het tentoongestelde daar tot 28 maart bekijken.

Na de zomervakantie willen wij de schoolgaande jeugd van Heemstede en Bennebroek een jubileumgeschenk aanbieden. Dit geschenk zal de vorm krijgen van zg. lesbrieven, die bedoeld zijn om de kinderen van de basisscholen te laten zien hoe leuk en interessant hun

eigen, naaste woonomgeving eigenlijk is. Die lesbrieven worden in september a.s. aan deze scholen uitgereikt.

dit grootse feit niet laat passeren

zonder daar ruimschoots aandacht aan te besteden. Het jaarprogramma staat dan ook duidelijk in het teken van dit jubileum. Hieronder krijgt u alvast een eerste overzicht van een gevarieerd programma, waarvan een aantal onderdelen nog "in bewerking" is. Het herdenkingsjaar begint met een tentoonstelling in het Raadhuis van Bennebroek. Deze zal als thema hebben "Langs 's Heeren Wegen" en toont de historie van het vervoer over land, water en rails in Heemstede en Bennebroek. De tentoonstelling zal op vrijdag 7 maart a.s. 's avonds om 20.00 uur officieel worden geopend. Wij nodigen u graag uit die start van

Op de traditionele premie-avond dit jaar op vrijdag 21 november zal een specifiek op dit gouden jubileum gerichte premie worden gepresenteerd. Een speciale redactiecommissie beschrijft de recente geschiedenis van Heemstede en Bennebroek.

De premie-avond zal een feestelijke opzet krijgen, zodat het halveeeuwfeest in een plezierige sfeer met de leden gevierd kan worden. Daarnaast zijn er in verband met dit jubileum nog twee producties in voorbereiding.

Er is een opzet gemaakt om een videofilm van zo'n 25 minuten speeltijd op de markt te brengen,

waarin Heemstede en Bennebroek in historisch perspectief de hoofdrol spelen. Verder wordt gedacht aan een boekje voor de plaatselijke jeugd ten behoeve van de hoogste groepen van het basisonderwijs. Het zal de kinderen in verhaalvorm informeren over de geschiedenis van de plaats, waarin zij wonen.

krijgen in het ledenbestand en eventuele wensen van uw kant. Natuurlijk heeft het bestuur wel een indruk, maar het is goed die eens te ondersteunen met concrete en actuele gegevens. We hopen dat u aan dit onderzoek wilt meewerken; u kunt ons daarmee helpen de VOHB nog beter te laten functioneren ten bate van de leden, van u zelf dus.

Tenslotte willen wij u alvast aankondigen, dat we in het a.s. voorjaar een enquête onder de leden willen houden om meer inzicht te

Het totale programma, inclusief de evenementen, die niet specifiek met het jubileum samenhangen, is als volgt:

7 maart 20 u. opening jubileumtentoonstelling Raadhuis Bennebroek; 17 mei excursie naar Bosbeek en omgeving onder leiding van Mevr. M. Wilmink, de wandeling begint om precies 10.30 u. bij landgoed Restaurant Groenendaal. 20 mei 20 u. algemene ledenvergadering; 30 augustus excursie; 13 september Open Monumentendag; 21 november jubileum premie-avond.

Wij hopen u in de loop van het jaar bij de verschillende gelegenheden te mogen ontmoeten. F.Th.J. Harm, voorzitter

Overweldigende belangstelling voor Premie-avond

Nadat uit alle kamers in het Raadhuis stoelen waren aangesleept, kon voorzitter Frans Harm even na 8 uur circa 180 bezoekers welkom heten in de nieuwe Burgerzaal. Daaronder waren een groot aantal bewoners van de Kerklaan. Aan het begin vond een bestuursverkiezing plaats. In de vacature van de heer C.van Gasteren werd candidaat gesteld mevr. M.A. van der Eem-Wildschut uit Heemstede en als uitbreiding van het Bestuur mevr. A.Meddens-van Borselen uit Bennebroek. Nadat beide dames zich hadden voorgesteld, kozen de leden hen unaniem tot bestuurslid.

Hierna hield Kees de Raadt een toelichting op de jaarpremie, die dit jaar bestaat uit het boekje "Kerklaan 1646-1996". Het verschijnt ter gelegenheid van het feit, dat 350 jaar geleden de huidige Kerklaan werd aangelegd. Adriaan Pauw nam in de winter van 16451646 het besluit de laan aan te leggen. Volgens de inleider zien we de Kerklaan vanavond in historisch perspectief. Dit wordt benadrukt door in het boekje opgenomen foto's van verdwenen panden. Verder schetste hij de invloed van de RK. Kerk Sint

Een ander opmerkelijk feit was het neerstorten van de VI in november 1944 aan de Kerklaan. Het tot ontploffing brengen van dit projec-

tiel gaf niet alleen een enorme knal, maar bracht ook grote schade teweeg. Ook de razzia's kwamen ter sprake. Tijdens de oorlog werden

Aanbieding van het boek door auteur K. de Raadt aan Mevr. M.

ook bewoners door de bezetters gevangen genomen. De heer Dick Koomen is helaas niet teruggekeerd; hij overleed op 3 mei 1945. Het drukken van het ondergrondse krantje van de Katin-pers en het rondbrengen er van leverden spannende taferelen op.

Koomen-Otterloo

Bavo op het katholieke karakter van de Kerklaan en omgeving. Hierna werden achtereenvolgens de eerste exemplaren van het Premieboek overhandigd aan mej.R.J.M. Jonckbloedt, aan de heren H.C. Langemeyer en A.M.Kramer en aan de dochter van mevr. M.KoomenOtterloo.

Na de pauze hield de heer Frans Roozen, die opgroeide aan de Kerklaan, een voordracht. Hij diepte vele oude herinneringen op. Spreker begon met de veranderingen van de Kerklaan; in zijn jeugd werd er nog met een boot gevaren. De tweede wereldoorlog was de meest roerige

tijd in deze periode. De mobilisatie vond plaats vanuit de Antoniusschool. De Kerklaan was de zetel van het ondergronds verzet.

Hr. F. Roozen aan het woord De heer Roozen ging verder in op het" Rijke Roomse Leven" aan de Kerklaan.

Het bejaardentehuis " Sint Bavo", de Sint Antoniusschool met het klooster en de belangrijke parochiekerk, gewijd aan de heilige Bavo, waarnaar de Kerklaan vernoemd werd waren hiervan belangrijke getuigen. De inleider maakt zich ongerust

omdat hij had vernomen, dat er vanuit het Bisdom plannen bestaan om één van de Heemsteedse parochiekerken te sluiten. Dit mag volgens de heer Roozen nooit gebeuren. Hij riep de aanwezigen op zich in te zetten om de Bavo te behouden. Ook de betekenis van de bollen-

teelt voor de Kerklaan en alles wat daaraan herinnerde passeerde de revue. Het was een boeiend betoog dat Frans Roozen de aanwezigen - en in het bijzonder de bewoners van de Kerklaan - voordroeg. De voorzitter bedankte hem dan ook hartelijk voor deze voordracht en bood hem daarvoor een attentie aan. Hierna spoedde een ieder zich naar de uitgang om de mooie en inhoudsvolle uitgave van de Kerklaan te bemachtigen. J.Olthaar

In memoriam Dr. H. BRUCH Op 2 januari 1997 overleed op 94-jarige leeftijd de historicus dr.Hettel Bruch. Geboren in Amsterdam was hij grootste deel van zijn leven in Heemstede woonachtig. De heer Bruch promoveerde op een dissertatie over de 15e eeuwse kronikeur Dirck Franckensz. Pauw. Hij was als leraar geschiedenis verbonden aan het Eerste Christelijk Lyceum te Haarlem en vanaf 1971 ook enige jaren wetenschappelijk medewerker aan de Vrije Universiteit. Zijn 'opus magnum 1 waaraan ongeveer dertig jaar werd gewerkt is de wetenschappelijke editie van een middeleeuws geschiedwerk van Johan-

nes de Beke. Met betrekking tot Heemstede deed hij onderzoek naar de bouw van de Oude Kerk en werkte o.a. mee aan een boek over Adriaan Pauw, in 1985 uitgegeven door de VOHB. Bruch was van mening dat in het Heer-

lijkheidsarchief voldoende materiaal verscholen zit voor minstens drie academische proefschriften. Hij blijft in onze herinnering als een letterlijk kolossaal iemand maar tegelijkertijd minzaam man die de oude historie tot leven wist te wekken, zoals bleek uit een boeiende lezing van ruim 1,5 uur op 27 februari 1984 voor onze vereniging gehouden.

Hoe het een halve eeuw geleden begon Op woensdag 12 maart 1947 risch gebied nog aan afbeeldingen kwam in het raadhuis van Heem- en voorwerpen aanwezig was. Die stede een groepje mensen bijeen

expositie heeft men georganiseerd

en onder voorzitterschap van de heer N.Vos werd besloten tot oprichting van een historische vereniging. Het waren behalve genoemde gemeentesecretaris, de heren H.J.W.B.Disselkoen, S.H.Boot, W.J.Gorter, J.B.H.M. Roozen, P.Ingwersen, A.E.Thierry de Bye Dólleman, J.L.Veen, H.Korringa, H.Visser, H.K.de Raaf en mevrouw De Raaf. Afwezig met kennisgeving waren de heren jhr. F.J.E.van Lennep, S.J.Fontéin, J.Waldkötter, alsmede de Bennebroekers J.F.van Lierop, C.Loeff,C.Bregman en A.J.Willink. De inwoners van Bennebroek moesten helaas door moeilijkheden met de tramverbinding verstek laten gaan. De vereniging werd opgericht onder voorzitterschap van wethouder Disselkoen en het secretariaat kwam in handen van (gemeentearchivaris} J.L.Veen. De aanleiding tot stichting van een oudheidkundige vereniging was een historische tentoonstelling in september 1946 in het R.K.Vereenigingsgebouw aan de Herenweg gehouden die veel belangstelling trok en een unieke gelegenheid was om een overzicht te krijgen van alles wat er op histo-

om te herdenken dat zeshonderd jaar geleden, in 1346, aan de Heer van Heemstede de hoge rechten waren toegekend en tevens bedoeld als een aansporing tot het bevorderen van burgerzin. Dit bracht de toenmalige burgemeester van Heemstede jhr. J.P.W.van Doom op de gedachte enige belangstellenden te polsen over de levensvatbaarheid van een vereniging, welke onder meer het bijeenbrengen en bewaren van voorwerpen uit de lokale geschiedenis ten doel zou hebben. Omdat Heemstede en Bennebroek in het verleden één heerlijkheid hadden gevormd en in later jaren ook één burgemeester hadden is voor beide gemeenten gekozen in een bestuursverhouding Heemstede - Bennebroek: 5 - 2 . Het eerste bestuur werd als volgt samengesteld: H.J.W.B.Disselkoen; voorzitter, J.L.Veen, secretaris; J.Waldkötter, H.Korringa, J.B.H.M. Roozen, H.Visser en C.Bregman, leden. Verder zijn commissies samengesteld voor propaganda, collectievorming, redactie en statuten. Tevens is een besluit genomen ten aanzien van samenwerking met de 7

zustervereniging 'Haerlem'. Veel van deze mensen van het eerste uur hebben jarenlang hun' beste krachten aan de vereniging gegeven. Belangrijkste activiteiten gedurende de eerste jaren waren de uitgave van geschiedkundige geschriften en het organiseren van

excursies naar veelal historische stadjes en kastelen in Nederland. Na het eerste decennium telde de VOHB ongeveer 180 leden en weer vijftien jaar later 250, waarvan slechts 8 uit Bennebroek. Toen het bestuur bestaande uit de heren M.Thierry de Bye Dólleman, J.L. Veen en B.W.Colenbrander op

30 november 1971 aftrad om plaats te maken voor een jongere leiding,

ging dat afscheid niet onopgemerkt voorbij en is aan de heer J.L.Veen vanwege zijn bijzonder grote verdiensten tot erelid benoemd. Een nieuwe generatie, onder voorzitterschap van ing. Ben van Tongeren deed zijn intrede, met meer aandacht dan voordien voor planologische ontwikkelingen en karakterbehoud en sinds 1973 de uitgave van een eigen verenigingsorgaan. Het ledental groeide sedertdien naar omstreeks duizend personen in 1997.

Nieuwe regionaal-historische uitgaven Omdat de jaaruitgave 'Kerklaan 1646-1996' al na drie weken was uitverkocht is eind december een herdruk verschenen. Deze is met bon a f 5,- en voor niet-leden zolang de voorrraad strekt voor 10 gulden af te halen bij de receptie van de raadhuizen in Heemstede en Bennebroek of bij het informatiebureau van de openbare bibliotheken in beide gemeenten. De interessante lezing over 350 jaar Kerklaan van de heer Frans Roozen, gehouden tijdens de presentatie van voornoemd boek, omvat 14 bladzijden. Voor belangstellenden is een kopie è f 2,- verkrijg-

baar via het inlichtingenbureau van de Heemsteedse Bibliotheek. Historicus Marcel Bulte publiceerde een nieuw boek onder de titel: 'Het Rozenprieel; van buitengebied naar arbeiders- kwartier', een uitgave van De Vrieseborch in de serie Haarlemse miniaturen deel 41. Prijs f 35,- in de boekhandel. De uitgave omvat 185 bladzijden en is rijk geïllustreerd In de late middeleeuwen maakte het Rozenprieel deel uit van het grondgebied der Heren van Heemstede. In dit gebied lag in de 14e eeuw de edelmanswoning van Jan Aernstz. van Bennenbroek, onge-

veer op de plek nabij het Spaane waar thans het gebouw van Gemeentewerken-Haarlem staat. Op woensdag na Sint Maarten in 1428 moest heer Jan van Heemstede op bevel van hertog Philips van Bourgondië alle rechten en

beeldingen van het gemaal (dat naast het wind-vijzelmolentje van Groenendaal heeft gestaan) en omstreeks 1840 werd gesloopt. Zeer omvangrijk is de 'Autobiografie (1778-1854)' van de Haarlemse onderwijzer en kostschoolheerlijkheden behorende bij de houder 'Willem van den Hu//'. grond aan de zuidzijde der stads- December 1996 verschenen in de gracht aan de stad afstaan. reeks Egodocumenten van UitgeMet name de meer recente historie verij Verloren, Hilversum. Prijs komt uitgebreid aan de orde aan de f95,-, 736 pagina's, ISBN 90hand van verhalen van mensen die 6550-134-7. in het Rozenprieel, ook wel de Op de Franse kostschool in de Jans'Haarlemse Jordaan' genoemd, zijn straat kwamen niet slechts kindeopgegroeid. ren van de rijke Haarlemmers maar In 1996 verzorgde ir J.A. Verbrug- ook van in- en opgezetenen van de gen uit Santpoort een lezing over landgoederen in Heemstede en stoommachines en droogmaking Bloemendaal, zoals van de patrivan het Haarlemmermeer. Van zijn ciërs Barnaart, Van Lennep, Van hand verscheen eind 1996 het boek Wickevoort Crommelin en ande'Stoombemaling in Nederland' ren. Het originele manuscript dat (Stichting De Cruquius/Delftse zich via een geëmigreerd familielid Universitaire Pers). Deze publicatie in de Verenigde Staten bevond is - met Nederlandse én Engelse tekst intussen geschonken aan het ge- borduurt voort op het in 1984 meentearchief van Haarlem. Deze verschenen boek 'De ontwikkeling autobiografie bevat veel anecdotes van het wateropvoerwerktuig in over de betere standen en is ook Nederland 1770-1870' vanir.K.van van betekenis voor de Haarlemse der Pols. Na de Rotterdamse stoom- onderwijsgeschiedenis van de eermachine van 1776 was de door ste helft der 19e eeuw. De HeemJohn Hope op zijn buitengoed Bos- steedse dorpsschool meester Jan beek geplaatste vuurmachine in his- Terwogt die in 1798 is ontslagen torisch perspectief de tweede vanwege zijn oranjegezindheid stoommachine van ons land. Bo- wordt als een 'beroemden pennenvendien de eerste in ons land ge- kunstenaar' omschreven die na zijn construeerde machine, ontworpen congé naar Amsterdam verhuisde en gebouwd door Rinze Lieuwe om daar als huisonderwijzer onder Brouwer. Hieraan is een afzonder- de aanzienlijke families aldaar de lijk hoofdstuk gewijd met twee af- 'Schrijfkonst' te onderwijzen.

Wie is wie ? in Bennebroek 1938 en 1950 Wie zijn de andere

mensen die op deze foto staan?

De tweede foto, die in de tuin van de burgemeesterswoning aan de Rijksstraatweg

Tijdens mijn onderzoek naar burgemeester mr.K.J.G.baron van Hardenbroek van Bergambacht zijn twee foto's gevonden waar veel mensen op staan, waarvan de namen (en functies en beroepen) niet bekend zijn. Wie kan deze Bennebroekers nog herkennen? Bij het 12,5 jarig ambtsjubileum van burgemeester Van Hardenbroek werd een foto gemaakt. Aan het hoofd van de tafel zit de burgemeester, aan zijn rechterzijde zit zijn vrouw, achter haar staan hun drie dochters. 10

is genomen, is veel later gemaakt, vermoedelijk bij het zilveren ambtsjubileum in 1950. Burgemeester Van Hardenbroek en zijn vrouw zitten in het midden. Naast de burgemeester zit de jongste dochter. Naast mevrouw Van Hardenbroek de middelste dochter en achter haar staat de oudste dochter. Wie weet wie er nog meer op deze foto zijn afgebeeld? Bel of schrijf dan naar: Annabelle Meddens tel.023-5845664 (privé) of 5319525 (Rijksarchief).

Familiebedrijf van Gaart stopt na 148 jaar J.B.van Gaart, de overgrootvader van P.C.van Gaart, werkte als meesterknecht in een zadelmakerij, een rijtuigbeklederij en kamerbehangbedrijf. Aan het eind van de Koediefslaan, hoek Herenweg. In 1848 nam hij het bedrijf over van de familie Amsing. Altijd hard werken tot het op een gegeven moment teveel werd. De zaak werd opgesplitst en de zadelmakerij en rijtuigbeklederij vertrokken naar Amsterdam. Daar bestaat nog steeds het carosseriebedrijf P.C.van Gaart. Over bleef een stoffeerderij die het echte klassewerk deed met veel klanten uit Aerdenhout en Bloemendaal, maar ook uit Frankrijk. Ene familie Peugeot liet bij de firma hun tafelstoelen opnieuw stoffeeren en ook andere buitenlandse klanten wisten hun handvaardigheid en kwaliteitswerk te waarderen. De vierde generatie, H. J.van Gaart zat in 1996 50 jaar in het vak en 40 jaar in het bedrijf. Als stoffeerder in de winkel voor komplete woninginrichting en later aan de Laan van Insulinde in een gesloten huis. Hij verzorgde het ambachtelijke meubelstofferen en mevrouw N.van Gaart kreeg vermaardheid bij het maken van prachtige gordijnen, draperieën en hemelbedden. Het bedrijf was één van de oudste leden

Foto uit 1958 van de voormalige stoffeerderij Van Gaart aan de Koediefsïaan. Links de koepel van het 'Welgelegen', woonhuis van de familie Van Lennep aan de Herenweg.

van St.Reinoldus, de Bond van de Woninginrichting dat nu het Garantie Waarborg voor de Woninginrichting is. Hij is nu 65 jaar en wil wel gaan genieten van de vrije tijd die voor hem ligt. Opvolging is er niet. Een beetje spijt klinkt wel uit hun woorden dat ze de 150 jaar niet volgemaakt hebben, maar de AOW en een welverdiend pensioen vergulden de pil. Ton van den Brink 11

Wilhelminalinde geveld

Op maandag 2 december 1996 is de linde op het Wilhelminaplein gerooid. De boom is het slachtoffer geworden van bacterieën en vormde een gevaar voor passanten. Volgens de afdeling groenvoorziening was de matige groei te wijten aan het wortelstelsel. Doordat het verkeer de grond rondom de boom had vastgereden, konden de wortels zich niet verder ontwikkelen. Daardoor is de kruin gaan ingroeien en kregen de bacterieën hun kans met het fatale gevolg. In 1998 zou de boom 100 jaar oud zijn geworden. De Wilhelminalinde was in Heemstede vooral een boom met emo12

tionele waarde. Tijdens de gemeenteraadsvergadering voorafgaande aan de planting op 31 augustus 1898 is hierover heftig gedebatteerd. Het aartsconservatieve raadslid Hendrik van Wickevoort Crommelin (van Berkenrode) achtte het

bij voorbaat geldverspilling een boom te planten in dat jaargetijde. Burgemeester mr.D.E.van Lennep zag het minder somber en stelde zich persoonlijk garant een nieuwe linde uit eigen zak te kopen indien deze niet zou aanslaan. Reden van planting was het kroningsfeest van koningin Wilhelmina. Het Haarlem's Dagblad van zaterdag 3 september 1898 gaf

een uitvoerig verslag over de inhuldigingsfeesten en tevens verscheen een fraai programmaboekje met liederen als 'De Witte van Haemstede', gezongen door zo'n 600 Heemsteedse scholieren. De lindeboom is geplant door de toen oudste inwoner van de gemeente, mej. E.Tulkens, weduwe Van Tongeren. "Omstreeks 12 uur kwam het oudje, vergezeld van haar oudste dochter, met een rijtuig op het feestterrein aan. Om den versierden boom hadden zich de kinderen geschaard. Nadat mej. Tulkens op een stoel, met groen en bloemen gedecoreerd, had plaats genomen, nam de heer W. F. L. Ouden hoven het woord. In eene kernachtige rede zei de spreker dat wij thans geschaard staan om deze plek, om eene blijvende herinnering te stichten aan onze geliefde Koningin, de

laatste afstammeling van ons dierbaar Oranjehuis. Het is voorzeker een zoet gevoel, dat in geheel Nederland in dorp en stad bij arm en rijk ter eere van haar feest wordt gevierd. Wij hebben het voorrecht een hoog bejaarde in ons midden te hebben, die de

laatste hulde zal brengen aan onze jeugdige Koningin. Hierna verzocht spreker mej.Tulkens een schep aarde in de kuil te werpen, waarop het vrouwtje met een van vreugde stralend gelaat den versierden schop ter hand nam en met eene vlugheid die een werkman beschaamd zou maken, eenige scheppen aarde in de kuil wierp. Vervolgens nam zij wederom in den stoel plaats en werd door

den heer Oudenhoven nogmaals het woord genomen. Spreker hoopte dat deze boom mocht

13

bloeien, dot hij getuigen mocht

monumentale bomen

zijn van den vooruitgang van de gemeente, en hoopte dat de gemeentenaren hem steeds zouden beschermen".

In de hardstenen rand staan de naam 'Wilhelmina' en datum '31 augustus 1898'. Het groen geschilderd gietijzeren hekwerk rond de gerooide boom is voorlopig opgeborgen bij gemeentewerken en

krijgt in de toekomst hopelijk een nieuwe bestemming. De afdeling Groenvoorziening heeft toegezegd een nieuwe boom te planten. Bij besluit van 23 september 1898 is de oude naam Kerkplein gewijzigd in Wilhelminaplein. Van de 'koninklijke' bomen resteert in Heemstede enkel de zogeheten 'Julianaboom' in het gazon van het Julianaplein. 14

Door de Bomenstichting is omstreeks 1990 een register van monumentale bomen samengesteld. Heemstede is op een lijst van 792 bijzondere bomen vertegenwoordigd met 1) de circa 35 meter hoge en in omvang bijna 7 meter zwarte

populier in het park Groenendaal op de weide bij de Vrijheidsdreef (zijnde het dikste geregistreerde exemplaar van deze soort in Nederland) en 2) de Libanonceder voor de villa Bronsteeweg 59. Deze karakteristieke boom is in de winter van 1984 scheef gezakt als gevolg van overbelasting door een dikke sneeuwlaag. De boom is ten dele rechtop gezet en gestut. Deze wijd en zijd bekende Libanese ceder is geplant in de periode 1735-1737

door toenmalig eigenaar Jacob Hop en is thans de oudste geregisteerde ceder van ons land. Bennebroek ontbreekt in voormeld register. Fraai is onder meer de treurbeuk in het plantsoen van de Krakeling en om

die reden wél opgenomen in de VOHB-uitgave 'Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek' (1991). Hans Krol

Heemsteedse en Bennebroekse Olympiërs (1908-1996) Bij de eerste moderne Olympische Spelen van 1896 namen 245 atleten (enkel mannen) deel uit nog

slechts 14 landen. De Nederlandse sportpionier Pim Muiier kon hiervoor weinig enthousiasme opbren-

Het Nederlands elftal voor de strijd tegen Luxemburg (met 3-0 verslagen) tijdens de Olympische Spelen van 1920 in Antwerpen. Met liefst vijf bronzen medaillewinnaars in relatie tot Heemstede! Achterste rij 2e van links Frits Kuipers, 4e van links Joop van Dort. Voorste rij helemaal links Oscar van Rappard, in het midden zittend Ben Verweij en helemaal rechts Dick Mac Neill. 15

Roeier Ralph Schwarz en burgemeester jhr.mr.O.R.van den Bosch

met de stenen van het Raadhuisplein in Heemstede. Staand van links naar rechts: mevrouw J.de Kort, gemeentesecretaris drs. W.H. van den Hoek, de wethouders mw.S.van der Pas en mw.drs.J.R.Beets-Hehewerth en loco-secretaris mr.A.Buiter.

gen blijkens zijn woorden: "Voor die Olympische Spelen gevoel ik niet veel en zie er weinig heil in voor de toekomst. Wanneer de

gaan, doch later behoudt men het toneelstuk zonder de coulissen en dan heeft het, naar mijn bescheiden mening, nogal gebreken". Op dit punt zou de initiatiefvolle Muiier

Engeland) voor het eerst in Nederland introduceerde - waaronder voetbal met de oprichting van H.F.C, in de Haarlemmerhout (1) ongelijk krijgen. Bij de volgende Olympische Spelen van 1900 in Parijs was Nederland voor het eerst vertegenwoordigd met 27 deelnemers die in totaal zes medailles vergaarden. Bij de Spelen van 1908 in Londen komen we Heemstede en Bennebroek voor het eerst tegen met de kleiduivenschutters Reindert

die zovele sporten (veelal vanuit

de Favauge en John Waterloo

eerste wedstrijden plaats zullen hebben te Athene met den Acropolis tot achtergrond en de Ilissus in 't verschiet, zal men er in op-

16

Wilson. Tijdens de 'Centennial' Zomerspelen in Atlanta is een recordaantal van 10.298 atleten uit 197 landen geregistreerd, waaronder 240 Nederlandse deelnemers. Onlangs publiceerden Ton Bijkerk en Ruud Pauw het 'Gouden Boek van de Nederlandse Olympiërs'

(Haarlem, De Vrieseborch, 1996), gevolgd door een bijlage 'De Olympische Zomerspelen, Atlanta'. Daaruit blijkt dat in totaal 2077 Nederlanders ons land 2626 keer bij de Olympische Spelen hebben vertegenwoordigd. Afgewisseld door 84 beknopte interviews met (willekeurige) ex-deelnemers 'Olympische stemmen' zijn per sport alle Olympia-gangers alfabetisch geordend,

Bootsman Verlaan van K.R. en Z.vereniging Het Spaarne assisteert Han Cox (Uit: gedenkboek, 1985). voorzien van geboortedata en plaatsen (ev. overlijden) en hun prestaties, die dit werk tot een belangwekkend naslagwerk maken. Het omvangrijke archiefonderzoek

Foto uit eind jaren twintig van de schermclub in Amsterdam. Helemaal rechts Cornelis Weber. 17

adresboeken in de bibliotheek en met hulp ook van de heer Dolf Böing, die gegevens in het plaatselijk bevolkingsregister checkte. Voornoemd boek is uitgangspunt voor een overzicht van Olympiërs uit Heemstede en Bennebroek.

29 deelnemers wonnen 10 medailles

Uit Bennebroek zijn twee en Heemstede 27 oud-Olympische deelnemers achterhaald, inclusief vier vrouwen: Annemieke Fokke (hockey), Marjan Janus (zwemmen), Manon Masseurs (zwemmen) en Brenda Schultz (tennis). Van hen zijn er 9 geboren in Heemstede alsmede l Portret van Olympisch kleidui- te Bennebroek. Zes sporters overvenschutter en industrieel John leden te Heemstede, l in BenneWaterho Wilson. broek. Verder zijn nog minstens 13 personen voor een aantal jaren in is gedaan door de heer A.Th. Bij- Heemstede woonachtig geweest. kerk, afkomstig uit Haarlem, te- Enkel de hordenloper Arie Klaase genwoordig wonend in Fochteloo, is ook in zijn geboorteplaats op 80tevens secretaris-generaal van de jarige leeftijd in Heemstede overlein 1991 opgerichte 'International den. Nog in leven zijn negen persoSociety of Olympic Historians' nen, van wie enkel de roeier Sven (ISOH). Nadat laatstgenoemde in Schwartz momenteel nog in Heem1993 een brief stuurde aan stede gehuisvest is. J.Duizer, beleidsambtenaar sport- In Antwerpen (1920) waren de zaken bij de gemeente Heemstede, meeste plaatsgenoten aanwezig, met het verzoek om nadere gege- namelijk zeven, gevolgd door Amvens betreffende de schutter R.de sterdam (1928) met vijf. Seoul Favauge, roeier Henri Cox en voet- (1988) en Barcelona (1992) volgen baller Loek Biesbrouck, heb ik met elk met drie sporters. Tijdens de enige regelmaat over Olympische jongste Olympische 'CentenniaT deelnemers gecorrespondeerd, Spelen van Atlanta was 'Heemstedaarbij gebruik makend van o.a. de' met tennister Brenda Schultz 18

present, intussen - in het raadhuis te Heemstede - getrouwd met de Amerikaan McCarthy en gevestigd in Florida. Voorts met de zwemster Manon Masseurs, intussen verhuisd naar Zwaanshoek. Opmerkelijk is dat Ingrid Haringa

in het Canadese Calgary op het onderdeel schaatsen deelnam als aan de Zomerspelen als wielrenster in 1992 en 1996. Op de wielerbaan won zij in totaal twee bronzen en een zilveren medaille, reden waarom zij beide keren ook in {geboren te Velsen, tegenwoordig Heemstede officieel werd gehuldigd gehuisvest in Hoofddorp) zowel aan vanwege haar dienstverband bij de de Olympische Winterspelen 1988 Heemsteedse politie. .Heden den ^Sitéce^- ^ ^ t & ^ f f t ^ ^ ' ^ Negen en Tachtig, & voor ons onilergeteoJi^Mö, Ambtenaar van dan burgerlijken atand derfej gemeente ^

verklaard, sf'm het huis .ia.geboren een kind, van vfiri.beroep. aé

welk kind zal genaamd worden . zytide deze inschrijving gedaan op aangifte van Van welke verklaring wij dpgs^akte hebben opgemaakt in tegenwoordigheid

^x«^ : . van beroep •

Geboortebewijs van voetballer en hovenier J.L.van Dort. 19

De te jong overleden wegwielrenner Piet Steenvoorden die in 1956 voor de O.S.in Melboume was geselecteerd had de pech niet uitgezonden te worden omdat Nederland om politieke redenen niet deelnam vanwege de Russische inval in Hongarije (2). Van de Olympische Winterspelen is geen enkele Olympia-ganger uit beide gemeenten bekend. Naar de diverse Olympische sporten gerangschikt tellen we de volgende aantallen deelnemers: zwemmen 7; voetbal 6; roeien 4; atletiek en hockey 3; kleiduivenschieten en zeilen 2; schermen en tennis elk 1. Niet verwonderlijk is dat we bij het onderdeel boogschieten alleen Noord-Brabanders tegenkomen en een enkele Limburger en dat in de hockeysport Bloemendalers boventallig aanwezig waren met o.a. P.A.Gunning, Aat de Roos, Jan Schlatmann, Lisette Sevens, Marjolein Eijsvogel en Floris Jan Bovelander. Elf HPC-Olympiërs Als leden van sportverenigingen komen we de Koninklijke H.F.C, (ook Nico Bouvy, C.H.ten Cate en M.C.Sigmond) tegen, RCH (Loek Biesbrouck en de Haarlemmer Peer Krom), de Koninklijke Roei- en Zeilvereniging 't Spaame (3), maar de kroon spant met niet minder dan 11 Olympiërs de Heemsteedse Zwem- en Poloclub (HPC). In alfabetische volgorde: Jan Bouwman,

20

Baanrenner Gerrit van Wees (1913-1995) was in de jaren dertig een bekende verschijning op de Heemsteedse wielerbaan.

Johan Bontekoe, Petra Hillenius (uit Spaarndam), Marjan Janus, Gérard de Kort, Hans Kroes (Lisse), Brigitte van der Lans (Lisse), Manon Masseurs, Bertus Mooi Wilten (Haarlem), Abdul Karim Ressang (Aerdenhout) en Joris Tjebbes. 1984 was het gloriejaar van HPC met niet minder dan vier Olympia-gangers in Los Angeles: Petra Hillenius, Gérard de Kort, Hans Kroes en Brigitte van der Lans Andere nationale zwemcoryfeeën uit de 'gouden tijd' van de

Heemsteedse stenen in Seoul

Op 22 april 1953 is in het Stoopbad te Overveen het Nederlands

record 4 x 100 meter vrije slag verbeterd (4.04.0) door vier H.P.C, 'rs (waaronder twee Olym-

piërs) Jan Bouwman, Joris Tjebbes, Wim Geurtsen en Ruud Prins

In 1988 is aan alle bijna 8.500 atleten gevraagd een steen van huis mee te nemen om er in Seoul als blijvende herinnering aan de Koreaanse Spelen een mozaïek van te maken. In Heemstede zijn met dit doel drie klinkers uit het plaveisel van het Raadhuisplein verwijderd, twee voor de gebroeders Ralph en Sven Schwarz en één voor HPCzwemmer Hans Kroes. De in Heemstede woonachtige mevrouw Josée de Kort ontfermde zich als chef d'équipe van de elf man sterke zwemploeg over de steen van Hans Kroes, die - woonachtig in Lisse tevens een steen uit Lisse in zijn bagage meenam. De stenen zijn voorzien van een koperen plaatje met inscriptie 'Heemstede' en de namen der deelnemende personen en vervolgens in een oranje doek gewikkeld naar Seoul overgevlogen.

(uit Gedenkboek 75 jaar HPC, 1991). in Heemstede wonende trainer Wim Geurtsen zoals Yvonne van Kuilenburg en Paula van Eijk hebben niet deelgenomen aan de Olympische Spelen. Paula van Eijk moest in 1976 wegens ziekte afhaken voor de O.S. in Montréal. Ondanks alle internationale zwemprestaties van Nederland in het verleden (voornamelijk bij de dames) wist géén van bovengenoemden eremetaal te winnen.

WINNAARS VAN OLYMPISCH EREMETAAL Totale oogst tot 1996: 3 zilveren en 7 bronzen medailles, gewonnen door: - J.L.van Dort, bronzen medaille voetbal (1920); - Annemieke Fokke, bronzen medaille hockey (1988); - J.C.van Hoolwerff, zilveren medaille zeilen (1928); - A.J.L.Katte, zilveren medaille 21

hockey (1928); - J.H.Kruize, bronzen medaille

hockey (1948) + zilveren medaille hockey {1952}; - F.C.Kuipers, bronzen medaille voetbal (1920); - O.E.van Rappard, bronzen medaille voetbal (1920);

Hockey 4. Annemieke Fokke. 4-11-1967 Heemstede. Deelneemster 1988 (Seoul), bronzen medaille en in 1992 (Barcelona), met een zesde plaats voor Nederland. Woonde tot 1981 in de dr.Schaepmanlaan,

- R.Mac Neill, bronzen medaille voetbal (1920);

thans woonachtig in Frankrijk. Begonnen bij Alliance, speelde ze bij HGC in Wassenaar.

- B.W.J.Verwey, bronzen medail-

5. Adriaan Johan Louis Katte. 24-

le voetbal (1920).

6-1900 Amsterdam. Overleden 4-

6-1991 Bennebroek. Won in 1928 met hockeyploeg een zilveren medaille. Was arts van beroep die zich omstreeks 1960 te Bennebroek Atletiek (Fresialaan) vestigde. 1. Arie Jan Kaan. 22-12-1901 6. Jan Hendrik (Roepie) Kruize Haarlem. Overleden 8-10-1991 in (6). 18-1-1925 Heemstede, TuinGennep. Deelnemer in 1928 op wijklaan 30. Overleden 14-2-1992 110 meter horden series. Van be- 's-Gravenhage. deelnemer O.S. roep wolhandelaar. Woonde van 1948 (Londen) bronzen medaille 1950 tot 1970 Lorentzlaan 11. en 1952 (Helsinki) winnaar van zil2. Adrianus (Arie) Klaase. 23-9- veren medaille. 1903 Heemstede. Overleden 20- Roeien 11-1983 Heemstede. Deelnemer 7. Henri (Han) Cox. 21-5-1899 O.S. Amsterdam (1928) 5000 me- Arnhem. Overleden 18-3-1979 ter series. Geboren Res Novaplein, Bathmen (Deventer). Deelnemer woonde later als hovenier in de 1928: dubbel-twee, 5e plaats. Was H.Peeperkornstraat. Was lid van tandarts van beroep. Huwde in de Athletiek Vereniging Haarlem. 1929 te Haarlem met Petronella 3. O.E.van Rappard (5) 2.4.1896 Cornelia Vos. Was lid van de K.R. Probolinggo (Ned.O.Indië) Overle- en Z.V. Het Spaarne. Woonde tot den 18-4-1962 te 's-Gravenhage. april 1970 Heemsteedse Dreef Woonde Herman Heijermanslaan 156. 13. Deelnemer O.S. Antwerpen 8. Ralph Schwarz. 28-3-1967 (1920) series 110 meter horden en Haarlem. Op 17 september 1992 in 1924 (Parijs) kwartfinales 110 door een noodlottig vliegtuigongemeter horden en series 400 meter val omgekomen in de Verenigde horden. Zie ook onder voetbal. Staten. Woonde in de componis-

EEN OVERZICHT (4)

22

tenwijk. Was evenals zijn broer lid vanhetSpaarne. 1988(Seoul)Vierzonder-stuurman: 9e plaats. 9. Sven Schwarz. 3-12-1964 Haarlem. Woont in Geleerdenwijk. Deelnemer 1988 (Seoul) vier-zonder-stuurman, 9e plaats; 1992 (Barcelona) 4-z-s, 5e plaats. 10. Jan Johan van der Vliet. 5-31949 Heemstede. Deelnemer 1972 (München) acht, 9e plaats. Schermen 11. CornelisWeber(7). 7-12-1899 Kota Radja (N.O.I.). Overleden 285-1995 Heemstede. Deelnemer O.S. 1936 (Berlijn) Degen-individueel kwartfinale; floret landenwedstrijd-teams kwartfinale. Was vertegenwoordiger van beroep. Woonde vanaf 1940 in Heemstede, eerst in de Mesdaglaan, de laatste jaren in zorgcentrum Het Overbos. Schieten 12. Romain Henri Theodor David (Reindert)deFavauge. 22-12-1872 Bergen op Zoom. Overleden 8-101949 Bloemendaal. Vestigde zich op 30 juni 1890 {vanuit Göttingen) in Heemstede. Woonde Herenweg 212; in 1927 naar Bloemendaal verhuisd. Deelnemer O.S.Londen (1908) kleiduiven-trap individueel 22 {niet geplaatst in de 3e serie), alsmede O.S. Antwerpen (1920) kleiduiven-trap individueel niet geklasseerd voor de derde serie; kleiduiven-trap in teamverband 6e plaats. 13. John Waterloo Wilson (8) 1-91879 Bennebroek. Overleden 15-

3-1940 Amsterdam. In 1908 (Londen) bij onderdeel kleiduiven-trap individueel 8ste. Tennis 14. Brenda Anne Marie Schultz. 28-12-1970 geboren in Haarlem, (kraamkliniek Uitenbos). Woonde bij haar ouders op de Molenwerfslaan in Heemstede; april 1975 gehuwd met een Amerikaan in het Raadhuis van Heemstede; verhuisd naar Horida. Deelneemster Barcelona (1992) enkelspel 2e ronde; dubbel Ie ronde; Atlanta (1996) onder naam Schultz-Mccarthy enkel 3e ronde; dubbel met Manon Bollegraf een vierde plaats. Voetbal 15. Louis (Loek) Biesbrouck (9) 202-1921 Woont op het adres Leidsevaart 546 (sedert l mei 1927 gemeente Haarlem). Maakte deel uit van Olympische ploeg in 1952 (Helsinki) kwalificatie- ronde. 16. Jan Leendert (Joop) van Dort. Geboren 27-5-1889 in Heemstede (Achterbuurt). Overleden 1-4-1967 in Leiden. Behaalde in 1920 (Antwerpen) een bronzen medaille. 17. Frederik Carel Kuipers. Geboren 11-7-1899 Eist. Was arts van beroep. Overleden 10-10-1943 Heemstede, maar woonde eigenlijk in Haarlem. 1920 bronzen medaille. 18. Richard Mac Neill. 7-1-1898 Pasoeroean (Ned.O.I.) Overleden 10-10-1963 Heemstede. Woonde Johan Vermeerstraat l. 1920 bronzen medaille. 23

19. Bernard Willem Jan (Ben) Ver- 8e plaats. weij. 31-8-1895 Medan (Ned.O.I.). Zwemmen Overleden 18-4-1962 's-Graven- 23 Johan Klaas Bontekoe. 1-7hage. Was fabrikant van tandheel- 1943 Assen. 1964 (fTokyo) 400 kundige artikelen en woonde voor Woonde op de Heemsteedse Dreef. de oorlog enige jaren op het adres 400 meter vrije slag series; 4 x 100 César Francklaan 20. Vier gebroe- meter vrije slag series; 4 x 200 ders Verweij hebben in het eerste meter vrije slag estafette series. elftal van HFC gespeeld. 1920 bron- 24. Jan Bouwman. 27-11-1935 zen medaille. Heemstede, Achterweg 26. 1960 19a. O.E.van Rappard (zie onder (Rome) 100 meter vrije slag series. atletiek nummer 3). 1920 bronzen 25. Jacobus Gerardus (Ko) Korsten. medaille. 2-5-1895 Amsterdam. Overleden Wielrennen 3-10-1981 Heemstede (Diacones20. Gerardus Jacobus (Gerrit) van senhuis?). Woonde feitelijk te HaarWees (10). 26-1913 Heemstede, lemmermeer. 1920 ((Antwerpen) Lindenlaan 31. Overleden 5-5- 100 meter vrije slag halve finales. 1995 Hoofddorp. 1936 (Berlijn) 26. Maria Alida Catharina (Marjan) ploegenachtervolging series (val van Janus. 31-1-1952 Heemstede. Ch.Kropman en A.Zwartepoorte). Woonde in de Troelstralaan, thans Zeilen in Heemskerk. 1968 (Mexico) 100 21.Johannes Cornelis van Hool- meter schoolslag series. werff. 13-4-1878 Hoorn. Overle- 27. Gérard Adrianus de Kort. Leiden 2-8-1962 Heemstede. Woon- den, 11-9-1963. Woonde in de de na Hoorn in Leiden en vervol- schilderswijk Heemstede. Deelnegens in een deel van Heemstede mer 1984 (Los Angeles) 100 meter dat in 1927 bij Haarlem werd ge- vlinderslag series; 200 meter vlinannexeerd. Sedert begin mei 1961 derslag 13e plaats. op het adres J.C.van Oostzanen- 28. Manon Masseurs. 29-4-1974 laan 8. Was onderdirecteur van de Rotterdam. Woonde bij haar ouders Hollandse Beton Groep. Deelne- in de wijk Merlenhoven; sinds kort mer 1928 (Amsterdam). Won met in Zwaanshoek. Pupil van Wim het jacht 'Hollandia' op onderdeel Geurtsen, eerst bij HPC later bij 8 meter-klasse zilveren medaille. Rapido in Haarlem. Deelneemster 22. Ernst Octavianus Moltzer (11). 1996 (Atlanta) 4 x 100 meter vrije Amsterdam 1-5-1910. Woonde slag estafette 4e plaats (zwom in de Anton Mauvestraat 6. Omgekomen serie). bij een poging naar Engeland te 29. Joris Willem Eelco Tjebbes. 5ontvluchten 15-11-1941. Deelne- 11-1929 Vlissingen. Woonde op mer 1936 (Berlijn) 6 meter-klasse de Heemsteedse Dreef. Chirurg 24

geworden; is verhuisd naar Drente. Deelnemer 1952 (Helsinki) 100 meter vrije slag halve finales; 400 meter vrije slag halve finales. Was na 1958 op het onderdeel 100 meter vrije slag Nederlands recordhouder.

(5)

Noten (1) Vanaf 1893 speelde HFC op een terrein achter het 'Wapen van Heemstede' beschikbaar gesteld door mevrouw H.Dolleman-Thierry de Bye, afgewisseld door een fraai veld aan de Meerweg. Sinds 1899 op de definitieve huisvesting aan de Spanjaardslaan tot l mei (2)

(3)

(4)

1927 in Heemstede gelegen. "Dit was voor Piet Steenvoorden de grootste teleurstelling die hij in zijn wieierleven moest verwerken. Hij had als geen ander naar de Spelen toegeieefd, het had zelfs aan een zijden draadje ge-

hangen of hij was niet meegegaan, maar uiteindelijk behoorde Piet bij de geselecteerden " (citaat uit: Excelsior 50 jaar jong; een Haarlemse wielerclub blikt terug. 1986, blz.60). Het Spaame-damestrio Lynda Cornet, Harriët van Ettekoven en Catalien Neelissen maakte in 1984 deel uit van de 'bronzen acht' op de Olympische Spelen in Los Angeles. Zij waren afkomstig uit respectievelijk Leiden, Zandvoort en Haarlem. Ten aanzien van de Olympische Spelen van gehandicapten zijn geen andere namen bekend dan Heemstedenaar C. Hill die op 1712-1980 in de Burgerzaal van het

Heemsteedse Raadhuis door burgemeester jhr.mr.O.R.van den Bosch is gehuldigd wegens het behalen van goud op het onderdeel tafeltennis voor geamputeerden. Oscar Emile ridder van Rappard, civiel-ingenieur, nam deel als hordenloper én voetballer tijdens de O.S.van 1920 Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog gokte hij op het verkeerde paard door zich als bestuurslid aan te sluiten bij de door zijn broer dr.Ernst Herman ridder van Rappard gestichte Nationaal-Socialistische Nederlandse Arbeiders Partij (NSNAP), destijds een van de drie gelijknamige fascistische splinterpartijen, sterk

anti-semitisch en imitaties van de Duitse nazi-partij NSDAP. (6)

J.H.Kruize, winnaar van twee me-

dailles, was vader van drie Olympische hockeydeelnemers, namelijk Ties, Hans Tjebbe en Jan Hidde, alledrie geboren in den Haag, in respectievelijk 1952, 1954 en

1961. (7)

Bij de verschijning van de publicatie 'Gouden boek van de Nederlandse Olympiërs' portretteerde het weekblad Elsevier in de editie van 20 juli 1996 zes Nederlandse oud-Olympiërs van 90 jaar of ouder. Daaronder de in Haarlem geboren Jan Dirk Schepers (98), die in 1936 evenals C.Weber deelnam op het onderdeel schermen. Weber is in 1995 op 95-jarige leeftijd overleden. (8) John Waterloo Wilson was een achterkleinzoon van de in Engeland geboren Thomas Wilson welke zich in 1833 vanuit België in Haarlem had gevestigd en daar een katoendrukkerij -blekerij en

25

-ververij oprichtte. In 1869 sloot de fabriek. Het Wilsonplein herinnert aan deze familie. John Waterloo Wilson was firmant bij de destijds grote bouwfirma J.v.d. Vliet & De Jonge en woonde na zijn Bennebroekse tijd op 'de Beek' in Bloemendaal. Zij grote hobby was schieten, eerst op kleiduiven, later op wild. Wilson's compagnon, de Bloemendaler Cornelis David van der Vliet, nam ook deel als kleiduivenschutter op de Olympische Spelen in Antwerpen van 1920. (9) Over Loek Biesbrouck verscheen kortgeleden een artikel van A.Kramer: 'De roemruchte voetbaljaren van recordhouder Loek Biesbrouck' in 'De Heemsteder' van 11 december 1996. (10) Over baanrenner Geert van Wees

publiceerde ik een artikel in 'De Heemsteder' van 6 juli 1994. (11) E.O.Moltzer is bij een poging Engeland te bereiken in de Noordzee omgekomen. Echter niet met een sportvliegtuig zoals abusievelijk vermeld in het boek 'Heemstede 1940-1945; een gemeente in bezettingstijd' (1995), maar op 15 november 1941 na een poging met twee anderen met een motorboot vertrokken van het strand nabij Castrïcum - om naar Engeland over te steken. De historica mevrouw dr.A.Huisman-van Bergen uit Leiden was zo vriendelijk kopieën van geautoriseerde verklaringen de dato 21 februari 1947 te doen toekomen.

Hans Krol

Het oude kerkhof van Bennebroek deel 2 Begraven in de kerk

mer, namelijk 16 en 17. Er was nog een dubbel graf, te weten de

Van de graven in de kerk vinden we in één van de oude begraafboeken een plattegrond. Niet duidelijk is of deze in de begintijd, dus omstreeks 1680, is getekend of op een latere datum. De uitgezette graven zijn genummerd van l tot en met 78, te beginnen vooraan bij de preekstoel. De grafkelder van de familie Pauw had een dubbel num26

nummers 18 en 19, dus ook vooraan in de kerk naast het graf van Pauw. Dit graf werd in 1705 gekocht door Jan Hinloopen, in die tijd eigenaar/bewoner van de Hofstede De Hartekamp. Een dag na de aankoop werd Jan Six daarin begraven, een neef van Jan Hinloopen. Vier jaar later, in 1709, vond ook hijzelf daarin zijn laatste

De kerk, door H. Tavenier in 1783 met de nodige fantasie getekend. Van het kerkhof is hierop niets te zien.

rustplaats. Bijna alle opvolgende eigenaars van De Hartekamp waren, evenals Hin-

loopen, aangesloten bij de Hervormde Gemeente van Bennebroek. Zij hadden in verband daar27

mee dan ook bijna zonder uitzondering een dubbele bank in de kerk in eigendom. Jan Hinloopen was echter de enige, die in deze kerk is begraven11.

praktijk sommige bepalingen niet duidelijk of onvolledig. Aanpassing was dus nodig. Deze vond in 1729 plaats. Ambachtsvrouwe Andriana Constantia Sohier de Vermandois (kleindochter van Adriaan Pauw)

De 78 graven in de kerk zijn in de jaren, dat begraven in kerken was

tekende op 29 december 1729 de

herziene tekst voor accoord en overhandigde deze aan de koster. Dat was de man, die het meest met lage nummers bij de preekstoel en deze regels te maken had. Op dede hoge nummers direct achter de zelfde datum ondertekende de ingang van de kerk, bleven onge- Ambachtsvrouwe ook een afzonbruikt. Dit was anders dan hier en derlijke Instructie voor de vele andaar elders in het land, waar ge- dere werkzaamheden van de kosbrek aan ruimte in de kerk ont- ter. Op genoemde datum was Piestond. In Bennebroek is vanaf om- ter du Rieu tot koster benoemd. streeks 1680 ook het kerkhof rond Het was zeker ook in zijn belang de kerk in gebruik geweest. Daar- dat de begraafregels duidelijk op door is het begraven in de kerk schrift gesteld waren. Bij afwijkend vanwege de hogere kosten voorbe- handelen door de koster golden houden geweest aan de families die namelijk boetebepalingen. de hogere kosten konden en wil- Een uitgebreid overzicht van de den betalen. begraaftarieven was onderdeel van de Ordonnantie. Een graf in de Ordonnantie kerk was vanzelfsprekend duurder dan een graf op het kerkhof. Er Toen de opbouw van de kerk in de werd in Bennebroek weinig onderjaren 1679 tot 1682 goed op gang scheid gemaakt tussen huur- en gekomen was werd een Ordonnan- koopgraven in de kerk. Voor de tie "aangaande de begrafenisse" ge- koopgraven was geen afzonderlijk maakt. Adriaan Pauw vaardigde die deel van de kerkvloer gereserveerd. Ordonnantie uit op 4 augustus Op het kerkhof waren de graven 1680. De kerkmeesters en de kos- verdeeld in drie klassen. Er was wel ter (dat was sinds 12 mei 1669 een belangrijk onderscheid in kosCornelis Ris) hadden daarmee re- ten voor het gebruik van baar, roef gels waaraan zij zich hadden te en doodkleed. De grote baar was houden bij het begraven in en bui- voor de "oude doden" {boven 18 ten de kerk. jaar), de kleine baar voor jonge In de loop der jaren bleken in de doden. En dan waren er nog de

toegestaan, niet allemaal in gebruik geweest. Vijftien graven, vooral de

28

kinderen "onder de arm gedragen". Bij sterk vriezend weer golden verhoogde begraaf tarieven. Begraven op zondag was mogelijk, echter alleen tussen de beide "predicatiën". Er moest wel extra voor betaald worden. Begraven van "buytenluyden" {van buiten het dorp) was wel toegestaan, maar ook dat kostte meer. Wilde men inwoners van Bennebroek in een andere plaats laten begraven, dan moest de Schout eraan te pas komen. De kerk had in een dergelijk geval toch wel enige inkomsten. Zeker voor het klokluiden moest worden betaald. In het kloklui-tarief was het "eerste luyen ten tijde van het overlijden" begrepen. Daaruit blijkt, dat zowel verluiden als uitluiden (bij de begrafenis) gebruikelijk was. Gebruik van de doodkleden van de kerk was verplicht. "Voor het beste doodkleed zal worden betaalt 3 guldens, voor het middelste 2 guldens en voor het slegste eene gulden en voor het kinderkleetje 12 stuyvers". Als overal elders waren de uit het begraven binnenkomende gelden voor de Bennebroekse kerk een belangrijke inkomstenbron. Het is interessant te lezen waaraan de kerkmeesters en de koster/doodgraver zich bij het begraven hadden te houden en op welke wijze orde en netheid op de begraafplaats gehandhaafd moest worden. Zo mochten er geen beesten op het kerkhof lopen. Kinderen mochten er niet

spelen. Geen "vullis" mocht er op worden geworpen, enz. De kerkvloer moest wegens verzakkingen zo nu en dan worden opgehoogd en geëgaliseerd. Voor zover wenselijk werden dan tegelijk graven geschud. Sommige eigenaars van graven bedongen bij de kerkmeesters, dat hun graf een aantal jaren niet zou mogen worden geschud, bv. 25 of 50 jaar. Daarvoor werd dan natuurlijk extra betaald. Soms staat er in het doodboek bij, dat de extra betaling tevens de kosten van het verhogen van de kerkvloer boven hun graf in hield. Het is begrijpelijk, dat de begraafkosten van een kind "dat onder de arm" gedragen werd lager waren dan voor volwassenen. Deze kosten zullen voor sommige gezinnen, waar veel kinderen al heel jong overleden, een zware last geweest zijn. Soms wordt aangegeven, dat er een bijdrage was van de Diaconie of de Gemeente. De wijze waarop in het doodboek aantekening van het begraven van een kind werd gemaakt, hing in zekere zin af van de betrokkenheid van de koster. Jacob Hille, die koster was van 1750 tot 1795, schreef o.a. "een dood geboren kind van ....", "een naamloos ongedoopt kind van....". Soms werd er bij vermeld hoelang het kind geleefd had {in dagen en/ of uren). 29

Katholieken in Bennebroek Zolang er in Bennebroek en in Vogelenzang nog geen Katholieke begraafplaats was zullen rond de Hervormde kerk en wellicht ook in de kerk Katholieken begraven zijn. Het kerkhof kon, behalve als Hervormde begraafplaats, in zekere zin tevens als algemene begraafplaats worden beschouwd. Uit de doodboeken blijkt hiervan overigens bijna niets. Slechts een enkele maal kan uit de aantekening van het begraven worden opgemaakt, dat het om een Katholieke dode ging, b.v. "kosten ten laste van de Roomse Schaal". Omdat het in de ogen van Katholieken een niet gewijd kerkhof is, zal in de kist dan wel enige gewijde aarde gedeponeerd zijn. Nadat begin vorige eeuw in Vogelenzang een R.K. begraafplaats in gebruik kon worden genomen, zijn R.K. doden veelal aldaar begraven. De weg er heen was via het Quade Laantje (daarom soms wel Doodwég genoemd) van de Rijksstraatweg naar de overzet over de Leidse vaart; na 1834 kon van de Centenbrug gebruik worden gemaakt, Begrauen in de kerk verboden

In de tweede helft van de 18e eeuw gingen er steeds meer stemmen op, die het begraven in kerken wilden verbieden. Er bleven ook voorstanders. Vooral ook de bestuurders van de kerken. Er zou een 30

belangrijke bron van inkomsten voor hen weg vallen indien de kerken niet meer als begraafplaatsen zouden mogen worden gebruikt.

Na het uitroepen van de Bataafse Republiek in 1795 is in Nederland getracht de in Frankrijk geldende opvatting, dat vooral om hygiënische redenen het begraven in de kerk niet meer mag worden toegestaan, ook in Nederland ingang te doen vinden. Hier in Nederland wilde men daar echter nog niet aan, zeker ook niet in Bennebroek. Het begraven in de Hervormde kerk bleef gewoon door gaan. Pas toen in 1810 Nederland bij Frankrijk werd ingelijst werd het Franse decreet (wettelijk verbod) ook in Nederland van kracht. Van dat verbod heeft men zich in Nederland echter niet veel aangetrokken. Er werd wel opnieuw uitgebreid gediscussieerd tussen de vooren tegenstanders, o.a. over de vraag hoe de kerken een verbod tot begraven in de kerk financieel zouden kunnen opvangen. Een vergoeding van overheidswege is zelfs overwogen. De tegenstanders wonnen terrein door nadrukkelijk te wijzen op de onhygiënische situatie en op het feit, dat doorgaan met de bestaande gewoonte slecht was voor de gezondheid van de kerkgangers. Nadat in 1813 Nederland vrij kwam van de Franse overheersing werden de bepalingen van vóór 1795 weer van kracht. Toch duurde dit

niet zo heel lang. Een definitief verbod om in kerken te begraven kwam bij Koninklijk Besluit van 22 augustus 1827 tot stand. Het werd van kracht met ingang van l januari 1829. Toen kon dus ook de Her-

plaats. Het is niet duidelijk waarom deze onordelijkheid nodig was. Er is nog een onduidelijkheid. De plattegrond van de graven onder de kerkvloer geeft de graven aan over het gehele schip van de kerk

vormde kerk van Bennebroek niet meer voor begraven gebruikt wor-

verspreid, dat wil zeggen alsof er in

den. De kerkmeester Bruin van Hilten was de laatste die in 1828 in de kerk zijn laatste rustplaats vond. Er waren in de Hervormde kerk van Bennebroek sinds 1860 bijna

steeds evenveel huurgraven als koopgraven geweest. In de verspreiding over de kerkvloer was geen vaste regel daarin te ontdekken. Sommige graven waren eerst huurgraf en later koopgraf en ook andersom. Vele malen werd in de administratie aangegeven: "Dit graf is vol" of "Hierin kan alleen nog een kind". Sommige graven werden heel intensief gebruikt. Nadat het na een aantal jaren was geschud en schoongemaakt, werd het opnieuw in gebruik genomen. Dit vond niet plaats omdat de begraafplaats in de kerk te vol werd maar omdat men voorkeur had voor die plek in de kerk.

de vroegste tijd in de kerk alleen maar banken aan de zijkant tegen de muren waren. Zou dan het grote blok banken, dat thans als één geheel in het achterste deel van de kerk staat, er aanvankelijk niet geweest zijn? Nergens in de archiefstukken is hierover duidelijkheid te vinden. Op de thans zichtbare zerken zijn vele van de oorspronkelijke grafnummers te zien. Op drie daarvan zien we tekens en letters. Vermoedelijk gaat het hierbij om zogenaamde huismerken van de onder die zerk begraven familie. De letters

kunnen in zekere zin met die familie verband houden, b.v. de eerste letters van voor- of achternamen. Nadat het begraven in de kerk niet meer was toegestaan ontstond de situatie, dat leden van een familie of gezin ten dele in de kerk en ten dele op het kerkhof werden begraven. Een voorbeeld daarvan is het In 1892 vond er een algehele res- gezin van Jan van Lith Jr. Over tauratie en egalisatie van de kerk- deze notabele van het dorp en zijn vloer plaats. Toen zijn alle grafzer- gezin het volgende. ken, zoals we nu nog kunnen zien, wel wat erg willekeurig in de vloer Burgemeester Jan van Lith Jr. vastgelegd. Bijna niet één grafnummer ligt op de oorspronkelijke Jan van Lith kwam als jongeman 31

van Uitgeest. Hij trouwde in 1811

met Maria Catharina van Alkemade {in die tijd een bekende naam van gezeten burgers). Evenals zijn vader was hij meester timmerman (aannemer). Hij was een goede vak-

man; kreeg veel bouwopdrachten van de buitenplaatsen in het dorp.

vormde kerk. Hij overleed in 1862; zijn vrouw in 1850. Ook zij vonden hun laatste rustplaats in graf no. l op het kerkhof rond de kerk. Kerkhof en a/gemene begraafplaats

Voor de familie Willink op het Huis

Het kerkhof is zeer lange tijd van

te Bennebroek bouwde hij een grafkelder achter de Hervormde kerk.

geringe omvang gebleven. Het stuk

Daarover in een vervolgartikel meer.

ten behoeve van de kerk en het

In het gezin van Lith werden dertien kinderen geboren; acht werden er volwassen, vijf overleden op heel jonge leeftijd of werden dood geboren. Een dochter overleed op

kerkhof aankocht, was circa 35 are groot. Meer dan anderhalve eeuw bleef deze omvang ongewijzigd. Toen het begraven in de kerk begin

24-jarige leeftijd. Van Lith kocht

vraag op hoelang het begraven op alleen het kleine kerkhof rondom de kerk zou kunnen worden voortgezet. Ambachtsheer Gerrit Nutges moet in die tijd hebben gemeend er goed aan te doen voor een komende

graf no. 64 in de kerk. In het verleden waren in dit graf leden van de familie Van Alkemade begraven geweest. Vier van zijn kinderen zijn daarin te ruste gelegd. Toen in 1828 het begraven in de kerk definitief

grond, dat Adriaan Pauw in 1662

19e eeuw verboden werd kwam de

verboden werd, kocht Van Lith als

uitbreiding grond te reserveren aan

eerste een graf (no. l, later ook

de zuid-west en de noord-west zijde

nog no. 2) buiten de kerk. Daarin zijn de beide andere kinderen begraven. Van Lith was een gezeten

van het kerkhof. Evenals de grond onder en rond de kerk bleef de

burger geworden. In de tijd dat W.H. Gerlings burgemeester was in Bennebroek was Van Lith tweede wethouder. Nadat Gerlings in 1838 om onduidelijke redenen nogal plot-

seling niet meer werd herbenoemd, werd Van Lith in zijn plaats burgemeester. Van Lith was ook jarenlang bestuurslid van de Bennebroeker polder en kerkmeester van de Her32

voor uitbreiding gereserveerde grond eigendom van de Ambachtsheer. Het zal ook Gerrit Nutges geweest zijn, die er voor gezorgd heeft, dat er bomen op die grond geplant zijn. In het kerkelijk archief is hiervan niets terug te vinden. Alleen een niet gedateerde tekening uit die tijd geeft bijzonderheden (zie de foto hiernaast). De tekening werd gemaakt om aan te geven waar de bomen dienden

Plan voor toekomstige uitbreiding (begin 19* eeuw). Aangegeven is waar bomen geplant zullen worden. Er is hierop nog geen kerkplein in de vorm van een hart. 33

te worden geplant. Bij de tekening vinden we vermeld, dat het om 21 lindebomen en 40 iepenbomen ging. De bomen op het voorplein waren al veel eerder geplant, wellicht reeds kort na het gereedkomen van de bouw van de kerk. Er blijkt bij de tekening ook een verwijzing naar de grote vijver achter het Huis te Bennebroek. Aan te nemen is, dat de nieuw geplante bomen van eigen kweek zijn geweest. Toen geruime tijd later de tuinarchitecten Zocher tuin en park rondom het Huis onder handen namen, kwamen de stekken ook uit eigen kwekerij. De tekening laat nog een bijzonderheid zien, namelijk dat het voorplein nog niet de vorm van een hart had, zoals thans tussen het toegangshek en de kerk. Ook een tekening van H. Tavenier uit 1783 toont een recht pad naar de kerk. We kunnen ons voorstellen, dat lange tijd de doden gedragen werden van het sterfhuis naar het kerkhof. Toen men steeds meer gebruik ging maken van lijkkoetsen en ander wagenvervoer zal de behoefte ontstaan zijn om de lijkwagen op het kerkplein te kunnen rond rijden. In de archieven is (nog) geen aanwijzing gevonden over het jaar waarin dit plein gemaakt is. Wel zijn er eind vorige en begin deze eeuw door de kerkvoogdij belangrijke uitgaven gedaan, die op de toegang tot de kerk en het kerkhof betrekking hadden. In die tijd zou dus het 34

stenen hart ontstaan kunnen zijn. Nieuwe wettelijke bepalingen

De 19e eeuw bracht op het gebied van de "lijkbezorging" veel wijzigingen. De burgerlijke gemeenten met meer dan 1000 inwoners werden al spoedig verplicht een begraafplaats aan te leggen buiten de bebouwde kom. Voor Bennebroek gold deze verplichting niet. In 1821 had ons dorp nog maar 375 inwoners. Wel moest er een algemene begraafplaats komen. Tientallen jaren is er van uitgegaan, dat het bestaande kerkhof rond de Hervormde kerk mede als zodanig dienst kon doen. Burgemeester W.H. Gerlings spreekt in een brief van 17 maart 1829 al over de burgerlijke (algemene) begraafplaats. De kerkvoogden Van Es van Van Lith noemen het kerkhof in een overzicht van tarieven, samengesteld op 8 maart 1833, ook al burgerlijke begraafplaats. De Kerkvoogdij moest in die jaren de tarieven aan het Gemeentebestuur ter goedkeuring voorleggen. Op 30 april 1839 legde J. van Lith Jr., in zijn hoedanigheid van burgemeester van Bennebroek (hij was W.H. Gerlings in die functie opgevolgd) schriftelijk vast het "tarief van kosten op het begraven der lijken op de Burgerlijke begraafplaats der Gemeente Bennebroek". Aan te nemen is, dat deze tarieven toen ook door de kerk werden aange-

houden.

Begrafeniswet van 1869 De volgende belangrijke mijlpaal was de totstandkoming van de Begrafeniswet van 1869. De voorschriften, die ten aanzien van begraafplaatsen hierin werden vastgelegd gingen in Bennebroek nieuwe problemen geven. Een algemene (openbare) begraafplaats moest op een bepaalde wijze worden afgeschermd van het gebied daar om heen. Blijkbaar voldeed het kerkhof van Bennebroek daaraan niet geheel. Van Gedeputeerde Staten kwam, op instructie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, de mededeling dat er een sloot van drie meter breed en een schutting (aan de achterzijde) van twee meter hoog moest zijn. De Kerkvoogdij schreef hierover rechtstreeks naar Binnenlandse Zaken. Ten eerste wees men er op, dat (de grond van) het kerkhof eigendom was van de Ambachtsheer. Bij hem (Gerrit Willink was dat toen) zou men zich eigenlijk dienen te vervoegen. De Kerkvoogdij gaf voorts alvast aan, dat de begraafplaats was afgeschermd door een lindenhaag (deze haag van lindebomen is er nu nog) en dat er langs een deel van de begraafplaats al een schutting stond. Het Gemeentebestuur mocht of wilde met die afscherming geen genoegen nemen. Op 17 mei 1870

verzocht men de Kerkvoogdij om een deel van het kerhof beschikbaar te stellen om te dienen als Algemene begraafplaats. Men moest dit verzoek doen "wegens ongenoegzame afsluiting van de bestaande begraafplaats". Gerrit Willink, die bij de onderhandelingen hierover steeds betrokken was, bood nog aan een terrein elders in het dorp (op Het Duin) daarvoor af

te staan. Blijkbaar heeft dit geen doorgang kunnen vinden. Op 28 september 1871 werd namelijk op het Huis te Bennebroek een notariële acte getekend (door notaris Dolleman te Heemstede opgemaakt), waarbij de Ambachtsheer aan de Gemeente Bennebroek in huur afstond een klein deel van het kerkhof, groot 15 bij 2 meter, (voorgeschreven minimale oppervlakte). Voor die actie waren namens de Gemeente Bennebroek aanwezig burgemeester Cornelis van Lennep met twee wethouders. Namens de kerk waren de beide kerkvoogden erbij aanwezig. De voorschriften betreffende de afsluiting/afscherming werden afzonderlijk op schrift gesteld. In de praktijk heeft deze scheiding van kerkelijke en algemene begraafplaats weinig betekend. De indruk bestaat, dat er bij het begraven in de gebruikelijke gang van zaken weinig veranderde. Overigens is ook niet geheel duidelijk waar op het kerkhof het kleine als algemene begraafplaats2' dienende deel gesi35

tueerd was. In latere jaren is de afscheiding van dat kleine deel praktisch verwaterd.

konden na gebruik dan vanuit de toren te drogen worden gehangen. De burgerlijke gemeente Bennebroek liet in 1883 aan de SchoolUitbreiding kerkhof laan een nieuw brandspuithuisje annex dorpsgevangenis en bergTot echte uitbreiding van het kerk- plaats voor tuingereedschap bouhof kwam het eerst nadat Mevrouw wen (architect was A. v.d. Steur A.L. Willink (de laatste Ambachts- Jr.). De eigendom van het huisje vrouwe van Bennebroek) in 1932 aan de rand van het kerkhof werd een perceel grond achter de kerk, toen voor ƒ. 25,- aan de Hervormaansluitend aan de begraafplaats, de kerk over gedaan. Blijkbaar was aan de kerk cadeau deed. Het ging geconcludeerd, dat het tot dat tijdhierbij om een klein perceel, te stip eigendom van de burgerlijke weten 2,22 are groot. Deze schen- gemeente geweest was. king is in 1943 gevolgd door de Over de eigendom van het stukje verkoop aan de kerk, voor het symgrond op die plek was nog geen bolische bedrag van ƒ. l,-, vaneen duidelijkheid. Ook over de eigenperceel grond, grenzend aan het dom van het schuthok was men het zuid-westelijk deel van de begraaf- niet geheel eens. In 1857 was dit plaats. Dit perceel was 9,43 are hok (30 voet in het vierkant en 6 groot. In verband met reorganisa- voet hoog} nog vernieuwd. Metie van het gehele kerkhof kocht de vrouw J.M. Willink-Nutges nam Kerkvoogdij in 1946 nogmaals een toen de kosten ad ƒ. 30,-- voor perceel grond van "freule" Willink. haar rekening. J. van Lith Jr. was Deze keer ging het om 7 are en de de bouwer. koopprijs was weer ƒ l,-. Op de hiernaast afgedrukte foto zien we het oude baarhuisje (schuurBvarhuisje en schuthok tje) waarin sinds eeuwen de draagbaren en de overige kerkhofmateEnige verwarring is er geweest over rialen werden opgeborgen. Het een klein stukje grond ten zuid- huisje lijkt verzakt. Dat is echter westen van de kerk, waarop het niet het geval; de grond op het zogenaamde baar- of lijkenhuisje kerkhof er omheen is in de loop stond. Tot omstreeks 1883 moeder jaren enkele malen opgehoogd. ten daarop ook nog het brandspuit- Over het schuthok, dat op de foto huisje en een houten schuthok ge- niet meer te zien is, nog het volgenstaan hebben. In vele dorpen za- de. De koster had heel vroeger o.a. gen we in vroeger tijden een brand- tot taak als schutter op te treden. In spuithuisje bij de kerk. De slangen een Instructie van 12 mei 1669 36

Het oude vervallen baarhuisje op het kerkhof. In 1990 werd het

vervangen door een nieuwe materiaalberging staat deze taak als volgt omschreven: "Ten tienden sal hij naarstelijk schutten de beesten welke loopen op des Heeren weegen "ten eijnde de plantagiën, bleekerijen ende wat dies meer is daardoor buijten schaden "mogen worden gehouden". Hij moest de loslopende beesten op de weg, op het kerkhof en daar omheen dus oppakken en in het schuthok opbergen. Ze zouden daardoor beschut zijn en geen schade meer kunnen veroorzaken. In 1990 is het oude vervallen baarhuisje vervangen door een nieuwe materiaalberging op dezelfde plaats.

Grondruil voor Algemene Begraafplaats

Na het overlijden in 1950 van Mevrouw A.L. Willink is als één van de onderdelen van haar laatste wil in 1952 het kerkgebouw en de grond waarop dit is gebouwd met de grond van het oorspronkelijke kerkhof officieel in eigendom van de Hervormde kerk overgegaan. Een grondruil met de Gemeente Bennebroek heeft er in 1985 voor gezorgd, dat nu het gehele terrein van de kerkelijke begraafplaats eigendom is van de Hervormde kerk. De onduidelijkheid betreffende de eigendom van sommige kleine ge37

deelten van de grond behoort nu dus definitief tot het verleden. In de enclave tussen het kerkhof en het kerkelijk centrum Het Jagershuis is in dat jaar eindelijk dan toch een Algemene Begraafplaats aangelegd. Het Jagershuis wordt van deze begraafplaats gescheiden door een umenmuur.

Zie ook "Jan Hinloopen van de Hartekamp" in Oud Heemstede-Bennebroek no. 7 van februari 1996. Wel is later een (groter) deel van

het kerkhof ten noord westen van de Kerk aangeduid met "Algemene graven".

(wordt vervolgd) M. Verkaik

Bronnen voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek Het notarieel archief van Heemstede

Stukken over mishandeling van vrouwen, bedreiging, vechtpartijen, arbeidslonen, buitenechtelijke kinderen en verhoudingen, beledigingen en wangedrag zijn in het Heemsteed se notarieel archief aangetroffen.

en bemiddelde hij buiten de rechter om. De notaris verstrekt één exemplaar van de akte aan de partijen en houdt zelf ook een exemplaar. De archieven van de Heemsteedse notarissen zijn vanaf 1691 bewaard gebleven. In Bennebroek heeft zich nooit een notaris gevestigd. BennebroeSinds eeuwen gaan mensen naar kers gingen voor het opstellen en de notaris voor het opstellen van vastleggen van een akte of een verakten om daar rechtskracht aan te klaring naar het schepengerecht in geven. Vóór 1811 speelde de no- het dorp of naar een notaris in een taris ook een belangrijke rol bij de andere gemeente, bijvoorbeeld in regeling van onderlinge conflicten Heemstede. 38

De archieven van de Heemsteedse notarissen over de periode 16911915 worden bewaard in het Rijksarchief in Noord-Holland. Op de 18 oudste delen (1691-1800) is een index op personen en op onderwerp gemaakt door Cees van der Horst uit Heemstede.

(Foto Frank van der Wijden, vormgeving Jeff Borkent) overzicht van Heemsteedse

notarissen

Waar zijn de oude notariële archieven?

De oude notariële archieven van 1691-1712 Heemstede uit de periode 16911713-1727 1915 bevinden zich in het rijksarCornelis de Jongh 1727-1747 chief in Noord-Holland te Haarmr. Jan Reeland 1748-1776 lem. * Wiliem Dolleman 1769-1800 Willem Hendriks Gerlings Wat is het historisch belang van 1813- 1837 notariële archieven? Jan Dolleman 1837-1871 De archieven zijn van belang voor Frederik Hendrik Dolleman de geschiedenis van een familie, 1871- 1885 een persoon, een huis, een beWillem Hendrik Smit 18851898 drijfstak en een dorp. In het notaCornelis Jan Boerlage 1898- 1915 rieel archief van Heemstede zijn

Johan van der Poel Tamis de Jongh

39

stukken over kleerblekerijen, buitenplaatsen, hofsteden, herbergen, kermissen, logementen en winkels in Heemstede en omgeving aangetroffen. Boedelbeschrijvingen zijn bij voorbeeld interessante stukken. Deze werden opgemaakt als een erfenis moest worden verdeeld. Van ieder vertrek in het huis is gedetailleerd beschreven welke spullen zijn aangetroffen: meubilair, serviezen,

een zaak. Soms zijn zij het begin van een gerechtelijke procedure. Getuigenissen, die voor een notaris werden afgelegd, konden als rechtsgeldig bewijs dienen. Hoe zijn de notariële akten te

vinden? periode 1691-1811

Op het archief van de Heemsteed-

boeken, sieraden, gordijnen, pot- se notarissen over de periode 1691-

ten, pannen, kleding en gereedschap. Ook de eigendommen die op het erf stonden werden niet vergeten, schuren, koetsen, paarden en boomgaarden werden in de inventaris opgenomen. Van boerderijen werden ook de beesten en de voorraden beschreven. Tevens vermeldde men vaak wat de waarde ervan was.

1811 is op het rijksarchief een index gemaakt op personen en op onderwerp. Onderzoekers, die op zoek zijn naar Heemsteedse voorouders in deze periode, kunnen op persoonsnaam inlichtingen vragen. Onderzoekers, die zich bezig houden met de geschiedenis van Heemstede, zullen waarschijnlijk op onderwerp willen zoeken.

Wat is er in een notarieel archief te vinden?

periode 1812-1915

Naast testamenten, akten van verkoop, huwelijkse voorwaarden, boedelbeschrijvingen en hypotheekakten zijn ook stukken te vinden, die je aanvankelijk niet in een notarieel archief zou verwachten. Mensen lieten in de achttiende eeuw over zeer verschillende zaken verklaringen bij de notaris opstellen. Stukken over vechtpartijen, beledigingen, buitenechtelijke kinderen en verhoudingen zijn in het Heemsteedse notarieel archief te vinden. In de meeste gevallen zijn deze verklaringen het eindpunt van

de periode 1812-1915 is iets minder eenvoudig. Gelukkig hoeven niet alle akten doorgenomen te worden. ledere notaris heeft een register bijgehouden waarin hij iedere akte heeft aangetekend. Zo'n register heet repertoire of repertorium. Het repertorium is een register met een aantal kolommen, waarin van elke akte aangegeven wordt: het volgnummer, de datum, het soort akte (bijvoorbeeld testament, huwelijkse voorwaarden, transport), de belanghebbenden, de verkorte inhoud. De akten worden doorlo-

40

Het onderzoek in het archief van

pend genummerd en bewaard in de volgorde van die nummering.

Voor aanwijzingen voor het raadplegen van notariële archieven is een zogenaamde 'zoekwijzer notariële archieven 1811'gepubliceerd, die is in te zien en te koop in het rijksarchief voor slechts ƒ 2,-

Waar en wanneer kun je het archief inzien? Het archief is kosteloos te raadplegen in het rijksarchief, adres: Kleine Houtweg 18 te Haarlem. (0235319525) Het rijksarchief is geopend van maandagmiddag 13.3017.00 uur en dinsdag tot en met vrijdag van 9.00-17.00 uur. In de herfst- en wintermaanden is het rijksarchief ook open op zaterdag van 9.00-16.00 uur. De notariële akten zijn deels op film en voor een deel in origineel te bekijken.

Inlichtingen uit dit register worden alleen schriftelijk verstrekt door het Algemeen Rijksarchief, Centraal Testamentenregister adres: Alexanderhof 20, 2595 BE Den Haag. U dient de naam van degene die het testament heeft opgemaakt en diens geboortejaar te vermelden. Literatuur

Centraal Testamentenregister

Er is een overzicht van alle notarissen in Nederland waar archief van bewaard is: Register der protocollen van notarissen in Nederland van ca 1550 tot 1916, door F.L.Hartong. Een aanvulling hierop is: Protocollenregister, register van de protocollen van notarissen die in de periode 1916-1984 in Nederland in functie waren door J.E.Kasdorp en J. de Vries. Informatie over de verschillende akten van vóór 1811 geeft het boek: Notariële akten uit de 17e en 18e eeuw. Handleiding voor gebruikers door A.R. Geniën. {Zutphen 1986)

Bent u op zoek naar een testament van een persoon, maar weet u niet bij welke notaris of wanneer het testament is opgemaakt? Dan kunt u gemakkelijk via het Centraal Testamentenregister de naam en de standplaats van de notaris vinden. In dit register zijn alle testamenten vermeld die zijn opgesteld in de periode 1890-1973 door personen die overleden zijn vóór 1974. Als er een testament is, worden de datum, het nummer van de akte en de notaris genoemd.

Vier Heemsteedse notariële akten In het Heemsteedse notariële archief zijn veel akten voor de notaris gepasseerd die opmerkelijk zijn. Hieronder volgt de beschrijving van vier akten, die je niet direct in een notarieel archief zou verwachten. De gebeurtenissen speelden zich af in herberg 'de Ooievaar' aan de Heemsteedse Dreef, aan de Manpadslaan, op een blekerij te Bennebroek en in een logement aan de

41

Een notaris ontving vaak zijn cliënten aan huis, maar kwam ook in herbergen en bij de mensen thuis, om akten op te maken. Voor zijn werkzaamheden buitenshuis had hij een draagbaar inktpotje bij zich. Zo'n draagbaar inktpotje staat in de inham in het midden van de secrétaire.

(Foto Frank van der Wijden, vormgeving Jeff Borkent) Schouwtjesbrug aan de Leidsevaart (dat behoorde tot 1927 nog tot de gemeente Heemstede). De eerste akte is onder het onderwerp 'verkrachting aan de Manpadslaan', de tweede akte onder 'uitlokken overspel' en de derde akte onder het item 'gestolen wasgoed' en de laatste akte onder het onderwerp 'wangedrag overheidsdienaren' via de index op het notarieel archief gevonden. 42

De minnaar die dubbel bedrog wilde plegen. In september 1711 was Johanna Weijdemeijer naar het gerecht gestapt en had een scheiding van tafel en bed geëist. Zij was vijf jaar daarvoor gehuwd met Lodewijk Rostaert, herbergier van het logement 'de Ooievaar'. Nadat hij haar in augustus had uitgescholden en mishandeld, wilde zij van hem scheiden. In het notarieel archief is een

Nadat de herbergier betrapt was in haar bed, zou hij beschuldigd worden van overspel en zou het huwelijk tussen hem en zijn echtgenote den, aanvullende informatie geven ontbonden kunnen worden. over Johanna Weijdemeijer. Zij ver- Geertrui Huiberts wilde 'om haar klaarden voor de notaris dat Jo- eigen eer te bewaren', hier geen hanna Weijdemeijer reeds geruime medewerking aan verlenen. Toen tijd haar minnaar Cornelis Boekei- zij Johanna over dit plannetje inman uit Amsterdam in de herberg formeerde en haar vroeg of zij hierbij haar thuis ontving. Altijd als haar mee instemde, reageerde Johanna echtgenoot Lodewijk Rostaert een of zij soms gek was geworden, om aantal dagen niet thuis was om bij- te denken dat zij zo iets geregeld voorbeeld naar de Alkmaarse paar- had. Geertrui Huiberts vertelde het denmarkt te gaan, bleef Cornelis hele verhaal aan het personeel van Boekelman een paar dagen loge- de herberg. ren. Om niet betrapt te worden Een paar dagen later verliet Johandoor de gasten of door de moeder na Weijdemeijer haar man.2 van zijn minnares, kwam hij via de Op 13 mei 1712 oordeelden de achterdeur of via het venster de schepenen van Heemstede dat Joherberg binnen. Op een gegeven hanna 'zich moest begeeven onmoment ging Cornelis Boekelman der de gehoorzaamheid en in de naar Geertrui Huiberts toe met een bijwooningen van haar man met voorstel. Geertrui Huiberts was in alle goederen bij haar medegenode herberg te gast en zij had wel men'.3 eens samen met haar echtgenoot, Hoe het verder is gegaan met JoCornelis Dekker, met Johanna hanna en haar man, is (nog) niet Weijdemeijer en haar minnaar ge- bekend. dineerd. Hij beloofde Geertrui Huiberts ƒ 150,- - een groot bedrag in Verkrachting op de die tijd - als zij hem een dienst wilde Manpadslaan? bewijzen. Zij moest de herbergier Eind april 1772 werd de dorpsLodewijk Rostaert, bij terugkeer van vroedvrouw Anna Helena Kouwenzijn reis, een drankje inschenken hoven te hulp geroepen bij een en hem langzamerhand dronken bevalling bij de familie Van der Putvoeren. In beschonken toestand ten aan de Glip te Heemstede. De moest zij hem op haar bed leggen vroedvrouw vond de ongehuwde en bij hem in bed kruipen. Zij moest Catharina van der Putten, dochter de luiken voor haar ramen open van Teunis van der Putten, in balaten, zodat iedereen het kon zien. rensnood. De bevalling was al in akte uit februari 1712, waarin het personeel van de herberg, Geertrui Smits, keukenmeisje, Jannetje Bruyne en Grietje Brouwers, werkmei-

43

een ver gevorderd stadium en de vrouw stond op het punt om van haar zoon te bevallen. Anna Helena Kouwenhoven vroeg aan Catharina: 'vertel mij: wie is de vader, anders help ik je niet'. Catharina vertelde dat ze negen maanden geleden van huis was gegaan voor een boodschap. Bij de Manpadslaan ontmoette 'zij een manspersoon met een groene rok (jas)

meentebestuur hoopte op die manier de financiële steun, die zij aan buitenechtelijke kinderen moest geven, te kunnen verhalen op de vader.6

aan, dog bij mij onbekend, die mij aldaar heeft gepersuadeert tot vleeselijke conversatie. Gelijk ik ook die met hem op die tijt hebbe gepleegt. Die is de vader van mijn

de 18e eeuw. De blekerijen hadden veel klanten uit Amsterdam. Het wasgoed werd per schip uit Amsterdam opgehaald en weer terug gebracht door zogenaamde kleer-

kind' Een paar dagen later kwam de vroedvrouw bij de kraamvrouw langs om te vragen hoe het met haar ging. De moeder van Catharina zei tegen de vroedvrouw: 'nu heb ik 't er al uyt gekregen. Zij (Catharina) heeft het mij nu ge-

schippers.

Dief gestolen wasgoed opgespoord In Heemstede en Bennebroek waren veel wasserijen en blekerijen in

Jannetje Gijsbers van der Laan, weduwe van Cornelis Tieleman {60 jaar) en Aelbert Fransz. Kroon (36 jaar) stapten in september 1721 naar de notaris om een verklaring af te leggen ten behoeve van de zegd, dat Dirk Moorhof f de vader kleerschippers van Heemstede op van haar kind is'.4 Amsterdam. Jannetje vertelde dat Twee maanden na de verklaring van haar bleekveld kleren waren van de vroedvrouw werden Hermi- verdwenen van haar klant juffrouw na van Boxtel, echtgenote van Jan Tieddeman uit Amsterdam. Drie van Hoven en Grietje Willems, echt- lakens, negen hemden en een Frangenote van Dirk Bakker uit Heem- se gestreepte rok en een borstrok stede voor het gerecht gedagvaard. waren gestolen. Zij wilde de dief Zij verklaarden dat zij bij de beval- achterhalen en reisde naar Haarling van Catharina van der Putten lem om bij de lommerd te informeop de derde paasdag in 1772 aan- ren of daar kleding gebracht was wezig waren en bevestigden de ver- voor de verkoop of voor verpanklaring van de vroedvrouw.5 Een ding. Zij ontmoette daar een vrouw vroedvrouw was verplicht om een die kleding van de lommerd opongehuwde moeder te dwingen de kocht. Zij was getrouwd met Jan de naam van de vader van de pasge- Cruyer, die in de Appelaarsteeg in boren baby te vertellen. Het ge- Haarlem woonde. Mevrouw de 44

Cruyer vertelde dat zulk goed, dat van Jannetje's bleekveld gestolen was, in het pandhuis was verkocht. Samen gingen zij naar de lommerd om te zien of een stuk van dat gestolen goed er nog was. Bij twee uitdraagsters vonden zij een paar van de gestolen lakens en een hemd. Jannetje kocht deze goederen. Later zond die vrouw nog vier hemden na. Jannetje vroeg aan die vrouw wie het goed bij haar had gebracht om te verkopen en of zij die persoon nog wel zou herkennen. De vrouw zei dat het een vrouw was geweest, die haar in de zomer verscheidene pakjes met goed voor de verkoop had gebracht en dat zij haar nog wel zou herkennen. Jannetje verzocht de vrouw of ze zo goed wilde zijn om eens naar Bennebroek te komen. Zij zou haar dan iemand laten zien, waarvan zij vermoedde, dat het de dief was van haar gestolen wasgoed. Jannetje beloofde de vrouw, dat zij haar voor haar moeite zou betalen. Een aantal weken later kwam de vrouw bij haar thuis in Bennebroek, waar ook Aelbert Fransz. Kroon, Gijsbert van Opmeer en Marijtje van Opmeer en Jan de Cruyer aanwezig waren. Zij ontboden Grietje Pieters, echtgenote van Jan Fransse, een kleerbleker. Gijsbert van Opmeer vroeg aan de vrouw of zij Grietje Pieters kende. De vrouw antwoordde: 'Ja, vrouw, souw ik uw niet kennen. Gij hebt mijn meenigh packie goet gebragt

om /n 't pant te verkopen'. Grietje zei: 'dat is waar, maar het was

mijn eigen goed.' Hierop haalde Gijsbert van Opmeer het gestolen wasgoed te voorschijn, dat was terug gekocht. Hij legde het stuk voor stuk op haar schoot en zei telkens: 'Is dat uw eigen goed, is dat uw eigen goed?'. Hierop kreeg Grietje Pieters het te kwaad en stond op en pakte Jannetje bij de hand en bekende haar: 'Mijn lieve vrouw ik sei 't van mijn leven niet weer

doen'. Gijsbert van Opmeer vroeg aan haar: '£n nu se/ je mijn seggen, hoe dat je het gestolen hebt en hoe dat je op de bleek geko-

men bent.' Grietje vertelde dat zij langs de sloot had gelegen en het van het veld had gestolen. Grietje Pieters ging naar huis. Even later kwam de echtgenoot van Grietje, Jan Fransse bij Jannetje langs. Hij 'bad ernstelijk' dat zij het haar wilde vergeven en dat zijn echtgenote het niet meer zou doen. En zo was de diefstal van het wasgoed opgelost.7

Wangedrag van hoge heren Bij notaris Willem Dolleman kwamen in 1780 Pieter Konings, kastelein van het logement aan de Schouwtjesbrug aan de Leidsevaart, Elisabeth van Dieren, de echtgenote van de kastelein en Abraham Sigerist, huisknecht, Cornelis de Mol, stalknecht, Anna Krayenburg, dienstmeisje, allen personeel van 45

De herberg 'Het Bokje' in De Hout,

het logement, om een verklaring af te leggen ten overstaan van mr. Carel van Dijk, de baljuw van Kennemerland. Zij vertelde hem het volgende. Op een zomerdag in juli stopte de wagen van de familie Van Sypesteyn voor het logement. De heren Elout, Van Sypesteyn, schepenen (bestuurders) van de stad Haarlem en de secretarissen Testart en Van Sypesteyn en de onderschout Smeding, stapten tamelijk beschonken de herberg binnen. Zij gingen ongevraagd zitten bij een familie, die daar een kamer had

46

gehuurd. De gasten maakten bezwaar tegen de aanwezigheid van het dronken gezelschap en met veel moeite werden de heren naar een zijkamertje overgebracht. Toen de herbergier Pieter Konings 's avonds om zes uur thuis kwam, hoorde hij een enorm lawaai uit de zijkamer komen en nam een kijkje. Bij zijn binnenkomst vielen de heren Van Sypesteyn hem aan en gooiden kooltjes uit het vuur tegen zijn kleren. Hij verweerde zich. De herbergier vertelde dat de secretaris Van Sypesteyn :'hem bijzijn broek tus-

gaf Van Sypesteyn hem een harde klap in het gezicht en sloeg de pijp wierd en door geweldige pijn, die uit de mond van de kastelein. De hem zulks veroorzaakte, als buy- kastelein verklaarde later dat het ten zig zelve geraakte'. Men pro- hem geen pijn had gedaan. Hij zei beerde hem aan het koord van de tegen zijn gast: 'mijn heer, ik dank schel op te hangen. Het koord brak je voor die klap. Wil je mij op de

sen de benen heeft gegrepen en geknepen en dat hij geheel blauw

echter en hij vluchtte de kamer uit

andere kant nog zo een geven'.

om tot bedaren te komen. Het hele gezelschap ging naar buiten en bleef voor de deur staan. De schepen Van Sypesteyn vroeg aan Abraham Sigerist, de huisknecht van de herberg, een fles rode wijn. Toen Sigerist deze bracht zei Van Sypesteyn dat de kastelein zelf de fles moest brengen. De kastelein weigerde, waarop Van Sypesteyn wederom een fles rode wijn bestelde. Van Sypesteyn vloekte en zei tegen de huisknecht dat zijn baas die fles zelf buiten moest brengen. Hij trok aan de bel en ordonneerde dat de kastelein zou komen. Kastelein Pieter Konings kwam uit de herberg met een pijp in zijn mond en zei, dat hij die fles zelf niet buiten wilde brengen, aangezien hij daarvoor zijn personeel had en als de heren daar niet door bediend wilden worden, dat zij konden gaan. Hierop kwamen de heren binnen en Van Sypesteyn zei tegen de kastelein: ' Bliksems kind, wie de donder denk je dat je voor je hebt.

Waarop Van Sypesteyn hem nog twee klappen uitdeelde. De kastelein ging de herberg weer binnen om zichzelf te bedwingen en niet terug te slaan. Het gehele gezelschap van heren volgde hem. De echtgenote van de kastelein, Elisabeth van Dieren, stapte vervolgens op de heer Van Sypesteyn af en

Durf jij hier met een pijp in je bek

te komen, waarom breng je die fles niet buiten, als ik je dat zeg'. De kastelein antwoordde: 'wel wat wou je daarvan hebben'. Hierop

zei:' Mijn heer dat is immers niet gepermitteerd, dat gij mijn man zo behandelt en tussen de benen heeft geknepen, dat hij zo blauw als lood is geworden'. Waarop de

heer Van Sypesteyn antwoordde: 'Wat zeg je, jou ouwe donderhoer, jou bliksemse canaille. Je hebt je eerste man en je kind naar de donder geholpen' en gaf haar

een stoot tegen haar borst. De kastelein werd woest en wilde zijn onaangename gast aframmelen. Zijn

personeel hield hem tegen, terwijl Van Sypesteyn de kastelein nog een paar klappen uitdeelde. Hierop rekende hij af bij de huisknecht en zei tegen zijn broer: 'Mijnheer ga je mee, wat donder. Logeer je in zo'n huis en je bent je leven niet zeker.' Bij het verlaten greep de onderschout Smeding de kastelein bij zijn borst beet en 47

zei:'Donders kind, kan je geen grappen verdragen.Ik zal je bui-

ten de deursiepen en je aanstonds de paternosters (handboeien) aandoen en je voor het gerecht van Haarlem brengen'. Alle heren klommen op de wagen van Van Sypesteyn en reden weg.8 De kastelein Pieter Konings, zijn vrouw en zijn personeel werden opgeroepen om voor het gerecht van Heemstede hierover een getuigenis af te leggen. Ten overstaan van de schout Willem Dolleman en de schepenen Bemardus Prins en Hendrik Kolk verklaarden zij de waarheid te hebben gesproken en ondertekenden de akte. De kastelein en Geertrui Huiberts bleken niet te kunnen schrijven en zetten een kruisje als handtekening. Of de 'heren' uit Haarlem vervolgd zijn, is niet bekend9. Annabelle Meddens-van Borselen

48

De notariële archieven van 19161996 worden bewaard bij de rechtbanken of bij de notaris zelf. Rijksarchief in Noord-Holland (RANH), notarieel archief Heemstede inv.nr. 1744, akte 106, dd februari 1712. RANH oud-rechterlijk archief Heemstede inv.nr. 560 13 mei 1712. RANH oud notarieel archief Heemstede inv.nr. 1752, akte 113 dd 18 september 1774. RANH oud notarieel archief Heemstede inv.nr. 1752 akte 115 dd 20 november 1774. Een kind onder het hart. Verloskunde, volksgeloof, gezin, seksualiteit en moraal van vroeger en nu. (red. Renée Kistemaker) (Amsterdam Amsterdams Historisch museum 1987), p. 22. Rond 1811 met de invoering van de Franse Code Civil kwam een einde aan deze praktijk. Zwangere ongehuwde vrouwen konden geen gerechtelijke stappen meer tegen de vader ondernemen om bijvoorbeeld alimentatie te eisen. Zie J.Kok : langs verboden wegen. De achtergronden van buitenechtelijke geboorten in Noord-Holland, 18121914. RANH oud notarieel archief Heemstede inv.nr. 1746 akte 21 dd 13 september 1721. RANH oud-rechterlijk archief Heemstede inv.nr. 560 13 mei 1712. Het archief van de baljuw van Kennemerland is helaas niet in zijn geheel bewaard gebleven. Met name stukken uit de tweede helft van de achttiende eeuw zijn verloren gegaan.

Nieuwe Leden vanaf l november 1996

HEEMSTEDE mw.M.H.E.Vehmeijer-Gohres mw.A.C.van Sloten-van der Eem R.L.Kusell fam. T.A.Kerkstra mw.H.C.C.M.Langemeijer fam. J.C.J.de Vries G.B.Alders mw.W.Meester mw.M.van Amerongen E.Oskamp F.Ballendux fam. C. Visser H.J.van der Eem RN.M.Sarneel P.Stradmeijer C.Vijzelaar

Instituut voor Fysiotherapie

H.van Leeuwen W.C.H.van der Weiden BENNEBROEK

H.Balink D. M. Mens

AERDENHOUT mw.H.Medenblik-van der Eem

HAARLEM F.A.M.Gommers VIANEN mw.F.Gozeling

"tCERlCLOON-aVOND" in Ket GemeenteWs van-Heemstede

Woensdag 13 november

Wet boeiende "Kerklaan-betoog1' waarmee Frans Zoozen de votie zaal aan zijn lippen kluisterde was kenmerkend voor de sfeer van, de avond. Vele oude bekenden spraken elkaar over de goede oude tijd*...

waarna ieder weer voldaan naar kuis toog.

om. ziek daar tot in de kleine uurtjes met ket nieuwe ICerftlaan,boekje te vermaken.

Mfc

50

24e jaargang No. 92 Mei 1997

Bestuur: Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter Adriaan Pauwlaan 7, 2101 AH HEEMSTEDE

Mevr. L.M.' t Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l,

tel. 023 - 528 07 40

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023 - 529 26 31

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82,

J.L.P.M. Krol, archivaris Johannes Verhulstlaan 26,

2104 WL HEEMSTEDE tel. 023 - 529 28 24

2102 XT HEEMSTEDE tel. 023 - 528 29 77

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b,

Mevr. drs. A. Meddensvan Borselen Van Kinsbergenlaan 54 2121 WCBennebroek

2101 HL HEEMSTEDE tel. 023 - 528 06 41

tel. 023 - 584 56 64 Mevr. M. A. van der EemWildschut, ledenadministratie Eemlaan 18 2105 XA HEEMSTEDE

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK

tel. 023 - 528 96 09

tel. 023 - 584 80 14

Redactie: H. Krol C. Peper (eindredactie)

Redactie-adres: Meerweg 6 2103 VC Heemstede

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schrif-

telijke opzegging via de 'ledenadministratie per l januari.

Contributie minimaal ƒ. 17,50 Giro 27.35.061.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Foto voorzijde: Oude ansicht van het Ververschingshuis 'GroenendaaV, 80 jaar geleden begonnen 'm het voormalige koetshuis en de paardenstal van Bosbeek. Op de achterzijde een tekst van G.H.: 't Was hier ideaa) in "Groenendaal".

Inhoud

pag.

Voorjaarsexcursie 17 mei naar Bosbeek

50

Jaarvergadering VOHB 20 mei

51

VOHB 50 jaar!

52

Jaarverslag 1996

54

Verslag van de Commissie Karakterbehoud

57

Financieel verslag

60

Excursie 'Over de strandwal van Kennemerland'

65

Tentoonstelling 'Langs 's Heeren wegen'

67

Anna Enquist, 'Het Geheim' en De Hartekamp, alias de Reehof

69

Modern archief van Heemstede goed toegankelijk

78

Verrassende trilogie over bewoners van Paviljoen 'Welgelegen' door Jan Bomans

81

Het oude kerkhof van Bennebroek; deel 3

83

Tentoonstelling 'Pronk met pen en penseel: Cornelis Pronk tekent Noord-Holland'

92

Schilderijen van Degas en Renoir afkomstig uit Bosbeek in de Verenigde Staten getraceerd

94

49

Voorjaarsexcursie 17 mei naar Bosbeek 'huis en tuin'

Marmeren bad met aan weerszijden uitgewerkte satermaskers met ringen, omstreeks 1761 in Rome gemaakt en aldaar gekocht door de schatrijke bankier John Hope, die van 1767 tot zijn overlijden in 1784 eigenaar was van de buitenplaats Groenendaal. Tegenwoordig nog als tuinornament aanwezig op Bosbeek (foto: Vincent Martin). Onder leiding van mevrouw Mieke

Wilmink gaat onze voorjaarsexcursie op veler verzoek naar het buitengoed Bosbeek. De bezichtiging van het huis is zeer

de moeite waard, alleen al vanwege het mooie plafondstuk van Jacob de Wit uit 1751, voorstellende Bacchus en Cerus op de wolken. Wandelend door de tuin zien we daar onder andere een geometrische vijver uit begin 19de eeuw. Dit 50

alles is zeer de moeite waard om te bekijken. Helaas kan deze ochtend maar een beperkt aantal belangstellenden mee in verband met de privacy van de bewoonsters. De tocht start bij restaurant Groenendaal om 10.30 uur.

Als u graag mee wilt dan kunt u zich telefonisch aanmelden bij mevrouw Henny Nierhoff, telefoon 023 5848014 of bij mevrouw Leny 't Hooft, telefoon 023 5292631.

JAARVERGADERING VOHB Dinsdag 20 mei 1996 om 20.00 uur

De jaarlijkse algemene ledenvergadering van de VOHB wordt gehouden in de Pauwehof, Achterweg 17 (Wijkgebouw achter de Oude Kerk) te Heemstede. AGENDA

1. Opening en mededelingen 2. Verslag van de Algemene Ledenvergadering van 28 mei 1996 (zie Nieuwsbrief nr.89, pag. 113 t/m 115). Eventuele vragen en opmerkingen n.a.v. dit verslag graag vooraf bij de secretaris indienen.

3. Jaarverslag VOHB 1996 en Jaarverslag 1996 van de Commissie Karakterbehoud (in dit nummer) 4. Jaarcijfers 1996 en Begroting 1997 met toelichting in dit nummer 5. Verslag Kascommissie 6. Verkiezing lid Kascommissie 7. Bestuursverkiezing: Aftredend is de heer mr. F.Th.J.Harm; hij stelt zich herkiesbaar

8. Rond waag 9. Sluiting

Na de pauze: " 1000 jaar bewoning in Kennemerland" De heer mr.H.C. Wieringa te Haarlem, oud-voorzitter van het Historisch Museum Zuid-Kennemerland zal ons aan de hand van dia's vertellen over een lichtvoetige wandeling over en tussen de strandwallen in dit gebied. KOMT ALLEN DEZE JAARVERGADERING BIJWONEN ! Het Bestuur. 51

VOHB 50 JAAR! In ons februarinummer kondigden wij aan, dat de Vereniging dit jaar haar 50-jarig jubileum "zal" weren. Intussen zijn de feestelijkheden inderdaad op 7 maart jl. begonnen met de opening van de tentoonstelling "Langs 's Heeren Wegen" in het Raadhuis van Bennebroek. Op een andere plaats in dit nummer leest u meer over die opening. Toen de tentoonstelling in Bennebroek op 28 maart werd afgesloten konden wij vaststellen, dat er een grote belangstelling voor was geweest. Doordat het geëxposeerde materiaal in de hal van het Raadhuis opgesteld was, konden de "klanten", die daar tijdens werkdagen moesten zijn, dat meteen bekijken. Uit betrouwbare bron hoorden wij, dat de reacties enthousiast waren. Tijdens de drie weekeinden was de hal van het Raadhuis ook open en waren de VOHB-bestuursleden op toerbeurt aanwezig om

onder andere toelichting aan de bezoekers te geven. In totaal kwamen er in de weekeinden ruim 400 mensen op af. Halverwege de geplande periode bleek, dat wij de tentoonstelling in het Historisch Museum Zuid-Kennemerland in Haarlem nog een paar weken konden voortzetten en wel van 4 april tot l mei. Wij hebben daarover in de plaatselijke pers gepubliceerd, zodat degenen, die 52

"Bennebroek" gemist hadden, nog een tweede kans hadden om te gaan kijken. Als dit nummer bij u in de bus valt, is ook dat alweer voorbij. Ik wil graag ook langs deze weg de welgemeende dank van het VOHBbestuur uitspreken aan de heer J.N. de Boer uit Bennebroek voor de grote deskundigheid en het enthousiasme, waarmee hij de opzet en vormgeving van de VOHB-tentoonstelling tot stand heeft gebracht. Het was een genoegen met hem te werken.

In het februarinummer heeft u ook kunnen lezen welke jubileumactiviteiten het bestuur op haar programma had gezet. Wij kunnen tot onze tevredenheid vaststellen, dat de voorbereidingen daarvan goed verlopen en geven u daarvan hieronder graag een beknopte indruk. Half september biedt de Vereniging de leerlingen van de basisscholen van Heemstede en Bennebroek een jubileumgeschenk aan. Dit geschenk zal de vorm krijgen van zg. Icsbrieven, die bedoeld zijn om de kinderen van de deze scholen te laten zien hoe leuk en interessant hun eigen, naaste woonomgeving eigenlijk is. Bij diezelfde gelegenheid wordt een boekje voor de plaatselijke jeugd uit de paar hoogste groepen van het basisonderwijs aangeboden. Het bevat verhalen -deels historie, deels

fictie- over de geschiedenis van Bennebroek en Heemstede en sluit aan bij de inhoud van de lesbrieven. Op de traditionele premie-avond -dit jaar op vrijdag 21 novemberzal een specifiek op dit gouden jubileum gericht premieboek worden gepresenteerd. Een speciale redactiecommissie is al behoorlijk op dreef met de beschrijving van saillante gebeurtenissen uit de laatste halve eeuw van Heemstede en Bennebroek. Deze premie-avond zal in ieder geval een feestelijke opzet krijgen.

Ook de voorbereidingen om een videofilm uit te brengen zijn ver gevorderd. Als u dit nummer ontvangt, is een begin gemaakt met de opnamen. De speeltijd van de film zal maximaal 30 minuten duren en Heemstede en Bennebroek zullen in historisch perspectief de hoofdrol spelen.

In onze volgende edities zult u meer lezen over de voortgang van de jubileumevementen. Het totale jaarprogramma, inclusief de evenementen, die niet specifiek met het jubileum samenhangen, is als volgt:

17 mei excursie naar Bosbeek en omgeving; verdere informatie op pagina 50; 20 mei 20 u. algemene ledenvergadering; zie de convocatie op pagina 51; 30 augustus excursie; voor de toelichting daarop verwijzen we u naar de aankondiging op pagina 65;

13 september Open Monumentendag; 21 november jubileum premieavond. Wij hopen u in de loop van het jaar bij de verschillende gelegenheden te mogen ontmoeten. F.Th.J. Harm, voorzitter

53

JAARVERSLAG 1996 van de VOHB Bij de Vereniging Oud HeemstedeBennebroek (VOHB }stond dit jaar de Industriële vormgeving centraal. Op 13 februari werden de activiteiten gestart met een lezing door de bekende architectuur-publicist Ids Haagsma. Voor een goed gevulde Burgerzaal hield hij een voordracht over de geschiedenis van de industriële bouwkunst in het algemeen en die in onze omgeving in het bijzonder. Spreker noemt als treffende voorbeelden van industriële gebouwen de lettergieterij van Enschede en het stoomgemaal Cruquius. Nabij Heemstede weerspiegelt de industriële bouwkunst zich in het gebouwencomplex van het Amsterdamse Waterleidingbedrijf in Vogelenzang. Deze voordracht kreeg een vervolg op zaterdag 20 april, toen de heren ir.A.J. Roebert en W. de Wagt een 50-tal personen rondleidden langs het gebouwencomplex op dit ter-

rein. Begunstigd door prachtig lenteweer werd gestart bij het oude

De wandeltocht eindigde bij het gebouw aan de Oranjekom, aan de westkant van de Vogelenzangseweg. Op 28 mei hielden wij onze algemene ledenvergadering in het Trefpunt te Bennebroek. Tijdens deze vergadering werden naast de jaarverslagen ook de jaarcijfers 1995, alsmede de begroting 1996 vastgesteld. Het aftredende bestuurslid mevr. L.M. 't Hooft - Van der Linden werd herkozen. De heer C.J.H.M. van Gasteren verliet tussentijds het Bestuur. In verband met verblijf buitenlands werd door de voorzitter een afscheidsbrief van hern voorgelezen. Bij afwezigheid werd hij bedankt voor zijn deskundigheid en inzet. Binnen het Bestuur is afscheid van hem genomen. In zijn plaats kon op dat moment nog niet worden voorzien.

Pompstation uit 1853; vervolgens

Op 31 augustus werd de jaarlijkse bustocht gehouden naar de

werd de excursie voortgezet langs de verschillende nieuwbouwprojecten die vanaf 1987 op dit terrein zijn verrezen. Hierbij hebben de modernere architecten een belangrijke invloed gehad.

onderwerp de industriële architectuur van één van de oudste industriegebieden van West-Europa. Eerst is het Molenmuseum in Koog aan de Zaan bezocht. Daar hield de heer J.C.Duyvis, erevoorzitter van

54

Zaanstreek. Ook hierbij was het

de vereniging "De Zaansche Molen", een lezing over de Zaanstreek en zijn molens. Daarna werd het Molenmuseum bezocht. De heerlijke koffietafel heeft men genuttigd in de Zaanse Schans, waarna de molens konden worden bezichtigd. De excursie werd beëindigd met een boottocht over de Zaan. Al met al was het een geslaagde excursie. Tijdens de Open Monumentendag op zaterdag 14 september kon, op initiatief van de VOHB, in het kader van het Industrieel Erfgoed het Pompstation aan de Oranjekom op het terrein van de Amsterdamse Waterleidingduinen worden bezocht. Dit gebouw, daterende van 1931-1932, trok een goede belangstelling. De heer ir.A.J.Roebert, adjunct-directeur en zijn medewerkers gaven uitleg aan de bezoekers. Tevens kon het nabij gelegen Bezoekerscentrum worden bezocht. Op 13 november volgde de jaarlijkse premie-avond in de pas gerenoveerde Burgerzaal. Vooral door de jaarpremie over de Kerklaan waren de bewoners van de Kerklaan talrijk aanwezig, zodat de Burgerzaal met bijna 200 bezoekers overvol was. Eerst werden twee nieuwe bestuursleden gekozen, nl. in de vacature van Van Gasteren mevr.M.A.van der Eem-Wildschut uit Heemstede

en als uitbreiding van het bestuur mevr. A.Meddens-van Borselen uit Bennebroek. Hierna volgde een toelichting op de jaarpremie "Kerklaan 16461996', door de auteur K. de Raadt. Vervolgens zijn de eerste exemplaren van het boekje overhandigd aan 4 veterane bewoners van de Kerklaan, Na de pauze hield de heer F.A. Roozen uit Heemstede, die ook lange tijd aan de Kerklaan woonde, een boeiende voordracht over vroegere herinneringen aan de Kerklaan en aan het destijds "Rijke Roomse Leven", met de Bavo-kerk als middelpunt. Spreker pleitte intens voor handhaving van dit kerkgebouw. Velen kochten daarna deze waardevolle jaarpremie. Er was zoveel belangstelling voor het boek over de Kerklaan, dat een tweede druk nodig was. Het Bestuur vergaderde 11 keer. Behalve de bovengenoemde activiteiten kunnen worden vermeld:deelname met een stand aan het Creatief Centrum in Bennebroek, alsmede werd het zilveren jubileum van de Bibliotheek in Bennebroek met een stand opgeluisterd. Ook stond de VOHB met een stand op de culturele Informatiemarkt in de Haarlemmerhout. Enkele bestuursleden waren aanwezig bij de officiële opening van de landelijke Open Monumentendag in Delft op 13 september. 55

Het aantal leden bleef vrijwel sta- zen wordt naar het verslag van deze biel schommelen rond de 1000 commissie op pagina 57 e.v. personen. Het verenigingsorgaan verscheen Op 28 maart is ons ere-lid de heer viermaal met een keur aan histori- Harm Hamming op 75-jarige leefsche informatie. Het bevatte in to- tijd overleden. Hij was gedurende taal 209 pagina's (vorig jaar 160 de periode 1978-1988 als bestuurslid belast met de ledenadministrapagina's). De redactie-commissie staat onder tie. In zijn periode verdubbelde zich deskundige leiding van de heren het aantal leden tot 800. Wij gedenken zijn inzet voor de groei van C.Peper en H.Krol. De adviescommissie Karakterbe- de huidige VOHB. A. J.Olthaar houd was ook dit jaar actief; verwe-

56

Jaarverslag 1996 van de Commissie Karakterbehoud De commissie bestond uit de dames O.E.I. van der Klooster en E.C.M. Visser en de heren M.M. Bakker, C. J.H.M. van Gasteren (tot medio 1996), A.J. Olthaar (vanaf medio 1996), B. van Tongeren (voorzitter),H.Huijser (secretaris) en A.E.F.M.Meijer. Plv.leden: A.J.Olthaar (tot medio 1996) en F.Harm (vanaf medio 1996). De commissie kwam vijf maal bijeen. Zij bracht gevraagd en ongevraagd adviezen uit aan het bestuur van de Vereniging Oud- Heemstede-Bennebroek (VOHB). Voorts droeg zij materiaal aan ten behoeve van het periodiek overleg tussen de gemeentebesturen van Heemstede en van Bennebroek en het bestuur VOHB. Een belangrijk onderwerp vormde de ontwikkeling van het bestemmingsplan Herenweg/Zandvoortselaan. Deze ontwikkeling werd kritisch gevolgd. Met genoegen kon dan ook worden geconstateerd, dat

de voorgenomen bebouwing op de zuid-westhoek van de kruising Herenweg/Zandvoortselaan in de uiteindelijke planversie is geschrapt. Moeilijker bleek het greep te krijgen op de ontwikkeling van het bouwplan Meer en Berg aan de Clipper Dreef. Deze bleek helaas

niet meer terug te draaien. De commissie acht het resultaat vanuit een oogpunt van esthetiek en monumentenzorg hoogst onbevredigend. Het laat zich aanzien, dat door het gemeentebestuur van Heemstede aan monumentenzorg geen hoge prioriteit wordt toegekend. Zo is een gemeentelijke monumentenlijst nog steeds niet opgesteld. Voor wat betreft de korenmolen De Nachtegaal (de molen van Hoeker) heeft de VOHB het initiatief genomen door, na overleg met de commissie, zelf de status van rijksmonument bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan te vragen. Andere monumenten, waarover het overleg is geopend of voortgezet zijn de ruïne van het Fonteinhuis in Groenendaal/Meer en Berg (die wordt geconsolideerd en waarvan de aluminium brandtrap roodbruin wordt geverfd), de in staat van verval verkerende toegangspoort van Kennemeroord en de ijskelder op het terrein van Kennemeroord. Ook werd en wordt de bollenschuur aan de Herenweg, waar aanvankelijk een Ford automuseum zou worden gevestigd en waaromtrent nu een woning-bouwplan circuleert, nauwlettend in het oog gehouden. 57

De ruïne op 'Meer en Berg' (foto Vic Klep). Het gemeentebestuur heeft in het afgelopen jaar opdracht gegeven tot het maken van een voorstudie voor een bestemmingsplan Sport-

ting is aanbevolen moderniseringen volgens een masterplan te laten verlopen. Zorgen zijn er ook over de voorgenomen ontwikkelin-

parklaan/ir. Lelylaan. Hierin is het

gen in het Van Lieroppark. De

Oude Slot begrepen. Er wordt naar bouw van 5 of 6 eigentijdse woongestreefd de ideeën van de com- huizen tast het dorpskarakter ter missie Muren Oude Slot Boven plaatse aan. Een volgende stap kan Water via dit plan te verwezenlij- zijn de verplaatsing van de sportaccommodaties van het Rottegat naar ken. In Bennebroek, in de verpleegin- het Van Lieroppark ten behoeve richting Vogelenzang, vindt sluipen- van woningbouw in het Rottegat. derwijs een aantasting plaats van Gezocht werd en wordt naar de de oorspronkelijke bebouwing en mogelijkheid het monument de aanleg in de stijl van de Amster- Graeve Tromp aan de Binnenweg damse School. Het gemeentebe- te Bennebroek te restaureren. stuur en het bestuur van de inrich- In Bennebroek bevindt zich een aan-

58

tal zeldzame bomen (metasequoia's), dat aan de voorgenomen bouwactiviteiten ten offer dreigt te vallen. Er wordt naar gestreefd dat deze bomen gespaard kunnen blijven. In Heemstede wordt volgens het bestemmingsplan Binnenweg/ Raadhuisstraat beoogd twee visuele toegangspoorten tot het winkelcentrum aan de zuidkant van de Raadhuisstraat en aan de noordkant van de Binnenweg/Bronsteeweg te creëren. Waakzaamheid is vereist op welke wijze een en ander vorm gaat krijgen. De heer K. de Raadt (penningmeester VOHB) heeft naambordjes ontworpen voor de IJzeren Brug en de Blauwe Brug. Deze zullen worden aangebracht door de afdeling Bouwkunde van de gemeente Heemstede. Veel zorg bestaat er ook om het groen, voor zover dat karakterbepalend of ondersteunend is. Gesignaleerd is, dat in Groenendaal de van de oorspronkelijke landschapsarchitectuur deel uitmakende zichtassen steeds meer onherkenbaar worden als gevolg van het huidige beheer. Nu de Wilhelminaboom vlak voor zijn honderste verjaardag is gesneuveld, is het restaureren van de hardstenen rand en herplaatsing van het hekwerk niet meer aan de orde. De vrees bestond dat een gedeelte van de duintop van het Eikenrode-

terrein zou moeten worden afgegraven en gevlakt, waardoor de waterhuishouding dusdanig kan veranderen, dat enkele monumentale eiken en beuken zouden sneuvelen. Uit door de Commissie Karakterbehoud verricht nader onderzoek bleek deze vrees gelukkig ongegrond. Verder is gesignaleerd, dat het parkbos van Kennemeroord sterk achteruitgaat. Het gemeentebestuur van Heemstede heeft een plan gelanceerd om voor het jaar 2000 ongeveer 290 nieuwe woningen te realiseren. Dit lijkt strijdig met het uitgangspunt Heemstede - de groene Heerlijkheid. In veel gevallen betreft het vervangende nieuwbouw of plaatselijke verdichtingen en gebruiksveranderingen. Er zijn echter uitzonderingen. Voor het Blizzard-terrein aan de zuidzijde van de dr.Schaepmanlaan is een bouwplan voor 38-42 appartementen gelanceerd. Of dit doorgaat is echter nog niet zeker. In het jaar 1996 is overleden het voormalig lid van de commissie Karakterbehoud, de heer A.H. Suerink, lokaal bekend als amateurarchiefonderzoeker en scribent. Dankzij zijn geestdrift voor de materie bevat zijn nalatenschap talrijke items. Deze worden thans onderzocht qua belangrijkheid voor de archieven van de gemeente en van de vereniging.

59

FINANCIEELVERSLAG BALANS PER 31 DECEMBER

1996 Activa

Voorraad boekwerken Debiteuren ABN-AMRO Postbank

Kas

1995 f

p.m.

f

p.m.

2.395,-

3.232,50

13.775,19

13.243,99

8.592,11

7.486,62

228.65

315.65

24.990,95

24.278,76

254,02

- 879,68

Passiva

Vermogen Waarborgfonds

-,-

368,-

Jaarpremiefonds

2.000,-

2.000,-

Restauratiefonds

18.655,26

18.155,26

3.786,67

3.786,67

Reserve aankopen archief

Bestemmingsgiften

-,-

296,35

Nog te betalen

-,-

267,16

Vooruitontvangen contributie

295.00

24.990,95 60

285.-

24.278,76

EXPLOITATIEREKENING 1996 1997 Begroot Begroot Werkelijk f Inkomsten f f 18.941,06 22.000 Contributie 24.000

Begroot f 23.000

1.500

2.500

1.000

500

Verkopen

2.000

7.439,-

Interest Subsidie Heemstede

1.000

167,31

1998

2.600

2.600.-

2.600

2.600

29.600

29.147,37

27.100

28.600

f

f

4.500

4.000

-

-

14.430,45

14.000

14.500

2.375,88

2.000

2.500

1.944,33

2.000

1.000

4.279,50

5.000

5.000

Uitgaven f Organisatiekosten Verenigingskosten 4.000 Administratiekosten 100 Kosten van aktiviteiten Drukkosten Nieuwsbrief 14.500 Verzendkosten idem 2.000 Historisch Archief 2.000

f

4.518,21 i

Jaarpremie

5.500

Evenementen

1 . 000

486,45

2.000

1.000

Werkgroepen

500

643.20

500

500

29.600

28.678,02

30.000

28.500

+ 469,35

-2.900

+ 100

Saldo

61

TOELICHTINGEN Balans Bankrekeningen Een belangrijk gedeelte van de beschikbare gelden is vastgezet op depositorekeningen.

ABN-AMRO bank: depositorekening rekening-courant

Postbank: Leeuwrekening girorekening

f 13.678,88 96.31 f 13.775,19

f 3.160,27 5.431.84 f8.592,11

Vermogen Ten einde een duidelijker beeld van de vermogenspositie van de vereniging te verkrijgen zijn de saldi van het waarborgfonds en de bestemmingsgiften aan het vermogen toegevoegd. Dit leidt tot het volgende overzicht: vermogen per l januari 1996

(-)

f 879,68

bij:

waarborgfonds bestemmingsgiften

f 368,296.35 {-)

bij: voordelig saldo vermogen per 31 december 1996

" 664.35 f 215,33 " 469.35 f 254.02

Restauratiefonds Aan dit fonds is f 500,- rente toegevoegd. In 1996 is geen beroep op dit fonds gedaan. Het bestuur stelt voor de maximale hoogte van het restauratiefonds vast te stellen op f20.000.

62

Exploitatierekening

Algemeen

Het jaar 1996 afgesloten met een voordelig saldo van f 469,35. Zowel de contributie als de rente bleven achter bij de begroting. Hier tegenover stond een hogere opbrengst uit de verkoop van de premie 1996. Door een zuinig beleid konden de totale uitgaven binnen de begroting blijven. Verenigingskosten

De begroting is overschreden in verband met enkele bijzondere uitgaven. Zo bleek het noodzakelijk - o.a. voor ledenwerving - nieuwe voorbedrukte enveloppen te bestellen. Nieuwbrief/verzendkosten In 1996 zijn 4.400 exemplaren van de nieuwsbrief gedrukt.

Historisch Archief In 1996 zijn onder andere prenten, foto's en een schilderij aangekocht. Evenementen

Hierop zijn de uitgaven en inkomsten verantwoord voor lezingen, excursies en de Open Monumentendag. Werkgroepen Op deze rekening zijn o.a. de zaalhuur en administratieve kosten, zoals

fotokopieën en postzegels, geboekt. Begroting 1997 De extra uitgaven en ontvangsten voor het jubileumjaar zijn niet in de begroting 1997 opgenomen omdat bij het opstellen van deze begroting [in 1995] het programma nog niet bekend was. Inmiddels ligt dit programma vast en worden de volgende uitgaven geraamd 63

Tentoonstelling

Schoolprojecten Premie {reeds begroot) Videoproduktie Slotavond Onvoorzien

f 1.500 1.000 2.500 2.500 500 f 8.000

Verwacht wordt dat dit bedrag grotendeels gedekt wordt door sponsors, circa f 3.000, giften en uit de opbrengst van verkopen. Begroting 1998

In verband met gemeentelijke subsidiebepalingen is tevens de begroting voor het jaar 1998 opgenomen. Deze cijfers zijn onder enig voorbehoud. De penningmeester

Excursie op zaterdag 30 augustus 1997 'OVER DE STRAND WAL VAN KENNEMERLAND' Op zaterdag 30 augustus a.s. organiseert de VOHB een speciale bustocht over de strandwal van Kennemerland. In het kader van het 50jarig bestaan van onze vereniging hebben wij besloten ons eigen Kennemerland aan te doen.

gen zullen worden. Na de koffie met appelgebak zal er een rondleiding in en om de Hervormde Kerk aan het Kerkplein verzorgd worden. Per bus gaat het verder langs de ruïne van Brederode naar het Landgoed Beeckestijn waar een

Het programma ziet er als volgt uit:

feestelïjke lunch ons zal verrassen. Aansluitend zullen wij het museum met zijn stijlkamers gaan bezoeken en de Engelse tuin bekijken. Daarna gaan wij weer op weg naar Oud Velsen, waar tijdens de wan-

om 9.00 uur vertrekken wij per bus vanaf het Raadhuis te Heemstede. Wij rijden naar het oude Bloemendaal waar we door onze zustervereniging 'Ons BloemendaaT oritvan-

65

deling uitleg over dit speciale deel van Kennemerland zal worden gegeven. Het bijzondere van deze locatie blijkt onder meer uit het feit dat dit jaar Koninginnedag hier in het bijzijn van Hare Majesteit zelve gevierd wordt. Na een afsluiting met een kopje thee zal de terugreis ondernomen worden en zullen wij rond 17.00 uur weer in Heemstede aankomen. Ter voorbereiding op deze tocht zal Mr.H.C.Wieringa uit Haarlem op onze jaarvergadering op 20 mei na de pauze aan de hand van dia's vertellen over 1000 jaar bewoning van Kennemerland. Deze lezing is getiteld: 'Een licht-

voetige wandeling over en tussen de strandwallen', De prijs van de bustocht op 30 augustus zal f 55,- per persoon bedragen, hierin zijn alle kosten begrepen. U kunt zich op de vergadering van 20 mei a.s. voor de bustocht aanmelden. Na die datum kunt U zich telefonisch aanmelden bij mevr. Henny Nierhoff, telefoon 023 5848014 of mevr. Lenie 't Hooft, telefoon 023 5292631, waarna U het bedrag van f 55,over kunt maken door storting op girorekening 27.35.06 ten name van de penningmeester van de VOHB te Heemstede. De Evenementencommissie.

66

Tentoonstelling 'Langs 's Heeren wegen' trok veel belangstelling In het gemeentehuis van Bennebroek opende mevr. M.Kal-Telkamp op 7 maart de jubileumtentoonstelling van de Vereniging OudHeemstede-Bennebroek 'Langs 's Heeren wegen'. Tegen acht uur 's avonds was het in het Bennebroekse gemeentehuis een gezellige drukte, waar naast enkele raadsleden ook de burgemeester mevrouw Dalhuisen en wethouder de heer Holterman aanwezig waren. In zijn openingstoespraak memoreerde de voorzitter van de Vereniging OudHeemstede-Bennebroek, Frans Harm, hoe de oprichting van de vereniging vijftig jaar geleden was verlopen. Op woensdag 12 maart 1947 begon de VOHB met negentien leden, waarvan vier Bennebroekse leden, door slechte weersomstandigheden en stagnatie van de tram, niet aanwezig konden zijn. Hij vertelde dat het bestuur lange tijd alleen uit mannen had bestaan. Tegenwoordig bestaat het bestuur

vereniging zijn met de opening van deze expositie van start gegaan. De Bennebroekse wethouder, mevrouw Magda Kal-Telkamp, was bereid om de tentoonstelling te openen. In haar toespraak vertelde zij iets over de inhoud van de expositie. Langs de tekeningen kan de bezoeker een denkbeeldige reis maken door de tijd en kennismaken met de vervoermiddelen, de postkoets, de slee, de diligence, de eerste fiets en de tram uit vroegere tijden. Men komt langs een aantal historische plekken in Bennebroek en Heemstede, die grotendeels nog bestaan. Via de herberg de Geleerde Man te Bennebroek, de herberg de Konijnenberg (nu pannenkoekenhuis), de tapnering het Posthuis en herberg de Dorstige Kuil reist men met de tekenaar Lutgers naar Heemstede. De terugreis naar Bennebroek verloopt via de buitenplaats Bosch en Hoven, de oude Binnenweg, de Camplaan en de Glipper-

uit vier mannen en vier vrouwen. In

dreef naar het vertrekpunt Duinlaan, waar nu het gemeentehuis

de beginperiode van haar bestaan richtte de vereniging zich vooral op de historie van beide dorpen. De laatste twintig jaren besteedt men ook aandacht aan het karakterbehoud van Bennebroek en Heemstede. De festiviteiten van de 50-jarige

van Bennebroek staat. Het idee voor deze tentoonstelling was afkomstig van Jan de Boer, die ook de vormgeving voor zijn rekening nam. Speciaal voor deze expositie schilderde hij een aantal panelen van een theekoepel, een 67

tram en een oude auto, die de expositie kleur gaven. Bij de voorbereiding werd Jan de Boer bijgestaan door een tentoonstellingscommissie die bestond uit een aantal leden van de VOHB. Bij het opzetten van de expositie kreeg men hulp van Jan Bok van dé tentoonstellingscommissie van Bennebroek. Voor een deel kon de expositie samengesteld worden uit tekeningen, en litho's, die de vereniging in eigen bezit heeft. Daarnaast werden foto's gemaakt van tekeningen die in het rijksarchief in Noord-Holland en het gemeentearchief Haarlem berusten. Naast tekeningen waren ook enkele voorwerpen te bewonderen/ De firma Van Schagen uit Heemstede stelde een onder andere een koetsier ter beschikking. Helaas kon het koetsje, dat ook van de firma geleend kon worden, niet door de deur van het gemeentehuis, zodat dat niet op de tentoonstelling te zien was. 68

Voorts werden modellen van trams van de NZH geleend en konden op het laatste moment nog twee oude negentiende-eeuwse fietsen geleend worden uit particulier Bennebroeks bezit. Dankzij de inzet van mevrouw Henny Nierhoff werden sponsors gevonden. Zo schonk het tuincentrum Oosteinde planten en bloemen voor de expositieruimte, bezorgde de firma Zwetsloot de drankjes voor de opening en stelden het restaurant 'de Jonge Geleerde Man' te Bennebroek, de Rabobank Hille-

gom-Bennebroek en Heemborgh Makelaars geld ter beschikking voor onder andere het drukken van een folder. De tentoonstelling was dankzij de hulp van de tentoonstellingscommissie Bennebroek en bestuursleden van de VOHB ook 's middags in het weekend te bezichtigen en is naar schatting door tussen 400 en 500 personen bezocht. Annabelle Meddens-van Borselen

ANNA ENQUIST, 'HET GEHEIM' EN DE HARTEKAMP, ALIAS DE REEHOF Een van de nieuwe sterren aan het firmament van de Nederlandse letterkunde is Anna Enquist {!). Zij debuteerde als dichter in 1991 met de opmerkelijke bundel 'Soldatenleven' en publiceerde drie jaar later haar eerste roman 'Het meesterwerk', waarin zij haar schrijverschap

paald niet lovend, ruim een jaar na verschijning behaalde het boek al een oplage van meer dan 50.000 exemplaren. Van 'Het meesterwerk' verscheen in 1995 een Duitse vertaling. Aan een Franse en een Zweedse uitgeverij zijn de rechten verkocht.

en belangstelling voor de muziek combineert met haar werkzaamheden als psychoanalytica. Ook al waren de meeste recensenten be-

Kortgeleden verscheen een tweede roman 'Het Geheim', waarin heden en verleden elkaar gaandeweg benaderen. Hoofdpersoon is een 69

pianiste, in het boek Wanda Wiericke geheten, die worstelt met een familiegeheim en leeft voor haar muziek. Zaterdag 22 februari was

land nu de rechten blijkens een bericht in 'Boekblad' van 21 maart 1997 voor een bedrag van liefst 50.000 mark zijn verkocht aan dtv

Uit: J. Faber, Het Oude Slot.

Anna Enquist te gast bij Boekhandel Blokker voor een - voornamelijk door een vrouwelijk publiek druk bezochte - signeersessie.'Ook 'Het Geheim' (Amsterdam, De Arbeiderspers, 1997) verschijnt in Duits70

Taschenbuchverlag in München. Vermoedelijk bij weinigen bekend is dat in deze nieuwe roman het instituut voor geestelijk gehandicapten 'de Hartekamp' - onder de naam 'de Reehof' - een rol speelt in de

delen 2 en 3 vanaf bladzijde 125 en genover de man die haar binnen in de volgende hoofdstukken tot noodde. Hij draagt een eigenaarpagina 179. Namelijk wanneer de dig kostuum, een habijt. De porhoofdpersoon haar zwakzinnige tier is een zwakzinnige, denkt broer gaat opzoeken, terwijl bo- Wanda even, voor het tot haar vendien blijkt dat haar ex-echtge- doordringt dat hij een geestelijke noot in deze inrichting heeft ge- is. De man ziet haar kijken en werkt. Citaat: "Vanaf het station zegt: 'Broeders penitenten. Wij neemt Wanda de bus naar de in- hebben jarenlang de bewoners richting. Tussen vrouwen met vol- verzorgd. Nu zijn er dokters en le boodschappentassen zit ze stü jonge mensen die ervoor geleerd naast het raam. Ze ziet herenhui- hebben. Van ons zijn er nog een zen in een rij, dan kleine buitens paar over. En oud, oud'. Hij zet met dikke bomen, afgewisseld met een dikke bril op om in het pastukken weiland. Wanneer de tiëntenboek te kijken. 'Jaja, ik huizen zich aaneenrijgen tot een dacht het wel: Wiericke, Frank dorpskern stopt de bus en stap- paviljoen de Otter. Afdeling bedpen er mensen uit. 'De Reehof!' zaal. Het is achter op het terrein, roept de chauffeur. Wanda ziet bijna aan de duinrand. Nog een een blinkend wit paleis liggen ach- aardige wandeling voor u. (...)". ter een oplopend gazon. De toe- Medio 1952 namen de Broeders gangswegen aan weerszijden van Penitenten van de Daniël de Brouhet grasveld komen bij elkaar werstichting vanuit Boekei en Udenonder een terras. Langwerpige hout in 'de Hartekamp' de verpleglazen deuren sluiten het gebouw ging op zich van aanvankelijk zesaf. Erachter begint het park. Het tig zwakzinnige jongens. De pavillijkt of er in het witte huis nie- joens hebben in het boek van Enquist namen als 'Otter', 'Eekhoorn', mand aanwezig is. De gordijnen hangen roerloos voor de ramen, 'Egel' en 'Mol', in werkelijkheid Wanda loopt er omheen. Een bomennamen als'Plataan', 'Ceder', vreemd gebouwde man of jongen 'Wilg', 'Vlier' en 'Iep'. staat tussen de bomen te graven. Navraag bij directiesecretaris Ad van Hij roept haar iets toe. Ze ver- Unnik leert dat Anna Enquist desstaat het niet. In het bos ontwaart tijds in het kader van haar studie ze een betonnen bunker: het por- psychologie een stage heeft gevolgd tiershok. Wanda tikt tegen het in de Hartekamp. raam en wordt binnengelaten. Het Overzicht van (ten dele) in Heemstede gesitueerde roruikt er naar zurige poederkoffie en oudere sigaretten. Wanda gaat mans, novellen en jeugdboeaan een formica tafel zitten te- ken (2)

71

Bernlef, J. (schuilnaam van Hendrik Jan Marsman). Eclips. 2e druk 1993. (Zweedse vertaling verscheen in 1995). Hoofdpersoon Kees Zomer woont

buitenplaats Soekabrenti te Heemstede Duyns, Ch. Dante's portret. 1994. Hoofdpersoon Victor Klein is woonachtig in Heemstede.

'm Heemstede op het gefingeerde adres Langevaartlaan 12. Busken Huet, Cd. Lidewyde. 1868. Herdruk 1981. Vermeld wordt de (afgebroken)

Ede, Bies van. Gebakken rat met beukeblad. 1994. Vermelding van Heemstede en 'een klooster bij het Spaarne' (= Bernardietenklooster) (3).

72

Faber, J. Het Oude Slot. Circa 1948. Met illustraties van Jan Lutz. Jongensboek over een in de nabijheid van het Oude Slot begraven schat. Deel l (met o,a. Adriaan Pauw) speelt zich af tussen circa 1650 en 1948; deel 2 eindigt met de Bevrijding door de Canadezen. Ginjoolen,F. Werkende handen; roman over de eerste kolonisten van de Haarlemmermeer. 1956. In deze roman wordt ook over Heemstede verhaald. Greup-Roldanus, Sini. Catalijne van Ingelmunster; een meisjesleven in het begin der zeventiende eeuw. 1938. Deel l van trilogie. Bevat tegenover titelblad foto naar tekening van Joseph Char-

les 'De lynwaatbleekerij op de Glip van de weduwe Louis Gunst' Dit meisjesleuen is getekend tegen de achtergrond van het leven op het platteland in de Hollandse duinstreek onderde Vlaamse lijnwaadblekers. Greup-Roldanus, Sini. Jacquemijne van de Weyden; een meisjesleven in 1672. 1946. Deel 2 uit serie.

garetha de Groot-Kuijlman). Rondom het oude schuurtje. 's-Gravenhage, z.j. Circa 1905. Vertellingen met betrekking tot onder andere de Hervormde Kerk Heemstede en omgeving. Groot-Kuilman, M.de. Het troepje van de pastorie. 's-Gravenhage, z.j. Over o.a. Hervormde Kerk en omgeving. Lennep, Jacob van. Elizabeth Musch; een tafereel uit de 17e eeuw. 1850. In de slothoofdstukken speelt Adriaan Pauw (1622-1697), Heer van Bennebroek, een rol als raadsheer in het Hof van Holland (4). Lennep, Jacob van. De lotgevallen van Ferdinand Huyck. 1840. Ofschoon gesitueerd in de provincie Utrecht is 'Ferdinand Huyck' ten dele geïnspireerd op het landgoed Groenendaal. Volgens de overlevering heeft de in 1970 afgebroken theekoepe! model gestaan voor de in deze ro-

man beschreven koepel waar Huyck en Henriëtte Blaeck elkaar ontmoetten. Loosjes, A.Pzn. Hollands Arkadia; of wandelingen in de omstreken Greup-Roldanus, Sini. Sandra Tjal- van Haarlem. 1804. linga; in het eeuwfeest 1700.1949. Bevat in verteltrant tussen persoDeel 3. nen tevens wandelingen (langs de De lijnwaadblekerij 'Bleeklust' (= buitenplaatsen) door Heemstede. de latere Gliphoeve) is in boven- Looy, J.van. Jaap. 1923. staande boeken onder Benne- Vermelding van 'het huis met de broek naarde kant van Heemste- witte beelden' tegenover de Spande gesitueerd. jaardslaan (tot l mei 1927 geGroot-Kuilman, M.de (Maria Mar- meente Heemstede). 73

Looy, J.van. Jakob. 1930. (Autobiografische schetsen). : Bevat beschrijving van een voettocht naar Heemstee, de 'Koedief slaan', 'het klimop-kerkje' van Heemstee, de Glip, het Sht van Heemstee, de Herenweg en de Zandvoortsche Laan. May, Lizzy Sara. Vader en dochter. 1977. (Ook in het Duits verschenen: 'Vater und Tochter'). De 'Heemsteedse' periode van de schrijfster op jonge leeftijd wordt

gelijkgesteld met 'het buitenleven' op de pagina's 90-113. Uitvoerig wordt het grote huis aan de Meer-

dit huis verbonden", aldus Harrv

Mulisch in 'Mijn Getijdenboek' (1975). Met zijn vader en huishoudster Frieda woonde de jonge Mulisch van 1938 tot 1941 op het adres Spaarnzichtlaan 23. Multatuli (ps. van E.Douwes Dekker). De geschiedenis van Woutertje Pieterse. (Opgenomen in de Ideeën evenals afzonderlijk uitgegeven). Aan het slot in de hoofdstukken 37/38 betrekken de Kopper-lith's het buiten 'Groenenhuize' in de Hout (6). Nijgh, Lennaert. Haarlem bestaat niet. 1995.

weg beschreven waarnaar de familie in 1927 verhuisde (5). Moerkerken,P.H.van. De Bevrijders. 1915.

Bevat verhaal: 'Mannen op pad' over de legendarische slag bij het

de buitenplaats 'Wyckervelt' heeft vermoedelijk 'Bosch en Vaart' model gestaan. Bewerkt is een correspondentie 'Aan de Maire

Geeft een schets en toneelstukje in 5 aktes uan Heemstedenaren.

sage keizer Napoleon Bonaparte,

Middeleeuwen.

reizende vanuit Haarlem via de Herenweg richting Hillegom.

Peper, Cees. Een wandeling langs de buitenplaatsen van Heemstede

Mulisch, Harry. De Aanslag. 1982. Vermelding van het politiebureau

Heemstede, VOHB, 1975.

Manpad in 1304. Nijgh, Lennaert. Tobia of de ontIronische roman ouer de bevrij- dekking van het masturbariaat. ding van de Fransen in 1813. Voor 1971. Herdruk 1991. Oltmans, J.F. Gaston van Foix. Overdruk uit 'De Gids', 1841. van Heemstede' (in Rijksarchief Hen historische novelle betreffenNoord-Hol land) betreffende pas- de het Huis te Heemstede in de

in Heemstede.

Mulisch, Harry. De sprong der paarden en de zoete zee. 4e druk 1979. Tevens opgenomen in 'De versierde mens' (1957). "Een verhaal als 'De Sprong der paarden en de zoete zee' is aan 74

in de voorzomer van het jaar 1847.

Naar het voorbeeld van de Haarlemse gids J.Craandijk.

Pointl, Frans. De aanraking. 1990. Beuat verhaal 'Het schoolreisje' naar het Groenendaalse bos. 'Onder vreemd dak' handelt over familiehuis te Heemstede.

en Heemstede. Het huis Berkenrode (residentie van de familie Bevat o.a. autobiografische ver- Bomans sinds mei 1932) wordt in halen over zijn Heemsteedse jeugd de romans naar de historisch juiste naam 'het nieuwe Westerduin' (7). Potgieter,E.J. Onder weg in den genoemd. Schendel, Arthurvan. Een Hollands regen. 2e herziene druk 1979. Novelle-achtig opstel met vermel- drama. Ie druk 1935. Vermelding van o.a. Heemstede ding van Manpad. Reuling, Josine. Paulientjes reis en de Heemsteedse Dreef. De buitenplaats 'Oosterhout' wordt naar dierenland. 1946. Jeugdboek dat zich in Heemstede in deze (Haarlemse) roman anoniem beschreven als "het laatste afspeelt. Rode, J.B.van (pseudoniem van huis aan den Houtweg". mr.J.B.Bomans). Jan Herbert Mac Schouten, Alet. De vier wezen. Donald. Amsterdam, 1933-1934. 1981. Met tekeningen van Lidia Vijf delen in drie banden; delen VI Postma. - VIII na heftige kritiek uit politieke Geïnspireerd op de VOHB-uitgakring in manuscript gebleven (8). ve van G.van Duinen, Het weesAutobiografische sleutelromans en armhuis te Heemstede 1796zich voor een groot deel a/spe- 1861 (1952)en van F.J.E.van Lenlend in de omgeving van Haarlem nep, Honderd jaar Hörtekamp Pointl, Frans. De kip die over de

soep vloog.

75

(l 956) met een verhaal over schaking uan de beeldschone Mathilde Agathe Barones van Verschuer door de Oostenrijkse graaf Maximilian zu Spaur und Flauon. In het boek van de tijdens haar leven in Heemstede woonachtige jeugd-schrijfster is Dennenkamp fantasienaam voordeHartekamp. Stork, Jan. Op Berkenrode. Z.j. Met op voorplat een afbeelding van 'Oud-Berkenroede'. Historische jeugdroman van 457 pagina's die zich afspeelt in de 19e eeuw in "eene groote villa (=Berken rode/OudBerken roede) in het dorp A., aan den straatweg van Haarlem naar Den Haag". Turnhout, Ted van. Een snuifje Haarlemmerhout. 1980.

van Huize Bosbeek. Wiel, Rein van der. Gezicht op Haarlem. Verhalen. 1987. Vermelding van o.a. Station Heemstede-Aerdenhout, Heerenweg, Garage van Lent in Haarlem (i.p. v. Heemstede!). Zeeuw, JGzn.P.de Berend de spion. 1962. Geïllustreerd door Nienke van Oosten. Zie uoor de legendarische slag aan

Bevat: 'Homo protestator', een verhaal over het Bea-huis (Bloemenhove-kliniek) te Heemstede,

sen geruïneerde - theekoepel op

p. 81-93. Veegens, D.J. Haarlemsche vertellingen uit den ouden tijd. 1850. Bevat 4 romantisch-historische verhalen, o.a. 'De Tempelieren te Haarlem' in de Hout en 'Het ont-

zet van Haarlem' in 1426, bladzijden 91-132 over o.a. de Hoekse edelman jonker Jan van Heemstede en zijn beschermvrouwe hertogin Jacoba van Beieren.

Westerloo, Gerard van. Roosje. 1994. Beschrijft bezoek aan de nonnen

76

het Manpad: Leve Witte van

Haemstede, p. 89-95. (9). Zeggelen, M.C.van. De vrede van Maerland. 1923. Met twaalf platen naar tekeningen van de auteur. Maerland is een fictieve buitenplaats gelegen te Heemstede (waarvoor Ipenrode model stond; de koepel voor die van de -intus-

de overplaats van de Hartekamp)

zich afspelende in de tijd van predikant D.Hupkens (eerste helft van de 19e eeuw).

Alle voormelde boeken, met uitzondering van de roman van F.Ginjoolen zijn aanwezig in de afdeling 'speciale collecties' van de Heemsteedse Bibliotheek. Zie ook; Querido's letterkundige reisgids van Nederland. Amsterdam, 1982 (Heemstede, p.388-390). Voor aanvullingen houd ik mij aanbevolen.

Hans Krol

Noten (1)

(2)

(3)

(4)

Anna Enquist, geboren in 1945, is de schrijversnaam van Christa Widlund-Broer, gehuwd met een Zweedse echtgenoot. Zij woont in de Bijlmer en werkt halftijds voor het Psycho-analytisch Instituut te Amsterdam en is o.a. als bestuurslid verbonden bij Psychiatrisch Centrum 'Vogelenzang' in Bennebroek. Buiten beschouwing blijven literatuur in relatie tot de Haarlemmerhout (tot 1927 gemeente Heemstede), gedichten op Heemstede, toneelstukken, brievenboeken, los gepubliceerde verhalen, (auto)biografieën, zoals van Apie Prins en vele anderen, memoires van Albert Heijn, Leesha Rose etc., herinneringen van F.J.E.van Lennep aan o.a. de Hartekamp en Berkenrode. Evenmin zijn in boekvorm uitgegeven herinneringen aan instellingen in bovenstaand overzicht opgenomen, zoals Meer en Bosch en Hageveld ('Onder dak zonder dak; flarden van een jeugd' door Michel van der Plas; 'Koffers op Hageveld' door Leo de Ridder e.d.). Zie het 'Memoriaelbouck' van Willem Janszoon Verwer, in druk uitgegeven in 1973. Citaat pagina 5: "Item op den selfden dach (= 27 juni 1572) is het clooster van die Barrendyten (= het Bemardietenklooster te Heemstede) gebrocken ende geplondert buijten Haerlem". Deze Elizabeth Musch was een stiefdochter van jonkheer Diederik Pauw (1618-1688), neef van Adriaan Pauw, Heer van Heem-

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

stede. De verwikkelingen met haar echtgenoot, de beruchte en tragische ritmeester De Buat zijn beschreven in de gelijknamige historische roman 'Elizabeth Musch'. Ofschoon nergens expliciet genoemd komt Heemstede ook voor in autobiografische verhalen beschreven in de bundel 'Oom Soes heeft gehuild' (1962) en 'Oom Bennetje raaskalt: een jeugd tussen twee wereldoorlogen' (1985). "In de werkelijkheid vergezelde de jonge Dekker, door zijn vader wegens te geringe ijver van de Latijnse school genomen en loopjongen geworden bij de firma Van de Velde, zijn bazen in 1835 naar het buitenhuis Zomerrijk van de Van de Veldes in Heemstede". Willem van Toorn, in: Querido's letterkundige reisgids van Nederland, p.389-390. Frans Pointl is in 1936 te Amsterdam geboren. Zijn vroegste jeugd bracht hij door in een huis aan de Esdoomlaan tot hij in 1942 met zijn (joodse) moeder gedwongen werd naar Amsterdam te verhuizen. Voor een beschrijving van de globale inhoud en achter- gronden zie: Michel van der Plas: Godfried; het leven van de jonge Bomans 1913-1945. 1982 (hoofdstuk V: Vader Bomans schrijft een boek, p. 100-113). Er bestaan meer historische (jeugd)romans waarin de Witte van Haemstede een rol speelt, o.a. van D.Louwerse: Graaf Floris V en zijn edelen (hoofdstuk V).

77

Modern archief van Heemstede (1920-1990) goed toegankelijk In aanwezigheid van de wethouders, leden van de gemeenteraad en de provinciale archiefinspecteur mevrouw Marianne Loef kreeg de burgemeester van Heemstede, mevrouw Van den Broek, twee inventarissen van het archief van Heemstede over de periode 1920-1929 en 1930-1990 in het Raadhuis aangeboden. Sinds de invoering van de nieuwe Archiefwet in 1995 dienen overheidsarchieven na 20 jaar openbaar en toegankelijk voor bezoekers te zijn; vroeger was dit 50 jaar. Pierre Bussen beschreef het Heemsteedse archief uit de periode 1920-1929. De heren R. van Bruggen en H. Smit bewerkten het archief uit de periode 1930-1990. Zij bewerkten ruim 400 meter archief. Allereerst vingen de heren aan met het uitzoeken van archiefstukken die vernietigd konden wor-

den. Zo werden onder andere dubbele stukken en diverse series cliëntendossiers van het bureau Sociale Zaken vernietigd. Totaal kwam 330 meter archief voor vernietiging in aanmerking, 76 meter archief is herordend, beschreven en goed verpakt. In deze inventaris zijn om verschillende redenen een aantal gedeponeerde archieven en bestandsdelen nog niet opgenomen. Het politiearchief (90 meter), het 78

foto-archief, het kaartenarchief, de bouwvergunningen, de hinderwetvergunningen, de registers van de Burgerlijke Stand, de persoonsdossiers, de bestemmingsplannen en het bevolkingsregister zullen te zijner tijd afzonderlijk worden geïnventariseerd. Een groot voordeel bij de bewerking van het archief van de gemeente Heemstede was dat de heren Smit en Van Bruggen tijdens hun loopbaan bij de gemeente veel kennis hebben opgedaan van de gemeentelijke organisatie en de plaatselijke geschiedenis. Hierdoor hebben zij veel extra's aan de inventaris kunnen toevoegen. Het oude archief van Heemstede is helaas niet zo goed toegankelijk als het moderne archief. De gemeente Heemstede heeft in haar archiefkelder bijzonder rijke en interessante archieven: het archief van de heerlijkheid Heemstede vanaf 1346, de gemeente Berkenrode, - ook vanaf de veertiende eeuw - en de gemeente Heemstede, waarvan het archief loopt vanaf 1756. Daarnaast zijn er ook nog vele archieven van huizen en heerlijkheden in de omgeving, zoals dat van het Huis te Manpad, de Hofstede de Hartekamp en het archief van de Heem-

steedse familie Crommelin. Het archief van de heerlijkheid Heemstede heeft een oude inventaris uit 1911 opgemaakt door P.N. van Doorninck, die summier en onvolledig is; het archief van de gemeente Heemstede vanaf de achttiende eeuw is helemaal niet geïnventariseerd evenmin als dat van Huize Manpad, de familie Crommelin en Hofstede de Hartekamp. In de ar-

Kruis', de Nederlands Hervormde Kerk, het Burgerlijk Armbestuur, het Wees- en armhuis en de Schouwbroekerspolder. Er zitten nog vele schatten in deze archieven verborgen, die pas aan het licht zullen treden wanneer een archivaris zich hierover ontfermt. Historisch onderzoek in deze archieven door bezoekers is, in de staat (ontoegankelijkheid) waarin deze ar-

Aanbieding van de inventarissen van het archief van de gemeente Heemstede aan de burgemeester mevrouw N.H. van den Broek-Laman

Trip op 12 maart 1997 in het Raadhuis te Heemstede. chiefbewaarplaats van de gemeente Heemstede bevinden zich ook

mogelijk.

verschillende gedeponeerde archieven van instellingen die nog niet

De provinciale archiefinspecteur

beschreven zijn. Dit betreft onder andere het archief van het 'Witte

pleit al enige tijd voor de bewerking van deze archieven door een archi-

chieven zich nu bevinden, niet goed

79

varis. Tevens koestert zij de wens dat de archieven van de gemeente Heemstede overgebracht worden naar de archiefdienst Kennemerland {het voormalige gemeentearchief Haarlem). Hier zijn inmiddels naast de archieven van de gemeente Haarlem ook de archieven van Bennebroek, Zandvoort, Velsen en Uitgeest ondergebracht: Voor bezoekers zou dit gunstig zijn: de archiefdienst heeft langere openingstijden, een grote studiezaal en een bibliotheek. Bovendien heeft de onderzoeker alle historische bronnen over de regio bij elkaar. Aangezien de grenzen van de gemeenten Heemstede en Haarlem verschoven zijn, vullen de archieven elkaar aan. Burgemeester Van den Broek liet in haar antwoord duidelijk blijken

80

dat zij voorlopig nog niet voor deze optie voelt en de archieven van Heemstede op het Raadhuis wil behouden. Het moderne archief van Heemstede over de periode 1920-1990 is in ieder geval heel goed toegankelijk geworden. Daarmee is de recente geschiedenis opengelegd voor iedereen die geïnteresseerd is in de historie van Heemstede. De beide inventarissen zijn in het Raadhuis te koop. De inventaris door Pierre van Bussen van het archief van de gemeente Heemstede over de periode 1920-1929 [54 p.] kost f 20,- en die door R.H.A. van Bruggen over de periode 19301990 [214 p.] kost f40,-. Annabelle Meddens-van Borselen

Verrassende trilogie over bewoners van Paviljoen Welgelegen door Jan Bomans Op donderdag 3 april is in de historische regentenkamer van de Haarlemse Janskliniek door uitgeefster Marita Meeuwes het eerste exemplaar overhandigd van het boek 'De Villa Borghese in het hart van Holland' aan de auteur, ons VOHB-lid, de heer Jan Bomans. In 1989 verscheen het boekwerk 'Paviljoen Welgelegen 1789-1989; van buitenplaats van de bankier Hope tot

zetel van de provincie Noord-Holland'. De thans verschenen uitgave handelt over drie bewoners van het huis 'Welgelegen', de Nederlandse 'Villa Borghese1, gelegen in de Haarlemmerhout nabij de vroegere grens tussen Haarlem en Heemstede. Allereerst de bouwheer Henry Hope, een Schotse bankier die in Holland fortuin maakte. Beducht

81

voor de vijandelijke invasie van de dentie ter beschikking van zijn moeFransen scheepte hij zich.te Helle- der prinses Wilhelmina van Pruivoetsluis in richting Engeland, met sen. Welhaast vanzelfsprekend komedeneming van zijn kostbare men ook het 'Klein Paviljoen' aan kunstbezit. Zijn neef John Hope het Spaarne en het huis Berkenrowas onder meer eigenaar van de de aan de orde. buitenplaats Groenendaal. Het 147 pagina's tellende boek is De tweede bewoner en omstreden verdeeld in 22 hoofdstukken en is eigenaar was de Corsicaan Lode- zeer rijk geïllustreerd. Het boekwijk Napoleon, Koning van Hol- werk is een gezamenlijke uitgave land. Na de ineenstorting van het van Barjesteh, Meeuwes & Co in Franse Keizerrijk, bezegeld in de Rotterdam en Syntax Publishers slag bij Waterloo, kwam het paleis Tilburg. De winkelprijs bedraagt in handen van het Koninkrijk der f 54,50 (ISBN 90 5613 021 8). Nederlanden. Koning Willem I stelHans Krol de het vervolgens als zomerresi-

82

HET OUDE KERKHOF VAN BENNEBROEK (deel 3) De koster, een duizendpoot De functie van koster was in vroeger tijden zeer veelomvattend. Een instructie uit 1669, in 1729 aangepast en herschreven, geeft de volgende opsomming van werkzaamheden van de koster in Bennebroek: "voorleser, voorsanger, koster, schoolmeester, bode, schutterende bidder ter begrafenisse" In deze opsomming worden de werkzaamheden, die tot het begraven in en buiten de kerk behoren, niet aangeduid. Daarvoor gold een afzonderlijke instructie. De wijze waarop al die werkzaamheden moesten worden vervuld was in die instructie nauwkeurig vastgelegd. In de aanhef lezen we ten eerste hoe de houding van de koster tegenover zijn "meerderen" dient te zijn. "den voorsz (naam van de koster) zal de HoogEd. Vrouwe van Bennebroek op alle "plaatsen en tijden bewijsen gehoorsaamheijt ende respect ende waardigheijt en sal sig

eerbiedighlijk jegens den Schout, Scheepenen, Kerkeraat ende Kerkmeesters der Heerlijkheijt hebben te gedragen". Na dit aanhef-artikel volgen dan nog elf artikelen, waarin zijn werkzaamheden worden omschreven.

Deze zijn: 2. Het luiden van de preekklokken. 3. (Aan het luiden van de klokken bij overlijden en begraven wordt in de andere instructie aandacht geschonken). 4. Het sig verstaan met den predikant wat capittelen ende psalmen gelesen en gesongen zullen worden. 5. Het beletten van relaas tijdens de predicatie. 6. Het sijn ten dienste van predikant en kerkeraat en het schoonhouden en bewaken van de kerk. 7 t/m 8. Het naarstelijk bijwonen van de school, met den gebeeden ende een psalm te singen beginnende ...en het lesgeld. 9. Het eerbiediglijk te dienste staan van den Schout op de Regtdagen. 10. Het schutten (opvangen) van de beesten, welke loopen op des Heeren wegen. 11. Het naarstelijk ende sorgvuldig waarnemen van het bidders {aanzeggers)ampt over de dooden.

12. Voorts alles wat een eerlijk en getrouw voorleser, enz. in goeder concientie schuldig en gehou-

den is te doen. Het zou te ver voeren in dit artikel op alle kosterswerkzaamheden uitgebreid in te gaan. Wel even over de afrekening, die hij jaarlijks moest 83

opmaken voor de kerkmeesters. Nemen we de "SchoolmeestersRekening" die Jacob Hille over 1751 opmaakte, dan zien we: - als inkomsten: Begrafenisgelt en

werd betaald. Anders was dit met de collecte bij begrafenissen. Daarvoor was (en is nog steeds) een collectebus, die voor dat doel half uit de voormuur van de kerk werd

Zuidzijde van het kerkhof, met uitzicht op de oude grafkelder van Willink met gebouwde consistoriekamer.

Stoelen en Banken; totaalf.154.2.-. - als uitgaven: Tractement, een derde van lt Stoelengelt, Vegen van de kerk, Bewaren van de doodklede, Dragen van turf, Copieren deser rekening, Coll: op de begravenissen, totaal f. 176.1.-. Saldo ten gunste Hille f. 21.19.-. De rekening was in sierlijk handschrift uitgeschreven, echt dat van een schoolmeester, die schoonschrijven had geleerd. De koster kon zijn inkomen, zo blijkt, gunstig beïnvloeden door er achter heen te zitten dat voldoende stoelengeld

84

getrokken.Overigens zouden er ook kosters geweest zijn, die na afloop van de begrafenis, met een aparte bus bij het toegangshek gingen staan. Over de kosters in Bennebroek nu een paar bijzonderheden. De eerste was Comelis Ris. Hij werd op 12 mei 1669 door Adriaan Pauw Jr. benoemd. De hiervoor bedoelde instructie uit dat jaar was dus voor hem geschreven. Later, toen het begraven in en rond de kerk begon, kwam daarbij de "Ordon-

nantie aangaande de begrafenissen in de kercke ende kerckhoff van Bennebroek, met den aankleven van dien". Cornelis Ris was 24 jaar koster in Bennebroek. De reden van zijn vertrek in 1793 is niet bekend, 't Kan zijn, dat hij is overleden. Hij werd echter niet in Bennebroek begraven. Uit het doodboek blijkt wel, dat op 6 januari 1681 een zoon van hem in de kerk werd begraven.

Samuel Bonard volgde Comelis Ris ais koster op. Hij bleef maar drie jaar. Waarom hij vertrok is niet duidelijk. Als schoolmeester begon hij in de oude school aan de Schoollaan. Er zou een nieuwe school worden gebouwd naast de kerk, waarheen hij met zijn leerlingen zou kunnen gaan verhuizen. De bouw vond inderdaad plaats. De verhuizing van de school ging, vreemd genoeg, echter niet door. De dorpsbakkerij werd in het nieuwe pand gevestigd. De derde koster was Aaron du Rieu. Hij was van 1696 tot 1730 in die functie werkzaam. Zijn zoon Pieter du Rieu volgde hem op. Hij kocht in 1730 graf no 44 in de kerk, waarin hij zijn vader heeft begraven, Pieter du Rieu was 20 jaar koster. De eerder genoemde werkinstructie van eind 1729 was door de Ambachtsvrouwe voor hem opgesteld. Hij overleed in 1750 en werd, evenals daarvoor al zijn wouw

en twee kinderen, in graf no 44 in de kerk begraven.

Ook Jacob Hille, afkomstig uit Oostzaan, die du Rieu in 1750 opvolgde, bleef tot zijn dood als koster, doodgraver, enz. werkzaam. Toen hij in die functie benoemd werd, was Ds. M. van Drunen de Hervormde predikant. Gedurende 31 jaar werkte hij met deze dominee samen. Daarna volgden nog 14 dienstjaren; in totaal was hij dus 45 jaar koster in Bennebroek, Hij werd op 24 november 1795, in het jaar van de zogenaamde Bataafse Vrijheid, begraven in graf no 12. Hij had dit graf al in 1751 van de kerkmeesters gekocht. Willem Jacob van der Horst nam de taak van Jacob Hille over. Zo nodig trad deze koster ook op als organist. Deed dit zich voor, dan nam iemand anders zijn functie van voorlezer en voorzanger waar. Van der Horst maakte de turbulente Frans tijd in Bennebroek mee. Voor hem was vooral van belang of het begraven in de kerk kon worden voortgezet. Hijzelf werd na zijn overlijden in 1828 buiten de kerk begraven. Omdat door de vele maatregelen op onderwijsgebied de functie van schoolmeester steeds belangrijker was geworden, was het bijna niet meer mogelijk die functie te combineren met die van koster en doodgraver. De koster, die W.J. van der 85

Horst opvolgde was Hendrik Jan Wolbers. Hij kreeg nog bijna alle hiervoor opgesomde taken te vervullen. Wel kreeg hij steeds meer losse hulp. Nadat de Gemeente Bennebroek de school van de Hervormde Gemeente had overgenomen kwam een grote opknapbeurt en verbouwing van de school tot stand. Voor meester Wolbers was dit wel prettig, maar het bleek hem

familie, die in Bennebroek en omstreken goed bekend was. In de jaren 1853 tot 1889 was ene Dirk Wolbers gemeente-secretaris van Bennebroek. Hans Krol schreef in een serie artikelen en in zijn boek "Heemsteedse Gemeentepolitiek tussen 1750 en 1900" over andere leden van deze familie, die o.a, actief waren op cultureel en sociaal gebied.

De namen, op wit marmeren platen van vijftien leden van de familie Willink, die in deze grafkelder werden bijgezet.

steeds meer moeite te kosten met de ontwikkelingen in het onderwijs mee te groeien. Hendrik Jan Wolbers was uit een 86

H,J. Wolbers was van 1830 tot 1852 koster van de kerk in Bennebroek. Daarna, slechts twee jaar, A.L.J. Lempe. Hij werd opgevolgd

door Hendrik Bogaard, die 12 jaar de kostersfunctie vervulde. In de jaren dat hij hoofd van de school was kwam de Wet op het Lager Onderwijs tot stand (1857). Niet alleen het extra werk, dat voor hem hieruit voortvloeide, eiste van hem

deman is nog wel vele jaren opgetreden als voorlezer/voorzanger in de kerk. De voorlezers van na 1900, het jaar waarin meester Wierdeman overleed, waren ook hoofd van de school in Bennebroek of Vogelenzang.

De grafkelder van de familie Willink is hier nog niet overdekt met de in 1962 verlengde consistoriekamer.

veel tijd en inspanning, ook het stijgende aantal leerlingen op de school zorgde daarvoor. Met de komst van Hendrik Wierdeman in 1868 behoorde de combinatie schoolmeester-koster definitief tot het verleden. Meester Wier-

Over de kosters annex doodgravers van na 1868 in dit artikel nu maar niet verder uitgeweid. Sommige namen zijn bij oudere Bennebroekers nog goed bekend (Stey-

ger, Plant, De Gier en zeker ook Tibboel). 87

De Willink grafkelder In de eerste aflevering van dit artikel hebben we kunnen lezen over de grafkelder, die Adriaan Pauw Jr. in 1680 in de Hervormde kerk liet inbouwen. Tot 1736 werden hierin de leden van de (Bennebroekse) familie Pauw begraven. Bij de overgang van de Heerlijkheid Bennebroek naar een volgende Ambachtsheer werd in de overdrachtsacte steeds nadrukkelijk de eigendomsoverdracht van die grafkelder vermeld. Zo heeft de familie Nutges eind 18e begin 19e eeuw de kelder dan ook als familiegraf gebruikt. Na het overlijden in 1816 van Gerrit Nutges werd zijn dochter Johanna Maria door vererving Ambachtsvrouwe van Bennebroek. Zij was getrouwd met Arnoud David Willink. Dit betekende in de praktijk, dat de heer Willink zich de Ambachtsheer noemde. Na alle veranderingen op bestuurlijk'gebied in de voorafgaande jaren van de Franse tijd, zal men zich over de rechtsgeldigheid daarvan niet zo druk gemaakt hebben. Voor de familie Willink, die nu ook eigenaar van de grafkelder geworden was, kwam nu de vraag aan de orde of men van die kelder ook inderdaad gebruik zou gaan maken. Mogelijk speelde daarbij mede een rol, dat het er toen:al naar uit zag, dat begraven in de kerk verboden zou gaan worden. Hoe het zij, 88

de familie Willink besloot een nieuwe grafkelder te laten maken aan de achterzijde van de kerk, ten dele onder de consistoriekamer gesitueerd. Het was overigens al 1828 eer men enige actie in die richting nam. Aan de Bennebroekse meester-tirnmerman Jan van Lith Jr. vroeg men offerte voor het timmeren metselwerk. Van Lith diende deze offerte in op 6 december 1828. Begrote kosten voor het werk met inbegrip van het materiaal f. 625.-. Afzonderlijk werd nog genoemd f. 20 a 25 gld voor "kopere ringe met schroeven en slooten". Op 10 december maakten L. Sabelis Jr. en A. van Brederode en Comp. te Haarlem offerte voor het steenhouwerswerk. Begroot werd, afhankelijk van de wijze van uitvoering, f. 248,625 of f. 277,00. Ontwerptekeningen van interieur en exterieur werden gemaakt en het wachten was nu op de beslissing van Amoud David Willink. Die liet nogal op zich wachten. Op 5 resp. 24 september 1829 werden door Van Lith en Sabelis gewijzigde offerten met lagere bedragen ingediend. Van Lith had hierin als extra aangegeven het uitgraven en kruien van de grond en verder "een houte vloer over het wuift van de konsistoriekamer". Nog vele jaren duurde het voordat een definitieve opdracht tot het bouwen van de grafkelder werd gegeven. Het is niet duidelijk waarom deze zo lang uitbleef. Toen de

kelder tenslotte gereed kwam was het al eind 1846. Of Van Lith en Sabelis de uitvoerders van de opdracht waren staat ook niet geheel vast. Ook is niet bekend of de kelder uiteindelijk groter of kleiner is geworden dan de aanvankelijke ontwerpen aangaven. De eerste bijzettingen waren in februari 1847. Dit betrof twee kinderen, namelijk Amoud David, zoon van Jan Willink, overleden op 6 februari 1847 (10 jr.) en Elisabeth Aleyda, dochter van Gerrit Willink, overleden 8 augustus 1846 (l jr.). Laatstgenoemd kind was tevoren tijdelijk op het kerkhof begraven omdat de grafkelder nog niet gereed was. Het laatst werd bijgezet Anoldine Leonie Willink, die op 19 maart 1950 op 77-jarige leeftijd te Haarlem overleed 1). Freule Willink, zoals zij genoemd werd, was de laatste van deze (Bennebroekse) tak van de familie. Tot haar dood was zij voor vele inwoners van het dorp de Ambachtsvrouwe van Bennebroek. Sinds het overlijden van haar moeder in 1927 had zij, ongehuwd en, ofschoon er wel altijd personeel in haar omgeving was, toch eenzaam op het

Huis te Bennebroek gewoond. De grafkelder is na haar begrafenis definitief gesloten. Boven de ingang zien we op marmeren platen de namen van alle vijftien leden van de familie Willink, die in de kelder zijn bijgezet.

In 1962 is de consistoriekamer achter de kerk vergroot door uitbouw over de grafkelder. De achterwand van die kamer is nu gelijk met de ingang van de kelder. De ingang van de consistoriekamer werd verplaatst naar de noord-oostzijde. Bij de oude ingang aan de zuid-westzijde werd in opdracht van Ambachtsheer Gerrit Willink in 1862 een afzonderlijk nieuw gemetseld graf gemaakt, waarin zijn op l mei 1862 overleden schoonvader Jan Nutges is begraven. Het is niet duidelijk waarom deze Jan Nutges niet in de Willink-grafkelder is bijgezet. De "oral history" vertelt, dat bijzetting in de kelder naar de opvattingen van toen niet geoorloofd was omdat Jan Nutges zelfmoord pleegde. Enkele tientallen jaren geleden zou geconstateerd zijn, dat zijn schedel met een kogel doorboord geweest moet zijn. Een tragisch gebeuren als dit verhaal waar is.

Grafmonument oud-minister A.S. Talma

Op het kerkhof trekt het grafmonument van Ds. A.S. Talma de aandacht. Ds. Talma was een bekend christelijk sociaal voorman in Nederland. Een bewogen politicus, die na enkele landelijke functies in de sociale sfeer en lid van de Tweede Kamer van 1908 tot 1913 Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel was. Aangezien hij de laatste 89

jaren van zijn leven predikant van de Hervormde kerk in Bènnebroek was, is hij in juli 1916 naast die kerk begraven. Het Christelijk Nationaal Vakverbond heeft "tot hulde en dankbare gedachtenis" een monument boven zijn graf opgericht. De twee knielende mannen op het monument zijn door Dr. M. Ruppert als volgt beschreven: "Links de jonge

met weinig symbolen over dood en begraven. Er was en is ook nu geen sprake van een echt landschappelijke aanleg, zoals sommige begraafplaatsen elders. Toch heerst er rust en is het een plaats van herdenking en meditatie te noemen. Vele (oud-) Bennebroekers weten hier hun familie van eeuwen her begraven. M. Verkaik.

arbeider, die uitdrukking, geeft aan het geloof en het vertrouwen, waarmee de Christelijk sociale actie na

Talma's verscheiden wordt voortgezet. Rechts symboliseert de oude arbeider met z'n gesloten ogen de herinnering die voort leeft bij de arbeidende stand aan de Christelijk sociale strijder Talma" 2i. Gesteld moet worden, dat dit het

1)

enige cultuur-historisch belangrijke monument op dit kerkhof is. Het

werd ontworpen door de beeldhouwer D. Wolbers uit Haarlem 31.

2)

Bes/uit

Het kerkhof is in de meer dan 300 jaar van zijn bestaan een rustige onopvallende begraafplaats geweest

90

3)

Voor een volledig overzicht van de vijftien in deze kelder bijgezette personen wordt verwezen naar bijlage 2 in het boek "Het Huis te Bènnebroek en z'n bewoners" (1992). Dr. Ruppert voerde het woord tijdens een herdenkingsdienst in de kerk nadat in 1949 het grafmonument door Mv. H. Meulman-Helmbold grond was gerestaureerd. Zie over de familie Wolbers het eerder in dit artikel verhaalde over de kosters van Bènnebroek.

Vele jaren geleden is nadrukkelijk aan de orde geweest de vraag of n iet elders in het dorp een begraafplaats moest worden ingericht. Gekozen werd echter voor de uitbreiding van het bestaande Kerkhof rond de Kerk, dat nu dus voor Bennebroek reeds 300 jaar als begraaf-

plaats wordt gebruikt. Totdat de Overheid het begin 1800 verbood, werd ook in de Kerk begraven. In de Kerk is een grafkelder, waar vele leden van de families Pauw en

Nutges werden bijgezet. Voor de familie Willink werd in 1829(doorJ. van Lith jr.) achter de Kerk een afzonderlijke grafkelder gebouwd. De consistorie werd later over dit graf heengebouwd (verlengd). 91

Tentoonstelling: 'Pronk met pen en penseel:; Cornelis Pronk tekent Noord-Holland' De Amsterdamse tekenaar en schilder Cornelis Pronk (1691-1759) reisde van 1727 tot 1731 door Noord-Holland. Tijdens zijn eerste reis door de provincie tekende hij dorpsgezichten in de omgeving van

gen. Het jaar daarop ging Pronk vanuit Hoorn naar Medemblik en dan naar Alkmaar. In 1731 had hij het noorden van de provincie volledig in beeld gebracht. Cornelis Pronk maakte deze reizen in op-

De hofstede het Craijenest te Heemstede, 18e eeuw. Tekening van Cornelis Pronk (1691-1759) (Collectie gemeentearchief Haarlem)

Alkmaar, Schagen en Hoom. In 1728 tekende hij de steden en dorpen in Waterland en de Zaanstreek. Een jaar later trok hij door WestFriesland om het landschap vast te leggen. Hij tekende de'dorpen tussen Hoom, Enkhuizeh en Scha92

dracht van Andries Schoemaker. In de 18de eeuw gaven uitgevers opdracht aan kunstenaars tekeningen te vervaardigen van landschappen, steden, gebouwen en huizen. Deze tekeningen werden in boekvorm uitgegeven samen met beschrijvingen

van de steden en dorpen. Comelis Pronk maakte nauwkeurige en waarheidsgetrouwe tekeningen en documenteerde wat en wanneer hij vastlegde. De meeste tekeningen verschenen in 'Het verheerlijkt Nederland', een uitgave in verscheidene delen van alle Nederlandse provincies, uitgebracht door de Amsterdamse uitgever Isaac Tirion tussen 1745 en 1774. Ruim twintig jaar later in 1752 verscheen het vierde deel van 'Het verheerlijkt Nederland' waarin Kennemerland en West-Friesland zijn opgenomen. Cornelis Pronk schilderde in het begin van zijn loopbaan voornamelijk portretten. Vanaf 1725 specialiseerde hij zich in de topografische tekenkunst. In heel Nederland tekende hij steden en dorpen. Op de tentoonstelling in de Vleeshal te Haarlem zijn alleen de tekeningen te zien die hij van Noord-Hollandse plaatsen maakte. De tekeningen die

Cornelis Pronk onderweg maakte zijn uitgevoerd in pen en penseel, vaak met scherpe licht-donkercontrasten. Sommige tekeningen werkte hij later in zijn atelier uit in kleurige aquarellen.

Cornelis Pronk is ook in Heemstede geweest om tekeningen te maken. Van de buitenplaats Crayenest is een tekening van hem bewaard gebleven. Ruim 90 Noord-Hollandse stads- en dorpsgezichten zijn op de tentoonstelling te zien. De meeste tekeningen zijn afkomstig uit de Provinciale Atlas in het Rijksarchief in Haarlem. Bij de expositie verschijnt een boek met artikelen over het leven en werk van Cornelis Pronk, (prijs boek: f 69,50 (hardcover) en f 42,50 (paperback). Op alle zondagen in de maand juni en de eerste zondag in juli worden voor individuele bezoekers rondlei-

dingen gegeven over de tentoonstelling. Op 5 en 12 juni houdt Pieter Biesboer in de Vleeshal te Haarlem een lezing over Cornelis

Pronk als tekenaar, (tijd: van 13.00 tot 13.30 uur) De tentoonstelling in de Vleeshal aan de Grote Markt te Haarlem is

geopend van 31 mei tot en met 17 augustus 1997. (openingstijden; ma t/m za 11-17

uur, zon- en feestdagen 13-17 uur) Annabelle Meddens-van Borselen

93

SCHILDERIJEN VAN DEGAS EN RENOIR AFKOMSTIG UIT BOSBEEK IN DE VERENIGDE STATEN GETRACEERD

Behalve het uit joods bezit afkomstige nazi-goud in de kluizen van Zwitserse banken heeft onlangs ook tijdens de Tweede Wereldoorlog geroofde kunst veel aandacht in de

Sotheby's beweert dat de strenge huisregels overtreden worden indien de naam van persoon of instantie, die het doek heeft ingebracht, openbaar zou worden gepers gekregen (1). Het schilderij 'de maakt. Het door de Erven Gutmann Perenboom1, vervaardigd door de ingeschakelde, in Washington geFranse impressionist Auguste Re- zetelde, advocatenkantoor Thomas noir, was al in 1967 bij de voorgan- Kline heeft intussen een respectager van het het veilinghuis Sotheby's bel aantal documenten overlegd, in New York opgedoken. Het doek, waaruit evident blijkt dat het hier dat minstens één miljoen dollar om een gedurende de Tweede moet opbrengen, wordt opgeëist Wereldoorlog door de nazi's gedoor nazaten van de familie Gut- confisqueerd schilderij gaat. Volmann, van 1924 tot het einde van gens advocaat Matthew Weigman de oorlog eigenaar van de buiten- van het veilinghuis is nog geen dagplaats 'Bosbeek' te Heemstede. vaarding ontvangen. Directrice Diana Brooks van Tegelijkertijd wordt een schilderij:

94

Bacchus en Ceres op de wolken. Plafondschildering in de Salon van

Jacobde Wit uit 1751

95

Fritz Gutmann (1886-1944) 96

'Landschap met schoorstenen' van Edgar Degas terugeëist van de huidige eigenaar, de in Chicago woonachtige schatrijke ondernemer Daniel Searle. Bovendien een vergoeding van 100.000 dollar gevraagd voor conserveringskosten. Searle heeft het doek in 1987 voor 850.000 dollar te goeder trouw gekocht van de New Yorkse kunsthandelaar Margo Schab. Met het uitlokken van een proefproces kan een precedent geschapen worden of door de nazi's in beslag genomen kunst en antiek na meer dan een halve eeuw nog kan worden teruggevorderd (2).

ken en in 1933 tot liquidatie van de firma Proehl & Gutmann is besloten. Emst Proehl, in 1885 geboren te Hamburg, was evenals zijn compagnon tot Nederlander genaturaliseerd en deelde diens passie voor het verzamelen van oude meesters (Rubens, Jan Steen, de Heem etc.). In het najaar van 1940 verkocht Proehl een doek 'Venus' voorstellende van Lucas Cranach aan Goering vooreen bedrag van f75.000,-. April 1934 zette Gutmann het bankbedrijf als enig deelgenoot voort.

E.Proehl een eigen bankinstelling

leden en dochter Lili Vera, gebo-

op. Die firma is succesvol geweest en hield zich voornamelijk bezig met accept- en krediettransacties ter bevordering van de internationale handel. In samenwerking met Nederlandse banken werd meegewerkt aan een bloeiende emissiehandel totdat de crisisjaren uitbra-

ren in 1919 en tot 20 september 1938 woonachtig op Bosbeek waar-

In 1924 is Fritz Gutmann tot Nederlander genaturaliseerd en datzelfde jaar verhuisde hij naar BosFamilie Gutmann beek, Glipperweg 91. Het historiFriedrich (Fritz) Bernard Eugen sche buiten werd aangekocht van Gutmann (1886-1944), zoon van gepensioneerd papierfabrikant Piede oprichter van de Dresdner Bank, ter Smidt van Gelder die een villa in was directeur van een vestiging van Zwitserland betrok. Gutmann was voornoemde bankinstelling in Lon- getrouwd met de eveneens uit Berden. Als Duitser is hij bij het uitbre- lijn afkomstige Louise, baronesse ken van de Eerste Wereldoorlog van Landau. Uit dit huwelijk zijn geïnterneerd op het eiland Man. twee kinderen geboren. Een zoon Begin 1918 werd hij als krijgsge- Bemard in 1914, - november 1936 vangene naar Nederland uitgewis- vanuit Heemstede naar Cambridge seld. Aanvankelijk gehuisvest in verhuisd - die eind augustus 1994 Noordwijk richtte Gutmann met in de Duitse stad Tübingen is over-

na zij naar Florence vertrok. Haar

echtgenoot is overleden en zij werkt als journalist voor vakbladen op het terrein van textiel en kleding. Haar

kinderen wonen in Toscane evenals haar kleinkinderen. Uit de Heem97

steedse jeugdjaren heeft ze goede herinneringen aan Cornelia van Eijk-Koenigs, de dochter van bankier Franz Koenigs, aan Ursula von Pannwitz, de dochter van Catalina von Pannwitz van 'De Hartekamp', de families Van de Poll, Rhodius, Van Lennép-Teding van Berkhout en aan mevrouw Cécile Kahn Hirschler, wier familie in de Linnaeuslaan woonde en van wie een broer in New York resideert. Mededelingen over het leven op Bosbeek tijdens het Interbellum deed Lili enkele jaren geleden in een door de Duitse ZDF uitgezonden televisie-documentaire 'Hitlers

Kunstraub'. Over de verzamelingGutmann berichtte de Duitse nazi dr.Eduard Plietzsch op 12 september 1940 aan dr.Kajetan Mühlmann, hoofd van de gelijknamige Dienststelle, die voor de grootste 'kunstverzamelaar' van deze eeuw Herman Goering een rapport samenstelde en formeel voor het op te richten Führer-museum in Linz werkte.

Goering en de Hartekamp Zoals bekend heeft Rijksmaarschalk Hermann Goering, die begin 1945 zich meer zorgen maakte over het lot van zijn enorme kunst- en an-

Meurouw Li/i Colïas Gütmann tijdens bezoek aan Heemsteedse Bibliotheek in december 1994

98

tiekcollectie dan over de redding den. Toen de verkochte kunstobvan het Derde Rijk, in totaal drie jecten na de oorlog zijn gerecupekeer de Hartekamp en eenmaal reerd meende mevrouw Von PannBosbeek bezocht. Goering heeft zijn witz terecht dat de Nederlandse staat aanwinsten vrijwel altijd betaald en eigenaar was geworden omdat zij leefde in de naïeve veronderstelling hiervoor redelijk was betaald. (Naar dat hij bij een ineenstorting van de maatstaven van 1997 een som Duitsland zijn verzameling zou kun- van meer dan 5 miljoen gulden!). nen behouden en uitbreiden. De kunstwerken waren bijeengebracht Het trieste lot van het in de kastelen Mauterndorf en Vel- echtpaar Gutmann denstein en vooral in zijn luxueuze Op 19 mei 1942 is een deel van de langoed landgoed Karinhall buiten collectie vanuit Bosbeek naar AmBerlijn. Van alle aankopen en rui- sterdam overgebracht en vervoerd lingen is een nauwkeurige boek- door de firma De Gruyter omstreeks houding bijgehouden door toege- 15 juni 1942 bij kunsthandel Julius wijde medewerkers als Hofer, Pos- W.Böhler in München aangekose, Miedl en Mühlmann die ook men. Slechts een deel van deze voor het Führer-museum werkten. beelden en schilderijen is na de Aan mevrouw C.von Pannwitz liet oorlog teruggekeerd. Het boek 'The Goering medio october 1940 in Rape of Europe; the fate of Europe's het Amstelhotel f 390.000,- beta- Treasures in the Third Reich and len voor een Rembrandt (Portret the Second World War' van Lynn van een oude man die een tulband H. Nicholas {New York, 1995) bedraagt -later toegekend aan een leer- vat veel informatie over de Duitse ling), een aan Lucas Cranach toe- kunstroof en daarbij is ook sprake geschreven doek, twee altaarstuk- van de collectie Gutmann. Nameken uit de Duitse School en nog lijk dat een aanzienlijk deel te Parijs twee schilderijen. In mei had me- in depot was gegeven en aan Alois vrouw Von Pannwitz in aanwezig- Miedl, directeur in oorlogstijd van heid van Goering een koffer met de beroemde Amsterdamse kunstvers van de pers in Berlijn gedrukte handel Goudstikker, drie 16e eeuwbankbiljetten op de Hartekamp ge- se zilveren bekers tegen betaling weigerd in ontvangst te nemen. De waren geoffreerd. transactie hield tevens in dat zij een Een standaardwerk op dit gebied is uitreisvisum en vrijgeleide voor de publicatie van Adriaan Venema: Zwitserland kreeg en dat de Harte- 'Kunsthandel in Nederland 1940kamp niet door Duitse legeronder- 1945' (Amsterdam, 1986). Op 29 delen zou worden gevorderd, waar- juli 1942 kregen de familie Gutaan men zich strikt heeft gehou- mann en enkele andere joodse fa99

milies in Heemstede zoals Serphos, vertelde daarover: "Mijn ouders zijn Franco en Kaufmann uitstel van tijdens de oorlog niet ondergedoevacuatie (lees: deportatie). Blijkens ken. Zij hadden een 'Freigeleit' een bericht is het echtpaar op 21 van Himmler, maar Goering trok juli 1943 vertrokken. De Sicher- zich daar niets van aan. Hij wilde heitspolizei hield vervolgens het de kunstverzameling van grootperceel in de gaten. Na de bevrij- vader Eugen Gutmann, die mijn ding bleek dat de Duitse bezetters vader voor de familie in Bosbeek Bosbeek in een erbarmelijke staat in bewaring had. Het ging om een hadden achtergelaten. Pas op 2 juli verzameling van Duitse Renais1945 zijn de laatste Duitsers defini- sance zilvervoorwerpen (o.a. de tief vertrokken. Volgens de heer vermaarde Jarnnitzer bokaal van V.C.Klep waren na de i Be wijding verguld zilver met ivoormantel en nog enige tijd Duitse onderdelen in burcht op deksel - vernoemd naar Heemstede gelegerd omdat zij voor een 16e eeuwse Duitse hofgoudde geallieerden manschappen smid). Van Italië uit werd getracht moesten leveren voor het ruimen mijn ouders daar naar toe over te van landmijnen, tankversperringen laten komen door de verschillenen andere verdedigingswerken.

Omstreeks het vertrek kwam overigens een klacht bij de politie binnen dat eigendommen van de familie Gutmann werden weggehaald. Vanaf eind juli 1945 heeft het gebouw enkele jaren als opvanghuis dienst gedaan voor kinderen van geïnterneerde NSB-ouders. Sinds eind 1950 is het landgoed Bosbeek in bezit van de Congregatie van de

Zusters van de Voorzienigheid en kreeg het een nieuwe bestemming als rust- en verpleeghuis. Begin december 1994 was Lili Collas Gutmann voor de laatste maal in Heemstede, bij welke gelegenheid zij ook een kort bezoek aan burgemeester mevrouw N.H. van den Broek-Laman Trip bracht. Haar beide (joodse) ouders zijn door de nazi's om het leven gebracht. Zij 100

de familieleden, die daar woonden. In het voorjaar 1943 verscheen een SS-man op Bosbeek

met de mededeling, dat zij onmiddellijk naar Italië konden vertrekken. Hij bracht mijn ouders met de auto met volle koffers naar Den Haag, waar zij in de slaapwagen naar Berlijn stapten, want zij zouden dan vanuit de Duitse hoofdstad verder naar Italië reizen. In plaats daarvan werden zij van Berlijn naar Theresienstadt gebracht, waar mijn va-

der in het voorjaar 1944 (eind april of l mei) in de Kleine Festung na lange verhoren over de kunstverzameling werd vermoord.

Mijn moeder is vervolgens naar Auschwitz gebracht. Na de val van

Mussolini in juli 1943 was het onmogelijk om van Italië uit nog

iets te ondernemen, wat uiteindelijk nog over de Nunzio Apostolico en de Italiaanse ambassadeur Alfieri geprobeerd werd, maar zonder enig resultaat" (3). Louise Gutmann-von Landau is op een onbekende dag in juli 1944 in Auschwitz om het leven gebracht. Het kan verkeren... Fritz Gutmann was tijdens zijn leven trotse drager van het kruis van verdienste 2e klasse van het Duitse Rode Kruis. Antiek- en kunstverzameling Fritz Gutmann was in navolging van zijn vader een groot liefhebber van oude kunst, waarbij vooral schilderijen van oude meesters zijn interesse hadden. In steden als Amsterdam, Parijs, Berlijn en Leipzig kocht hij steeds nieuwe aanwinsten, wisselend afgaande op het oordeel van deskundigen en zijn persoonlijke smaak. Hij verzamelde doeken van Frans Hals (portret van Isaac Abrahamsz Massa, tegenwoordig in het San Diego Museum of Art), Cranach, Holbein, Botticelli, Fra Bartolommeo, Hans Memling, Nicolaes Maes, Adriaen Brouwer, Albert Cuyp, Hercules Seghers, Willem van der Velde, Adriaen van Ostade, Gainsborough, Guardi, J.B.Creuze en anderen. Voorts Franse gobelins, antieke vazen, porselein en Louis XVI-meubels. Gutmann heeft meer dan eens schilderijen uit zijn privé-bezit ter beschikking gesteld van tentoonstellingen. Het portret uit 1635 van de

Haarlemse koopman Isaac Massa was te zien op de grote Frans Hals Tentoonstelling in 1937. Voor de expositie 'Meesterwerken uit vier eeuwen 1400-1800' in Museum Boymans te Rotterdam (juni-october 1938) leende hij doeken uit van Lucas Cranach, Hans Baldung Grien en E.Liotard. Van de schilderijen en andere antiquiteiten die zich op 10 mei 1940 te Huize Bosbeek bevonden is een inventarislijst bewaard gebleven, die 226 nummers bevat. De zogeheten 'Zilververzameling Eugen Gutmann' telde 203 nummers en beschrijft onder andere Renaissance-drinkbekers, perkamenten handschriften uit Spanje, horloges, Chinese vazen, marmeren en majolica schalen, kandelaars, gouden ringen, borstbeelden, medaillons, halskettingen en sieraden bezet met parels, robijnen of diamanten. In 1928 had Fritz Gutmann bij de destijds gerenommeerde Berlijnse kunsthandel Paul Cassirer en Co. het voornoemde schilderij van Renoir gekocht. Aanschaf vond plaats via Helmuth Lütjens, verantwoor-

delijk voor de Nederlandse vestiging in Amsterdam. 'Le Poirier anglais' dat in de literatuur soms ook als 'Le Pommier' (de Appelboom) is aangeduid. Een olieverf op doek, 65 x 50 centimeter, dat ongedateerd doch wel gesigneerd is. Het is door kunstexperts erkend

101

als authentiek, in 1875 door Renoir geschilderd.

neerde, dat men misschien wel onder de indruk van Linz zou zijn, maar dat de echte kenners

Met twee doeken van Edgar Degas, en een schilderij van de Italiaanse hofschilder Dosso-Dossi (circa 1480-1542) zijn deze met het oog op de naderende oorlog eind 1939 in bewaring gegeven aan de bevriende antiekhandelaar Paul Graupe & Cie. in Parijs. Zijn de nazi's door Gutmann te ondervragen achter de verblijfplaats gekomen? Uit bewaard gebleven akten blijkt dat Graupe tot de collaborateurs van de nazi's gerekend kan worden. Vaststaand feit is ook ;dat de in depot gegeven schilderijen door de Einsatzstab Rosenberg {belast met het roven van kunst afkomstig van joodse families in bezet;gebied) in beslag zijn genomen. De werken zijn overgebracht naar het Parijse Musée du Jeu de Paume van het Louvre, alwaar de adjudanten van Duitse nazibonzen als Hitler, Goering, Göbbels en Bormann naar believen konden uitzoeken. "Hitler had de eerste keus, Goering de tweede. Het bleek echter maar al te vaak, dat de keuze van Goering beter was. Goering had al snel besloten, dat hij toch niet kon wedijveren met het museum dat Hitler in Linz wilde stichten. Qua omvang zou dat ontzagwekkend

worden. Goering beshot zich af te wenden van de kwantiteit, die Hitler voor ogen had en zich op de kwaliteit te richten. Hij rede-

102

pas bij het bezoeken van het Hermann Goering-Museum in verrukking zouden raken. Bij de Einsatzstab Rosenberg moest overigens door de 'kopers' wel betaald worden. Dat geld werd in een fonds gestort, waarvan de nazi 's zeiden,

dat dit bestemd was om de oorspronkelijk joodse eigenaars schadeloos te stellen. Hen werd natuurlijk nooit een

cent uitbetaald, maar de Duitsers, met hun manie voor legaliteit

hadden het idee dat ze de buitenwereld nu zand in de ogen hadden gestrooid. Ook bij zijn eigen vrienden bleef Goering (al ging het hier om vestzak-broekzak) onderhandelen en hij zou nooit een cent meer betalen dan hij zich van tevoren had voorgeno-

men" (Adriaan Venema) (4). Het is aan de moed van de Parijse museumcurator Rose Valland te danken dat lijsten zijn vervaardigd van de duizenden (gestolen) kunstvoorwerpen, waaronder de werken van Degas, Renoir en Dosso-Dossi. Met vooruitziende blik heeft ze bovendien foto's van alle doeken gemaakt, waarvan zich thans afdrukken bevinden bij de Erven-Gutmann en een belangrijke rol kunnen spelen bij nog te voeren processen. In een brief van 14 juli 1992 reageerde Lili Collas Gutmann op een

vraag wat er met de kunstverzameling van haar ouders is gebeurd als volgt: "Dat is een hele roman, die nog niet tot een einde is gekomen, want er zijn nog steeds enkele schilderijen die nooit zijn teruggevonden. Het gaat hier vooral om drie Impressionisten (l Renoir en 2 Degas), die wij nog steeds zoeken en die - evenals de Koenigs-collectie - hoogstwaarschijn-

en vervelende, ellendige geschiedenis en bij de slechte prijzen, die de na-oorlogse jaren voor kunst betaald werden, is er voor ons

maar heel weinig overgebleven". In een schrijven van 27 april 1995 laat zij nog weten: "Ik doe nog steeds pogingen om schilderijen uit de collectie van mijn vader weer op te sporen en dat vooral

met het oog op de laatste ontwikkelingen in Rusland, maar tot nu toe zonder geluk". Onder de kunsttrofeeën die vanuit het verslagen Duitsland naar het Hermitage-museum of elders in Rusland zijn overgebracht bevindt zich werk van Degas ('Place de la Concorde' uit de Gerstenberg-collectie) en van Renoir ('Madame Choquet bij het lijk de collectie Eugen Gutmann raam'). (mijn grootvader) welke mijn va- Tot zijn overlijden in 1994 heeft der in bewaring had voor de famiBernard Gutmann er alles aan gelie en de eigenlijke collectie daan de uit familiebezit verloren F.B.Gutmann, kwam een groot kunstobjecten te achterhalen. Soms gedeelte na de oorlog uit Duits- had hij hiermede succes en zijn land terug. De zilvercollectie werd door de erven teruggevonden voordoor de familie later in New York werpen verkocht om in hun levensbij de antiquairs Rosenberg en onderhoud te kunnen voorzien. Stiebel geveild, terwijl de verza- Verlies en aanspraak op het oudermeling van mijn vader ook ver- lijk eigendom had hij aangemeld bij lijk in Rusland zijn terechtgekomen. Ik heb er verleden jaar ook weer over gecorrespondeerd met de Dienst voor 's Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen in Den Haag, maar die weten net zo weinig als wijzelf. Voorde rest van de verzameling, die overigens uit twee gescheiden delen bestond, name-

kocht werd, nadat wij een zeker bedrag, dat mijn vader als 'schijnprijs' van de Duitse handelaars J.Böhler en Karl Haberstock had gekregen en die natuurlijk na de oorlog ook weg was, door ons terugbetaald moest worden om

Frankrijk, Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië en Zwitserland. In 1964 is hij door de Bondsrepubliek met een bedrag van 61.000 mark

weer in het bezit van de collectie te komen. Het was een heel lange

zogeheten 'Wiedergutmachungserfahren'.

Interpol en de regeringen van

voor 5 verdwenen schilderijen gecompenseerd in het raam van een

103

Intermezzo: de collectie Koenings In 1922 heeft de evenals Gutmann uit Duitsland afkomstige bankier en kunstverzamelaar Franz Wilhelm Koenigs (1881-1941) niet zijn familie intrek genomen in een kolossaal huis aan het Florapark te Haarlem. Koenings was een gepassioneerd verzamelaar die zb'n 2.600 15e - 17e eeuwse tekeningen van grote meesters bijeenbracht. Min of meer onder druk zijn in 1940 526 tekeningen van Duitse en Italiaanse kunstenaars - via de Rotterdamse industrieel D.G.van Beuningen - verkocht aan Hans Posse, directeur van de Staatliche Gemaldegalerie in Dresden, die door Hitler was belast met het aanleggen van een verzameling voor het Nationaal - Socialistische Führer-museum in Linz. De kostbare tekeningen waren lange tijd zoek totdat bekend werd dat ze in 1945 als krijgsbuit door Russische brigadisten vanuit het Slot Weesensteindepot in Dresden en via het verzameladres van Dresdense kunsttrofeeën Slot Prillwitz met een speciale goederentrein zijn vervoerd en al die tijd in de kelders van het Moskouse Poesjkin Museum lagen opgeslagen. In oktober 1995 is een deel tentoongesteld geweest in voornoemd museum en een ander deel op initiatief van Nederland in de Staatsbibliotheek voor Buitenlandse Literatuur in Moskou. De auteurs Konstantin Akinsja en Grigo-

104

ri Kozlov beschrijven overigens in hun boek 'Operatie kunstroof' (Amsterdam, 1996) dat ook veel tekeningen in het kasteel Weesenstein door officieren en soldaten van het Rode Leger zijn gestolen. Na de oorlog zijn deze op de kunstmarkt in Moskou terecht gekomen en via het zwarte circuit onder andere in New York opgedoken. Als voorbeeld noemen zij de tekening 'Madonna met kind' van Hans Baldung Grien, dat uiteindelijk in 1991 naar Nederland is teruggekeerd. In 1989 verscheen de catalogus 'Missing old master drawings from the Franz Koenings Collection (claimed by the State of the Netherlands)'. Door Nederland wordt de verkoop aan de nazi's in oorlogstijd als illegaal beschouwd. Intussen heeft de Russische Doema (het Lagerhuis) een verbod ingesteld op de teruggave van kunst die tijdens of na de Tweede Wereldoorlog vanuit Duitsland in Rusland is terecht gekomen. Ook de Federatieraad (het Hogerhuis ofwel de Russische Eerste Kamer) heeft met 140 stemmen en zonder tegenstemmen ingestemd met dit wetsvoorstel. President Boris Jeltsin sprak op 18 maart 1997 zijn veto uit over een wet die alle door het Rode Leger buitgemaakte kunstschatten tot Russisch eigendom verklaart, omdat deze naar zijn mening indruist tegen het internationaal recht. Nadien heeft het Russisch Parlement het veto van Jeltsin overstemd. De

'De perenboom'uan Auguste Renoir

105

hiervoor benodigde meerderheid werd krap gehaald in de Doema, doch de kans dat de Koenigs-collectie nog ooit naar Nederland terugkeert is daarmede verkleind. De Odyssee van een Degas-pastel De herkomst van het betwiste Degas-pastel van een landschap met schoorstenen uit 1890 i (28 x 40 centimeter) is vol lacunes. Op de lijsten van herkomst ofwel provenances komt de naam; Gutmann niet voor. Toch staat dankzij documenten vast dat het doek van kunsthandelaar Lütjens (firma Cassirer) eind jaren twintig is gekocht. Het is via Paul Graube in bezit gekomen van de Zwitserse kunsthandel Hans Wendland. : Vervolgens werd het doek in 1951 aangekocht door de New Yorkse

wordt opgeëist, omdat deze in de literatuur stond beschreven.

Pas in 1994 ontdekte Simon Goodman dit schilderij bij het doorzien van publicaties over Degas in de catalogus van het Metropolitanmuseum met Degas-landschappen tussen 1890 en 1893 door de Fransman vervaardigd. Als leengever is hierin de verzameling van Daniel Searle aangegeven. Ook een Renoir opgeëist Omstreeks 1869-1870 is door de Franse 'impressionist' Auguste Renoir (1841-1919) een olieverfdoek geschilderd in Louveciennes van een perenboom (of appelboom). In 1875 vervaardigde hij in de maanden juni en juli enige portretten en landschappen op het eiland Chatou. Hier maakte hij onder andere andere de drie doeken met appels

kunstliefhebber Emile Wolf die het

en het schilderij 'Le Poirier'. Een

in 1987 via Margo Schwab te koop aanbood. Sedertdien iside Amerikaanse Pharma-directeur Daniel Searle eigenaar. Diens:advocaten bestrijden dat het bewuste schilderij

afbeelding is te vinden in het boek:

ooit eigendom was van Gutmann

en menen ook, dat nog afgezien van de identificatie, naar Zwitserse

wetgeving de verkoop in 1951 legaal was, ongeacht of het voordien al dan niet was gestolen. Zelfs suggereren ze dat het pastei mogelijk vanwege hun voorgenomen vlucht voor de nazi's aan een kunsthandelaar is verkocht en vragen zij zich af waarom pas na 53 jaar deze Degas 106

'Alle tot nu toe bekende schilde-

rijen met enige bijbehorende studies van Renoir (...)' (in de serie: 'Meesters der Schilderkunst. Rotterdam, Lekturama, 1978). Dankzij ijverig speuren in de collecties van het Getty-museum ontdekte Nick Goodman in 1967 het doek 'De (Engelse) Perenboom' in een

catalogus van Parke-Bernet, de voorganger van Sotheby's die het zouden hebben aangeboden namens de Erven Madame Lucienne Fribourg en de Fribourg Foundation. De twee Gutmann-kinderen

hebben destijds bij herhaling opheldering gevraagd, maar categorisch bleven hun vragen onbeantwoord. Toen het doek begin dit jaar opnieuw, nu door Sotheby's voor verkoop werd aangeboden is door in de USA woonachtige kleinzonen van Fritz Gutmann een advocaat in de arm genomen om het doek op te eisen. Willi Korte en Thomas Kline hebben zich gespecialiseerd in het opsporen van door de nazi's geconfisqueerde kunstschatten, maar ook van bijvoorbeeld door Amerikaanse soldaten 'meegenomen' kunstwerken, en het via juridische processen terugbezorgen bij de rechtmatige eigenaren of hun nazaten. Veel is terecht gekomen in Duitsland en Oostenrijk, nadien ook in de Verenigde Staten. Verder in Rusland (meegenomen als krijgsbuit) en voorts in Zwitserland, naar welke - tijdens de Tweede Wereldoorlog neutrale staat - talrijke al of niet joodse verzamelaars en kunsthandelaren waren uitgeweken. Blijkens een bericht van het Amerikaanse persbureau Associated Press blijft Sotheby's categorisch weige-

daarom achter de schermen aan een vergelijk tussen de verschillende partijen wordt gewerkt. De verblijfplaats van één doek van Degas, afkomstig uit Bosbeek, is nog altijd bekend. Een overzicht van enige tientallen niet teruggevonden schilderijen uit het bezit van Fritz Gutmann bevindt zich in het archief van de Heemsteedse bibliotheek. Begin februari 1997 kwam overigens hetzelfde veilighuis ook al negatief in de belangstelling na publicatie van het boek 'Sotheby's Inside Story'. De auteur Peter Watson onthult na een onderzoek van meer dan tien jaar uitvoerig over het veilen in Londen en New York van uit bijna de hele wereld door kunstdieven gesmokkelde antiquiteiten. Binnenkort verschijnt van deze uitgave een Nederlandse vertaling bij uitgeverij Kosmos. Tot besluit: een blijvende herinnering aan de verzameldrift van Fritz Gutmann is het door hem aangekochte beeld van Venus en Cupido ofwel Aphrodite en Eros, dat tegenwoordig de tuin van het Heemsteedse raadhuis siert. Het is destijds op speciaal verzoek van ridder

ren gegevens over de herkomst te

Van Rappard in het zicht van de

verstrekken, ondanks het feit dat bijna dertig op schrift gestelde verklaringen ter beschikking zijn gesteld waaruit zou blijken dat het hier om een door de nazi's geroofd

burgemeesterskamer geplaatst. Hans Krol

schilderij gaat. Er wordt rekening

mee gehouden dat een proces mogelijk jaren kan duren en dat 107

Noten (1)

Zie o.a.een artikel: 'Louche handel in geroofde kunst bloeit op in Nederland' in De Volkskrant van l maart 1997; 'Goede sier met een geroofd schilderij; Zwitserland kreeg vijftig jaar geleden joods bezit cadeau', in Elsevier, l maart 1997; 'Göring liet kunst Nederland naar Spanje brengen', in De Volkskrant, 5 april 1997. Mevrouw Lili Collas Gutmann die ik onder andere enkele knipsels uit Nederlandse kranten over de eis tot teruggave van een Renoir toezond schreef op 20 maart terug: "Ik

(2)

stuur u hierbij het manuscript met correcties terug zowel als een fotokopie van een artikel in

de Duitse krant 'Handelsblatt' over het geval DEGAS dat in de

(3)

Nederlandse pers helemaal niet

bemerkt werd, ofschoon er in alle grote Amerikaanse bladen, een gedeelte van de Engelse, Franse en Duitse pers heel vee! over is geschreden. Bouendien werden

mijn neven, Nick en Simon Goodman (de zonen van mijn broer

Bernard), zowel als< ik geinterviewd door de CBN, het TV-programma Arte enz. Een grote bij-

drage kwam in het Zwitserse magazine van de TagesanzeigerZürich. Maar zoals ,gezegd, de Nederlandse pers heeft dit alles totaal geïgnoreerd en is door de Renoir-geschiedenis wakker geworden. Eind april moet ik waarschijnlijk weer naar Chicago, waar Mr.Searle, de tegenwoordi-

ge eigenaar van een Degas woont, als enige levende getuige van het hele gebeuren".

108

In een bijdrage van Viola HermsDrath kopte de Duitse krant 'Handelsblatt' van 2/3 augustus 1996: "Beutekunst: Gutmann-Erben klagen Degas-Pastell; New Yorker PrazedenzfalT. Een proces tegen de huidige eigenaar is door de Erven-Gutmann via het op dit gebied gespecialiseerde advocatenkantoor Thomas Kline aangespannen bij de rechtbank van Manhatten in New York. Indien succesvol zullen vrijwel zeker meerdere processen volgen ten aanzien van kunstschatten die tijdens W.O.II door 'Alfred Rosenbergs Einsatzstab' van joodse bezitters in beslag zijn genomen. Ondanks zijn talrijke internationale relaties heeft zelfs het feit dat een zuster van Gutmann was gehuwd met de Italiaanse gezant in Berlijn het echtpaar niet mogen

(4)

baten. Adriaan Venema, Kunsthandel in Nederland 1940-1945. 1986, pp. 79-80.

Nieuwe leden vanaf l februari 1997

BENNEBROEK familie E.Jansen N.v.d.Meer P.S.Oud F.Dercksen W.van den Hoorn Th.C.A.van Zwam

HEEMSTEDE mw.N.H.Bruch mw.T.Mascini G.de Kruif A.Koopman mw.R.'t Hooft-van der Zee G.Blom

H.Fokke H.Mandersloot

T.J.P.van der Waal familie van Esch

AMSTERDAM

HAARLEM

G.van Looy

J.M.C.van Bakel dhr.Dittmar

SCHOORL M.F.C.Mol

" In Ket GemeenteUs van, Heemstede tüoensdag 13 november 1986

Wet boeiende "Kerktaan-betoog" waarmee Frans "Rooien de volle zooi aan zijn typen kluisterde was kenmerkend, voor de sfeer van de avond. Vele oude bekenden spraken elkaar over de goede oude tijd»..

waarna ieder weer voldaan naar kuis toog.

otazfck daar tot inde kleine uurtjes met ket nieuwe ICerklaaftboekje te vermaken.

.

-U/

24e jaargang No. 93 Augustus 1997

Bestuur:

Mr. F.Th .J. Harm, voorzitter Adriaan Pauwlaan 7, 2101 AH HEEMSTEDE tel. 023 - 528 07 40

Mevr. L.M. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023 - 529 26 31

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023 - 529 28 24

J.L.P.M, Krol, archivaris Johannes Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023 - 528 29 77

K. de Raadt, penningmeester

Mevr. drs. A. Meddens-

Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023 - 528 06 41

van Borselen

Mevr. M. A. van der EemWildschut, ledenadministratie Eemlaan 18 2105XA HEEMSTEDE tel. 023 - 528 96 09 Redactie: H. Krol C. Peper (eindredactie)

Van Kinsbergenlaan 54

2121 WCBennebroek tel. 023 - 584 56 64 Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2,

2121 CG BENNEBROEK tel. 023 - 584 80 14 Redactie-adres: Meerweg 6

2103 VC Heemstede

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzegging via de ledenadministratie per l januari. Contributie minimaal/. 17,50 Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heem-

stede Bennebroek te Heemstede. Foto voorzijde: De Reek in Bennebroek.

Inhoud Open Monumentendag 13 september 1997

110

VOHB50jaar

111

Jubileumactiviteiten voor de basisscholen

113

Aanvullingen

115

In Heemstede (en Bennebroek) gesitueerde romans; supplement

116

Recente aanwinsten

120

Legateren?

123

Verslag algemene ledenvergadering van 20 mei 1997

125

Zorgen om ijskelder van Kennemeroord

128

Cursussen in het Rijksarchief N.H.

131

Resultaten enquête

133

Overlaan; "Een stukje grond in de wildernis"

136

Glas-in-loodramen van Flora 1935 in Canada aangetroffen;

146

Historie van glasschilderkunst in Heemstede en Bennebroek

150

Filmgroep "Close-up" filmt voor Oud Heemstede-Bennebroek

161

Nieuwe leden april tot en met juni 1997

162

109

Open Monumentendag 13 september 1997 Ook dit jaar organiseert de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek weer de plaatselijke Open Monumentendag. Het landelijk thema van Open Monumentendag is "Scholen". We hebben echter gekozen voor kerk én school. In Heemstede zijn te bezichtigen de Oude Kerk op het Wilhelminaplein en de Voorwegschool aan de Voorweg, waarvan in vroeger tijden de meester ook koster van dé kerk was. In Bennebroek eveneens een kerk

Bosch en Houenschool, A. Pauwlaan 1947

110

en school en wel de Jozefkerk aan de Kerklaan en de Franciscus-

school, ook aan de Kerklaan. Op beide plekken wordt dit jaar 100 jaar parochiewerk en 100 jaar katholiek basisonderwijs gevierd. Evenementen op de Open Monumentendag: tentoonstelling in beide scholen, rondleidingen in de kerken en speurtochten en familiefietstochten in de omgeving. De routebeschrijvingen zijn ter plaatse te verkrijgen. Deze dag zullen de kerken en scholen open zijn van 10.30 uur tot 17.00 uur. We wensen iedereen een prettige

dag toe! De Evenementencommissie

VOHB 50 Jaar! Het jubileumjaar beleefde een geslaagde start met de tentoonstelling "Langs 's Heren Wegen" in het Raadhuis van Bennebroek en het Historisch Museum Zuid-Kennemerland. Intussen zijn de voorbereidingen voor de andere evenementen, waarover we u al eerder informeerden, volgens plan verlopen. We willen u daar graag een indruk van geven. Op 11 september biedt de Vereniging de basisscholen van Heemstede en Bennebroek een jubileumgeschenk aan. Dit geschenk zal de vorm krijgen van zg. lesbrieven, die bedoeld zijn om de interesse van de kinderen van deze scholen te wekken voor hun eigen, naaste woonomgeving. De lesbrieven zijn in drie verschillende versies uitgevoerd, afgestemd op respectievelijk de onder-, de midden- en de bovenbouw van de basisscholen. Bij de aanbieding van dit geschenk in het Raadhuis van Heemstede zullen ook de wethouders voor onderwijs van

Heemstede en Bennebroek aanwezig zijn. Het materiaal is ontworpen door het VOHB-bestuurslid, mevrouw M. van der Eem-Wildschut, en de oud-voor-

zitter van de VOHB, de heer G. Schuitemaker. Bij diezelfde gelegenheid wordt een leesboekje voor de plaatselijke jeugd van de groepen 6, 7 en 8 van het

basisonderwijs aangeboden. Het bevat verhalen -deels historie, deels fictie- over de geschiedenis van Bennebroek en Heemstede en sluit aan bij de inhoud van de lesbrieven. De heer C. Peper, onder meer redactielid van ons verenigingsblad, heeft dit boekje geschreven; bij de verhalen zijn karakteristieke, originele tekeningen opgenomen. Onze keuze om bij het jubileumgeschenk de scholen te betrekken werd ingegeven door het feit, dat "Scholen" het thema van Open Monumentendag op 13 en 14 september a.s. vormt.

Op vrijdag 21 november wordt de traditionele premie-avond gehouden, die uiteraard een bijzonder feestelijk cachet zal krijgen. De directie van "De Hartekamp" -op de grens van Bennebroek en Heemstede- heeft ons daarvoor een mooie ruimte beschikbaar gesteld, waar wij bijzonder blij mee zijn. Op deze avond zal een specifiek op dit gouden jubileum gericht premieboek worden gepresenteerd. Een speciale, zeskoppige redactiecommissie is begin dit jaar gestart met de beschrijving van saillante gebeurte-

nissen In Heemstede en Bennebroek tijdens de laatste halve eeuw. De tekst is nu -begin juli- al in een vergevorderd stadium van voltooiing. Op deze feestelijke premie-avond zal ook de al eerder aangekondigde videofilm klaar en te koop zijn.

111

Enthousiaste en deskundige leden van de Filmgroep "Close-up", Haarlem hebben, als u dit nummer ontvangt, hun opnamen afgerond en zijn in het stadium van "plakken en knippen" beland. De speeltijd van de film zal maximaal 30 minuten duren en Heemstede en Bennebroek zullen in historisch perspectief de hoofdrol spelen. Meer informatie over de premie-avond verschijnt in ons volgende nummer, maar u kunt vrijdag 21 november a.s. alvast in uw agenda noteren. Wij zullen u tegen die tijd vragen u voor de avond op te geven, opdat de organisatie enig idee van het aantal te verwachten aanwezigen heeft. Het programma voor het lopende kalenderjaar, inclusief de evenemen-

St. Franciscusschool 1963, Bennebroek

112

ten, die niet specifiek met het jubileum samenhangen, is als volgt: 30 augustus excursie "Over de strandwal van Kennemerland"; 11 september aanbieding lesbrieven en leesboekje aan de basisscholen van Heemstede en Bennebroek; 13 september Open Monumentendag; zie het artikel op pagina 109; 21 november jubileum premie-avond. Wij hopen u in de loop van het jaar bij de verschillende gelegenheden te mogen ontmoeten. F.Th.J. Harm, voorzitter

Jubileum activiteiten van de basisscholen In 1997 bestaat de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek (VOHB) 50 jaar. Het thema van de Open Monumentendag 1997 is "scholen". Daarom willen wij de basisscholen van Heemstede en

iedere leerling van de middenbouw een omslag en 20 boekjes met de wandeling per school voor de leerkrachten/begeleiders. [n totaal zijn dat 400 omslagen van A4-formaat. Bovenbouw (groep7-8) Voor deze groepen is een fietstocht op papier uitgezet door een deel van Heemstede en/of Benne-

Onderbouw (groep 1-2-3) Dit bevat een inleidend gedicht op

broek. Deze fietstocht kan zowel binnen als buiten schooltijd worden gereden. Aan de hand van enkele vragen worden de leerlingen opmerkzaam gemaakt op enkele historische gebouwen en gebeurtenissen. Voor de leerlingen

een verkenning van de school en

is er extra achtergrondinformatie.

het schoolplein door middel van

Als introductie op de fietstocht kunnen de kinderen enkele verhalen lezen over een stuk historie van Heemstede en Bennebroek. Dit boekje is geschreven door de heer Cees Peper. ledere school ontvangt voor elke leerling van

Bennebroek bij ons jubileum betrekken. Het volgende pakket willen wij aanbieden;

lesbrieven. Een kleurplaat van een historisch stukje Heemstede-Bennebroek vormt de verbinding tussen de groepen van de onderbouw en de middenbouw. ledere school krijgt 4 exemplaren van de lesbrief en de kleurplaat op A4-formaat.

Middenbouw (groep 4-5-6) Dit bevat een inleidend gedicht op een wandeling in de eigen schoolomgeving. Voor de leerkracht wordt extra achtergrondinformatie over historische gebouwen en gebeurtenissen bijgeleverd. De

leerlingen krijgen een omslag waarin zij informatie en lesmateriaal over hun dorp kunnen verzamelen, ledere school krijgt voor

groep 6-7 en 8 dit boekje. Ook

zullen 700 fietsroutes over de bovenbouw van de scholen worden verdeeld. Open Monumentendag 1997

In Heemstede zullen de Voorwegschool en de naastgelegen kerk op het Wilhelminaplein open zijn. Wij bieden de kinderen een speurtocht aan door en rond de school en de

kerk. In Bennebroek is de Sint Franciscussschool en de naastge113

legenkerk open. Ook hier is er voor de kinderen een speurtocht. Verder hebben wij een familiefietstocht op papier gezet langs historische plekken in Heemstede en in

Bennebroek {500 exemplaren). ledere school krijgt ook hiervan een exemplaar. Voor nadere informatie:

Marisca van der Eem, Eemlaan 18, Tel. 5289609.

114

Aanvullingen Als reactie op een bijdrage 'Heemsteedse en Bennebroekse

ce de naam Gutmann. Op zijn verzoek wordt dit schilderij voorlopig vastgehouden in afwachting van een rechtszaak.

Olympiërs 1908-1996' (Oud- Van ons gewaardeerd lid mw. Heemstede-Bennebroek, nummer A.F.W. Scheffer-Oosterhoorn uit 91) kunnen de volgende twee op Amsterdam is via een Amerikaandit moment in Heemstede wonen- se relatie van haar een knipsel uit de personen worden toegevoegd: 'The Washington Post' van 19 juli F.A. de Ruyter (geboren in 1917 1996 ontvangen over voornoemte Rotterdam, tegenwoordig de affaire. Het hoofdartikel vangt woonachtig in de Kerklaan): Ath- als volgt aan "From the day it was letiek Londen 1948, deelnemer 800 meter hardlopen kwartfinales

en in de series 1500 meter. Voorts

purchased in the 1920s, Edgar

Degas's pastei drawing "Landscape With Smokestracks" hung

Jaap Reesink (geboren 22-8- amid the Old Master paintings,

1946 te Amsterdam), gevestigd in de Alberdingk Thijmlaan, die deelnam aan het onderdeel roeien (acht) in 1968 te Mexico-City. Als aanvulling op het artikel 'Schilderijen van Degas en Renoir afkomstig uit Bosbeek in de Verenigde Staten getraceerd' {Oud-

Louis XV furniture and French tapestries in the elegant drawing rooms of Friedrich and Louise Gutmann's home in the village of Heemstede, Holland".

Heemstede-Bennebroek, nummer 92) kan het volgende worden bericht. De in Californië woonachtige Nick Goodman, kleinzoon van Fritz Gutmann, die nog op zoek is naar minstens zestien door de nazi's geconfisqueerde schilderijen - na werken van Degas en Renoir - intussen ook het doek 'Portret van een jonge man' van Botticelli bij het veilinghuis Sotheby's in New York heeft onderschept. Het is in 1996 voor 625

duizend dollar geveild met in de catalogus nota bene als provenan115

In Heemstede en Bennebroek (ten dele) gesitueerde romans; supplement Enkele lezers (Clemens Hoevenaars, drs. Cees van Steijnen, en Wim Vogel) waren zo attent aanvullingen te verstrekken op het in het vorige nummer gepubliceerde

overzicht van {ten dele) in Heemstede gesitueerde romans, novel-

len en jeugdboeken. Mevrouw Van Wonderen uit Heemstede liet weten dat de schrijver Frans Pointl

feitelijk zijn vroegste jeugd doorbracht in een huis aan de dr. P. Cuyperslaan. Zijn in Oostenrijk geboren

vader,

van

beroep

bedrijfsleider bij Multifilm, verhuisde in 1933 van een huis in de Esdoornlaan naar het adres dr. P.

Cuyperslaan 2 la (in welk jaar zoon Frans te Amsterdam het licht aanschouwde).

op de buitenplaats Bronstede. - Havank (ps. van H.F. van der Kallen), Het geheim van de zeven-

de sleutel. De in Leeuwarden geboren (1904) en overleden (1964) auteur H.F. van der Kallen woonde met zijn echtgenote na terugkeer uit Engeland van 7 oktober 1947 tot 21 september 1950 op het adres Franz Schubertlaan 60 bij de familie F van Elk. In de detectiveromans 'Het geheim van de zevende sleutel' komt ene Miep Hazelaar voor uit de Sparenzamerstraat. In de biografie 'Havank; schets van leven en werk' (Groningen, 1997) schrijft J.P.M. Passage: "In de familie van Miep Hazelaar, een

tamelijk vrijgevochten dochter van een burgergezin uit het westen van Nederland, gaan herinneringen schuil aan Hans' en Cynthia's tijd in Heemstede. De beschrijving van de Sparenzamerstraat, haar bevolking en gewoontes laat daarover weinig twijfel bestaan". - Kester Freriks, Ogenzwart.

Amsterdam, 1997. Autobiografische roman welke zich grotendeels afspeelt in Schuilplaats1. Hoornaar, 1976. Haarlem, Amsterdam, SassenVertaald uit het Amerikaans. Met heim en Heemstede. Onder voorwoord van Carole C. Carlson. andere over zijn huis aan de In deel l een passage over haar Crayenestersingel (van waaruit overgrootvader die tijdens de de hoofdpersoon zijn echtgenote Franse Tijd als tuinman werkte en dochter van zeven verliet om - Corrie ten Boom, In het huis van mijn vader; de jaren vóór 'De

116

zijn intrek te nemen in een Haarlemse bouwva!, stapelverliefd op Nina, een kunsthandelares van vijftig-plus. Een citaat: "Ik weet dat elk onderdak tijdelijk is. Huizen laten me volstrekt koud, de Heemsteedse villa was me onverschillig, dit krocht kan ik moeiteloos verruilen voor een ander" (pagina 186). - Joyce en Co (= schuilnaam vaa_ G.J.M. Meijsing), Michael van Mander. Amsterdam, 1979. Roman - tweede deel van de Erwin-trilogie - die zich in Haarlem afspeelt met vermeldingen van o.a. de Heemsteedse jachthaven, het politiebureau en de landgoederen Ipenrode en Bron-

stee. - Ischa Meijer, Een jongetje dat alles goed zou maken. Amsterdam, 1996.

Posthuum verschenen met een nawoord van Connie Palmen, Alle stukjes over zijn ouders destijds woonachtig in de Herman Heijermanslaan. - Mirjam Meijer, Mijn broer Ischa. Amsterdam, 1996. Hoofdstuk 'Thuiskomst' over het ouderlijk huis te Heemstede. - Baronesse Orczy, De lachende kavalier: de geschiedenis van den voorvader van de Roode Pimpernel. Amsterdam, 1915. Vertaling van: The laughing cavalier. Speelt zich af in Haarlem-,

117

hoofdstuk XV: 'De halte te Bennebroek'. Op Nieuwjaarsdag

Muzen. Voor heel hun leven". - Pater, Walter Horation, Imagina-

1624

ry portraits: Sebastian van Storck.

zei Nico/aas Beresteyn tot

s/r Percy Blake (= de lachende kaualier): "Wat de weg aangaat, moet u Haarlem verlaten door de Heilige Kruispoort en regelrecht naar Bennebroek rijden. Daar vindt ge mij bij het huis, dat staat op het kruispunt waar een wegwijzer de weg naar Leiden aangeeft. De herbergier is een vriend van mij en herhaalde fooien hebben hem het zwijgen opgelegd. Hij heet "Praff" en hij zal zorgen dat het mijn zuster en haar duena aan niets ontbreekt".

- Oven, Ro van (meisjesnaam van mw. R. J. Baarsel-van Oven), Judith Leyster. Meppel, z.j. Geill.

London/New York, 1887. (2e

druk 1890). Maricmne Peereboom, die in 1993 een heruitgave verzorgde, meent dat de Britse essayist en romanschrijuer Pater (18391894) met het huis van de familie Van Storck 'within a mile of the city of Haarlem' het Slot van Heemstede en met burgemeester Van Storck een figuur als de regent Pauw bedoeld heeft (1). - Tongeren, Ben van, Geheime missie in 1847. Cruquius, Bouwpers, 1996. Fantasie gekoppeld aan werkelijkheid. Met hoofdstukken: 'Dorp Heemstede & het wees- en armhuis; Berkenrode en het ijzeren fort; Een koninklijke brief op "Het Manpad'" etc.

door Jaap Veenendaal. • Historische roman die eindigt met het huwelijk uan de schilderes vanuit het huis der familie Molenaar in Heemstede. "Ze trouwden in alle stilte, de Niet behorend tot deze categorie eerste Juni anno 1636. In maar interessant genoeg in dit verHeemstede, uit het huis uan band te vermelden is, dat de heer juffer Molenaar. Ze had 'haar toe- Dick Jalink uit Overveen mij stemming gegeven, i Zonder onlangs op een verhaal opmerkpracht en praal werd het huwe- zaam maakte van de Duitse schrijlijk voltrokken, slechts enkele vrienden waren aanwezig, schilders, als het bruidspaar. Ze trouwden, zonder festijn, zonder bruidskroon, zonder bruidsjonkers. Ze beloofden elkaar bijstand als man en vf&uw. Ze beloofden elkaar trouw. En de 118

ver Wilhelm Schmidtbonn, getiteld: 'Die drei Jung-frauen von Heemsteede'. Gepubliceerd in het boek van de 'Insel-Bücherei', nummer 410: 'Der kleine Wunderbaum' uit 1931, vermoedelijk oorspronkelijk verschenen in 1913. Dit fantasierijke verhaal

over de dochter van een Spaanse

edelman die twee vriendinnen uit Duitsland te gast had speelt zich af tijdens de Spaanse overheersing van Holland. W. Schmidtbonn (eigenlijk Schmidt), geboren in 1872 en overleden in 1952 is in Duitsland vooral bekend geworden als schrijver van sprookjes, sagen en legenden.

Ten slotte: van de hand van ons VOHB-lid drs. Hans van der Prijt uit Oosterhout is momenteel een literaire fietstocht door Heemstede en Bennebroek in voorbereiding. Na verschijning verneemt u

hier meer over. Hans Krol (1) Zie. M. Peereboom. De burgerman en de estheet; Potgieter en Pater over Nederland in de zeventiende eeuw. In; Literatuur 93-4, blz. 192-199.

119

Recente aanwinsten

volgende materialen via aankoop of schenking verworven.

Eerdere overzichten van het sinds 1978 aangelegde archief zijn gepubliceerd in de volgende nummers van ons tijdschrift:

Drukwerken - Adresboeken Heemstede-Bennebroek:

27. mei 1981, p. 15-19; 28. september 1981, p. 12-13; 37, augustus 1983, p. 4-6; 52, mei 1981, p. 19-20; 57, augustus 1988, p. 21-22; 62, november 1989, p. 17; 69. augustus 1991, p. 75-78; 70. april 1994, p. 66-67; 83, februari 1995, p. 26-29; 85, augustus 1995, p. 80-84. De laatste tijd zijn onder andere de

- Almanak gedrukt bij Van Ravesteyn, anno 1621 te Amster-

120

1) 1929-1930; 2) 1931-1932; 3) 1940. dam. Met aantekeningen en

kleine tekeningetjes. -

Brochure firma Jan Dix jr.

Heemstede - voorjaar 1956. -

Buitengewone Nederlandsche

Staatscourant van zaturdag den 31 Augustus 1816. -

Bruggen, R.H.A. van. Inventaris van het archief van de

gemeente Heemstede 19301990. Heemstede, 1997. Bussen, P.J. de. Inventaris van

het archief van de gemeente Heemstede (1915) 1920-1929 (1936). Heemstede, 1997. Eerste Jaarboekje Katholiek Nederland 1937 (schenking J.P.M.Peeperkorn) Groot, J. de. Katholiek rond de rand van Kennemerland; verhalen en foto's ter gelegenheid van 100 jaar St. Jozefparochie Bennebroek, 1997. Die Haghe; jaarboek 1996 van de geschiedkundige vereniging van Den Haag, 1997 (met artikel over architect Co Brandes). Heems, P.G.J. et al. Van groene erwt tot tropische vis: 175 jaar Heems sinds 1822. Haarlem, De Vrieseborch, 1997. 'Het Monument aan het Mannenpad'. Uit: Penning-maga-

zijn voor de jeugd, 4e jaargang, met houtsnede. Vogelesang, Hans. De Olijftak; doopsgezind bejaardenhuis te

Heemstede. Veertig jaar 19561996. Heemstede, 1996. Iconografie - Olieverfschilderij

van Josef

Santen (1926-1988) (Schenking door familie Santen). - Zeefdrukken 'Industrieel Erfgoed' 1996: a) Theo van den

Boogaard, Pompstation Oranjekom l, Bloemendaal; b) Peter van Dongen, Gebouw voor Bloembollencultuur Heemstede; c) Joost Veerkamp, Gemaal Lely, Wieringermeer. Houtsnede kapel 'Irene' van Meer en Bosch (door Van Emmerik?). Ets in lijst door J. Waldkötter van Cloosterweg, maart 1931. (schenking door J.G.M. Gozeling). Tevens zelfde ets in 2e druk ontvangen van mevrouw Dutry van Haeften-Waldkötter. Drie tekeningen door J. Waldkötter: a) Huisje Van Honschoten nabij de Zandvaart; b) Zandvaart (18-1-1936); c) Zicht op de teelgronden waar nu de Provinciënbuurt is gelegen met de St.Bavokerk op de achtergrond. Schenking door mw. Dutry van Haeften-Waldkötter. Silhouetdruk professor D.J. van Lennep. Persfoto's uit 1916. Foto Bronsteeschool 19311932 (schenking mw. R. van Hees-Hage).

15 oude foto's van buitenplaatsen en boerderij Rusthof + 2 foto's uit 1932 van de winkelpanden Binnenweg 183 (voorheen Reyngoud, thans parfumerie A. Brand) en nummer

187 ' (vroeger schoenenzaak 121

van mw. De Zwart-Verstraten). Schenking door mw.' Els Jansen. - 24 foto's veelal van Bevrijding Bennebroek in mei 1945 (en enkele illegale bladen). Schenking door Torn Kroon. - Diverse foto's Van Lennep, Het Manpad, opening Groenendaal 1913, boswachters

Groenendaal. - Twee oude foto's geschonken door de familie Hulsbosch uit

Bennebroek met afbeelding smederij en gezin Jan Hulsbosch. Archivalia en Diversen - Album Jacob van Lennep met losse platen Romantische taferelen. - Folder n.v. stoom- wasch- en strijkinrichting v.h. J. Peeperkorn en Zn. - Folder van restauratie Oude Kerk 1938. ', - Brief van adjudant Prins Hendrik: Laman Trip aan uitbaatster mevrouw E.M. Smit- Lensen van uitspanning !'De Oude Geleerde Man' te Bennebroek. - Brief Joh. Laimböck, handschoenenindustrie met op fraai brief hoof d een afbeelding van Berkenrode. - Schrijven van baron Van Ittersum, Huis Te Bijweg Bennebroek, januari 1907, naar aanleiding van voor hem en zijn

122

familie beledigend artikelen

verschenen in De Residentiebode van 29 september en 11 oktober 1906. Obligatie nr.0240 van n.v.

maatschappij tot exploitatie der cultuur-onde r nemingen van E. Moormann en co, gevestigd

te Heemstede. Brief van adjudant prins Hendrik, Von Mühlen in verband met aanbieding 'twee groote

zilveren medailles' voor Flora1925. Katinpers, nummers van 7,8 en 22 mei 1945. Artikelen overlijden burgemeester jhr. mr. D.E. van Lennep. Artikelen over professor David

Jacob van Lennep. Menukaarten Klein Berkenrode , Berkenrode, Kennemerduin en de Oude Geleerde Man (afkomstig uit bezit familie Van

Lennep). Correspondentie (doorslagen van brieven) van mevrouw A.C. van Lennep, secretaresse van het bestuur der Vereniging 'Bijzondere Protestantsche School' en in typoscript het Reglement van de Bijzondere Protestantsche Bewaarschool te Heemstede.

Annexatiepannen Heemstede. Documenten ontvangen van J.P.M. Peeperkorn

Geluidscassette:

Een

leven

lang. Prof. dr. F. Kreuger {oudinwoner van Heemstede). Door de Nederlandse Programma Stichting uitgezonden op 23

januari 1997. -

Poëziealbum van Maria Christina Eggink. Bennebroek, 22 mei 1887. Met bijdragen van

familieleden uit Hoofddorp,

-

Legateren? Sommige

begunstigers

willen

graag historisch interessante zaken afstaan aan de VOHB, maar toch tot hun dood in eigen bezit hebben. Erg begrijpelijk als het om bijvoorbeeld prenten en foto's met persoonlijke herinnerin-

Heemstede enz. 1887-1902 gen gaat. (Aankoop veiling Bubb Kuyper). Heeft u iets voor ons archief en Poëziealbum van Anna Eggink wilt u dit na uw overlijden aan ons

1878-1898. Families Eggink, Tibboel e.a. in Haarlemmermeer, Heemstede enz. Bevat tekening van Uweg in Hoofddorp.

legateren schrijft u dan onderstaande tekst eigenhandig over en stuur deze aan onze secretaris, Clipper Dreef 82.

(Aankoop veiling Bubb Kuy-

per). Drie bonnetjes van Tol op

Camplaan, gestempeld 20 en 25 februari 1915. Schenking

door mw. Els Jansen. -

-

Afkomstig van wijlen A. Suerink: diverse afschriften van Heemsteedse archivalia uit het Rijksarchief in Noord-Holland. Rekeningen van de wasserijfirma Peeperkorn uit 1915.

Schenkingen blijven welkom. Het VOHB-archief is op afspraak via Hans Krol te raadplegen in de Gemeentelijke Openbare Bibliotheek Heemstede, Julianaplein 1.

123

Ondergetekende: wonende geboren op

verklaart hierbij overeenkomstig het bepaalde in het Nieuw Burgerlijk Wet-

boek, bij dit geheel, eigenhandig geschreven, gedagtekend en ondertekend

stuk, de volgende beschikking te maken:

I k legateer

...........

.......................................

aan de vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek te Heemstede. Ik benoem tot executeur-testamentair . . . . . . .

............ ..........

Bennebroek/Heemstede,

1997

...

.......

Handtekening: Indien u een geldelijk legaat aan de VOHB wenst na te laten is het raad-

zaam contact op te nemen met een notaris.

124

Verslag algemene ledenvergadering van 20 mei 1997 gehouden in de Pauwehof te Heemstede. 1. Voorzitter F.Th.J. Harm opent omstreeks 20.00 uur de vergadering en heet de aanwezigen

hartelijk welkom. Ongeveer 60 leden woonden de vergadering bij. Een bijzonder woord van welkom wordt gericht tot de heer Wieringa, de inleider voor deze avond. Berichten van verhindering zijn ontvangen van de heren Van Tongeren {voorz. Commissie Karakterbehoud} en Verkaik (Bennebroek).

De voorzitter biedt namens het bestuur excuses aan voor het te late uitkomen van de Nieuwsbrief met de agenda voor deze vergadering.

opmerkingen. Ditzelfde is ook het geval met het jaarverslag van de Commissie Karakterbehoud.

4. Jaarcijfers 1996 en begroting 1997. De penningmeester geeft een toelichting op de Jaarcijfers 1996. Voorgesteld wordt de saldi van het waarborgfonds en de bestemmingsgiften aan het vermogen toe te voegen. Verder wordt voorgesteld de maximale hoogte van het restauratiefonds vast te stellen op ƒ 20.000,-. De vergadering gaat met deze voorstellen akkoord en keurt de begroting 1998 goed. 5. De kascommissie bestaande uit mevrouw L. Postma en de heer G .J Schuitemaker heeft de boekhouding over het jaar

1996 gecontroleerd en akkoord bevonden. De kascommissie stelt daarom voor de penningmeester decharge te verlenen over het jaar 1996.

2. Het verslag van de algemene

6. De heer G.J. Schuitemaker

ledenvergadering van 28 mei 1996 wordt ongewijzigd vastgesteld.

treedt af. In zijn plaats stelt de heer A.J. van Baarle zich beschikbaar om de vacante plaats

3. Het jaarverslag VOHB 1996

in te nemen. De voorzitter bedankt de heer Schuitemaker voor zijn medewerking.

geeft voor de aanwezigen geen aanleiding tot het maken van

125

7. De heer Krol stelt de vergade-

ring voor de heer F.Th.J. Harm, die als bestuurslid aftredend is te herverkiezen. De heer Harm is 4 jaar bestuurslid,

waarvan nu 2 jaar voorzitter. Hij stelt veel tijd voor de VOHB

beschikbaar. De heer Harm wordt unaniem door de vergadering herkozen en hij bedankt de vergadering voor het in hem

gestelde vertrouwen. 8. Rondvraag. De voorzitter wijst op de bijgesloten enquête bij de Nieuwsbrief. Hij vraagt de aanwezigen deze goed in te vullen, zodat het Bestuur een beter inzicht krijgt in datgene wat de leden wensen. Tevens is een vraag opgenomen voor extra vrijwilligerswerk t.b.v. de VOHB. De voorzitter stelt een concrete vraag en doet een beroep op

eventuele belangstellenden om te helpen de kraam van de VOHB te bemensen voor a.s.

zondag 25 mei. Mevrouw Nierhoff wijst op de jaarlijkse excursie van zaterdag

30 augustus 1997. Het is de bedoeling op bezoek te gaan bij de zusterverenigingen in Bloemendaal en Oud-Velsen,

met o.m. bezoeken aan Ruïne Brederode en Museum Beec-

kestein. Zij vraagt belangstellenden zich zo spoedig moge126

lijk op te geven. De voorzitter noemt de verschillende activiteiten in dit gouden jubileumjaar, zoals de tentoonstelling, de te maken video, de op te stellen lesbrieven, een historisch boekje voor de scholen door C. Peper, een gedenkboek door een aantal auteurs, de Open Monumentendag op 13 september en als afsluiting de feestavond op 21 november in De Hartekamp. De secretaris meldt nog dat een aanvraag is ingediend om de molen van Hoeker op de Rijksmonumentenlijst te plaatsen om deze te beschermen. De voorzitter en secretaris hebben dit verzoek onlangs verdedigd tijdens een hoorzitting van de gemeente. De heer Dekker waagt naar het bordje van de ijzeren brug. De voorzitter deelt mede dat op tekening van de penningmeester ruim een jaar geleden bij gemeentewerken een verzoek is ingediend, voor deze brug en de blauwe brug. Gemeentewerken werkt hier al geruime tijd aan en komt hopelijk spoedig tot een afronding. De heer Van Dalen wijst in het fusiegebeuren tussen de drie gemeenten op de voorbeeldwerking van de vereniging en pleit voor een samengaan tussen Heemstede en Bennebroek, gezien de historische

banden. Ten slotte wordt nog gevraagd

naar de cartoon op de achterzijde van de laatste Nieuwsbrief. Meegedeeld wordt dat deze abusievelijk door Paswerk is herhaald.

Hierna sluit de voorzitter te 20.40 deze algemene vergade-

ademloos geluisterd naar de

tocht langs Heeren Wegen. Hij biedt de heer Wieringa een attentie aan. De vergadering onderstreept dit met een hartelijk applaus. Daarmee was deze geslaagde jaarvergadering ten

einde.

J. Olthaar, secretaris

ring . Na de pauze houdt de heer mr. H.C. Wieringa, oudvoorzitter van het Historisch

Museum Zuid-Kennemerland een inleiding over " 1000 jaar bewoning in Kennemerland". Aan de hand van dia's vertelt hij boeiend en zeer deskundig

over een lichtvoetige wandeling over en tussen de strandwallen in dit gebied. Spreker heeft hiervoor 110 dia's geselecteerd uit een grote verzameling.

Deze ruimte is bepaald door water, wind en zand. In de 13e eeuw zijn de waterlopen gegraven, zoals de Houtvaart. Het Spaarne was destijds 3 x zo breed als nu. Spreker schetst de geschiedenis sinds het verkrijgen van stadsrechten door Haarlem in 1245 en gaat in op de vele ontwikkelingen tot nu toe. De verschillende wijken, ook in deze omgeving worden hierbij niet vergeten. De voorzitter bedankt hem hartelijk voor zijn boeiende inleiding. De aanwezigen hebben

127

Foto V.C. Klep

Zorgen om de ijskelder van Kennemeroord

tion. Twee jaar later terug in Hol-

land begon vlak daarna Albert Heyn met de verkoop van zijn billij-

ke PMC koelkasten, die de trend om gekoeld voedsel te kopen

enorm hebben gestimuleerd. Zeer In 1960 was ik in de Verenigde Staten en 'wij uit Europa' vonden het altijd fantastisch dat die Amerikanen zonder moeite extra gasten aan tafel konden uit nodigen. Uit de volgepakte 'freezers' haalde men dan

de ingrediënten voor een rijkgevulde dis. En vooral het assortiment ijs bracht mij in verrukking, daaraan was ik verslingerd na de luxueuze sorbetten die geserveerd werden op

de 'Nieuwe Amsterdam'. Het schip dat me naar de V.S. had gebracht was aanmerkelijk goedkoper dan vliegen met de Lockhead Constella128

handig van deze grootgrutter. Eigenaardig vond en vind ik dat

men dit keukenmeubel zo vaak 'ijskast1 noemde in plaats van koelkast.

Want van voor de oorlog herinner ik mij dat mijn grootouders in hun

huis aan de Johannes Verhulststraat in Amsterdam een échte ijskast hadden. Zo'n dubbelwandig gevaarte waar de koeling werd verkregen door brokken ijs in de mantel te storten. Ik neem aan dat eens per week een wagen het ijs kwam brengen, twee emmers vol, afgehakt

van de grote 'staven' ontstaan door

in de ijsfabriek watergoten te laten bevriezen. De voornaamste klanten waren vishandels, restaurants en

bierbrouwers. Maar ook de dokters had soms ijs nodig voor medisch gebruik of ter koeling van patiën-

ten. Fabrieksijs ontstond omstreeks 1860 en was permanent te leveren, een groot voordeel ten opzichte van

de al eeuwen gebruikelijke methode van de koeltechniek van weleer:

natuurijs uit de ijskelder. IJswinning uit bevroren vijver, sloot of rivier en ondergronds bewaren in een kelder was in China al bekend in de derde eeuw, is bewezen. Maar sommige bronnen melden dat daar al 8 eeuwen voor Chr. ijs werd bewaard. En ijsoogst in de winter vindt daar nog steeds plaats in de tachti-

malige landgoed Kennemeroord is opgenomen in het Rijksmonumentenregister en zo'n object mag dus

rekenen op een goed beheer. Net als de meeste ijskelders ligt ook deze een beetje afgelegen in een schaduwrijke plek van het bos in de fraai gemetselde koepel heeft al sinds omstreeks 1918 geen functie meer.* De commissie Karakterbehoud is

bezorgd over het behoud van dit unieke monument. Zij bezocht het object en rapporteerde aan het VOH-B bestuur: "een voorlopig oppervlakkige bouwkundige opname wijst op een in hoofdlijnen ongeschonden koepelvormige ijskelder. Aangezien de be-

schermende en destijds isolerende aardlaag is verwijderd of geërodeerd, is een groot deel van het metselwerk thans bloot gesteld aan de buitenger jaren van deze eeuw! Maar ook lucht. Dit exterieur, grotendeels ontdin het Verre en Midden Oosten, Ca- aan van de vochtwerende pleisternada, Amerika en Europa is deze laag, wordt aangetast door wortels milieuvriendelijke koelmethode eeu- van varens, zaailingen van de omrinwen lang in gebruik geweest. Cata- gende bomen en dergelijke. Het rina De' Medici had al in 1533 ijs- metselwerk wordt daardoor opengemakers in haar hofhouding. werkt en vocht kan toetreden wat in Natuurijs werd overigens geëxpor- combinatie met vorst ernstige schateerd, de Noren waren hier heel de kan toebrengen. Naast weersomondernemend in. Nog in 1910 standigheden vormt de nieuwsgierigwerd ruim 100 ton blokijs uit één heid van de Heemsteedse jeugd een Noorse haven verscheept naar gevaar. Een andere verklaring dan Engeland maar ook naar landen hun interesse is niet te vinden voor rond de Middellandse zee en naar duidelijke pogingen om gaten in het Nederland. Wellicht ook naar metselwerk te hakken. Heemstede. De ijskelder (±1750) van het voor- En nu de voegspecie bovenaan de 129

'steunberen' op enkele plaatsen is verdwenen mag men vrezen dat hier stenen worden losgewrikt door vandalen, De rondlopende uitkraging in het metselwerk is deels al niet meer aanwezig en ook van een metalen 'trekslang' is een deel verdwenen. Gezien het grote belang van deze ijskelder- uniek vanwege typologische details en naast dé gelukkig

bewaard gebleven orangerie aan de Koediefslaan- enig overblijvend object van een verloren gegaan landgoed, lijkt het wenselijk: beschermende maatregelen te treffen. Een en ander dient gezien de .juridische

status te geschieden in overleg met de RDMZ. De eerste maatregelen zouden kunnen bestaan uit het jaarlijks verwijderen van de planten en boompjes op de koepel en het driejaarlijks verwijderen van mossen. Hoewel wij er aan de ene 'kant vóór zijn dat veel inwoners bekend raken met dit eenvoudige mornumentje, zouden wij de belangstelling willen

afremmen van diegenen die er geen respect voor hebben." In het boek "IJskelders, koeltechnieken van weleer" staat over dit object: "Stenen koepel met een uit-

drempel. In het hart was de hoogte van de bodem tot aan het gewelf 4,30 m."

* In bovengenoemd boek staat ook over de ijskelder van 'Huis te Manpad': deze is veel kleiner maar heeft nog wel een functie. Daar is de -

vanwege de isolatie altijd klein gehouden- deur vergroot om gemakkelijker toegang te geven. Bruikbaar te maken voor de opslag van tuingereedschap, overwinterende planten of fruit. Men vermoedt

ook dat de kelderbodem is verhoogd voor dit gebruik, dat de oorspronkelijke putvloer dieper ligt, Dat was geschreven in 1981, intussen weten wij dat déze ijskelder twaalf jaar geleden grafkelder is

geworden voor de toenmalige eigenaar mr. J. Visser. De commissie Karakterbehoud vindt behoud van deze objecten belangrijk en neemt zich voor de ijskelders in Heemstede en Bennebroek (Duinlaan) te onderzoeken. En U over de toestand te rapporteren.

'Conservare necesse est'

wendige diameter van ca. 6,50 m., inwendig ca. 6 m. Vroeger heeft er

Ben van Tongeren

een 4 m. lang portaal met een tongewelfje en met drie deuren (twee compartimenten dus) voor de ingang gezeten. Deze ingang kon men met vijf treden afdalen in de

kelder tot 1,40 m. diepte onder de 130

Litteratuur: IJSKELDERS, koettechnieken van weleer door A.W. Reinink en J.G. Vermeulen. Uitgevrïj Heuff Nieuwkoop, 1981-

Cursussen in het Rijksarchief in Noord-Holland

registers, de memories van successie, het handelsregister van de kamers van koophandel, de ouden de nieuw rechterlijke archieven, weeskamerarchieven, huizen van bewaring en de oud-notariële In het Rijksarchief in Noord-Hol- archieven. Voorts wordt het land te Haarlem beginnen in sep- gebruik van de familieachternaam tember 1997 de volgende cursus- behandeld, het familiewapen en sen: de beroepen. In iedere les is ook een korte leesoefening in oudschrift. Ook wordt een bezoek cursus genealogie dag: op vrijdagmorgen gebracht aan het project indiceduur en tijd: ring op de oud-notariële archieven 12 lessen van 10.00-11.30 uur Ie les: 12-9-1997 cursus genealogie

dag: op zaterdagmorgen duur en tijd: 12 lessen van 9.15-10.45 uur Ie les: 13-9-1997

De cursus genealogie is bedoeld zowel voor mensen, die pas begonnen zijn met het onderzoek naar hun voorouders, als voor onderzoekers die de basisgegevens van hun voorouders al heb-

tot 1811, aan de bibliotheek van

het rijksarchief, die gespecialiseerd is in de geschiedenis van Noord-Holland en aan de restauratieafdeling van het rijksarchief. Door de Stichting Teleac wordt in samenwerking met het Centraal Bureau voor genealogie in Den Haag ook een cursus genealogie voorbereid. Bij de cursus zal ook een nieuw cursusboek verschijnen. De eerste les wordt op televisie

uitgezonden op zondag 2 novemben gevonden. In de cursus wor- ber 1997.

den een aantal zogenaamde primaire bronnen behandeld: de registers van de burgerlijke stand,

de bijlagen bij de registers van de burgerlijke stand, de DTB-registers (doop-, trouw- en begraafregisters) en de secundaire bronnen, die nadere gegevens over voorouders op kunnen leveren: de militie-

cursus paleografie (oud-schrift)

dag: op donderdagmorgen duur en tijd: 12 lessen van 10.00-11.30

Ie les: 11-9-1997 Voor het historisch onderzoek in

131

de zestiende en zeventiende eeuw en voor onderzoek naar voorou-

ders voor 1800 is het leren lezen van oud-schrift noodzakelijk. In de cursus worden voornamelijk Hollandse archiefstukken gelezen uit de 16e, 17e en 18e eeuw. ledere week wordt huiswerk opgegeven. Informatie over cursussen:

Cursusleidster: Agnes Dunselman Plaats: Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18'te Haarlem. Parkeren: gratis, voor en achter het gebouwvan het rijksarchief. Kosten: ƒ 125,- per cursus, inclusief lesmateriaal Aanmelden cursussen bij:

Agnes Dunselman te Driehuis: 0255-521499

A. Meddens-van Borselen

132

Resultaten enquête Vereniging Oud-HeemstedeBennebroek In het voorjaar heeft het bestuur u een enquêteformulier toegestuurd.

Doel van deze enquête was een inzicht te krijgen in het ledenbestand. Ook wilde het bestuur weten

hoe u de activiteiten waardeert en

Reden lidmaatschap De eerste vraag was hoe u in contact bent gekomen met de vereniging. Het blijkt dat dit vooral via familie en kennissen [37,5 %] is gebeurd. Ook op markten/braderieën [19 %] én door artikelen in de plaatselijke pers [19%] zijn veel mensen lid van de vereniging geworden.

De belangrijkste reden om lid te worden is interesse voor karakterbehoud [42,5 %]; op de tweede plaats komt steun aan de VOHB [20%]. Ruim 21 % heeft meerdere redenen aangekruist.

welke wensen en opmerkingen u

heeft. In totaal zijn 1.020 formulieren ver-

stuurd waarvan 243 werden terugontvangen. Zelfs uit het buitenland is gereageerd. Dit houdt in dat l op de 4 leden heeft gereageerd hetgeen een gunstige respons is, zodat de resultaten als maatgevend beschouwd kunnen worden.

Waardering De waardering voor het verenigingsblad en de activiteiten is overwegend goed, zoals uit het volgende overzicht blijkt:

Onderstaand volgen de belangrijkste resultaten van dit onderzoek.

verenigingsblad bijeenkomsten excursies

premies

matig %

voldoende goed

geen mening

2,5 1,6 1,4 2,5

18,0 13,5 7,3 22,6

2,0 54,5 70,7 13,6

77,5 30,4

20,6 61,3

133

Bij de bijeenkomsten en excursies is vaak 'geen mening' aangekruist, omdat niet alle leden hieraan deel kunnen nemen. Ruim 50% van de leden heeft nooit een bijeenkomst bezocht en aan een excursie deelgenomen. De reden is vooral andere prioriteiten [26 %] of geen tijd [25,5 %]. Tijdstip excursies en bijeenkomsten Om te weten te komen of door het kiezen van andere tijdstippen de deelname aan de bijeenkomsten en excursies bevorderd wordt, is gevraagd aan te geven welke dagen en tijdstippen voor u het meest geschikt zijn. Wat betreft excursies geeft 30% de voorkeur aan de zaterdag en 16,5% aan werkdagen. 11% heeft geen voorkeur voor een bepaalde

Gemiddelde Leeftijd

dag en 43,5% heeft geen mening. Voor de bijeenkomsten geeft 43% de voorkeur aan een werkdag, liefst 's-avonds, en 14% wil graag op zaterdag een bijeenkomst bijwonen. 10 % kan zowel op werkdagen als op zaterdag. Hier heeft 33% geen mening. In grote lijnen blijkt dat de voorkeur van de meeste leden aansluit op de huidige gang van zaken, namelijk excursies op zaterdag en bijeenkomsten op werkdagen. Gegevens leden Eén van de vragen was of u man of vrouw bent. Met deze vraag hebben veel invullers van het formulier moeite gehad. Vaak wordt een echtpaar of het gehele gezin als lid beschouwd. Het bestuur meende toch deze vraag te moeten stellen, Lid geworden door

tekend

30

134

40

omdat de indruk bestond dat een belangrijk gedeelte van onze leden uit vrouwen bestaat. Dit kan bijvoorbeeld weer van belang zijn voor het tijdstip (overdag in plaats van 's-a-

buitenplaatsen en bijzondere gebouwen architectuur archeologie kunst

vonds) van de activiteiten.

Ruim 61% van de formulieren is ingevuld door een man en 33% door een vrouw. De gemiddelde

leeftijd is 62 jaar en men woont gemiddeld 47 jaar in Heemstede of

Bennebroek. Commentaar van de leden Het enquêteformulier bood u ook de mogelijkheid voorstellen voor verbeteringen te doen en onderwerpen aan te dragen voor publikaties e.d. Bijna iedereen heeft hierop gereageerd. Het is daarom ondoenlijk hier alle opmerkingen en suggesties weer te geven, maar in grote lijnen zijn deze als volgt samen te vatten: Activiteiten: meer lezingen meer en eerder publiciteit regelen van vervoer Verenigingsblad: een groter formaat meer foto's kortere artikelen een goede naam voor het blad

Het bestuur en de redactie van het verenigingsblad zullen de komende tijd alle voors en tegens van deze suggesties bestuderen. Bijvoorbeeld het formaat van het tijdschrift: er zijn evenveel mensen, die een groter formaat willen, als zij die het huidige formaat handzaam vinden. Via het verenigingsblad zal het bestuur u het komend jaar op de

hoogte houden van de uitwerking van uw suggesties en commentaren, Ten slotte: 20 leden hebben te kennen gegeven dat zij zich op een of andere wijze voor de VOHB willen inzetten. Het bestuur is zeer verheugd over deze positieve reacties en heeft inmiddels contact met deze leden

opgenomen. Nogmaals dank voor uw medewerking. K. de Raadt

Thema 's/onderwerpen: aandacht voor wijken en straten

135

tuurgronden achter het duin. Adriaan Pauw, die van 1620 tot zijn overlijden in 1653 Heer van Aan het eind van de Camplaan, Heemstede was, bevorderde de waar de Heemsteder Binnenweg helmaanplant en begon met het afboog naar Haarlem, begon de af zanden van het duin, het zand "wildernis", het binnenduin. Hier werd gebruikt voor woningbouw stond het "schuthek", dat een be- in Haarlem en Amsterdam en scherming (beschutting) moest bie- afgevoerd via de daartoe gegraven den tegen groot wild. De "wilder- zandvaart, die, naar de ambachtsnis" was toegangkelijk via een heer de Heeren Zandvaart werd "klaphek". Een situatie min of meer genoemd. Het pad naast de vaart te vergelijken met de huidige afras- werd de Heerenlaan, de tegentering in het zuidelijk gedeelte van woordige Kerklaan. Op de afgeGroenendaal, waar runderen hun zande gronden onstonden de blebijdrage leveren aan het ecologisch kerijen en werd later de beheer. Zandverstuivingen vormden bloembollenteelt bedreven. een andere bedreiging voor de cul-

Overlaan

136

Een stukje grond,

Cornelis Koek. Voor 3 gulden per

genomen uit de wildernis.

jaar, te betalen aan de heer van

De ambachtsheer had zijn ver- Bronkhorst of diens rentmeester. plichtingen, zo liet hij kerk en De erfpachtverplichting ging bij school bouwen en verfraaide het overdracht van de grond over op

Slot, dat gebruikt werd voor representatieve doeleinden. Maar hij

de opvolgers, de erfpachter moest zich met zijn persoon, zijn roeren-

stond ook op zijn "heerlijke" rechten, zoals bij benoemingen van kerkelijke en wereldlijke gezagdragers en - koopman van huis uit wist hij ook bepaalde rechten te

de en onroerende goederen verbinden aan zijn verplichtingen te zullen voldoen!

exploiteren. Zoals het erfpachtrecht op de gronden. Dit erfpacht-

Eigenaars en erfpacht.

recht was overdraagbaar op nakomelingen en erfgenamen. Zo

Vincent van Bronkhorst was gehuwd met Elisabeth Cornelia Pauw, dochter van Reinier Pauw,

verscheen op 13 december 1684 tot aan zijn overlijden de oudste de raadsheer in de Hoge Raad van nog in leven zijnde zoon van AdriHolland, Vincent van Bronkhorst, aan Pauw. Het stukje grond dat in voor schout en schepenen om een 1684 in erfpacht werd uitgegestukje grond in de "wildernis", ten ven, was volgens de kaart van dé westen van de Camplaan, bij het landmeter, Andries van der Walle klaphek, in "eeuwigdurende erf- uit 1652, het jaar waarin Reinier pacht" uit te geven aan een zekere

Pauw overleed, 100 Rijnlandse

137

roeden groot; (één roede = ca. 14

land. In 1714 werd Johan van der

vierkante meter). In het Heemsteedse gemeente-archief: zijn wel

Poel, destijds schout/secreraris en

of er in die tijd al bebouwing op het stukje grond was. Wel weten

rentmeester van de Heerlijkheid, door de gezamenlijke erfgenamen gemachtigd het erfpachtsrecht op een aantal percelen, waaronder de jaarlijkse erfpacht op het stukje grond aan de Camplaan, te verko-

we dat in 1707 door Jacob van Claveren, die gehuwd was met

pen aan de kleerbleker Maarten Dirksz. van den Aardweg.

kaartjes van van der Walle uit dat

jaar terug te vinden, helaas echter deze kaart niet. Niet na te gaan is

Jannetje Koek, de enige dochter en erfgename van Cornelis Koek, een huis met tuin, aan de Camp-

In 1726 droeg Willem Janse, die inmiddels in Haarlem woonachtig

laan, op 100 roeden grond, belast

was, het huis met erve en tuin aan

met een erfpacht van 3 gulden per

de Camplaan, over aan Adries Fritse uit Heemstede, die dus ook de erfpachtverplichting van drie gulden per jaar overnam. Na het overlijden van Maarten Dirksz. van

jaar, werd overgedragen aan Willem Janse uit Heemstede, die

daartoe een hypotheek moest afsluiten bij Martine Jasperse, de weduwe van Cornelis Koek en haar schoonzoon Jacob van Claveren. Deze Jacob van Glaveren, die in 1721 overleed, was timmer-

den Aardweg ging het erpachtrecht over op zijn weduwe, Pieternelletje Sijmens, dochter van de kleerbleker Sijmen Corsz. aan de

man op "het Dorp", is schepen

Heeren Zandvaart. Toen zij begin

geweest en vervulde een aantal

1736

jaren de functie van armmeester

Munk, werd voor de notaris Jacob Gallé te Haarlem een acte opgemaakt, waarin de onroerende goe-

en diaken in de gereformeerde gemeente . ; Na het overlijden van Vincent van Bronkhorst, die op 8 ! februari 1703 in de grafkelder van de Heer van Heemstede werd bijgezet, was

o.a. het erpachtrecht op de grond aan de Camplaan overgegaan op zijn vier dochters en enige zoon, Nicolaas van Bronkhorst, ;luitenant kolonel en commandant,van een gardebataljon in dienst van de Sta-

ten van Holland en West-Fries-

138

hertrouwde met Gerrit

deren van zowel bruid als bruidegom, die bij het huwelijk werden ingebracht, en waarover zij ieder zelfstandig het beheer zouden blijven houden, werden opgesomd. Naast een aantal andere erfpachten had Pieternelletje Sijmens de eigendom van de erfpacht van drie gulden per jaar op de grond

van "Dries in 't Bosje" {Andries Fritse) en van zeven gulden per

Amsterdamse kooplieden. Na het overlijden van haar man in 1743 heeft Anna van Doorm de "kleerschuit" verkocht aan een zekere Jan Burger. Anna zelf is in 1748 overleden, erfgenaam was haar broer, de wijnhandelaar. Toen ook deze in 1758 was gestorven, heeft Jan Reinierse, woonachtig in Berkenrode, als gemachtigde van de weduwe, Catarina van Bonneval, het huis met erf en tuin aan de Camplaan, de grond 100 roeden groot, belast met een erfpacht van drie gulden 's jaars ten behoeve van Barend Zwarter, op 9 december 1758 in Kleerbleker, kleerschipper en de herberg "de Dorstige Kuil", avondmaal s wij n. publiek verkocht aan Mr. David Inmiddels had Andries Fritse in van Lennep en Hester Barnaart, 1735 zijn huis met erve en tuin ieder voor de helft. David van Lenovergedaan aan Hendrik Meijer, nep, raad en vroedschap en redie samen met zijn broer Pieter gerend schepen van Haarlem, was een kleerblekerij aan de Zandvaart eigenaar van Groenendaal, zijn dreef, Hendrik was bovendien schoonzuster Hester Barnaart, de "kleerschipper op Amsterdam". weduwe van David Leeuw van Uit Amsterdam haalde hij niet Lennep, eigenares van de hofstealleen de vuile was, maar in 1730 de het Paradijs, later Meer en Bos. ook zijn echtgenote Anna van David van Lennep verkocht GroeDoorm, (ook wel geschreven van nendaal in 1767 aan John Hope; Dorem). In die tijd was hij "rege- in 1765 had Gerrit Munk, destijds rend schepen'1 van de Heerlijk- schepen, in opdracht van beide heid, en diaken in de gereformeer- eigenaars het huis met tuin aan de de gemeente. Zijn zwager Barend Camplaan officieel overgedragen van Doorm was wijnhandelaar in aan de Amsterdamse koopman Amsterdam, volgens de aanteke- Leendert Pieter de Neufville, die ningen in het kasboek leverde van 1762 tot 1775 eigenaar was deze in 1731 voor 23 gulden en van de hofstede Westermeer, en 16 stuivers de avondmaalswijn! bekend door de zilver raffinaderij

jaar ten laste van "Guurtje in 't Bosje", oftewel Guurtje Knapen, de weduwe van Adam van Dijk en schoonmoeder van Barend Dirkse Zwarter. Huis en erf in kwestie waren gelegen aan het eind van de Camplaan, tegenover het "schuthek", op de hoek met de Binnenweg, (tegenwoordig Raadhuisplein). In 1740 heeft Pieternelletje Sijmens zowel de erfpacht op dit perceel, als de erfpacht van drie gulden op het stuk grond daar tegenover aan Barend Zwarter verkocht.

139

Overlaanca. 1820 A. Buitenverblijf B. "Bosje"

C. D. E. F

140

"Verloren kost" Weiland, later teelland Weiland Weiland "de Krocht"

die hij vestigde op het tegenover Westermeer gelegen "Ruijpenest", waar nu de algemene begraafplaats gesitueerd is. Bij de 100 roeden erfpachtgrond, waarop het huis stond, kocht hij er in 1765 nog een strook erfpachtsgrond van 80 roeden aan de Camplaan vóór het huis gelegen, bij. Een huis door zes gezinnen

bewoond. Leendert Pieter de Neufville heeft zijn bezit aan de Camplaan op 23 januari 1777 in "Het Wapen van Heemstede" publiek verkocht aan Johannes der Kinderen, schoolmeester, koster en voorzanger in de Heerlijkheid. Het huis werd toen "in zes partijen", dus door zes gezinnen bewoond, mogelijk betrof het zes woningen onder één dak, zoals we in de eerste helft van onze eeuw op diverse plaatsen in de gemeente, bijvoorbeeld op de Molenwerfslaan, nog konden aantreffen. Al of niet met gemeenschappelijke pomp en secreet! O verlaan als buitenplaats. Johannes der Kinderen is begin 1785 overleden, op 22 februari van dat jaar werd hij begraven. De erfgenamen, zijn weduwe Geertruida van den Haag, en haar bei-

de kinderen Frederik Leonard der Kinderen, destijds "bedienaar des Goddelijken woords", oftewel dominee te Akersloot, em Elisabeth der Kinderen, echtgenote van schout Jan Dólleman, hebben op 7 februari 1792 het huis aan de Camplaan, "bestaande in diverse woningen", op 180 roeden erfpachtgrond, overgedragen aan de Amsterdamse notaris Hendrik ten Broek. Notaris ten Broek heeft zijn bezit uitgebreid tot een buitenverblijf, in diverse aankoopacten wordt nu voor het eerst de naam "Overlaan" vermeld. Zo verwierf hij nog in 1792 twee stukken weiland en een strook teelland, erfpachtsgrond van de Heerlijkheid naast en achter het buitenverblijf. In 1799 kocht hij er van de toenmalige eigenaar van Meer en Bosch, Henry Gabriel Certon nog een weiland bij, ten zuiden van Overlaan, tegen Groenendaal aan gelegen. In 1801 verleende de notaris Jacob Scholting, als gemachtigde van de ambachtsvrouwe Johanna Maria Dutry, aan Hendrik ten Broek de eeuwigdurende erfpacht van "het bosje", tegenover "de hofstede Overlaan", ongeveer het tegenwoordige plantsoen vóór het raadhuis, verder nog een strook grond vóór Overlaan en een stuk land, genaamd de "verloren kost", waarop nu het raadhuis staat. Hier 141

in de buurt lag ook de gemeentelijke asschuur. Tenslotte heeft Hendrik ten Broek in 1803 zijn bezit afgerond met de aankoop van het

weiland "de krocht" aan de Camp-

weduwe Adam Zwarter. De familie Rendorp was een oorspronkelijk uit Amsterdam afkomstige patriciersfamilie. Pieter Ren-

laan, naast Overlaan, dat vóór die

dorp, tijdens zijn leven secretaris van de stad Haarlem, was gehuwd

datum tot de hofstede Valkenburg behoorde. Op het minuutplan van

Sijpesteijn. In 1814 is hij "na een

ca. 1820 is de omgrenzing van

langdurige ongesteldheid, gevolgd

Overlaan in zijn bloeiperiode als

door verval van krachten" in zijn huis aan de Nieuwe Gracht te

buitenverblijf nog duidelijk terug te

met vrouwe Quirina Catharina van

vinden.

Haarlem overleden. Zijn oudste zoon, Pieter Nicolaas, diende in de Franse tijd als officier in het leger

Van buitenplaats tot exploitatieobject.

van Napoleon, vocht mee in de

Volkerenslag bij Leipzig en ging, na Notaris Hendrik ten Broek is in de nederlaag van Napoleon in 1806 overleden. Toen zijn wedu- 1813 over in Nederlandse krijgswe, Adriana Gartner, in 1816 het dienst. Na de slag bij Waterloo in

buitenverblijf verkocht aan Corne-

1815,

lis Joachim Rendorp, bestond het uit het herenhuis, koetshuis, stallen, met nog twee aparte woningen en een "koepel", die uitkeek over de landerijen ten zuiden van de Camplaan. Verder waren er z.g. "Engelse plantsoenen", een geliefkoosde tuinaanleg in die dagen, reactie op de formele

werd verslagen, hij werd benoemd tot ridder in de Militaire Willemsor-

Franse tuinen van de voorafgaande eeuw. Met de daarbij :behorende goudvissenkom en vijvers, en

een bos met "slingerpaden". Voorts een moestuin, dé weilanden en een stuk teelland. Een en ander belast met vier verschillende erfpachten, drie aan de Heer van Heemstede en nog steeds één, ten bedrage van drie gulden, aan de

142

waarin Napoleon definitief

de en in 1816 door koning Willem I in de adelstand verheven. Na eervol ontslag uit de krijgsdienst trouw-

de hij in 1817 met jkvr. Catharina Druijvestein, een half zuster van Jhr. Willem Philip Barnaart. Hij was lid van de Haarlemse gemeenteraad tot hij in 1823 met zijn gezin, naar het toenmalige Nederlands Oost Indië vertrok, waar hij een functie had aanvaard bij de Hoge Raad in Batavia. Zijn echtgenote is reeds in

1824 in Indië overleden, Jhr. Pieter Nicolaas Rendorp is in Indië' hertrouwd en van 1832-1833 nog één maal met verlof in Nederland geweest.

Kort nadat zijn oudste zoon op 16

jarige leeftijd te Batavia was overleden, is hij op 2 maart 1835 te Buitenzorg op Java gestorven, 49

jaar oud. Zijn oudste dochter, Quirina Catharina Rendorp trouwde, terug in Nederland, met Damiaen

Jan van Doorninck en was de moeder van Pieter Nicolaas van Doorninck, vernoemd naar zijn grootvader en van 1891 tot 1902

grote huis verhuurd was en de landerijen werden gehuurd door Pieter van Keulen jr. Nadat bij de openbare verkoping op 18 augus-

tus 1818 in "Het Wapen van Heemstede" alle ingebrachte kavels nog in de veiling waren opgehouden, werden begin 1819 de gronden naast en achter het huis, in gebruik als teelland, alsmede "het bosje" en de "verloren

burgemeester van Bennebroek.

kost" onderhands

De heer van Doorninck wordt in het mei-nummer van Oud-Heem-

de heren Gerrit Munk jr. en Willem Anthony Dólleman, terwijl op

stede=Bennebroek nog gememoreerd als bewerker van een in 1911 opgemaakte - zij het volgens

dezelfde dag Pieter Groos eigenaar werd van het eigenlijke bui-

hedendaagse inzichten summiere en onvolledige - inventaris van het

Heemsteedse

Heerlijksheidsar-

chief. Cornelis Joachim Rendorp kocht Overlaan drie maanden na het

overlijden van zijn moeder, Quïrina Catharina van Sijpesteijn. Zijn broer, Pieter Nicolaas, werd op eerste kerstdag 1819 eigenaar van de gewezen hofstede Oosterduin. Of Cornelis Joachim zelf Overlaan heeft bewoond, is niet zeker, wel gaf hij, als getuige bij het huwelijk van zijn broer in 1817 als woonplaats Heemstede op. Maar een jaar later kwam Overlaan al in de verkoop, het buitenverblijf was toen verhuurd aan Thomas Atkinson, terwijl ook een van de twee huisjes naast het

verkocht aan

tenverblijf: het herenhuis, koetshuis, stal, koepel en de twee

afzonderlijke huisjes met nog ca. 200 roeden grond, gedeeltelijk moestuin, gedeeltelijk boomgaard.

Het weiland "de krocht" aan de Camplaan, en het meest zuidelijk gelegen weiland, werden in 1820 eigendom van Jan Albert van den Berg, pachter en later eigenaar van de boerderij 't Slot. Meester timmerman Gerrit Munk

jr. en rijksontvanger Willem Anthony Dólleman, tot 1826 ook vrederechter, vormden in die jaren een duo dat zich bezig hield met koop en verkoop van onroerend goed. Nog in 1819 verkochten zij het teelland achter Overlaan aan Govert van den Aardweg, die er in die tijd waarschijnlijk aardappels op teelde. In 1825 werd het stuk 143

Over laan als kostschool! Maar reeds in 1846 kregen Overlaan en "het bosje" een nieuwe Bosbeek/Groenendaal. Pieter eigenaar in der persoon van Groos was een neef van Gerrit Anthony Brouwer, die er een kostMunk jr, een zoon van diens zuster school begon. Lang heeft dit echJannetje Munk en de chirurgijn ter niet geduurd, in 1850 kwamen Jacobus Groos. Hij was getrouwd Overlaan, met herenhuis, de met Christina Wilhelmina Caroli- nevensgelegen huisjes, schoollona Poster en had een schilder-gla- kaal, koepel en tuin, alsmede "het zenmakersbedrijf aan de Haagse bosje", in het bezit van de eigeStraatweg, de tegenwoordige naar van Bosbeek-Groenendaal, Herenweg, in de gemeente Ber- Adrian John Hope. Intussen rustte kenrode, waar hij ook lid van de er op een deel van de grond nog gemeenteraad is geweest. Gerrit steeds de erfpachtverplichting van Munk jr. is in 1829 overleden, 3 gulden, ten behoeve van de nadat ook zijn echtgenote Geer- familie Zwarter. Na het overlijden truij van Loon in 1842 was gestor- van Barend Zwarter, bloembollenven, kwamen, bij ontbreken van kweker van beroep en Ie assessor nakomelingen in de rechte lijn, de (wethouder) van het gemeentebeneven en nichten als erfgenamen stuur hebben de erfgenamen in aan bod. Zo verwierf Pieter Groos 1851 het recht van erfpacht voor de eigendom van de onverdeelde 115 gulden verkocht aan Adrian helft van "het bosje"; W.A. Dolle- John Hope, die tevens eigenaar man was eigenaar voor de andere werd van het huis op de hoek van helft. Pieter Groos is begin 1845 de Camplaan, tegenover Overte Amsterdam, waar zijn broer laan, dat nog steeds in bezit van de familie Zwarter was gebleven, apotheker was, overleden. Zijn echtgenote, die enkele jaren en destijds in tweeën werd verlater hertrouwde met de schilder huurd. Pieter Tibbe, die het bedrijf aan de straatweg voortzette, verkocht Overlaan op 15 november 1845 Overlaan als raadhuis. aan Willem Anthony Dólleman, Uit de recente litteratuur weten we die nu tevens het hele "bosje" op dat Overlaan na 1850 o.a. heeft gefungeerd als rentmeesterswozijn naam kreeg. ning en in 1855 door Adrian John Hope voor 250 gulden verhuurd werd aan de gemeente als raadland, dat de "verloren kost" werd

genoemd, overgedaan aan Adriaan Elias Hope, de eigenaar van

144

huis en veldwachterswoning. In

Eiland in de stroom, Hervormd

1873 werd Clasina Alida Visser, gehuwd met Jhr. Jean Baptist van Merlen, eigenaresse van BosbeekGroenendaal; bij de koop was ook

Heemstede in de 18e eeuw, E. Sneller. Haarlem 1988.

Overlaan inbegrepen. In hetzelfde

adellijk geslacht van Merlen. Hans Krol, VOHB 1987.

jaar tekenden waarnemend burgemeester van Wickevoort Crommelin, die samen met de kleerble-

ker Hendrik Peeperkorn Janszoon en de metselaarsbaas Pieter Vester het college van burgemeester en wethouders vormde, daarbij geassisteerd door de gemeentesecretaris Dirk Wolbers, de koopacte

Geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het

RANH DTB Heemstede, dooptrouw-begraafboeken. ORA Heemstede, transport- en hypotheekregisters. ONA en NNA, notariële

archieven.

waarbij "de huizing, gebruikt wordende tot raadhuis, met erf en

Hypotheekkantoor Haarlem, transportacten. Burgerlijke Stand, Heemstede. Geboorte-, trouwen overlijdensreglisters. Minuutplan en O.A.T.

tuin" eigendom werd van de

gemeente. Voor 5000 gulden, waarvan 1000 contant en de rest in vier jaarlijkse termijnen van 1000 gulden, tegen een rente van 4%. Toen het pand als raadhuis te klein werd, werd in 1905 van de familie van Merlen de grond gekocht, waarop het tegenwoordige

GAH

ONA Haarlem.

J.W.G. van Doorn

raadhuis werd gebouwd. Overlaan werd op 17 juni 1907 verkocht aan de timmerman-aannemer Willem Adriaan van Amstel, en heeft een aantal decennia dienst gedaan als dokterswoning. litteratuur: Kerklaanl646- 1696, Kees de Raadt. VOHB 1996. Adriaan Pauw (1585 - 1653), onder redactie van H. Krol, VOHB 1985.

145

Glas-in-loodramen van flora i 1935 in Canada aangetroffen

laatste eeuwwisseling in Den Haag geboren. Hij ontving zijn

artistieke opleiding aan de Haarlemse Kunstnijverheidsschool en de Kunstwerbeschule te München. Schrier werkte eerst als commercieel grafisch ontwerper

en vervolgens op de ateliers van Onlangs bracht de heer L.H.E. Paternostre uit Heemstede een bezoek aan zijn vroegere klasgenoot N. Schrier in Cheltenham, gelegen in de Canadese provincie Ontario. Hij vernam bij die

Heuff, Bogtman en van der Weiden. Willem Bogtman was in 1912 aan de Schouwtjeslaan een atelier voor glas-in-lood en gebrandschilderd glas begonnen.

gelegenheid dat zich aldaar de gebrandschilderde glas-in-loodramen bevinden, welke destijds

de jonge Schrier in 1921 een

door glazenier Nico Schrier (1900-1989) zijn vervaardigd voor het grote tentoonstellingsgebouw, de officiële ontvangzaal en het restaurant van de internationale bloemententoonstelling FLORA 1935. Deze zijn -in krat-

In dienst van Bogtman maakte glas-in-loodraam voor het atelierhuis van de beeldhouwer Hendrik van den Eijnde aan de Willem

van de Veldekade te Heemstede (1). Herman Heuff woonde lange tijd in de voormalige tapnering 'De Dorstige Kuijl' aan de Koediefslaan en de sierkunstenaar

Mathé van der Weiden (1890-

ten verpakt- door de gelijknami-

1963) was zijn hele leven in

ge zoon meegenomen, toen deze naar Canada emigreerde. Nic. Schrier (jr.) is voornemens een boekje uit te geven over zijn vader die -mét Bogtman, Bijvoet, Trautwein en Pronk - een vooraanstaande plaats heeft ingenomen in de glasschilderkunst, die

Haarlem gevestigd. In 1923

in de eerste helft van deze eeuw rondom Haarlem bloeide. Nico Schrier Nicolaas Schrier is tijdens de

146

richtte Nico Schrier samen met Huib de Ru een eigen atelier op voor gebrandschilderd glas-inlood, wandschilder- kunst en mozaïeken, gevestigd op het adres Spaarnzichtlaan 13 te Heemstede. Enkele jaren later later is hij verhuisd naar de Rozenstraat in Haarlem waar onder de naam 'De Vonk' tot 1946 is samengewerkt. Behalve voor openbare en kerkelijke gebouwen zijn veel glas-in-loodramen ontworpen

ten behoeve van villa's en woonhuizen, zoals die vandaag de dag nog hier en daar in de forensenwijken worden aangetroffen. In

voering. Nico Schrier is jarenlang lid geweest van de Haarlem-

en om Haarlem werd gewerkt voor onder meer het Heemsteed-

augustus 1989, vier dagen na

se kunstenaarsvereniging 'Kunst

Zij Ons Doel'. Hij overleed 2 zijn 89-ste verjaardag.

se bouwbureau J.E. Baalbergen

& A. Volkers, in Haarlem ten behoeve van de (tegenwoordig Evangelische) kerk aan de Kloppersingel, het (vroegere) hoofd-

kantoor van Haarlems Dagblad en de toenmalige synagoge. Ver-

der in opdracht van het Provinciaal Waterleidingbedrijf van Noord-Holland te Bloemendaal

(1928) en de Ned. Hervormde Kerk in Santpoort. Glasmozaïeken zijn door het gehele land te vinden en ook vanuit o.a. België,

Curacao en Canada heeft men opdrachten ontvangen en uitgevoerd. Na de oorlog ging hij alleen verder als Atelier voor Sierkunst N. Schier totdat de kunstnijveraar in 1962, door een beroerte getroffen, het werken noodgedwongen moest beper-

ken. Hij voorzag zijn gebrandschilderde ramen in de geest van de tijd voornamelijk van figuratieve voorstellingen, afhankelijk van de opdrachtgever met een bijbelse, historische of symbolische inhoud. Na omstreeks 1935 nam het naturalisme van de afgebeelde figuren toe en is sprake van meer details, een toenemende plasticiteit en fijnere penseel-

Flora-1935 Al in 1798 werd te Heemstede een bloemenmarkt georganiseerd onder de naam Flora. Daarvoor was de burger Jan Simons tot 'directeur 1 aangesteld en voor zijn bemoeiingen zou hij 5% van de opbrengst van de verkopingen ontvangen {2}. In die tijd genoot de bloemisterij van de uit Duitsland afkomstige Johannes Rosenkrantz al grote faam. Na eerder in de Hout georganiseerd (1910) vond in 1925 de eerste grote internationale Floratentoonstelling plaats op de terreinen van Groenendaal. Deze is bezocht door 393.000 personen en was met een batig saldo van 49 gulden een eclatant succes. Tien jaar later werd de organisatie nog grootser aangepakt en zijn ongeveer 610.000 bezoekers geregistreerd, waaronder ook van koninklijke bloede en talrijke buitenlanders. Het wandelbos Groenendaal werd tijdelijk gedomineerd door een reusachtige globe op een pilaar. Een herkenningspunt, bedoeld als symbool van de internationale 147

Glasraam Flora 1935 door N. ScHrier.

contacten tijdens deze Flora. De architectuur waaraan meer dan twee jaar is gewerkt was in handen van de tuin-architect H.J.

gemaakt, teneinde de geëxposeerde bloemen beter tot hun recht te laten komen. Voor de ontvangzaal is een raam vervaarVoors en bouw-architect J.C. digd waar in een allegorische Brand. De gebouwen zijn neer- verbeelding de betekenis der gezet door de aannemersfirma's bloemen voor het menselijk Gebrs. J.H. en P.J. van ;den Put- leven, van de wieg tot aan het ten te Heemstede en J.B. Sluiter graf, werd weergegeven. In het te Aerdenhout. Alle glas-in- midden de godin Flora, als meisloodramen zijn ontworpen en op jesfiguur, de aarde zegenend en glas geschilderd door glazenier

verrijkend met haar weelde van

Nico Schrier en gebrand op het

bloemen, die zij over de wereld

atelier 'De Vonk' van de firma Schrier & Du Ru, Rozenstraat 3,

uitstrooit te midden van een groep mensen. Reeds bij zijn eerste schreden in het leven ontdekt

Haarlem. Boven de beide hoofdingangen van het grote tentoonstellingsgebouw zijn voorstellingen aangebracht van onder andere mensen en bloemen en

dieren en bloemen (lammeren en dotterbloemen, meeuwen met

het kind spelenderwijs de wondere wereld der bloemen en als laatste groet bij het verscheiden

van de mens uit het aardse leven worden bloemen meegegeven in het graf. In de zaal van het res-

kastanjebloesem; reeën ;met ege- taurant zijn diverse fases van lantier; wilde zwanen met elzenkatjes) . De ramen zijn bewust niet in fonkelende kleuren

148

bewerking in het bloembollenbe-

drijf voorgesteld: 1) het ziekzoeken in het veld, 2) het rooien van

Glasraam Fhro 1935 door N, Schrier.

de bollen, 3) verscheping, 4) het planten van de bollen en 5) het plukken van de bollen. Na afloop van de expositie zijn de gebouwen afgebroken en de glas-inloodramen in bezit gekomen van ontwerper Nico Schrier en later

door diens zoon naar Canada meegenomen. Deze zoekt thans naar een passende bestemming

bij voorkeur in Zuid-Kennemerland. Door antiquairs uit onze regio is hiervoor inmiddels

belangstelling getoond.

149

Historie van glasschilderkunst in Heemstede en Bennebroek

den in Haarlem, die betaald door het stadsbestuur opdrachten uitvoerden in kerken. In 1428

wordt voor het eerst in Haarlem een glasschrijver Daniel genoemd en twee jaar later ontving een dorpskerk in Haarlem een glasraam ten geschenke (4).

Omdat hieraan tot op heden met Eén van de voornaamste was de één uitzondering in de histori- in 1597 overleden Willem Wilsche literatuur nauwelijks aan- lemsz. Tybaut uit een geslacht dacht is besteed volgt op deze

plaats een beknopt overzicht van gebrandschilderd glas in relatie tot Heemstede en Bennebroek

(3). De glasschilderkunst ontwikkelde zich uit het decoratieve glasmozaiek, dat al in de Klassieke Oudheid werd toegepast. De oudste vermelding is te vinden in een schrijven van pater Goszbert. abt van Tegernsee (982-1001): "Tijdens mijn leven was het dat de gouden zon voor het eerst door bont gekleurde glazen geschenen heeft". Befaamd zijn de ramen in middeleeuwse kathedralen als van Parijs, Chartres, Antwerpen, York, Regensburg en elders. De stad Haarlem heeft een lange traditie voor wat betreft glas-inlood welke techniek via Vlaanderen in Noord-Nederland is gekomen. Evenals de kunstschilders en graveurs vormden de glazeniers een belangrijke groep ambachtslie-

150

van glasschilders. In 1634 telde het Sint Lucasgilde in Haarlem

o.a. 58 schilders, 7 glasschilders, 6 beeldhouwers en 6 graveurs. Dankzij het tijdschrift 'Oud- en

Nieuw', 1889, pagina 19, weten we dat heer Jan van Heemstede (overleden in 1522) op een glas stond afgebeeld in de St. Laurenskerk te Alkmaar, evenals zijn uit Alkmaar afkomstige echtgenote Maria Corf. Voor zover

thans bekend

hebben beide

ramen, zoals zoveel middeleeuw-

se glas-in-loodramen, de tand des tijds niet doorstaan. De Hervormde Kerken in Heemstede, Bennebroek en Bloemendaal In Heemstede is voor het eerst sprake van glas-in-loodramen omstreeks 1623 toen een aantal ramen is aangebracht in de op initiatief van Adriaan Pauw gestichte kerk. Door de bewoners van het dorp

Verdwenen giasraam, geplaatst in de Oude Kerk te Heemstede, met de gesiachtswapens en

namen van de leden der Hollandse Ridderschap waaronder Johan Wolfard uan Brederode (1599-1655), Johan uan Wassenaar (van Duivenuoorde) (1577-1645), Francais uan Aerssen (1572-6141). - ..

151

werd 'een goed glas' aangeboden (dat wil zeggen een| geschilderd en gebrand glas). Voorts zijn diverse ramen geschonken door vader Reinier en enkele zonen van Adriaan Pauw (5), lalsmede de ambachtsheer zelve en zijn echtgenote Anna van Ruitenburgh. Verder door de prinsen Maurits en Frederik Hendrik, de vroedschappen van Vlaardingen,

beschilderde glazen". Burgemeester en kerkvoogd D.E.van

Lennep noteerde in 1925: "De

fragmenten, die aan die vernieling ontkomen waren, had men ten slótte, zonder eenigen samenhang in één venster bijeengebracht, totdat ook dit venster aan het einde der vorige eeuw vernieuwd moest worden. Kerkvoogden hebben toen Beverwijk en 's-Gravenhage, de overwogen of het niet mogelijk Ridderschap en edelen van Hol- zou zijn, met behulp van de land, en de Koning van Bohe- overgebleven fragmenten de men Frederik V. Ook de Provin- oude glazen weer te doen hercie Holland stelde een^kerkglas stellen. De kosten daarvan bleter beschikking ter waarde van ken echter te groot voor de 120 gulden en als afbeelding de beschikbare middelen; de fragwapens van de steden van Hol- menten werden in een kistje land (6). Ofschoon Haarlem met opgeborgen, dat door den Preƒ 1.000,- meebetaalde aa'n de sident-Kerkvoogd wordt bestichting van de Kerk ontbreekt waard. Zij wachten dus op betede vroedschap bij de schenkers re tijden wellicht nog eenmaal, van een kerkraam (7). Overigens aangevuld met bijgemaakte glais in de archieven wel sprake van zen, het binnendringende dageen kerkglas met de wapens van licht door hun kleurenglans te de steden van de provincie Hol- verlevendigen" (9). Bij restauraland. De meeste glazen waren ties in deze eeuw zijn de ramen versierd met de heraldische in de oude stijl met glas-in-lood wapens der schenkers. In de hersteld. Dankzij dominee E. loop der tijd zijn die geleidelijk Sneller zijn deze door glazenier verdwenen, aangetast door weer R.W. Bogtman jr. - kleinzoon van

en wind en wellicht nog meer tengevolge van vernielingen door straatjongens

(8).

In

Willem Bogtman - bijeengebracht in een van handvorm-

1796 steen gemetselde omlijsting in de

noteerde L.van Ollefen in zijn

beide ramen naast de preekstoel

boek 'De Nederlandsche stad- en dorp-beschrijver': "In de vengsters ziet men eenige f r a a i

en in het raam boven de graftombe van Pauw (10). Momen-

152

teel worden in de derde fase van

de grote restauratie die in 1994 is begonnen de glas-in-Ioodramen schoongemaakt en waar nodig vernieuwd. Over de kerkramen van de in 1680 gestichte Hervormde Kerk van Bennebroek is bekend dat deze zijn ontworpen door de bekende kunstenaar Romeyn de Hooghe en ingebrand door de kunst- en glasschilder Johan van Nickelen, lid van het Haarlemse Sint Lucasgilde. Laatstgenoemde was enige tijd eigenaar van een huis met herberg in de Hout 'Het Menniste huisje' (nabij Sparenhout in de banne van Heemstede) en behorend tot de gemeenschap der Mennonieten. Omstreeks 1894 zijn deze kerkramen vervangen door de glazeniers Van Diessen en Kerrebijn uit Haarlem. Zeer bijzonder en voor een aanzienlijk deel bewaard zijn de door de Haarlemse stads-glasschilder Pieter Holsteyn vervaardigde gebrandschilderde ramen van de uit 1636 daterende Hervormde Kerkte Bloemendaal (11). Aan de Voorweg woonde in de tweede helft van de 17e eeuw de glasschilder Barend van Duyst, die zich in ons dorp tevens als schepen en diaken/ouderling heeft gemanifesteerd (12). De gevels van vrijwel alle herbergen waren gedurende de 17e en 18e eeuw herkenbaar aan een uit-

hangbord, veelal een geschilderd paneel, soms ook op glas boven de ingang geschilderd, zoals dankzij Hildebrand (Nicolaas Beets) bekend van uitspanning 'De Oude Geleerde Man' in Bennebroek (l 3). Aula van Begraafplaats In 1926 is begonnen met de bouw van een aula bij de algemene begraafplaats aan de Herfstlaan. In het stijlvolle gebouwtje zijn onder architectuur van Jos Cuypers zes glas-in-loodramen aangebracht, waarvan twee grote boogvormige ramen boven de ingang en uitgang. In fraaie kleuren heeft de Heemsteedse glazenier Vink in Jugendstil boven de ingang de opgaande zon en boven de uitgang naar de begraafplaats de ondergaande zon voorgesteld, daarmee op treffende wijze 's mensen lot symboliserend. Willem Bogtman Een van de bekendste glasschilders uit de eerste helft van deze eeuw is de Haarlemmer Willem Bogtman (1882-1955). Vanaf 1905 had hij enige tijd een huurpand op het adres Schouwtjeslaan 72, toen nog in Heemstede gelegen, waar Bogtman op l oktober 1912 op de benedenverdieping een atelier voor glas-inlood en gebrandschilderd glas

153

begon (14). In opdracht van de gemeente Haarlem maakte hij na 1930 vijftien ramen voor de traphal van de nieuwe vleugel

Oude Kerk op het Wilhelminaplein, het Oude Slot alsmede van twaalf (ten dele) verdwenen buitenplaatsen, waaronder Bos-

van het Provinciehuis, die recen-

beek, Bosch en Hoven, Ipenro-

telijk door een kleinzoon zijn gerestaureerd en thans wederom de luister en helderheid van destijds genieten. Na de oorlog heeft het Comité 'Heemstede Vrij - 5 mei 1945' als blijvende herinnering aan de bevrijding een gebrandschilderd raam in drie

de, Oud-Berkenroede, Huis te

panelen (zes stukken) aan de gemeente Heemstede aangeboden. Dat bevindt zich in het trappenhuis aan de achterzijde van het oude deel van het raadhuis

en is vervaardigd door glazenier Willem Bogtman. Het linkerpaneel toont de sombere jaren van de bezetting - witte duiven worden in hun vrijheid belemmerd en bloedend verwond door puntige kettingen, omgeven door

neerhangende bloemkelken in paarse kleuren ten teken van

Manpad en de Hartekamp. Op dit prachtige en stijlvolle raam ziet men ook de plattegrond van

Heemstede met daaromheen de wapens van de omliggende gemeenten Bloemendaal, Haarlem, Haarlemmerliede, Haarlemmermeer en Bennebroek. Het

gemeentewapen van Heemstede tenslotte bekroont de kaart der Heerlijkheid.

Han Bijvoet en Frans Balendong In het standaardwerk 'Glas in

lood in Nederland 1817-1968' zijn in relatie tot Heemstede vermeld: kleinseminarie Hageveld, de Pinksterkerk en de Hartekamp (aula; door Jaap Min). Met

rouw. De 'bevrijding' is in het rechterstuk voorgesteld door vrijuit vliegende vogels tegen een zonnige hemel, terwijl bloemen in vrolijke kleuren dit vreugdevolle moment nog accentueren. Bekende emblemen als 'zwaard

van 1939 tot zijn overlijden aan de Spaarnelaan in Tui n wij k-Zuid

en weegschaal' en een boek met

woonde, heeft voornamelijk voor

de Griekse letters Alpha en Omega zijn weergegeven. Op de

rooms-katholieke kerken gebrandschilderde glas-in-lood-

drie onderramen vindt men afbeeldingen opgenomen van de

vensters gemaakt. In 1923-1925

154

betrekking tot Bennebroek het St. Luciaklooster (1947) met glas-in-loodramen van de Haarlemmer L. Lourijsen.

Han Bijvoet (1897-1975), die

ten behoeve van het trappenhuis

en de kapel van Hageveld.

De twee voormalige kerken van Berkenrode, daterend uit respectievelijk 1694 en 1817 waren

eenvoudig van opzet en bevatten geen gebrandschilderde ramen, in tegenstelling tot de in neogotische stijl gebouwde St. Bavokerk te Heemstede welke in 1879 tot stand kwam onder architectuur van E.J. Margry.

gelegen tuin van Jac. H. Kramer leidde tot een enorme ravage, waarbij ook bijna alle glas-inloodramen en vooral die aan de Zuidwest- en Oostzijde 2ijn vernietigd. In 1947 kreeg Han Bijvoet opdracht nieuwe gebrandschilderde ramen te ontwerpen.

Het

iinker-raam

achter

het

hoofdaltaar geeft de Kerstkring,

het midden-raam de Paaskring

Onder andere drie gebrandschil-

en het rechter-raam de Pinksterkring weer. In 1949 kwamen

derde ramen werden destijds geschonken door de parochianen. Het tot ontploffing brengen

deze gereed, waarna in 1950 en 1951 nog meer nieuwe ramen

van een Duits projectiel op 15 november 1944 in de tuin van het aan de overzijde van de kerk

zijn aangebracht door beeldend

kunstenaar Bijvoet, met voorstellingen van Sint Bavo en Sint

Antonius, in de Maria-kapel de

Aula Openbare Begraafplaats. Glas-in-loodraam, getiteld: 'De opgaande zon', zich bevindend oan de zijde van de Herfstlaan (foto V.C.Klep).

155

H. Joachim en Anna én in de Jozef-kapel Jozef van Egypte en van de H. Benedictüs Jozef

in beslag met symbolische weergave van het Pinkstergebeuren. Zijn in het interieur Labre. toegepast reliëf bij een appliIn de uit omstreeks 1895 date- quéraam levert een verrassend rende Sint Jozefkerk té Benne- spel van licht en kleur" (17). broek zijn tussen 1955 en 1957 In vele Heemsteedse herenhuivoor een bedrag van ƒ ,22.628,- zen is in de jaren dertig ook glasnieuwe gebrandschilderde ramen in-lood aangewend. Ook in de ontworpen en aangebracht door voormalige Dreefschool waar de Haarlemse glazenier Frans nog vier originele ramen met

Balendong en stellen onder

kleine voorstellingen en het jaar-

andere episaodes uit het leven

tal van de bouw 'Ao 1930' in

van de paroonheilige van de kerk

glas gebrand zijn bewaard geble-

voor (15). Ze zijn ooit betiteld als "het mooiste kunstwerk van Bennebroek".

ven in het trappenhuis naar de vroegere toneelzaal, thans in gebruik als multifunctionele ruimte van de gemeentelijke openba-

re bibliotheek. Verder zijn symbolen in glas-inloodramen ten behoeve van de In 1957 is in de Camplaan de kapel van het zusterklooster gereformeerde Pinksterkerk ge- Mariënheuvel (1949) vervaardigd bouwd door het architectenbu- door de Haarlemse beeldend reau Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit, kunstenaar Levinus Tollenaar. W. van de Kuilen. Opvallend zijn De beeldend kunstenaar en glade glas-in-betonwandeh van B. zenier Jules Chapon is in 1914 te Heemstede geboren. Anton Hendriks (l6). | "Door aan de buitenwand van Molkenboer (1872-1960) was zijn Pinksterkerk in Heemstede hier na 1943 enige tijd woonreliëf aan te brengen in het achtig alvorens naar de Spaarnebeton, verleende hij deze gevel stad te verhuizen en heeft vooreen eigen uitdrukkingskracht, namelijk in de jaren twintig voor geheel onafhankelijk van het kerkelijke opdrachtgevers glasinterieur. De ramen van deze in-loodramen met religieuze kerk bevatten bovendien geen voorstellingen vervaardigd. afzonderlijke voorstellingen meer, maar één groot tafereel neemt de gehele wand (21x5m) Het huis Insulinde De Pinksterkerk, Dréefschool en Mariënheuvel

156

In 1891 is het Delftse glasatelier Noten

'Het Prinsenhof' opgericht door Jan L. Schouten (1852-1937).

(1) Aldus beschreven in het gedenkboek van Kunst Zij Ons

Doel (1996). In de monografie over H.A. van den Eijnde 18691939 (1994) schrijft nochtans de monumentale ramen voor kanto- auteur Ype Koopmans: "Enige ren, bankinstellingen, stationsge- jaren na de voltooiing van het bouwen, villa's enz. Voorts van- pand werd bij de entree een wege de talrijke restauraties, o.a. Van Konijnenburg-achtig glasvan de beroemde 16e eeuwse in-lood-raam aangebracht van glazen in de St. Janskerk van de destijds nog onbekende Huib de Rn (1902-1980)". Gouda. In Heemstede heeft glazenier (2) G. van Duinen, Heemstede in Jan Schouten omstreeks 1923 de Franse Tijd, 1956, blz. 25. de lichtkoepel gemaakt in de (3) M. Verkaik, Gebrandschilderd serre van het huis 'Insulinde' op glas in kerkramen (over N.H.

Het bedrijf verkreeg internationale vermaardheid met kwalitatief hoogwaardig uitgevoerde

verzoek van de oud-Indiëganger

Kerk Bennebroek). In: Nieuws-

en fruitteler A.P. Audretsch, het

brief VOHB, nummer 65, augustus 1990, blz. 27-32.

eerste huis in de Laan van Insulinde , later nummer 25. (18). (4) C.J. Gonnet, Haarlemsche

Tevens bevindt zich een gebrandschilderd raam in het trappen-

glasschrijvers. In.- Feestbundel dr.Abraham Bredius aangebo-

huis waarop lelies zijn afgebeeld. Tot besluit van deze beknopte inventarisatie kan worden bericht

den. Amsterdam, 1915.

dat vernieuwingsdrift, vernielzucht en onverschilligheid de voornaamste oorzaken zijn dat betrekkelijk weinig gebrandschilderde ramen bewaard zijn gebleven, een kunstsoort die met name in Haarlem tot grote bloei kwam en in deze eeuw dankzij

en omtrent de Heerlijkheid Heemstede...' Handschrift, pagina 91 (G.A. Heemstede, kopie in Bibl. -Heemstede).

glazeniers als Bogtman en Schrier een heropleving heeft meegemaakt.

(5) Zie o.a.: Dólleman, 'Verhaal van al hetgeen is voorgevallen in

(6)

Enkele

schetsen

hiervan

bevinden zich in het Gemeentearchief van Heemstede (Inv. Van Doorninck, nrs. 390 en 407) en in het Algemeen Rijksarchief (collectie Pauw van Wieldrecht). (7) Tussen 1620 en 1680 zijn

door het stadsbestuur van Haarlem gebrandschilderde ramen

157

G/QS-in-lood plafond serre Laan van Insullnde 25. Door Jan L. Schouten. De twee donkere rechthoeken zijn veroorzaakt door voorwerpen die op het 'glas-in-lood' liggen (foto V.C.KIep).

158

geschonken voor de kerken van Zandvoort, Spaarndam, Heemskerk, Bloemendaal, Vlaardingen, Lisse, Beverwijk en verscheidene andere gereformeerde godshuizen in Holland.

(8) Op 28 juni 1671

is een keur

nep, in: Schets der geschiedenis van de kerk der Nederduitsche Hervormde Gemeente van Heemstede, 1925.

(10) In één van de ramen lezen we: 'Aangeboden door Ds. E. Sneller bij zijn afscheid

op l

uitgevaardigd tegen het beschadigen van de glazen in de Kerk.

dec.1985'.

(9) Aldus jhr. mr. D.E. van Len-

hedentendage te bewonderen in

(11)

Een viertal glazen is nog

Glas-ln-laodraam in noord3euel~Laan-van~ln$ulindër25 (foto V.C. Klep).

159

Kerkramen, p.86) alsmede het te Haarlem. Andere in 1867 recent verschenen gedenkboek

de Gravenzaal van het]Stadhuis

voor vijf gulden per stukjverkochte ramen zijn in later tijd terugge-

van J. de Groot, Katholiek rond de rand van Kennemerland; verkocht, o.a. van H.A. Crommelin, halen en foto's ter gelegenheid

bewoner van Oud-Berkenroede, of door goed gelijkende replica's vervangen. Hierover zie o.a.: C,G. van Valkenburg, De Bloemendaalsche kerkramen, in het

bijzonder dat der stichters. In: Haerlem jaarboek 1942 (1943). Voorts Bert Sliggers, Bloemen-

van 100 jaar St. Jozefparochie Bennebroek. 1997, blz. 63-64. (16) Een dergelijke techniek is toegepast door Levinus Tollenaar (1918-1970) in het voormalig politiebureau aan de Cruquius-

weg. (17) Citaat uit: Glas in lood in Nederland 1817-1968, 1989. (18) Informatie van drs. J.W.L. Hilkhuijzen, conservator van de Gemeente musea in Delft, die

daal 350 jaar kerk en dorp. 1986, blz. 25-29. | (12) Over Barend van jDuyst zie o.a. van ondergetekende, Een huis aan de Voorweg als twistap- een studie over het glasatelier pel tussen de familie Van Duyst van Jan Schouten voorbereidt. en kunstenaar Romeyn de HoogHans Krol he. In: Oud-Heemstede-Bennebroek, nummer 80, april 1994, blz. 44-54. Zie ook noot 3. (13) Zie: Hildebrand, Na vijftig

jaar; noodige en overbodige opheldering van de Camera Obscura. Haarlem, 1888. 2e

geheel herziene druk, bladzijde 154. i (14) Drs.H.Spreen, Willem Bogtman; een artistieke duizendpoot

(1882-1955), in: Historische mededelingen van de historische

vereniging Steenwijk en omstreken, dertiende jaargang, no.4, 1996. |

(15) Zie: C. Bregmari, De Sint Joseph-Parochie

van

Benne-

broek. 1965 (Hoofdstuk: De 160

Filmgroep "Close-up filmt voor oud-Heemstede-Bennebroek Een van de activiteiten rond het 50jarig jubileum van de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek is het maken van een video-film over Heemstede en Bennebroek. Deze film zal de vele facetten van beide plaatsen belichten. Het historisch aspect zal natuurlijk een ruime plaats in deze videofilm innemen. Maar daarnaast wordt ook veel aandacht besteed aan het leven van alledag in onze beide gemeenten.

met het zogenaamde SuperS systeem filmden, zijn thans de meeste leden overgegaan op het filmen met de videocamera. Mocht er onder u belangstelling zijn om, als u in het bezit bent van een videocamera, er eens wat meer mee te doen dan de gebruikelijke vakantieen familietafereeltjes op te nemen, dan nodigt Close-Up u graag uit eens vrijblijvend hun clubavond te

komen bezoeken. Elke veertien dagen op dinsdagavond komen de leden bij elkaar en tonen hun .producten die in een vriendschappelijke sfeer besproken en becommentarieerd worden. De bedoeling van elke filmclub, en dus ook van Close-Up is het peil van de

producties te verhogen. Hoe de Heemstedenaren en Ben- De clubleden geven gaarne goede

nebroekers leven, feesten en spelen in dit jubileumjaar. De film wordt in de vorm van een rondwandeling langs de "Heren Wegen" gemonteerd volgens een draaiboek van Kees de Raadt. De makers van deze film zijn leden van de filmgroep "Close-Up" en zij vinden het een bijzondere opdracht waarmee zij zich in hun hobby kunnen uitleven. Reeds enkele maanden zijn zij met hun camera's in de weer en zij hopen de film dit najaar gereed te nebben. Van deze gelegenheid maken zij graag gebruik om de filmgroep onder uw aandacht te brengen. Begonnen als amateurfilmers die

raad. Desnoods verlenen zij ook medewerking aan uw film. Dat kan zijn op het gebied van techniek, tekst, titels, muziekkeuze en noem maar op. Er is altijd wel een clublid dat over een speciale vaardigheid beschikt. Wilt u meer over Close-Up te weten komen bel of schrijf onze contactpersoon: Dick van der Noord*Lorentzkade 318-2014 CH Haarlem, telefoon: 023-524 30 43. Namens Filmgroep Close-Up Fred Prang

161

Nieuwe leden april t/m juni 1997 Heemstede

J.L.H. Kok Mevr. P.H.F, van Lierop L.H.E. Paternostre Fam. de Vries-Steyn Mevr. Heyting van den Bergh Mevr. M.J.A. Swart-Peters Drs. M.F.J.C.deBruyn Dhr. A.A. de Ruigh M.P. van Willigen Mevr. B.M. van Sambeek P. van der Velden M. Lamers Dhr. J. van der Plas familie M.C.J. Smit Bennebroek Mevr. H. Bijkersma-Wiiders M.W. Has Haarlem Mevr. E. Dutry v. Haeften-WaldkÖtter

Achter de deuren die opengeklapt kunnen worden zit een prijslijst.

50

24e jaargang No. 94 Oktober 1997

Bestuur: Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter Adriaan Pauwlaan 7, 2101 AH HEEMSTEDE tel. 023 - 528 07 40

Mevr. L.M. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l,

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023 - 529 26 31

A.J. Olthaar, secretaris Clipper Dreef 82, 2104WL HEEMSTEDE tel. 023 - 529 28 24

J.L.P.M. Krol, archivaris Johannes Verhulstlaan 26, 2102 KT HEEMSTEDE tel. 023 - 528 29 77

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023 - 528 06 41

Mevr. drs. A. Meddensvan Borselen Van Kinsbergenlaan 54 2121 WCBennebroek

tel. 023 - 584 56 64

Mevr. M. A. van der EernWildschut, ledenadministratie Eemlaan 18 2105XA HEEMSTEDE

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2,

tel. 023 - 528 96 09

tel. 023 - 584 80 14

Redactie: H. Krol C. Peper (eindredactie)

2121 CG BENNEBROEK

Redactie-adres: Meerweg 6

2103 VC Heemstede

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzegging via de ledenadministratie per l januari. Contributie minimaal/. 17,50

Giro27.35.06t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. Foto voorzijde: Mariënheuvel (voorheen Meer en Berg)

Inhoud VOHB 50 jaar: aankondiging jubileumavond 21 november

pag. 164

Jubileumboek Heemstede Bennebroek 1947-1997 168 De videofilm "Een wandeling door Heemstede en Bennebroek''

170

Geslaagde excursie over de Strandwal

172

VOHB: de beginjaren 1946-1948

174

Overzicht van 36 jaarpremies 1948-1997

181

Alle bestuursleden sinds de oprichting

184

Wijken en straten I

186

'Het Nieuwe Werck'

191

Literaire tocht door Heemstede en Bennebroek in boekvorm

192

Van blokken op de trappers tot literaire fietstocht

195

Herinneringen van een boekhandelaar aan 'de Paarse Freule'

197

Siermolentje Groenendaal na ruim twee eeuwen wederom vijzel-windmolen

199

Onderzoekingen buitenplaats Meer en Berg

203

Oude koopacten en kaarten van Meer en Berg gevonden

206

Vondsten bij Meer en Berg

208

Tranen in Bennebroek en Meerenberg; Maria de Neufville's "Verhaal van myn droevig leeven"

212

Lijst van sponsors

220

De Tijden Veranderen

222

Nieuwe leden juli t/m oktober

omslag

163

VOHB50JAAR! Aankondiging jubileumavond 21 november. Dit is alweer het vierde artikeltje over het verloop van het jubileumjaar van onze Vereniging. Eerst even terug naar het tweede hoofdproject van onze jubileum-

mevrouw L.G.W.J. de Zwart-de Gier en mevrouw M.C. Kal-Telkamp. Het geschenk bestond uit zg. lesbrieven, bedoeld om de interesse van de kinderen op de

Uitreiking resultaten scholenproject op 11 september. Van links naar rechts: C.Peper, Suzanne Aerts, en de wethouders: mw.L.de Zwart-de Gier en mevrouw M.Kal-Telkamp. viering, dat succesvol is afgerond. Op donderdag 11 september werd het jubileumgeschenk van de Vereniging aangeboden aan de wethouders voor het Onderwijs van Heemstede en Bennebroek, 164

basisscholen in Heemstede en Bennebroek te wekken voor hun woon- en leefomgeving. Deze lesbrieven zijn uitgevoerd in drie verschillende versies, afgestemd op de niveaus van respectievelijk

de onder-, de midden- en de bovenbouw van de basisscholen. Het materiaal is ontworpen door het VOHB-bestuurslid, mevrouw M. van der Eem-Wildschut, en de oud-voorzitter van de VOHB, de heer G. Schuitemaker, die beiden een lange ervaring op onderwijsgebied hebben. Lezers van ons blad, die kinderen in deze leeftijdsgroep hebben, zullen het materiaal misschien thuis al gezien hebben. Het geschenk werd overhandigd in de raadzaal van het Heemsteedse raadhuis, waar niet alleen de beide wethouders waren, maar ook vertegenwoordigingen van 11 van de 13 basisscholen. De plaatsen aan de langwerpige vergadertafel, waar normaal de raadsleden zitten, waren nu bestemd voor de kinderen; de publieke tribune was bezet met de schoolvertegenwoordigers, familieleden en de pers. Bij diezelfde gelegenheid werd een leesboekje voor de plaatselijke jeugd van de groepen 6, 7 en 8 van het basisonderwijs ten doop gehouden. Er staan verhalen in deels historie, deels fictie- over de geschiedenis van Bennebroek en Heemstede, die aansluiten bij de inhoud van de lesbrieven. De heer C. Peper, onder meer redactielid van ons verenigingsblad, heeft dit boekje geschreven. Als introductie las hij fragmenten van een "Bennebroeks" en een "Heemsteeds" verhaal voor. Naast hem

zat het jonge Heemsteedse tekentalent, de 9-jarige Suzanne Aerts, die leuke, toepasselijke tekeningen bij de verschillende verhalen had gemaakt. Er zijn al veel positieve reacties binnen gekomen; ook tijdens Open Monumentendag op 13 september was er veel belangstelling om een exemplaar te kopen. Een bijzondere gast was de directeur van de ING-bank Heemstede, de heer R. Korstjens. Ter gelegenheid van de opening van haar splinternieuwe bankgebouw aan de Binnenweg wilde de directie een cadeau voor een goed gemeenschapsdoel aanbieden. In overleg met de gemeente werd besloten het lesproject van de VOHB met een financiële bijdrage te steunen. Op vrijdag 12 september overhandigde de heer Korstjens tijdens de zeer spectaculaire openingsplechtigheid van de ING-bank een enorme cheque, met het fraaie bedrag van f 5.000,-- erop vermeld. Het bestuur is hier natuurlijk erg blij mee en wil de ING-directie hierbij nogmaals heel hartelijk bedanken. Na deze terugblik op naar het slotstuk van dit verenigingsjaar: de jubileumavond op vrijdag 21 november. Zoals wij in het augustusnummer al aankondigden, zal de afsluitende feestavond gehouden worden in een mooie ruimte van "De

165

De Heer R.Korstjens, directeur ING-Bank Heemstede bij de overhandiging van een uitvergrote cheque aan VOHB-voorzitterF.Harm. Hartekamp" aan de Herenweg nr. 5 op de grens van Bennebroek en Heemstede. Wij zijn bijzonder ingenomen, dat wij hier gebruik van mogen maken. Als bijzondere gasten zullen beide burgemeesters aanwezig zijn. Op deze avond zal een specifiek op dit gouden jubileum gericht premieboek worden gepresenteerd. Een speciaal samengestelde, zeshoofdige redactiecommissie is begin dit jaar gestart met de beschrijving van saillante gebeurtenissen in Heemstede en Bennebroek tijdens de laatste halve eeuw. In één van de volgende ar-

166

tikelen leest u meer over dit boek en de samenstellers. Het boek is deze avond in de pauze te koop. Ook zal dan de al eerder aangekondigde videofilm worden geïntroduceerd. Enthousiaste en deskundige leden van de Filmgroep "Close-up", Haarlem hebben een interessante en vooral ook leuke filmische wandeling door Heemstede en Bennebroek gemaakt. In het augustusnummer stond al een artikel van de heer F. Prang, één van de producenten van de videofilm. De speeltijd van de film is ± 40 minuten; de prijs is f 29,-, zowel voor leden als voor niet-

leden. U kunt de videofilm in de pauze zien en ook meteen kopen. Ook aan deze film is een apart stuk gewijd op blz. 170. Het programma voor de avond. Vanaf 19.30 zijn de deuren open. 20.00 u. Opening door de voorzitter, de heer F.Th.J. Harm. 20.05 u.

Toespraak door de burgemeesters van Heemstede en Bennebroek, mevrouw N.H. van den Broek-Laman Trip en mevrouw C.E. DalhuisenPolano.

±20.20 u. Introductie van het Jubileumboek door de heer H. Krol, voorzitter van de redactiecommissie. Aanbieding van het eerste exemplaar van het Jubileumboek "Heemstede en Bennebroek, van oud naar nieuw; 1947-1997". ±20.35 u. Introductie van de videofilm "Een wandeling door Heemstede en Bennebroek" door de heer F. Prang, lid van de filmwerkgroep.

±20.40 u. Bedanken van de medewerkers aan de diverse jubileum projecten. PAUZE koffie met lekkernij. Gelegenheid het jubileumboek (zie hieronder) en de videoband te bekijken en te kopen. ± 21.15 u. Historisch spektakel, opgevoerd door de Letterlievende Vereniging J.J. Cremer. ± 22.00 u.Einde van de jubileumavond. Informeel samenzijn in de stijlkamers van het Hoofdgebouw van De Hartekamp met een drankje en een hapje tot ± 23.00 u. Met het oog op de organisatie van deze avond willen wij graag een indruk hebben van het te verwachten aantal gasten. Wilt u zo vriendelijk zijn het bijgesloten formulier vóór 15 november a.s. op te sturen naar Paswerk Grafisch t.a.v. de heer A. Wigman, antwoordnummer 1305, 2000 VD HAARLEM. Op het terrein van De Hartkamp is ruime, gemarkeerde parkeer167

gelegenheid. De Hartekamp is per openbaar vervoer te bereiken met de buslijnen nr 50 en 51; de bushalte is op ± 200 m. vanaf de ingang van het terrein. Het boek is in de pauze voor leden te koop a f.20,— tegen inlevering van de bon, die u vóór in dit nummer vindt. Vanaf 24 november 1997 tot 2 februari 1998 is het boek voor leden voor f.20,-én inlevering van de bon verkrijgbaar in de raadhuizen en de openbare bibliotheken van Heemstede en Bennebroek. Tevens is het boek voor niet-leden in de boekhandel in beide plaatsen te koop voor f.29,-. Het ISBN nummer is 90.70712.07.5. Wij hopen vele van onze leden te mogen ontmoeten. Tenslotte vestigen wij uw aandacht op een paar overzichten in dit nummer. In de halve eeuw van

haar bestaan heeft de vereniging natuurlijk ook eigen geschiedenis gevormd. Wij vonden dit jubileum dan ook hét moment om eens wat feiten op een rijtje te zetten, die een aardig beeld van dat verleden geven. Zo vindt u op blz. 184 een overzicht van alle bestuursleden, vanaf het oprichtingsjaar 1947 tot nu en op blz. 181 van alle "premies", die de vereniging heeft uitgegeven. U ziet, dat er heel wat onderwerpen aangesneden zijn, die met elkaar een indrukwekkend beeld opleveren. Wij vinden, dat wij daar best tevreden over mogen zijn. Een overzicht over het meest recente verleden is de lijst van weldoeners, die de Jubileumviering hebben ondersteund. U vindt dit op blz. 220. F.Th.J. Harm, voorzitter

Jubileumboek "Heemstede Bennebroek 1947 - 1997" Onze jubileumuitgave "Heemstede en Bennebroek van oud naar nieuw 1947-1997" is samenge168

steld door Marcel Bulte, Annabelle Meddens, Kees de Raadt, Cees Raateland en Maarten Verkaik en

verschijnt onder redactie van Hans Krol. Deze terugblik op de laatste 50 jaar is geen officiële geschiedschrijving. Er is een selectie gemaakt van belangrijke en/of saillante gebeurtenissen die zich gedurende de voorbij halve eeuw in beide gemeenten hebben voorgedaan. Via een tijdbalk bovendien

Puttershoek (Zhd.) na de watersnoodramp, het einde van de electrische tram, het Minervatheater, RCH landskampioen, Maria Callas bezoekt Heemstede, de vernieuwde Centenbrug, een Boeddhistisch huwelijk, de Tingel-Tangel rel, het protest van pater Koopman tegen de Bloemenhove kliniek, Bennebroek 325 jaar, de

J fe*• ?§te!r^'r£ i—i»**— » * i-'jf •> if- *ip#>5*Ji3&£ >,_ j> "/^j ' v /^ v y'

Sloop woonhuizen Binnenweg in november 1995 per jaar aangevuld met enkele wetenswaardigheden op nationaal of wereldniveau. Enkele voorbeelden van voorvallen en evenementen die in herinnering geroepen worden zijn: hulp aan Putten (Gld.) in 1947 en aan

(Foto:V.C.Klep)

KVP-affaire in Bennebroek, een Heemsteeds raadslid uit de Boerenpartij gezet, opening, sluiting en heropening van de Linnaeushof, perikelen rond Eikenrode tot de brand en last not least de afgeblazen fusievoornemens Benne-

169

broek, Bloemendaal, Heemstede. Het boek wordt in groot-formaat uitgegeven, telt 144 bladzijden en is geïllustreerd met ruim 70 foto's. Een waardevol bezit voor iedereen met belangstelling in plaatselijke geschiedenis.

Vanaf 22 november kunnen VOHB-leden het boek met een reductiebon a f 20,- afhalen in de raadhuizen en openbare bibliotheken van Bennebroek en Heemstede. Voor niet-leden ligt het in de boekhandel voor de prijs van f 29,-.

Voorgevel ING-bank in september 1996 (Foto-V.C.Klep)

De videofilm "Een wandeling door Heemstede en Bennebroek' Op onze tentoonstelling in maart en april "Langs 's Heeren Wegen" namen wij u mee aan de hand van beelden van veelal ver170

dwenen huizen en plaatsen. In de videofilm, die wij uitbrengen, gaan de beelden van onze omgeving uit het verleden naadloos over in de

situatie van vandaag. Nadat binnen het bestuur een eerste, nog vaag idee was gelanceerd om zo'n film te maken, hebben wij contact kunnen leggen met de filmgroep "Close-up", Haarlem. Deze groep bestaat uit mensen uit deze omgeving, die het filmen als hun hobby hebben en daarin een hoge graad van perfectie hebben bereikt. Aan de hand van een conceptdraaiboek van de penningmeester van het bestuur, de heer Kees de Raadt, kwamen in de afgelopen winter de eerste gesprekken met "Close-up" op gang. Meteen bij de start was duidelijk, dat we met kundige en enthousiaste mensen te maken hadden. Eind april werden de eerste opnamen gemaakt, toen het bloemencorso door onze omgeving kwam, en daarna werd het beeld gaandeweg gecompleteerd. Er werden ook verschillende interviews afgenomen, die de filmbeelden ondersteunen. Zo ontstond er een overvloed aan interessante en vooral levendige opnamem, die de hedendaagse omgeving -met steeds weer een verwijzing naar de historie- zeer herkenbaar vastleggen. In de zomermaanden konden de opnamen geselecteerd en gemonteerd worden met de professionele apparatuur van één van de clubleden. Daarna werden het geluid en de gesproken tekst toegevoegd.

Hiermee is er een begerenswaardig document ontstaan, waarvan u het resultaat op de jubileumavond kunt komen bekijken. De band zal daar dan ook meteen te koop zijn. De speelduur is ± 40 minuten, de prijs f.29,—. Vanaf 24 november is de videoband ook in de boekhandel verkrijgbaar. U begrijpt, dat in de productie van deze videofilm enorm veel tijd en energie is gaan zitten. Dat kan alleen maar opgebracht worden door een stel enthousiaste mensen, die prima op elkaar ingespeeld zijn. Wij denken met bijzonder veel plezier en dank terug aan de goede samenwerking met deze "filmploeg", waarvan wij hieronder de namen vermelden. C. Meijer, Bennebroek D. van der Noord, Haarlem De heer en mevrouw Prang-Langerak, Heemstede De heer en mevrouw Pruijs-Velema, Heemstede N. Sira, Haarlem L. Tepe, Heemstede Met deze editie is aan de serie jaarlijkse uitgaven van de VOHB een nieuw medium toegevoegd. F.Th.J. Harm

171

Geslaagde excursie over de Strandwal op 30 augustus 1997 Zaterdagmorgen 30 augustus, een enigszins druilerige ochtend, vertrok ruim 9.00 uur voor het Raadhuis een bus met 50 enthousiaste VOHB-ers richting Bloemendaal. Voorzitter F.Harm wenste ons namens het Bestuur een gezellige dag toe. Onderweg vertelden de organisatoren Lenie 't Hooft en Henny Nierhoff ons over het programma voor deze dag. De excursie zou gaan over de strandwal van Kennemerland. Hierover hebben we op de ledenvergadering (20 mei '97) een prachtige lezing van de heer Wieringa gehoord. Bij de Voorbuurt in Bloemendaal stapten we voor het eerst uit. We werden daar verwelkomd door mevrouw Van Voorst Vader. Zij vertelde ons daar over dit oude stukje Bloemendaal. Evenals in Heemstede waren daar 2 blekerijen op de Moll, vandaar de Mollaan. Daar bekeken we huize Bloemoord, uit de 18e eeuw, waar vroeger kobalt voor het bleken van linnen werd vervaardigd. Ook de buitenplaats Sparrenheuvel werd bezichtigd. Daarna ging de tocht naar het restaurant Vreeburg aan het Kerkplein, waar we getracteerd werden op koffie met gebak. Dat 172

smaakte verrukkelijk. Vervolgens wandelden we naar de prachtige oude Hervormde Kerk, waar we een toelichting kregen van mevrouw Patijn-Bijl de Vroe, tevens secretaris van "Ons Bloemendaal" Dit 350 jaar oude kerkje bevat prachtige glas in loodramen. Tijdens Pasen 1636 werd de eerste dienst in deze kerk gehouden. In 1895 werd de kerk gerestaureerd.

Toelichting in Hervormde Kerk van Bloemendaal

De glas in loodramen zijn door verschillende gemeenten geschonken, o.a. door de gemeente Haarlem.

Voor bezichtiging van het Kerkje in Oud-Velsen moesten de paraplu 's op. Daarna ging de tocht naar Landgoed Beeckestijn, waar we in het restaurant de lunch gebruikten. Na de lunch werden we door kas-

teelvrouwe Henny Nierhoff namens de familie Boreel welkom geheten in de ontvangkamer van Huize Beeckestijn. We maakten een rondgang door de prachtige vertrekken, waaronder een goedingerichte keuken. Ook bezochten we in het museum een prachtige collectie spaarpotten. Het sparen is reeds een oude deugd. In Oud-Velsen wachtte mevrouw Marga Wille, van de Stichting het dorp Velsen ons op. Zij vertelde dat ook hier tijdens de Gouden Eeuw een grote bloeitijd heerste. Door het graven en verbreden van het Noordzeekanaal is van dit oude boerendorpje weinig overgebleven. Maar het oude Raadhuis en andere monumenten zijn het bekijken meer dan waard. Jammer dat het met de paraplu's op moest gebeuren. In Restaurant Oud-Velsen werd deze excursie met een drankje afgesloten. Op de terugweg bedankte mevrouw Lies Visser namens de groep reisleidster Henny Nierhoff en ook Lenie 't Hooft voor hun inspanningen om deze tocht tot een succes te maken. Klokslag vijf uur arriveerden we weer in Heemstede. J.Olthaar

173

VOHB: De beginjaren 1946-1948 Zoveel als over het reilen en zeilen van de laatste kwart eeuw aan informatie is bewaard gebleven, zo weinig is van de eerste 25 jaar op schrift gesteld. De eerste nieuwsbrief (4 pagina's) verscheen pas in februari 1973. In deze bijdrage volgt een beknopte reconstructie en samenvatting van de beginjaren aan de hand van enkele krantenknipsels, een verslag

over de expositie 'Oud Heemstede', een brief aan het gemeentebestuur, een circulaire aan de leden en tot besluit een wat kribbige reactie van het College van Burgemeester en Wethouders van Heemstede. Tentoonstelling Op de katholieke feestdag van Maria's Geboorte, 7 september

K

17 februari 1950: de drie Heemsteedse wethouders verwelkomen burgemeester mr.A.G.A.ridder van Rappard en zijn echtgenote. Helemaal rechts wethouder H.Disselkoen, eerste voorzitter van de VOHB.(Foto: Gemeentearchief-Heemstede).

174

1346 verleende Margareta, Gravin van Holland (1), aan ridder Gerrit van Heemstede (2) - vanwege bewezen verdiensten binnen het landsbestuur - tevens voor diens nakomelingen de heerlijke ofwel hoge rechten binnen de uiterste grachten van zijn Huis te Heemstede (3). Deze historische gebeurtenis vormde de aanleiding precies zes eeuwen later, in 1946, een expositie over Oud-Heemstede in te richten. Nadat wethouder Disselkoen hierop in de Gemeenteraad van 28 juni 1946 had geattendeerd besloot het College tot het organiseren van een tentoonstelling en daaraan verbonden een aantal lezingen. Dit alles ter stimulering van burgerzin en om belangstelling te kweken voor het lokale verleden bij de inwoners, in het bijzonder de jeugd. Een en ander vond zijn beslag gedurende de tweede week van september in het gebouw van de R.K.Vereniging aan de Herenweg. De voordrachten, een filmvoorstelling en lichtbeeldenpresentatie zijn gehouden in het kerkgebouw van de Nederlandse Protestantenbond. Opdracht werd gegeven door gemeentesecretaris N.Vos aan een commissie die onmiddellijk aan het werk toog. Naast hulp en medewerking ondervonden de commissieleden ook enige weerstand bij personen die het organiseren van een tentoonstelling "dwaas" achtten, reden voor de comitéleden

'de tanden nog meer op elkaar te zetten en er een eerezaak van te maken', zodanig dat zelfs de de meest notoire Heemsteedse zwartkijkers zich gewonnen zouden moeten geven. 'Hieruit blijkt, dat pessimisten met hun opmerkingen vaak het tegenovergestelde bereiken van hetgeen zij beoogen en een onmisbare factor vormen voor het welslagen van een plan'. De inrichting is opgedragen aan de aannemersfirma Gebr.Van den Putten en veel medewerking werd verkregen van Openbare Werken en het Gasbedrijf. De benodigde vitrines zijn geleend door de firma Enschedé (14 stuks) en het Frans Halsmuseum (16 stuks). Expositiemateriaal werd afgestaan door de gemeente Heemstede, het Gemeentearchief-Haarlem, het Bisschoppelijk Museum te Haarlem, het Rijksarchief Haarlem, de Bibliotheek van Artis, het Seminarie-Hageveld, Huize Sint Bavo, het Frans Halsmuseum, het R.K.kerkbestuur van de H.Bavo en verder door een 30-tal personen, onder wie de familie Beels van Heemstede. In de acht dagen dat de expositie te zien was is deze bezocht door 2.136 personen, alsmede door 35 schoolklassen waarmee in totaal ongeveer 3.400 bezoekers zijn geteld. Drukbezochte lezingen zijn voorts verzorgd door de heren Korringa, Overmeer, Vos en professor Holtkamp 175

alsmede is de film 'Perpetuum Mobile' van Chr.Pointl - vader van de auteur Frans Pointl - vertoond. Er was veel waardering en het werd algemeen betreurd dat verlenging van de tentoonstelling organisatorisch niet mogelijk was. Duidelijk kwam naar voren dat het aankopen van tekeningen, gravures e.d. door de gemeente van groot belang werd geacht ter voorkoming van een achterstand 'die slechts met groote moeite en kosten zal kunnen worden ingehaald'. Tevens suggereerde men dat via een permanente expositieruimte voorkomen kan worden dat ingezetenen hun kunstbezit schenken aan het Haarlemse archief of musea elders. De commissie gaf als aanbeveling aan het gemeentebestuur een historische vereniging op te richten. 'Ten slotte brengen wij nog het idee naar voren dat een vaste expositie heel goed gecombineerd zou kunnen worden met een filiaal van de leesbibliotheek van Haarlem b.v. zooals nu gevestigd is in Haarlem Noord in het Huis teZaanen. Hier ligt een heel groot cultureel belang, dat een verdere uitwerking ten volle waard is' (21 september 1946). Dit bracht burgemeester jhr. J.P.W.van Doorn op de gedachte enige belangstellenden te polsen over de levensvatbaarheid van een vereniging, te weten de heren A.Thierry de Bye Dólleman,

176

S.J.Fontein, mr.C.van Lennep en uit Bennebroek gemeente-secretaris C.Bregman. Intermezzo: historische relatie tussen Heemstede en Bennebroek Voor de afsplitsing in 1653 is in officiële stukken steeds sprake van Bennebroek, in de banne van Heemstede. De ambachtsheerlijkheid strekte zich in de 13e eeuw uit van de Kennemerbeek (grens met Hillegom) via het Oude Slot tot het Rozenprieel in Haarlem. Een ordinaire ruzie tussen de zonen van ambachtsheer Adriaan Pauw heeft tot gevolg gehad dat niet minder dan tien Leidse hoogleraren en rechtsgeleerden voor het Hof van Holland zich met de verdeling van de erfenis hebben beziggehouden (4). Daarbij is Bennebroek toegevallen aan de jongste zoon mr. Adriaan Pauw (jr.) en is met behulp van een gezworen landmeter een exacte scheiding van het territoir gemaakt. De gevolgen voor Bennebroek waren o.a. een eigen dorpsschool (1653), een eigen predikant (1659) en een eigen kerk (1680) (5). In januari 1654 verzochten 30 ingezetenen van Bennebroek aan Adriaan Pauw jr. om een aparte vierschaar te mogen hebben, hetgeen werd ingewilligd. Opmerkelijk is dat de eerste schout na verzelfstandiging Bartolomeus van Hove, tevens schout van Bennebroek bleef. Deze stelde een tiental bekwame

ingezetenen van Bennebroek voor, waaruit vijf schepenen zijn gekozen. Tot 1891 waren de burgemeesters van Heemstede veelal tevens eerste burger van Bennebroek. In de 'Franse Tijd', feitelijk tot 1817, was Bennebroek wederom met Heemstede verenigd. Het (historische) karakter van beide gemeenten behield vele overeenkomsten: blekerijen, buitenplaatsen, bloembollen- cultuur, thans typische woongemeenten e.d. Naast minstens tien andere vormen van samenwerking (zoals dienstverlening Reiniging Heemstede aan Bennebroek, de uitgave van een gemeenschappelijke Gids in 1929, lokale omroep 'De Branding' sedert 1989, regiopolitie District Zuid-Kennemerland, Basisteam Heemstede-Bennebroek etc.) is het niet verwonderlijk dat bij de oprichting van een historische vereniging in 1947 tot één organisatie voor beide gemeenten is besloten. Voor zover bekend hebben zich de voorbije vijftig jaar binnen het bestuur nimmer fricties voorgedaan tussen leden en/of bestuursleden van beide gemeenten. Oprichting: veel ambities Op 12 maart 1947 werd de vereniging opgericht in het gemeentehuis van Heemstede onder de naam 'Vereeniging "Oud-Heemstede Bennebroek". Het bestuur

is samengesteld uit 5 personen uit Heemstede en twee uit Bennebroek. In de door N.Vos geleide vergadering betreurde hij dat door problemen met de tramverbinding de "Bennebroekers" onverrichterzake naar huis moesten terugkeren. De heer J.J.W.B.Disselkoen is als voorzitter gekozen, hoofd van het archief J.L.Veen tot secretaris en gemeenteambtenaar J.Waldkötter tot penningmeester. De andere bestuursleden werden H.Korringa, H.Visser en uit Bennebroek C. Bregman en J.B.H.M. Roozen. De contributie heeft men op een minimum bedrag van ƒ 2,50 gesteld en is pas een kwart-eeuw later tot ƒ 5,- verhoogd. De nieuwe vereniging stelde zich ten doel: 1. het bijeenbrengen en conserveren van alles wat betrekking heeft op de historie van Heemstede en Bennebroek of daarmede in verband staat; 2. de studie van de plaatselijke geschiedenis aan te moedigen; 3. de historische schoonheid van Heemstede en Bennebroek te beschermen en voor het nageslacht te bewaren. Uit de oprichters van de vereniging zijn de volgende commissies in het leven geroepen: 1. Propagandacommissie, bestaande uit de heren J.C.A. Beelen, J.B.A.M.Roozen, J.F.van Lierop en J.L.Veen. 2. Commissie voor het aankopen, 177

in eigendom of in bruikleen verkrijgen van historische voorwerpen, afbeeldingen enz. bestaande uit de heren J.Waldkötter, S.J. Fontein, W.J.Gorter, C.Loeff en mevrouw H.K.de Raaf. 3. Redactiecommissie, bestaande uit de heren H.J.W.B. Disselkoen, N.Vos, P.Ingwersen, J.L. Veen en C.Loeff.

Het eerste jaar Begonnen met ongeveer 25 leden, veelal plaatselijke notabelen, trad het bestuur op 11 december 1947 voor het eerst naar buiten met een rondzendbrief. Daaruit blijkt dat de activiteiten van het bestuur vrijwel helemaal waren geconcentreerd op de opgravingen rond het Oude Slot. 'Het is ons gelukt burgemeesteren wethouders en de raad van Heemstede zodanig voor deze overblijfselen te interesseren dat als uiteindelijk resultaat kon worden bereikt, dat deze overblijselen met omliggende terreinen door de geneente zijn aangekocht.(...) Daarnaast is het 't bestuur gelukt, door het opnemen van contact met de Commissie voor oudheidkundig Bodemonderzoek, te verkrijgen, dat de plannen die bestonden om een oudheidkundig bodemonderzoek te doen plaats vinden op de terreinen van het oude slot en welke plannen op een 178

dood spoor waren gerangeerd, weder nieuw leven in te blazen'. Verder wordt gesproken over een in te toekomst in te richten oudheidkamer waar de vondsten permanent zouden kunnen worden uitgestald. De leden werden uitgenodigd alle opgegraven voorwerpen op zaterdag 20 december te bekijken in de openbare school aan de Voorweg, waar archeoloog J.G.N. Renaud, leider van de opgravingen, uitleg gaf. Het was de eerste bijeenkomst van de leden ruim negen maanden na de oprichtingsvergadering. Drie maanden na verzending van bovengenoemde circulaire is deze aan de orde geweest in het College van Burgemeester en Wethouders van Heemstede. Ondanks het feit dat een wethouder voorzitter was en een gemeenteambtenaar secretaris van de VOHB, terwijl ook gemeentesecretaris N.Vos op de achtergrond zich nauw bij de vereniging betrokken voelde blijkt uit de kribbige reactie dat waarschijnlijk vooral burgemeester Van Doorn geïrriteerd was over het feit dat de VOHB het deed voorkomen dat de archeologische opgravingen vooral aan de inzet van de VOHB en pas in tweede instantie aan het gemeentebestuur te danken waren. De brief wordt hier in facsimile weergegeven en spreekt duidelijke taal. Wat dr. Renaud ook gezegd mag hebben

GEMEENTE HEEMSTEDE Kengenl < 2500 Telefoon 28880 Postrekening 32213

Het Bestuur van de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek. ONDERWERP :IniloU(i

Rondzendbrief.

te H B B M S I E P S.

HEEMSTEDE,

15 Maart 194a.

GETAL BIJLAGEN:

'/ij delen ïï mede,dat ontstemming ia uitgesproken in onze vergadering van 10 Maart j.l over de inhoud van Uw rondzendbrief aan de leden Uwer vereniging,waarbij vooral is gewezen op de onjuiste voorstelling van zaken over het initiatief van Uw bestuur ten aanzien vangnet Oude Slot ". Dit pronJien met andermans veren achten wij niet juist en zullen het op prijs stellen indien zich dit in het vervolg niet zal herhalen.De over het bezoek aan " Het Oude Slot" verschenen eourantenverslagen en wat daarover volgens die berichten door ds Heer Henaud zou zijn medegedeeld hebben allerminst bevrediging geschonken.ïij kunnen niet aannemen dat dit een juiste weergave is van hetgeen is gezegd.Wij achten het wel van belang.dat door Uw secretaris van dit bezoek nog een kort juist verslag aan ons wordt ingezonden mede in verband met de in behandeling zijnde rijkssubsidie aanvrage voor herstel van dit object. Burgemeester en wethouders van HEEMSTEDE,

De secretaris,

Facsimile brief gemeente Heemstede 179

over enerzijds het aandeel van de gemeente en anderzijds dat van de historische vereniging, zoveel staat vast dat - toen hij in augustus 1952 een publicatie wijdde aan de opgravingen op de terreinen van het oude slot in het najaar van 1947 - in het voorwoord eerst nadrukkelijk dank bracht aan het Gemeentebestuur van Heemstede, in de persoon van wethouder H.J.W.B.Disselkoen, alsmede aan de gemeentelijke diensten. Vervolgens: 'Het is haast onnodig de aandacht te vestigen op het aandeel van de Vereeniging OudHeemstede en Bennebroek; in het bijzonder aan de samenwerking met de heer J.Waldkötter (6) bewaart de Auteur de prettigste herinneringen'. Wat de VOHB betreft is de eerste jaren feitelijk niets terecht gekomen van het voornemen een col-

lectie van prenten en voorwerpen bijeen te brengen en heeft men zich voornamelijk verdienstelijk gemaakt met het organiseren van excursies (o.a. naar Hoorn, Enkhuizen, Edam, Leiden, Gouda, Delft, Oudewater en Doorn) en vooral de uitgave van historische publicaties, zoals uit onderstaande lijst moge blijken. Vooral de boekjes van de in Heemstede woonachtige historicus dr. J. Tjessinga en van dr.J.Renaud zijn lokale standaardwerken geworden die tot de dag van vandaag veelvuldig in de landelijke literatuur over Adriaan Pauw en middeleeuwse kastelen worden geciteerd. Aan het eind van 1947 telde de VOHB 20 leden, in 1975 toegenomen tot 170. In 1972: 250, 1977: 600; 1988: 800, 1991: 900; 1994: 1.000 en in het jubileumjaar 1997: 1.040.

Noten (1)

(2)

180

Margaretha, dochter van graaf Willem III, was gehuwd met keizer Lodewijk van Beieren, reden waarom zij naast Gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen van 1345-1354 tevens met de titel van Keizerin werd aangeduid. Ridder Gerrit (Gerard) van Heemstede vervulde een aantal jaren de functie van zegelaar in het landsbestuur. Hij was zoon van Reinier van Heemstede. De groot-

vader van laatstgenoemde, afkomstig uit Holy bij Vlaardingen, is voor 1296 door graaf Floris V met Heemstede beleend. (3)

Deze hoge rechten (ofwel jurisdictie) hielden in dat hij zelf vergrijpen en halszaken mocht berechten indien deze zich voordeden binnen de uiterste grachten van het slot. De doodstraf is voor zover bekend nimmer toegepast, slechts eenmaal wordt gewag gemaakt van een kastijding.

(4)

(5)

Uitgebreid wetenschappelijk beschreven door mr.H.A. Drielsma, Een leenrechtadvies van Simon van Leeuwen en de faculteit der rechtsgeleerdheid te Leiden betreffende Adriaan Pauw en de heerlijkheid Heemstede (29 april/ 12 mei 1653). In: Verslagen en mededeelingen van de Vereniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsche recht, deel XII, nrs.1-3, 1960-1965. Met name het recht van een eigen kerk is aanvankelijk door de Bennebroekers duur betaald. Ambachtsheer Gerard Pauw van Heemstede bedong van zijn jongere broer in Bennebroek dat de helft van de opbrengst van de collecte voor de armen van de diaconie in de kerk te Bennebroek jaarlijks - als een geschenk - aan het ambacht Heemstede moest worden uitgekeerd, terwijl Heemstede de verzorging der armen in Bennebroek geheel aan de heerlijkheid Bennebroek over-

liet. Pas in 1807 is deze verplichte uitkering afgekocht. (6)

Johannes Waldkötter (18891958) was van 1913 tot de sluiting in dienst van het gemeentelijk gasbedrijf en vervolgens tot l januari 1955 werkzaam op het gemeentearchief. Waldkötter was één van de oprichters en penningmeester van de VOHB. In zijn vrije tijd tekende hij en maakte enkele etsen onder leiding van zijn vriend, de kunstenaar Herman Heuff. Chef van het gemeentearchief, de heer J.L.Veen, thans woonachtig in Haarlem, was tevens gedurende bijna een kwart eeuw secretaris van de VOHB en toen hij met de bestuursleden M.Thierry de Bye Dólleman en ir.B.W. Colenbrander op 30 november 1971 aftrad om plaats te maken voor een jongere generatie is hij tot erelid benoemd.

H. Krol

Overzicht van 36 jaarpremies VOHB 1948-1997 1. J.C.Tjessinga, Schets van het leven van Adriaan Pauw. 1948. 2. J.C.Tjessinga, Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede. 1949. 3. J.G.N.Renaud, Het huis en de heren van Heemstede tijdens de

Middeleeuwen. 1952. 3a. De geschiedenis van het huis te Heemstede. 1952. (Een compilatie van drie voorgaande titels). 4. G.van Duinen, Het wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861; uit de geschiedenis van de wezen181

en armenzorg in Heemstede. 1952. 5. G.van Duinen, Geschiedenis van het onderwijs in Heemstede. Deel 1: 1600-1800. 19S3. 6. G.van Duinen, idem. Deel 2: 1800-1954. 1954. 7. G.van Duinen, Het Manpad en zijn bewoners. 1955. 8. G.van Duinen, Heemstede in de Franse tijd. 1956. 9. G.van Duinen, De geschiedenis van de Heerlijkheid Berkenrode. 1957. 10. C.Peper, Historie Hofstede "Het Paradijs" later "Meer en Bosch". 1960. 11. Tj.W.R.de Haan e.a., Bennebroek-Vogelenzang; bijdragen tot de geschiedenis en volkskunde van een voormalig blekersdorp. 1965. 12. Reproductie kaart van Engelman uit 1794 (Zuid-Kennemerland). 1973. 13. B.W.Colenbrander. Verkeer in en om Heemstede en Bennebroek. 1974 (2e druk 1975). 14. C.Peper, Een wandeling langs de buitenplaatsen van Heemstede in de voorzomer van het jaar 1847. 1975. 15. Reproductie kaart van Claes Janszoon Visscher uit 1724 (Haarlemmermeer e.o.). 1976. 16. Serie van zes historische prenten. 1977. 17. B.van Tongeren, Groenendaal, 1978. 18. Verjaardagskalender met oude ansichtkaarten (l2 bladen). 1979. 182

19. Poort van het Oude Slot (tekening door P.Kapsenberg). 1980. 20. Fietsroute Heemstede-Bennebroek. 1981-1982. 21. L. Albers/A.J. Kramer/ J.L.P.M.Krol/I.van Thiel-Stroman, Het landgoed de Hartekamp in Heemstede. 1982. 22. Acht topografische kaarten, getekend door P.Kapsenberg. 1983. 23. G.Schuitemaker/Th.Dekker, Zo zijn...Heemstede en Bennebroek (fotoboekje). 1984. 24. H.W.J.de Boer/H.Bruch/ J.W.Groesbeek/H.Krol, Adriaan Pauw (1585-1653); staatsman en ambachtsheer. 1985. 25. Verjaardagskalender 'Buitenplaatsen' (7 bladen prenten Lutgers). 1986. 26. H.Krol, De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van Merlen. 1987. 27. Heemstede Bennebroek 1907-1931; een gids door de jaren (samengesteld door K.de Raadt). 1988. 28. H.Krol, Heemsteedse gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900. 1989. 29. Zes reproducties van oude prentbriefkaarten (4 van Heemstede en 2 van Bennebroek). 1990. 30. V.Klep en H.Krol, Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek. 1991. 31. H.Krol/C.Peper/K.de Raadt/

C.Raateland/Maarten Verkaik, Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in ZuidKennemerland. 1992. Sla. VOHB-fietstocht langs monumenten van Heemstede en Bennebroek). 1992. 32. Plattegrond Heemstede en Bennebroek 1927 (facsimile-uitgave). 1993. 33.1895 Heemstede-Bennebroek (selectie en bewerking K.de Raadt), 1994. 34. M.Bulte en H.Krol, Heemstede 1940-1945; een gemeente in bezettingstijd. Uitgeverij De Vrieseborch-Haarlem. 1995.

35. K.de Raadt, Kerklaan 16461996; het verhaal van een laan. 1996 (tevens 2e druk). 36. M.BuIte/A.Meddens/K.de Raadt/C. Raateland/M .Verkaik/ onder redactie van H.Krol, Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947 1997 Heemstede en Bennebroek. 1997. 36a. C.Peper, Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Hls. van Suzanne Aerts. 1997. De volgende uitgaven zijn nog verkrijgbaar via de BibliotheekHeemstede: nummers 3a, 26, 27, 28, 29, 31, Sla, 32, 33, 35, 36 en 36a.

Architect ing. Ben van Tongeren - voorzitter uan de VOHB uan 1971-1980 - geeft deskundige uitleg aan Herman Bolsenbroek links uan hem, over nieuwbouwproject.

183

Alle VOHB-bestuursleden sinds 1947 H.J.W.B.Disselkoen

J.L.Veen J.Waldkötter H.Korringa

J.B.H.M.Roozen H. Visser C.Bregman M.Thierry de Bye Dólleman ir.B. W.Colenbrander ing.B.van Tongeren

C. Peper W.Schuylenburg H.Smit

Th. va n Ree mw.mr.A.J.Snoep-Mook H.N.Nijman mw.A.M.van Trigt-Meijer

W. Verspoor P.J.Hamelynck drs. G .J .Schuitemaker B.Eicholtz H.H.Hamming P.Kapsenberg mw.I.van Thiel-Stroman J.L.P.M.Krol J.A.J.Berk Th.Dekker Chr. Smits mw.R.Suiker-Wolff K.de Raadt mw.mr.A.L.G.Rosier A.J.Olthaar mw.L.'t Hooft-van der Linden

mw.H. Nierhof f-Bax C.J.H.M.van Gasteren mr.F.Th.J.Harm mw.M.A.van der Eem-Wildschut mw.drs.A.Meddens-van Borselen

184

(1947-1956) (1947-1971) (1947-1958) (1947-1963) (1947-na 1963) (1947) (1947-na 1963) (1963-1971) (1963-1971) (1971-1980) (1971-1974) (1971-1973) (1971-1973) (1973-1978) (1973-1977) (1974-1977)

+ + + + + + + +

(1973-1980) (1976-1991) (1976)

(1976-1995) (1977-1982) (1978-1988) (1979-1985) (1979-1985) (1980) (1980) (1981-1987)

+ + +

(1982-1986) (1985-1987) (1985) (1987-1988)

+

(1988)

(1988} (1989) (1991-1996) (1993) (1996) (1997)

+

+

(D (2)

Leden van de commissie Karakterbehoud, in 1972: T.J.Jongh Visscher, P.Koning, mw.mr.A.J.Snoep-Mook, W.Snitker. In 1997: drs.M.M.Bakker, H.Huijser, mw.drs.O.E.I.van der Klooster, prof .A. E. F. M.Meijer, A.J.Ólthaar, ing. B. van Tongeren, mw.E.C.M.Visser.

Ereleden: mw.C.Riemersma (1905-1984), ir.B.W.Colenbrander (1901-1993), H.H.Hamming (1920-1996), J.L.Veen, drs.G. Schuitemaker, ing.B.van Tongeren en W.Verspoor. Noten (1) + betekent: overleden (2) Blijkens mededeling van de heer J.L.Veen zijn gedurende de eerste jaren enkel bestuurswerkzaamheden verricht door (voorzitter) Disselkoen, (penningmeester) Waldkötter en hemzelf als secretaris. De andere bestuursleden waren feitelijk alleen in naam bestuurslid.

Voorzitter drs. Gerard Schuitemaker overhandigt oud-penningmeester ir.B. W.Colenbrander een oorkonde.

185

Wijken en straten

om aandacht te schenken aan woonwijken en straten, De redac-

J. de Jong, later Zand- en Grindhandel, onder dezelfde naam nu nog gevestigd aan de Heemsteedse Haven. Vanaf de Javalaan ston-

tie komt aan deze wens tegemoet met het volgende artikel.

den -en staan- nog drie huizenblokken met de nummers 63-53.

Wellicht volgen er meer. Maar dan is de redactie mede afhankelijk

Het hoekhuis Meerweg-Javalaan moest nog gebouwd worden. Het braakliggende landje heeft men gebruikt als doorsteekpad naar de

Bij het lezersonderzoek kwam on-

der andere de wens naar voren

van lezers die een bepaalde wijk of straat onder de aandacht willen brengen. Het in bezit hebben van documenten vormt wel een basis voor een verdere uitwerking van

zo'n onderwerp. Suggesties zijn welkom bij de redactie MEERWEG en omgeving "Toen mijn familie in 1932 aan de Meerweg kwam wonen, was

het hier de rand van Heemstede", vertelt Mevrouw Broekhuis, die nu vijfenzestig jaar deze woon-

locatie kent. "In zuidelijke richting keek je naar Groenendaal en de molen van Hoeker. De overzijde, zuidzijde, was onbebouwd. De grond was in bezit van "Meer en Bosch", welk terrein zich uitstrekte tot aan de Ringvaart. Op deze gronden werden circustenten opgesteld waar circusvoorstellingen werden gegeven. "Aan onze zijde, noordzijde", waar nu de huizen met de nummers 35-

43 staan, stond de boerderij van

186

Javalaan. De bebouwing in westelijke richting van de Meerweg, bezien vanaf de huidige Soendastraat, is vrij-

wel onveranderd gebleven". Tracé Meerweg De Meerweg, voor de drooglegging van Haarlemmermeer Grindweg genaamd, liep vanaf de Achterweg -de oude Hervormde Pastorie- tot aan de Javalaan. Daar boog zij even naar rechts en dan weer naar links tot aan de Ringvaart, waar zij stukje in noordelijke richting liep naar de houten draaibrug over de Ringvaart en aansloot bij de Kruisweg -thans Oude Kruisweg- in de Haarlemmermeerpolder. Vóór de huizen van de Meerweg, noordzijde, liep ooit een sloot die in 1932 al drooggevallen was. Een restant van de droge sloot lag in de tuin van nr. 39. Via een bruggetje kwam men van het erf naar

Op deze kaart uan 1929 ontbreken nog een aantal straten uan de

Indische buurt. De Tlmorstraat moest nog verlengd, en de Soendastraat nog gebouwd worden. Tevens is interessant te zien dat de Achterweg, die langs Meer en Bosch loopt, openbare weg was. Bij de uitbreiding uan Meer en Bosch met de bouw in 1934 van de kliniek, thans laboratorium, is de weg in eigendom gekomen uan het Instituut door grondruil met de gemeente met een stuk grond

gelegen aan de Driesprong. Tegenwoordig wordt deze weg gebruikt als doorsteekroute voor kinderen die op de Glip wonen en de Voorwegschool bezoeken, waarvan een paar lokalen op het terrein uan het Instituut staan. 187

de weg. Ter weerszijden van het huis van de familie Broekhuis, nummer 39, thans 51, lag de kwekerij van de familie van Dort, die het woonhuis nummer 37 en 39 bewoon-

de. Deze kwekerij bezat broeikassen met stookhuizen. Na verkoop daarvan bleven de gronden achter de nummers 37 en 39 bij deze huizen. Een deel van de kwekerij

bleef in bedrijf van de firma Michel. Op de gronden van de boerderij van J. de Jong, werden nieu-

//eer

we woonhuizen gebouwd, de hui-

dige nummers 35-43. Later werden de huizen nummers 53-55 gebouwd. Aanvankelijk hadden deze huizen nummers 39a en b.

Tussen de huizen 39 en 39a was de oprit naar het pand 39, familie Broekhuis. De aanvulling "a" en "b" gaf nogal eens problemen met postbezorging. Toen de overige huizen gebouwd werden, is de

nummering aangepast en doorgenummerd van 35 tot 63.

/

Op dit kadastrale kaartje van 1928 staan de percelen van de woningen 39,37 en 35, thans nummers 51,49 en 47. Verder de doorgelegen kavels van de kwekerij. Een deel van de kwekerijgronden is in stand gebleven achter perceel nr. 39, waar de heer Broekhuis zijn beroep uitoefende als hovenier. Op het overige deel von de gronden zijn later garageboxen gebouwd.

188

De Meerweg vóór 1934 zonder bebouwing van de zuidzijde en een deel van de noordzijde. Uitbreiding rondom de Meerweg In 1934 en 1937 veranderde het beeld van de Meerweg aanzienlijk. In 1934 werd de zuidzijde bebouwd, de huidige nummers van 2 tot 20 en de aanleg van de Meer en Boslaan. In 1937 is de bebouwing van de Indische buurt -westzijde van de Javalaan- voltooid met het doortrekken van de Timorstraat en de bebouwing van de Soendastraat. Aanvankelijk liep de Timorstraat dood (Zie detail kaart 1929). Aan de stijl van de huizenbouw van de

Timorstraat is duidelijk te zien dat deze in twee tijdsperioden gebouwd is. Het oudste deel bestaat uit huizen met platte daken.

Javalaan, onderdeel Westwal De huizen die destijds aan de oostzijde van de Javalaan stonden zijn eind 1944 door de Duitse bezetters gesloopt met het doel daar een Westwal bouwen. Zoals vaker werden deze plannen met een zekere willekeur ontwikkeld en de geplande verdedigingswal is nooit aangelegd. De bewoners waren echter wel de dupe

189

van deze maatregel en moesten worden geëvacueerd. Na de oorlog zijn daar de zogenaamde duplexwoningen gebouwd met de

gebouwd. Op de bovenverdieping werd tijdens een renovatie van het huis het bordje aangetroffen met het opschrift: "1911, rood,

bedoeling daar later eengezinswoningen van te maken. Een plan

Hoofddorp, de aannemer. In 1932 verkeerde het huis nog

dat tot nu toe niet verwezenlijkt is.

in de originele staat. Er was slechts één kraantje in het huis en wel in de bijkeuken, waar ook het kolenfornuis stond, Daar bevond zich ook de grote regenwaterput waar met een emmer water geput moest worden.

Bewoners Meerweg

Vestiging aan de Meerweg was destijds blijkbaar aantrekkelijk. Opmerkelijk is dat de oude nummers 37 en 33 -Rustoord- bewoond werden door gepensioneerde Amsterdammers die kennelijk van het buitenleven wilden genieten.

De keuken zelf was ook klein van

oppervlakte, waar een tafeltje met twee stoelen stonden. Later kwam daar een aanrecht en een gasaansluiting.

Het pand nummer 39, thans 51,

wordt sedert 1932 bewoond door het gezin van de moeder van mevrouw Broekhuis en is in 1911

Aanzien

De foto's van de Meerweg vertonen een autovrije straat. De gas-

De Meerweg na 1934 met de bebouwing zuidzijde. 190

Meerweg 51, destijds nummer 39 lantaarns zijn omstreeks 1960 vervangen Een oude gaslantaarn siert nu nog de tuin van Mw. Broekhuis. Mét het huis een restant nostalgie.

De gegevens werden in dank ontvangen van Mw. Broekhuis.

C. Peper

'Het Nieuwe Werck' Als uitgave van het Gemeentelijk

de VOHB-commissie Karakterbe-

Bureau Monumentenzorg in Amsterdam verscheen dit jaar 'Het

houd: mevrouw Olga van der

Nieuwe Werck'; de Jordaan: 'aan de voet van de oude Wester...'. Dit fraai uitgegeven boekwerkje is

van de hand van twee leden van

Klooster en de heer Michel Bakker. De hoofdtitel slaat op de stadsuitbreiding van 1612 en betrof aanvankelijk een omvangrijker grondgebied ten westen van de grach191

tengordel. De auteurs geven een

is een wandelroute in deze oude beschrijving van in totaal 31 his- volkswijk opgenomen. torisch belangwekkende bouwwerken in de Jordaan, zoals de Ko- De uitgave is te bestellen bij het ninklijke wachtkamer in het Cen- Gemeentelijk Bureau Monumentraal Station, het West-Indisch tenzorg, Keizersgracht 123,1015 Huis, de Noorderkerk, diverse CJ Amsterdam, telefoon 020 hofjes, het Theo Thijssenmuseum. 6263947 en de prijs bedraagt Voorts vanzelfsprekend de Wes- f 22,50.

terkerk, met een beroemde - door bekende artiesten bezongen - toren en een al even befaamde beiaard. Behalve architectuur- en kunsthistorische omschrijvingen treft men in deze publicatie verscheidene aspecten uit de praktijk van de monumentenzorg aan. Er

Naar aanleiding van 25 jaar stadsvernieuwing die de Jordaan grondig heeft veranderd verscheen tevens het boek 'De Jordaan gaat nooit verloren'. Een uitgave van Island Publishers D'arts, die f 49,90 kost.

Literaire tocht door Heemstede en Bennebroek in boekvorm Het boekje "Van Melis Stoke tot

noemde is met het gedicht 'NZH

Anna Enquist; een literaire ver- LIJN 50' vertegenwoordigd, waarkenningstocht door Heemstede en van de eerste van vier strofes luidt: Bennebroek" is op 21 september

ten doop gehouden bij Boekhandel Blokker. De eerste exempla-

ren werden tijdens een feestelijke bijeenkomst door de auteur, neerlandicus drs.Hans van der Prijt, aangeboden aan mevrouw L.de Zwart-de Gier, wethouder in Heemstede en mevrouw M.KalTelkamp, loco-burgemeester van Bennebroek (tevens schoonzuster van de 'ondergewaardeerde' sonnettendichter Jan Kal). Laatstge192

'bus 50, gaande over Bennebroek, een dorp van 5100 zielen, heeft extra hoge stoelen bij de wielen, waarop ik altijd rechts een plaatsje zoek'. Bevatte de eerste literaire reisgids van de Benelux uit 1972 nog slechts drie letterkundigen uit

Heemstede (Lambert van den Bos, Nicolaas Beets en Abraham van

Nico/aas Beets in de (afgebroken) pastorie aan de Achterweg met de Ned. Hervormde Kerk op de achtergrond. 193

Collem) en géén uit Bennebroek, gebouwen en straten die dóór letde in 1982 gepubliceerde "Queri- terkundigen zijn beschreven.

do's letterkundige reisgids van Nederland" vermeldt onder Heem-

De enthousiaste auteur: 'Het is hier toch schitterend?Piet Paaltjens is met de trein door deze

stede tien namen: Lambertus van den Bos, Nicolaas Beets, D.J.van streek gereden. Wellicht had hij Lennep, Jacob van Lennep, Mul- beter kunnen uitstappen om zich tatuli, A.van Collem, J.J. Slauer- te vestigen in een van de duinhoff, Godfried Bomans, Harry gemeenten. Het had hem mogeMulisch en kinderboekenschrijfster lijk behoed van zijn tragische Alet Schouten. In de thans ver- einde: hij verhing zich in zijn schenen publicatie is Heemstede pastorie in Schiedam'. met een veertigtal en Bennebroek Ofschoon...ook een Heemsteeds met tien auteurs vertegenwoor- dichter maakte vrijwillig een eind digd, die alhier woonden of Heem- aan zijn leven, hetgeen plaatshad stede dan wel Bennebroek literair na verschijning in 1983 van hebben "vereeuwigd". Overigens Jeroen Brouwers' 'De laatste is sprake van een selectie en aldus deur', hét standaardwerk over geenszins volledigheid nage- Nederlandse schrijvers-zelfmoorstreefd. Hans van der Prijt schrijft denaars. Hans van der Prijt is gein zijn voorwoord dat men fiet- boren in Heemstede, maar woont send en lezend circa twee uur en werkt in Noord-Brabant, teronderweg is, exclusief de bezoek- wijl de uitgever van dit boekje Clejes aan horecagelegenheden. Aan

mens Hoevenaars een omgekeer-

"De Geleerde Man" in Bennebroek zijn niet minder dan 5 van de vijftig pagina's gewijd en lofdichten opgenomen van Jacob van Lennep, de Schoolmeester en Michel van der Plas. Op de voor- en achterbinnenomslag is een globale plattegrond opgeno-

de stap maakte.

men met een verwijzing naar de

194

De literaire verkenningstocht bevat 15 illustraties en een literatuuropgave en wordt van harte

aanbevolen. ISBN 90.803913.1.X. Prijs f 15,-. H.Krol

Van blokken op de trappers tot literaire fietstocht Wie opgroeit in de buurt van het Heemsteedse Wilhelminaplein, is vertrouwd met namen als "Nicolaas Beets" en "Bosboom Toussaint" die veel Nederlanders niet zo veel (meer) zeggen. Spreuken die zo moeilijk zijn, dat ze een magisch karakter krijgen, prijken op fraai geglazuurde tegels in de gevels in de schaduw van de oude - inmiddels helaas verdwenen Wilhelminalinde, waarvan je moeder vol trots zegt dat je overgrootmoeder 'die vorige eeuw nog

heeft geplant'. En het kerkje zelf lijkt, vooral als het bedekt is met een laag sneeuw, ontworpen door Anton Pieck (zelf ooit woonachtig op het Nicolaas Beetsplein); zelfs de gaslantaarns zitten nog in je geheugen. In die Bosboom Toussaintlaan woont een kennis van je moeder, mijnheer Jan Wiegman, die van die fraaie silhouettekeningetjes maakt welke beelden van voorbije jaren oproepen. Het huis waarin je je jeugd doorbracht is grondig verbouwd, want toen je in 1955 voor de eerste keer de drempel overschreed, liep je terug in de tijd: in het huis van "de oude mevrouw De Wilde" liepen nog de buizen van de gasver-

lichting, in de keuken glom de koperen pomp en daarachter bevond zich een houten plee. Een badkamer ontbrak. Voor de vensters met glas-in-lood-bovenlicht hingen blauwgrijze rolgordijnen met zwarte kwastjes en de geheimzinnige slaapkamers waren zo donker dat je de bedden nauwelijks kon onderscheiden. Een maand later was het huis van de vorige eeuw naar deze eeuw "verhuisd". De naam "Van Lennep" is je als jongetje al bijna even vertrouwd als die van je familieleden. De huisarts woont in de Burgemeester Van Lennepweg en het statige, ongenaakbare, strenge huis op de hoek van de Herenweg en

Het Manpad 'was vroeger van de Van Lenneps', weet je moeder. "Vroeger" dat is de negentiende eeuw, die vertrouwder lijkt, meer geborgenheid lijkt te geven dan de decennia waarvoor je zelf verantwoordelijkheden moet dragen. Op de middelbare school duiken al die namen weer op: Beets, Bosboom Toussaint, Van Lennep. En ze krijgen gezelschap van namen waarvan je nog niet eerder gehoord hebt, maar waarvan de dragers de omgeving waarin

195

jij opgroeide ook kenden: De

men van de biljartkoepel, beleef

Schoolmeester, Haverschmidt. In die inspirerende kweekschooltijd op het prachtige landgoed

je religieuze momenten als misdienaar op Mariënheuvel, kortom de Heemsteedse landgoederen vormen een belangrijk decor, waarin je jeugd zich afspeelt, en een niet te overschatten bron voor je fantasie. En de lijst schrijvers-

Hertenduin drink je af en toe een pilsje in De Oude Geleerde Man en verricht je vakantiewerk op de Hartekamp, waarvan de bomen nog maar amper door nieuwbouw bedreigd worden. Tijdens de lessen Nederlands weet je docent de

namen groeit, want de lusthof van de Literatuur grenst aan dat gebied en het pad daarheen loopt

literatuurgevoelige snaar nog meer

via de studie Nederlands. En dan

te bespelen. Thuis vind je in je

blijken niet alleen de negentien-

vader zo'n liefhebbende lezer. Tussendoor speel je met je vriend-

de-eeuwse auteurs, maar ook de contem- poraine literatoren als

jes in Groenendaal, beklim je de

Bomans, Enquist, Havank, Min-

Belvédère en gluur je door de ra-

co, Mulisch, Van der Plas, Pointl,

In De Geleerde Man te Bennebroek heeft menige schrijver inspiratie opgedaan. 196

Van Schendel en Slauerhoff iets

te hebben met de streek, waar je

ber in Boekhandel Blokker ten doop werd gehouden.

je zo thuis voelt.

op het dak gaapten' op weg naar

Aanvankelijk was het een tochtje dat ik louter voor mijn eigen plezier op de tekstverwerker uitzette, maar Clemens Hoevenaars spoorde me aan om het wat serieuze vorm te geven. Zo groeide de vrucht in de loop der jaren. Soms

zijn oude kennis, Dr.Deluw, dan ook door de Voorweg en is er

stagneerde de groei, soms verliep ze heel voorspoedig, onder meer

maar één plaats waar Ferdinand

door informatie van Hans Krol. Aan het begin van de zomer acht-

Voor mij wandelt de corpulente

Bruis uit Hildebrands' 'Een oude kennis' op een 'brandendhete vrijdagmiddag (...) zoo heet en

zoo brandend dat de mosschen

Huyck zijn latere bruid voor het eerst ontmoet kan hebben: de helaas verdwenen biljart- koepel in Groenendaal. Uit de liefde voor de streek en de literatuur is eigenlijk de (fiets)tocht geboren die zondag 21 septem-

ten we de vrucht levensvatbaar en inmiddels heb ik al weer heel wat stof vergaard om het kind tot was-

dom te laten komen. Ik hou u op de hoogte. Hans van der Prijt

Herinneringen van een boekhandelaar aan 'de Paarse Freule* '(.-.) In 1936 verliet de heer Dek- dr.J.Bierens de Haan ('een beker Nijmegen en ging werken bij minnelijke, zeer wijze man'), en boekhandel Erven Loosjes in de de wat excentrieke, uitsluitend Grote Houtstraat te Haarlem. Hij

werd er eerste bediende, later chef, en had het voorrecht de énige te zijn die Lodewijk van Deyssel mocht helpen. (...). Tot de klandizie in Haarlem behoorden ook Anton Pieck, de filosoof

Frans lezende Freule Willink uit Bennebroek, bijgenaamd 'de

paarse freule' om haar nooit opgehelderde voorkeur voor die kleur: haar kleding, haar auto, het „uniform van haar chauffeur en haar postpapier waren paars.

197

Freule A.L.Willink bij de eerste steenlegging van de Gereformeerde Kerk in Bennebroek Ze was gul voor de kinderen in haar dorp, dat ze vrijwel geheel bezat.

De heer G.van der Heijden, die zo'n vijf en dertig jaar geleden als onderwijzer werkzaam was op de door de paarse freule gestichte en

aanvankelijk geheel uit haar eigen middelen bekostigde 'Willinkschool', deed mij over haar het volgende verhaal: 'Ik heb aan de Freule nog tal van herinneringen, ook stoffelijke. Ze kwam de school verscheidene malen per jaar bezoeken en gaf vooral met Sinterklaas en Kerstmis blijk van haar grote gulheid,

198

door de hele school, inclusief het

onderwijzend personeel, van geschenken te voorzien. Daar ging ze altijd te werk volgend een vast

schema en dat hield o.a. in dat de vrouwelijke personeelsleden aanmerkelijk meer ontvingen dan de mannelijke. De onderwijzeressen kregen ie-

der jaar met Sinterklaas een portemonnee met tien gulden, een boek naar keuze, een doos postpapier, een paraplu en een lap stof voor een japon. De onderwijzers ontvingen alleen de portemonnee met het tientje.

Aangezien het hoofd van de

school daar al geruime tijd in functie was, wist hij niet meer wat hij met al die portemonnees moest doen; in de loop der jaren had hij zijn hele familie er al van voorzien. Op een gegeven ogenblik verstoutte een der onderwijzeressen aan de Freule te vragen waar-

Woestijne te voorschijn kwam, moet ik zichtbaar teleurgesteld hebben gekeken. De Freule vroeg: 'Had u de Divina Comedia verwacht?' 'Ja Freule', antwoordde ik. Waarop ze zei: 'Het lag ook in-

om zij de heren toch geen boek cadeau deed. Dat hielp, want daarna mochten ook wij een boeken-

derdaad in mijn bedoeling u dat werk te geven. Ik heb het zelfs al in huis gehad. Maar toen ik een fragment uit de Hel had gelezen

lijstje bij haar inleveren, waarvan zij altijd het bovenste placht te

vond ik dat dermate ingrijpend, dat ik zoiets echt niet aan iemand

schenken. Er was toen juist een

cadeau kan doen. Daarom ben ik het gaan ruilen'. De heer Van der Heijden vroeg zich af wat ze zou hebben gedaan als de heer Dek-

heel mooie, driedelige vertaling

van Dante's Divina Comedia verschenen. Dat werk had ik boven aan mijn lijstje gezet met als tweede wens de biografie van Karel van de Woestijne door P. Minderaa. Toen ik op het Sinterklaasfeest mijn pakje van de emballage ontdeed en daaruit, tegen iedere

ker haar indertijd met klem had

geadviseerd vooral het gedeelte over het Paradijs te lezen'. Uit: S.Carmiggelt en Peter van

Straaten, Mooi kado, 1979, p.7072 (Boekenweekgeschenk).

verwachting in, Karel van de

Siermolentje Groenendaal na ruim twee eeuwen wederom vijzelwindmolen Het karakteristieke witte molentje met twee stellingen bij de ingang van het wandelbos Groenendaal is oorspronkelijk kort na 1776

gebouwd toen de vermogende bankier en schepen van Amster-

dam John Hope eigenaar was van

de gelijknamige buitenplaats. Hope verbleef met zijn familie gedurende de zomer in het huis waarvan de intussen ook afgebroken theekoepel een restant was.

In de praktijk bleek dat de vijzelwindmolen bij windstilte in de

199

Molentje en bevloenngs-gemaal op een tekening uit omstreeks 1785. Het origineel ging helaas tijdens W.O.II verloren. Het sluisje

links van de windmolen scheidt het water op het landgoed van het lagere Rijnlandse boezemwater op de voorgrond. Uit deze afbeelding blijkt evident dat de in het verleden meermaals geuite veron-

derstelling als zou de het molentje na 1840 op de restanten van het "vuurmachinehuis" zijn gebouwd onjuist is. warme en droge zomermaanden

"vuurwerktuig" installeren. Het

te weinig water tot een hoogte

werd na de Oostpoort bij Rotterdam (1776) de tweede atmosferische stoommachine van ons land. Het Groenendaalse gemaal is geconstrueerd door de in Amster-

van ongeveer 1,5 meter kon opvoeren ten behoeve van de vijvers en sloten van Groenendaal. Het

vaartje voor de molen stond in open verbinding met het Haarlemmermeer.

dam woonachtige Fries Rhijnse Lieve Brouwer. De ontwerper schreef niet zonder trots: 'op uit-

" Vuurmachine " Om voornoemde reden liet Hope in 1781 op basis van de uitvindingen van Newcomen en Watt het

drukkelijke begeerte van den heer Hope met alle deszelfs deelen geheel hier te lande vervaardigd'. In juni 1778 had het Ba-

eerste in Nederland vervaardigde

taafsch Genootschap der proef-

200

ondervindelijke Wijsbegeerte een prijsvraag uitgeschreven voor de samenstelling van een beter bruikbare stoompomp-installatie dan de Rotterdamse. Dr.R.L.Brouwer behoorde tot één van de drie bekroonde inzenders en ontving ongeveer twee jaar later van John Hope de opdracht op zijn buiten-

der de kop 'Bijzonderheden' van Heemstede: "t is bijna ongelooflijk met hoe weinig steenkooien te stooken deeze machine het uereischte effect doet.

goed in Heemstede een kleine "vuurmachine" te bouwen, die met succes water naar het hogere deel van Groenendaal opvoerde. De bemaling der Newcomen-stoommachine ontwikkelde met 12 a 13 slagen per minuut een vermogen van 4,75 pk. en voldeed uitstekend. Een prestatie van formaat wanneer men bedenkt dat Brouwer, die had gestudeerd in Franeker en promoveerde tot 'doctor in de proefondervindelijke

deeelten in werking brengt. Een groot plat bord, hangende aan een langen stok, die boven aan een zwaaren, net in het evenwigt liggende, balk is, gaat even als een brouwers putstoe! op en neder, en dit bord viert slag over slag eenige tonnen waters op, die het in eene goot of bak overstort, en langs canaalen door alle de beekjens, vijvers en andere waterplaatsen van dit landgoed rondvoert'. Omstreeks 1842 is het machinegebouwtje afgebroken en de koperen pomp

wijsbegeerte', zijn kennis geheel had ontleend aan boeken over natuurkunde. Na ingebruikname publiceerde 'den Hollandschen

weeklijkschen nieuws-vertelder' op 8 december 1781 een verslag. Nina d'Aubigny uit het Duitse Kassei kwam op 21 augustus 1790 naar dit wonder van moderne techniek kijken en noteerde in haar dagboek dat de machine geleek op die welke het Seinewater door heel Parijs leidt en die

alleen door vuur wordt aangedreven. L.van Ollefen en A. Loosjes Pzn. schreven erover in respectievelijk 1796 en 1804. Eerstgenoemde gaf als zijn impressie on-

Het stookhuis is beneden, en op de vuurplaats staat de met water gevulde ketel, waarvan de uitwaaseming de overige ge-

gedemonteerd en als schroot aan

een Haarlemse opkoper verkocht. Op de bekende litho van P.J. Lutgers uit 1844 "Gezigt naar het Belvédère van Bosbeek en Groenendaal" zien we behalve de uitzichttoren enkel de molen afgebeeld en is het pomphuis verdwenen. In tegenstelling tot de Oranjerie van Meer en Berg, de walvisbank, de Belvédère, de koepel en de schelpengrot doorstond het pittoreske molentje, met voornamelijk een sierfunctie de tand des tijds. De molen heeft deze eeuw nog enige tijd als theehuisje dienst

201

gedaan en de stenen onderbouw was meer recent in gebruik als

schuil- en voederplaats voor de herten en tevens als winterverblijf voor de aanwezige kangoeroes.

Renovatie molen In 1989 is dankzij een gemeentelijk subsidie van ƒ 150.000,- de Groenendaalse molen grondig gerenoveerd en het verrotte hout

Langsdwarsdoorsnede van het Groenendaal-gemaa! naar een tekening van de ontwerper en constructeur R.L.Brouwer. 202

vervangen. Bij demontage en 'hernieuwbouw' ontdekten bouwkundigen van aannemer K. de Leeuw enkele onderdelen die bewijzen dat de molen ooit heeft gedraaid.

De wieken zijn weer vastgezet, echter nu met het vooruitzicht dat na installatie van een vijzel de

Met zandzakken is een provisorische bouwput in de vaart aangelegd en in september 1997 zijn de installatiewerkzaamheden met succes afgerond. Door deze inspanningen kan bij gunstige wind het oppervlaktewater rond de kinderboerderij van vers water wor-

molen in de toekomst weer zou kunnen draaien. In 1993 kreeg de Stichting Molens Zuid-Kennemerland de molen in beheer die daarmee verantwoordelijk is voor het onderhoud. Dankzij enthousiaste vrijwilligers is thans een vijzel geschikt gemaakt om te verbinden met het

den voorzien. !n de molenromp is bovendien een afgedankte electromotor ingebouwd afkomstig uit een gesloopte flat in Schalkwijk.

draaiende deel van de molen: een vier meter lange schroefas waarlangs water kan worden opge-

ren tot de meest gefotografeerde objecten in Heemstede. Naast het kunnen bogen op een rijk verle-

pompt. Deze heeft gewerkt op een voormalig gemaaltje langs de Ringvaart nabij de Fazantenlaan.

den is de molen dankzij de gewaardeerde inspanningen van genoemde stichting naar verwach-

Er is een gat met een diameter van 60 centimeter op de waterlijn

ting een grote toekomst beschoren. H. Krol

van de molenromp vervaardigd.

Die zorgt met een druk op de knop voor aandrijving wanneer de wieken bij gebrek aan wind

niet draaien. Het molentje van Groenendaal behoort sedert ja-

Onderzoekingen Meer en Berg Onderstaande verslagen hebben betrekking op opgravingen en archiefmateriaal alsmede op het graf

van J.A.van Lennep, waarvan de grafsteen zich thans bevindt op het terrein van het intussen bewoonde koetshuis en de voormalige paardenstal (1). Ze zijn des-

tijds vervaardigd op respectievelijk 8 mei 1949 en 3 oktober 1951 door VOHB-bestuurslid J. Waldkötter, maar niet eerder gepubliceerd en afkomstig uit het gemeentearchief.

Toen de aankoop van de buiten203

plaats 'Meer en Berg' (2) door de Gemeente een feit geworden was, werd mij door de Burgemeester verzocht gegevens te verzamelen over vroegere bewoners. In dit verband bezocht ik mevrouw Deutz van Lennep geboren Teding van Berkhout (3), van welk bezoek helaas weinig resultaat

in te stellen ter plaatse, wat het begin werd van een reeks ontdekkingen. De tuinbaas Hendriks, met wie ik

bereikt werd, omdat bleek, althans

het volgende opschrift stond.

volgens freule Deutz van Lennep, dat alle papieren waren vernietigd. Wij waren dus aangewezen

Begraafplaats

op de in de literatuur summier aangetroffen gegevens omtrent

Meer en Berg. Het meeste was nog te vinden in de uitgave van L.A.Springer (4), over tuinarchitectuur in verschillende buitenplaatsen.

mij in verbinding stelde, bracht mij namelijk in verschillende schuren, die voor het publiek gesloten

zijn en daar vernam ik het bestaan van een grafsteen, waarop

Mach.Pel.A. van de famielje

van J.A.van Lennep volgens Koninglvk Besluit van den September 1827. Hier onder deeze steen op 4 voet diepte onder den bovengrond legd de kist van J.A. van Lennep, Stigter van

deeze verzameling.

Na de officiële opening van 'Meer en Berg' is een kleine inbraak

door enige Heemsteedse knapen, de directe oorzaak geweest van verschillende ontdekkingen en vondsten. Deze jongens hebben in de ruïne van het pompgebouw een hoeveelheid familiepapieren gevonden en ze uit deze mand, waarin ze zich bevonden, naar beneden en ook naar buiten gewor-

pen; een gedeelte hiervan werd door verschillende gemeenteambtenaren gevonden en zelf meegenomen. Een ander gedeelte belandde tenslotte dankzij de accuraatheid van de plantsoenendienst

van Groenendaal bij de gemeentesecretaris. Deze verzocht mij toen een nauwkeuriger onderzoek 204

Bij het lezen van het woord 'verzameling' herinnerde Hendriks zich, dat hij jaren geleden van de

Heer Deutz van Lennep een kist gekregen had met 6 laden, verschillende gekleurde steentjes bevattend. Hij gaf me deze kist en ik

deed ze door personeel van Openbare Werken naar het raadhuis overbrengen. Bij opening bleek het een verzameling te zijn van ertsen en halfedelstenen. De Duit-

se bezetting heeft deze verzameling gelukkig niet ontdekt. Naar aanleiding van de bovengenoemde grafsteen heb ik mij in verbinding gesteld met de Heer

Mr.C.van Lennep van 'Welgelegen'. Deze wist mij hierover geen

grafsteen J.A.uan Lennep (foto V.C. Klep)

verder uitsluitsel te geven dan dat is, dat hij ze mij voor het volle J.A.van Lennep, op de steen ver- geld geve, tot een erfbegraafmeld, was: Jacob Abraham van plaats in het midden van U'. Lennep, die in 1828 overleden is en blijkbaar dus op Meer & Berg begraven werd. De grafsteen blijkt een bijbelse strekking te hebben.

In Genesis 23, vers 9 staat nl. over de geschiedenis van Abraham: 'dat hij mij geve de spelonk van Machpela die hij heeft, die aan het einde van zijn akker

Blijkbaar heeft J.A.van Lennep dus behalve, dat hij zijn eigen begrafenis geregeld heeft, - hij overleed in 1828, het Kon.Besluit was van 1827 - ook de tekst voor zijn

grafsteen zelf samengesteld. (J.Waldkötter, 8 mei 1949) 205

De Ruïne (fonteinen of waterhuis) op Meer en Berg (foto V.C.Klep) Oude koopacten en kaarten van Meer en Berg gevonden

Duitsers op het 'Manpad'. Na de

bevrijding verzocht deze hem de oude papieren terug te willen ne-

De 24e april 1949 kreeg ik een verzoek van Mr.C.van Lennep eens bij hem te komen, daar hij

gegevens over Meer en Berg gevonden had. In de bezettingstijd had hij uit Huize 'Manpad' oude documenten in veiligheid gebracht bij z'n tuinbaas voor de komst der 206

men. Hij bracht ze toen naar 'Welgelegen' over en borg alles in een kist en vergat ze. Nu bij de verkoop van 'Meer en Berg' door mij gevraagd was of hij nog van het bestaan van oude papieren wist, na mijn vergeefse tocht naar Mevr. Deutz van Len-

nep, is hij de kist weer gaan onderzoeken en nodigde mij daarbij

Berg gelegen. Voor deze verzameling totaal 6 stuks, waarbij dan

uit. Behalve stukken, direct op het Manpad betrekking hebben-

nog enige, niet gesigneerde schet-

de, bevonden zich in de kist alle koopacten van Meer en Berg vanaf eigenaar Trip (17e eeuw) tot Deutz van Lennep toe. Deze zeer belangrijke documenten, belangrijk voor de nieuwe eigenaar, waren dus blijkbaar niet verbrand of verloren gegaan en

werden mij door de Heer C.van Lennep voor de gemeente dan ook toegezegd.

Iets anders was het met de zich ook in de kist bevindende oude

kaarten van de buitenplaats Meer en Berg. Behalve enige tekeningen van plannen tot aanleg der

buitenplaats, die niet uitgevoerd werden, bevonden zich hierbij ook enkele door J.D. Zocher, 1794 gesigneerde tekeningen over de aanleg dezer buitenplaats, deze tekeningen worden door Springer genoemd in z'n artikel over 'Meer en Berg' en zijn antiquarisch.

sen van Zocher en andere kleine

kaarten gevoegd zouden worden, werd f 500,- gevraagd. De heer van Lennep dacht dat de Vereniging 'Oud Heemstede-Bennebroek' deze aankoop wel zou kun-

nen bekostigen. Ik heb hem daarop geantwoord, dat deze vereniging nog te jong was om zich een

dergelijke luxe te kunnen veroorloven. Toen noemde hij de gemeente, waarop ik hem toezegde dit met de secretaris te zullen bespreken, en dat hij dan wel van de

heer Vos zou vernemen wat de plannen der gemeente waren. Ik heb na overleg met de voorzit-

ter van 'Oud Heemstede-Bennebroek', de Heer Disselkoen, wethouder der gemeente, Ie de tekeningen van de Heer C.van Lennep tijdelijk in handen kunnen krijgen.

2e. deze door de gemeentearchivaresse van Haarlem mej.Kurz laten taxeren. Zij kwam op een prijs van ƒ 250,-.

Een ook door Springer genoemde tekening was aanwezig in deze Waar reeds zo belangrijke docuverzameling namelijk van de aan- menten in archieven van andere

leg der fonteinen in de plaats, met plattegrond van het pomp-

gemeenten terecht gekomen zijn, zou het m.i. zeer te betreuren zijn

huis, de leidingen van het Haarlemmermeer naar de fonteinen,

als deze niet op het Heemsteedse archief zouden kunnen blijven.

die zich in de vijvers bevonden. Tenslotte was er nog een kaart bij van de buitenplaats 'Meermin' of 'Engelrust' tegenover Meer en

Misschien ware in het uiterste geval de familie Van Lennep bereid te vinden de verzameling als 'Collectie van Lennep' in bruik207

leen af te staan aan een in de naaste toekomst te stichten oudheidkamer (5).

(J.Waldkötter, 8 mei 1949) Vondsten bij Meer en Berg Nadat door padvinders van de St.Paschalis groep bij het graven in Meer en Berg bij de hen als clubhuis ter beschikking gestelde ruïne, een aantal scherven gevonden waren, die geheel overeen-

kwamen met die van Het Oude Slot, dus vermoedelijk afkomstig uit de 17e eeuw (er was tevens een oude kraal bij) (6), verkreeg ik toestemming om bij het baggeren in de bij de ruïne van het oude pomphuis zich bevindende vijver,

tegenwoordig te mogen zijn. De resultaten van deze baggering

- een oppervlakkige, niet met baggersleutels - waren nihil. Daar pratende met een der plantsoen-werklieden der gemeente hoorde ik van hem, dat op een eilandje in de grote vijver gelegen, vreemde steensoorten gevon-

den waren, o.a. door schooljongens. Bij een voorlopig onderzoek aldaar vonden wij inderdaad steensoorten die niet inheems zijn, schelpen zelfs kwarts, vulkanisch glas en andere kristalsoorten. Deze schelpen waren eveneens niet zoals ze hier te lande gevonden worden. Een informatie bij de oud-tuinman der plaats, de heer

Het toegangshek uan Meer en Berg wet wapen De Neufuille 208

Hendriks bleek, dat op dat eiland-

in 1828 in Meer en Berg begra-

je door de familie Deutz van Lennep honden werden begraven en de graven bedekt moesten worden met stenen die zich op de

ven werd? Zeker is in ieder geval, dat deze stenen een als het ware vergrote uitgave zijn van de in een eerder rapport genoemde

Zuid-westelijke oever aan de gro-

verzameling stenen en halfedelstenen van wijlen J.A.van Lennep, de vroegere eigenaar van Meer en Berg (8). Onder de gebaggerde stenen was er een, die bewerkt was en een fragment is

te vijver bevonden. Bij een nadere onderzoeking von-

den wij op deze plaats onder een boom die er overheen gegroeid was de resten van een stenen verzameling, terwijl onder deze boom

van een beeld, zeer waarschijnlijk een gewelf blootgemaakt was, een eend voorstellend (9). door padvinders waarschijnlijk. Onder de steen, die daar vlakbij Enige dagen later vonden wij na was bevonden zich twee vierkan-

baggeren in de vijver een 25-tal stenen van zeer verschillende hoedanigheid, zwerfstenen, maar ook bergkristallen, graniet waarin

mooie fossielen (7) Zou hier de verzameling zijn gevonden waarop in de grafsteen gedoeld werd? Zou m.a.w. dit ge-

te gaten, waarmede het beeld vermoedelijk op een voetstuk bevestigd was. In overleg met de opzichter Walet van openbare wer-

ken, hoop ik een nader onderzoek van het eiland en de vijver er omheen te kunnen bewerkstelligen.

welf de begraafplaats zijn geweest van de heer J.A.van Lennep, die

(J.Waldkötter, 3 oktober 1951)

Noten

(1)

(2)

Aan deze grafsteen wijdde jhr.

gustinessen van Delft een deel

M. A.van Lennep een ingezonden stuk in het Haarlems dagblad van

van de voormalige buitenplaats inclusief het herenhuis; in 1948 kocht de gemeente Heemstede het overige deel (waaronder de

28 mei 1997, dat als volgt eindigt: "Uit een oogpunt van cuenkele jaren later gesloopte Oranriositeit en streekhistorie is het jerie) van het terrein dat bij het te betreuren dat de grafsteen wandelpark Groenendaa! is gemomenteel ergens in de bosjes voegd en sinds 1949 voor het is weggestopt'. Onderzocht publiek opengesteld. wordt of deze historische steen (3) Over haar, zie artikel van H.Krol, verplaatst kan worden naar de ... „ "Memoires" van douairière IsaAlgemene Begraafplaats. bella Deutz van Lennep-Teding In 1946 kochten de Zusters Au-

209

van Berkhout, 20e jaargang,

(8)

Jacob Abraham van Lennep (1778-1828), niet te verwarren met stalmeester van koning Lodewijk Napoleon en keizer Napoleon Bonaparte: Abraham Ja-

(9)

Al in de tijd van Trip was blijkens

nummer 76, mei 1993, p.4854. (4)

(5)

L.A.Springer, Diverse artikelen, o.a. "Meer en Berg" te Heemste-

de. In: Weekblad voor het landhuis, 29 october 1931, p.11771179. Een aantal archiefstukken, waaronder enkele kaarten o.a. van J.D.Zocher, zijn uiteindelijk opgenomen in het Gemeente-archief-Heemstede; de tuinplatte-

grond, een tekening in kleur, van Daniël Marot is voordien terecht gekomen in de Provinciale Atlas van het Rijksarchief van Noord-

Holland te Haarlem. (6)

Zie ook: K.Wijdooge, Frankische kralen in het landgoed Meer en Berg. In: Westerheem, IX,

1960,l-2,p.8-9. Eencitaat: 'Dat meerdere mensen belangstelling hadden voor de bodemvondsten uit Groenendaal blijkt wel uit het f e i t , dat een van de werklie-

den, die in 1955 in het oude landgoed aan het werk was, een veertigtal kralen heeft vergaard en aan een oude dame voor uijf gulden heeft verkocht'. De kralen bleken overigens niet Frankisch maar dateren vermoedelijk

uit de 18e eeuw. Een aantal is nog in het bezit van de heer Wijdooge.

(7)

Het is ook denkbaar dat de in 1950 niet ver van de Ruïne (Fonteyn-huys) opgegraven exotische stenen en schelpen niet met het graf maar met de grotten te maken hadden waarover o.a. de Zweed Bengt Fermer rept in zijn reisverslag uit 1759.

210

cob van Lennep (1778-1841). een charter uit 1696 sprake van 'Loode beelden, marmere ende hardsteene vasen'. Zowel onder de Neufvilles als ten

tijde van het beheer door Dirk van Lennep (1729-1731) is het park verfraaid met tuinmeubilair en beelden. Laatstgenoemde zou zich hebben geruïneerd wanneer zijn familie niet financieel was bijgesprongen. Vier borstbeelden van Romeinse keizers zijn in 1892

door freule Paulina Agneta Deutz van Lennep door tussenkomst van de handelaar B.Kalf te Amsterdam verkocht aan het Rijksmuseum en in de tuin van het museum geplaatst. Zie hierover:

W.Halsema-Kubes, Bartholomeus Eggers' keizers- en keizerinnenbusten voor Keurvorst Friedrich

Wilhelm van Brandenburg. In: Bulletin van het Rijksmuseum, jaargang 36, 1988, nummer l, p.44-53. Enkele beelden zijn eerder door Mattheus de Neufville aangekocht van hofstede Keukenhof in Lisse. Zie: A.M.Hulken-

berg, De grote verkoop van tuinbeelden, groepen en vazen op Keukenhof in 1746. In: Jaarboekje Leiden en omstreken, 1969.

Deze beelden die sindsdien de tuin van Meer en Berg sierden zijn in 1931, toen jonkheer Hendrik Jan Deutz van Lennep in financiële problemen verkeerde,

Vooraanzicht Meer en Berg vanaf de Glipperweg in 1907 kort voor de afbraak. aangekocht door de bekende kunsthandelaar Goudstikker. Daaronder 'Een groep, uerbeel-

dende de ontschaking van Prosperina. zijnde een extra konstig werkstuk door Claudius de Kok'. Ze zijn destijds geplaatst bij zijn huis Oostermeer in Ouderkerk aan de Amstel.

Een imposante tuinvaas met op het deksel een gebeeldhouwde fazant heeft, na eerder in de tuin van het Raadhuis, uiteindelijk een plaats gekregen op het Roemer

Visscherplein nabij het NS-station.

H.Krol

211

Tranen in Bennebroek en Meerenberg, Maria De Neufville's 'verhaal van mijn droevig leeven* '(...) ik ging ook uyt de wareld myn oudste broer die uoor myn een buyte plaatste huurde met de meubele te bennebroek digt by meer en berg en myn dikwils

kwam besoeke moest ook nog weg ik had nog niet genoeg geleeden en die onversadelyke dood nam die ook weg dat weer een nieuwe en allerbitterste slag uoor myn was en ik nog niet

Neufville (1699-1779): 'Verhaal

van myn droevig leeven' met een begeleidend commentaar van mevrouw Tony Lindyer onlangs in boekvorm verschenen. (Hilver-

sum, Verloren, 1997. ISBN 906550-555-5). Het origineel manuscript dat in totaal slechts 349 regels omvat bevindt zich in de verzameling-

weet hoe ik dat alles overgekome ben en doe ik myn lieve broer niet meer op meerenberg vond so wilde ik op bennebroek niet blyven al hoewel ik veel vriendschap uan myn aangeheylikte

suster en voornamentlijk van susters ouste soon had als daar rus wat lekkere fruyt of en mooyje baars was dan brogt hv myn

die maar de droefheyd had myn so overkropt dat ik geen mens wilde spreeken en ging doe woone aan de utregtse trekvaart op Lindenhof daar er te bennebroek so veel traane legge als ik geloof ooit eenig mens geschreyd heeft maar doe ik al weer (...)'. Aldus 18 regels uit een beknopte

(Doopsgezind) Haarlems maar vooral Amsterdams koopmansgeslacht, rijk geworden in de stoffenfabricage (linnenweverijen en

levensbeschrijving van Maria de

-handel) (1).

212

Brants van het Gemeente-archief in Amsterdam. De Neufville was

een voornaam 17e en 18e eeuws

Diverse buitenplaatsen in Heemstede en de Hout zijn door afzonderlijke telgen De Neufville bewoond, zoals Meer en Berg, Westerhout, Sparenhout, Middellaan, Oosterhout, Westermeer en het Ruijpenest alsmede Knapenburg. De hofstede Meer en Berg werd

(1683-1743), gehuwd met een nicht - het trouwen met familieleden kwam bij de Neufvilles meer voor - was eigenaar van Meer en Berg (2) en haar jongste broer Jan ïsaac (1706-1772), vanaf 1739 eigenaar van Westerhout. Het gebeeldhouwde geslachtswa-

in 1696 door de voogden van de

pen van De Neufville treft men

kinderen van Matthias Trip voor

nog hedentendage aan op de bei-

f 12.100,- verkocht aan David de Neufville. Dit tijdens de zomermaanden bewoonde buiten bleef

de pilasters van het monumentale toegangshek naar Meer en Berg (Mariënheuvel) aan de Clipper familiebezit tot eind 1749 toen Dreef.

Meer en Berg in eigendom overging aan Aernout van Lennep,

Maria de Neufville heeft in Amsterdam en diverse andere plaat-

zoon van Jacob van Lennep en

sen in de provincies Noord-Holland en Utrecht gewoond. Eigenlijk maar kort in Bennebroek

Petronella de Neufville. Intussen

was de kleinere buitenplaats Leeuwenberg bij het landgoed gevoegd en de tuin verrijkt met beelden en een kostbare tuininventaris. Van oorsprong een Franse Hugenotenfamilie vangt de Hollandse stamreeks aan met Balthasar de Neufville in 1585, die zich te Haarlem heeft gevestigd na uit Antwerpen te zijn gevlucht waar men onder de Spaanse Furie van vrijwel alle bezittingen was beroofd.

De jaren nabij Meer en Berg (1743-1744) Maria de Neufville, die ongehuwd bleef, was één van de acht kinde-

ren van Isaak De Neufville en Maria Grijspeert uit Haarlem. De naderende dood van haar moe-

nabij Meer en Berg, namelijk in

de jaren 1743-1744. Zij is naar deze omgeving vanuit de hoofdstad verhuisd na het overlijden van haar aanstaande bruidegom Abraham Bierens op 22 februari 1743. De chronisch depressieve Maria

bleef de dood achtervolgen 'niet eens, maar wel tienmaal' schreef ze letterlijk in haar op gevorderde leeftijd aan het papier toevertrouwde levensherinneringen. In het genoemde archief-Brants

bevinden zich diverse brieven van broer Mattheus die op Meer en Berg woonde aan broer Jan Isaac van Westerhout geschreven, over

een hond, de vangst van snippen,

turf en een logeerpartij, maar ook der in 1726 greep haar erg aan. over de verzending van juwelen Haar oudste broer Mattheus naar zijn vennoot te Londen.

213

David de Neufville (1654-1729) en echtgenote - tevens volle nicht - Agneta de Neufville (1658-1719) met links één van hun twee dochters Catharina de Neufville (1683-1729). Schilderij in olieverf van M.Musscher uit 1696 - in particuliere collectie - met links op de achtergrond de tuin van Meer en Berg. (Foto: Iconografisch Bureau)

Op 23 juni 1743 overleed Maria's broer Mattheus op Meer en

hout. Hierover noteert Tony Lindyer in haar boek op de bladzij-

Berg aan de gevolgen van een

den 62-63: 'Voor Maria moet het wegvallen van Mattheus gevoeld hebben als het einde van

aanval door gal- of nierstenen (3). Deze oudste broer had eerder voor haar een gemeubileerd buitenplaatsje in Bennebroek gehuurd

voor f 125,- per half jaar 'uit de

de bescherming die er van haar oudste broer, tevens plaatsvervangend gezinshoofd, uit was

wereld' maar dicht bij haar fami-

gegaan. Op kritieke momenten

lie op Meer en Berg en Wester-

was hij haar te hulp gekomen en

214

had geprobeerd haar over haar ziekelijkheid en gesukkel heen te helpen. Vriendschap ondervond zij na zijn overlijden van haar schoonzus en nicht Petronella en diens oudste zoon Aernout (de jongen links op het schilderij van Balthasar Denner). Met fruit of een baars, die hij waarschijnlijk zelf uit de Haarlemmermeer had gevist, wist hij zijn treurende tante enigszins op te monteren. Deze Aernout

van Lennep zou later de eigenaar van Meerenberg worden'. In Bennebroek vormde Maria samen met haar nichtje Maria Petronella één huishouden na het

hoenders' kwamen op het menu voor. Zij blijkt geregeld fooien te geven aan de meiden van haar nicht Petronella op Meerenberg en zuster Anna, hetgeen betekent dat zij elkaar regelmatig opzochten. In augustus 1744 gaf zij geld uit aan 'een rijs na ap-

kou' en 'het uytgaan om een plasie tesien'. In september reisde zij nog eens naar Abkoude' (Lindyer, pagina 67). Op 9 november 1744 huurde zij een schuit en nam haar intrek op

de Lindenhof aan de Amstel tussen Abcoude en Baambrugge. In

1772 overleed Jan Isaac, de laatste in leven zijnde broer op zijn buitenplaats Westerhout. Bijna drie maanden later volgde haar

overlijden van moeder en vader, tevens broer van Maria in 1738. In 1743 liet deze nicht haar testa- geliefde nicht Maria Petronella, ment opstellen 'ten huize van met wie ze zestien jaar had samaar Moei; Juffr. Maria de Neu-

mengewoond. In dat jaar liet Ma-

ville'. ria haar testament opmaken. De In ieder geval vanaf 29 juni 1643 dood was voor haar traumatisch hield Maria de Neufville een kas- geworden en bij ieder sterfgeval boek bij waarin al haar uitgaven nam haar droefheid alleen maar staan geregistreerd. Zij leefde in toe, zoals blijkt uit het verhaal dat de traditie van Doopsgezinde fa- zij naliet en thans is uitgegeven. milies zeer zuinig en gaf ongeveer Zij overleed ten slotte zelf op 19 f 20,- per week uit aan het huis- december 1779 op Amstelwind houden. 'In de wekelijks bijge- in Mijdrecht en werd bijgezet bij houden uitgaven zien wij posten Maria Petronella in de Nieuwe als 'Sieke A n n a ' en 'ouwekees' Kerk te Amsterdam, waar het graf steeds terugkomen. Maria schafbij de restauratie na 1959 definite in Bennebroek ook een 'treek- tief is geruimd. pot', 'melkkannetje' en 'olv en Het 'Verhaal van mijn droevig lee-

asyn stelletie' aan. Zij gaf geld uit voor speelgoed voor de kinderen. Vogels, scharen 'sneppe

ven' is niet het enige egodocument van een vrouwelijke telg uit het geslacht De Neufville.

215

Twee schrijvende familieleden Uit de literatuurgeschiedenis is ons bekend Christina Leonora de Neufvitle (1713-1781), vertaalster en auteur van "Bespiegelingen voorgestelt in Dichtkundige brieven", 1741, tweede druk 1762.

Van groter belang is de later levende Margaretha Jacoba de Neufville (1775-1856). Zij woonde wisselend in Amsterdam en op Sparenhout en is feitelijk schrijfster van de eerste Nederlandse historische roman: De Schildknaap

Mattheus de Neufville (1686-1743) - oudste broer van Maria de Neufville - met zijn vrouw en volle nicht PetroneHa de Neufville (1688-1749), weduwe van Jacob van Lennep. De kinderen Van Lennep van links naar rechts: Aernout (1718-1791), Jacob Pieter

(1723-1772) en Dauid (1721-1771). In het midden een behangselschildering en rechts hangt een portret uan de overleden echtgenoot/vader Jacob van Lennep (1686-1725). Schilderij uit 1738 uan Balthasar Denner 'm privé-bezit familie Van Lennep. (Foto: Iconografisch Bureau) 216

(1829). Verhaald wordt een middeleeuwse geschiedenis uit de tijd

de Neufville.

van Graaf Willem II van Holland.

f 31.500 door Dirk van Lennep (5), gehuwd met Catharina de Neufille (dochter van de vorige eigenaar).

1729-1732

Aankoop

voor

Voorts schreef zij burgerlijke romans in brieven, kinderverhalen en maakte vertalingen. Haar hoofdwerk in vier banden is "De Kleine Pligten" met rake observaties van menselijk gedrag (1824),

(1730: aankoop voor f 4.000,van 'Leeuwenberg' en samenvoeging bij Meerenberg; uitbreiding

dat twee herdrukken beleefde. Ook hield zij een dagboek bij (4)

met 73 morgen duinen of wildernisse voor jachtvermaak)

waarin een enkele maal ook

1732-1749 Verkoop aan Petronella de Neufville (weduwe van

Heemstede ter sprake komt. Over

het tijdvak dat Steven J.H.van Jacob van Lennep en schoonzusHengel predikant van de Her- ter van Dirk van Lennep), januari vormde Kerk en Joannes Corne- 1733 hertrouwd met (neef) Mat-

lis Maas pastoor van Berkenrode was noteerde ze in 1805 dat bij de jaarlijkse ontvangst van kinde-

theus de Neufville. De aankoopprijs bedroeg in 1732 ƒ 40.000,alsmede ƒ 10.000,- voor de beel-

ren in de R.K.kerk van Berkenrode genoemde priester de gereformeerde dominee had uitgenodigd.

den en tuininventaris.

Een vroege vorm van oecumene in Heemstede. Deze verdraagzaamheid op godsdienstig gebied

J.Ph.d'Orville, eigenaar van Groenendaal). 1749-1791 Aernout van Lennep (1718-1791), zoon van Petronella de Neufville en Jacob van Lennep.

stemde haar tot dankbaarheid. Evenals Maria de Neufville was

ook Margaretha Jacoba de Neufville droefgeestig van aard. Over

(1740: Mattheus de Neufville geeft 2 morgen in erfpacht aan prof.

zichzelf schreef zij bovendien dat

(1750: 31 morgen in erfpacht aan d'Orville).

ze klein, lelijk en mank was en dat de mensen niet van haar hielden. Zij overleed in Heemstede op Sparenhout.

1791-1828: Jacob Abraham van Lennep (1752-1828), zoon van Aernout. Begraven op zijn buitenplaats.

Bijlage: Eigenaren van Meer en Berg sedert 1696 (na Trip) 1696-1729 Verkoop door voogden van de kinderen van Matthias Trip voor f 12.100,- aan David

Lennep (1778-1841), zoon van voorgaande. Was o.a. stalmeester van Keizer Napoleon. 1841-1880: jonkheer mr. Die-

1828-1841: Abraham Jacob van

derik (Dirk) Jacob Carel van Len217

1906-1930: (zoon) Hendrik Jan Deutz van Lennep (1886-1934), getrouwd met Isabella Teding van

Berkhout (1869-1957). (1908-1909: bouw van nieuw Meer en Berg onder architectuur van Foeke Kuipers en sloop van oude woning aan de Glipperweg; het aangrenzende huis 'Meerzicht' bleef behouden). 1927-1946: eigendom van een bank. (1931 vergeefse poging tot verkoop) (6).

Tijdens de oorlogsjaren inkwartiering door Duitse soldaten. 1946 - heden: Zusters Augustinessen van Delft/Heemstede;

herstel en nieuwbouw Mariënheuvel. (Foto: Iconografisch Bureau) nep (1823-1880), gehuwd met

Paulina Agneta Deutz van Assendelft.

1948; overige deel van Meer en Berg aangekocht door gemeente en gevoegd bij het wandelbos Groenendaal, deels aangewend voor woningbouw {Staatsliedenbuurt).

1880-1906: weduwe Paulina Ag-

1949: opengensteld voor publiek;

neta Deutz van Lennep (18541913).

vier jaar later: sloop van Oranjerie.

Noten

(1)

J.W.Veluwenkamp wijdde zijn proefschrift aan deze familie van textielondernemers: Ondernemersgedrag op de Hollandse sta-

(2)

218

note en nicht Agneta de Neufville beschikte hij blijkens een belastingkohier uit 1742 over een

stadshuis in Amsterdam (Herengracht 476), 6 dienstboden, 4

pelmarkt in de tijd van de Republiek; de Amsterdamse handels-

trekpaarden voor zijn koets en

firma Jan Isaac de Neufville &

rijpaarden, de buitenplaats Meer

Comp., 1730-1764. 1981. Met zijn feitelijk rijkere echtge-

en Berg en werd zijn jaarinkomen geraamd op minstens

f 30.000,-.

(3)

Op 26 juni 1743 noteerde de Amsterdamse kronikeur Bicker Raye het overlijden: 7s de heer Matijs de Nouiele op zijn buytenplaats buyten Haarlem schie-

lijk aan een kolyk ouerleeden'. (4)

(5)

Zie: A.M.Lubberhuizen-van Gelder. Het dagboek van Margaretha Jacoba de Neufville, In: Amstelodamum, 53, 1966, p. 8594. Aan haar werk wijdde P.A. A. Boeser in 1889 een academisch proefschrift onder de titel: Leven en werken van Margaretha Jacoba de Neufville. Dirk van Lennep maakte voor de verfraaiing van zijn satdshuis en buitenverblijf Meer en Berg (o.a. tuinaanleg, Oranjerie, beeldhouw-

(6)

werken, Pomphuis en fonteinen) grote schilden aan o.a. de beeldhouwer Ignatius van Logteren en (tuin)architecten vader en zoon Marot. Zijn familieleden Van Lennep en De Neufville sprongen financieel bij tot een bedrag van f 78.000,- teneinde faillissement te voorkomen. Aldus 'kon het fatsoen van de familie blijven geconserueert' volgens de Zweed Bengt Fermer op reis door Nederland in 1759. Daar verkoop via inzet slechts f285.000,- opbracht, terwijl de hypotheek 5 ton bedroeg, is verkoop via opslag opgehouden.

H. Krol

219

Financiële steun De evenementen tijdens het jubileumjaar werden financieel gesteund door

In Heemstede ING Bank, Binnenweg ABN.AMRO, Binnenweg/Bronsteeweg Jan Ammerlaan Haarmode, Raadhuisstraat Atlas Art, Raadhuisstraat De Beddenspecialist, Binnenweg Aannemersbedrijf Booman en Zn, Voorweg Landgoed Restaurant Groenendaal De Hartekamp, Herenweg Antiek- en Restauratiehandel Jeroen van 't Hof, Wilhelminaplein Newasco Wasserij Van Houten BV, Blekersvaartweg Kaptein Luxe Schoenen, Raadhuisstraat Mr. H.H. Kleine Notariskantoor, Van Merlenlaan De Leeuw & Soeteman BV, Makelaars, Lanckhorstlaan Paswerk Bedrijven, Haarlem Rabobank Heemstede-Zandvoort, Binnenweg De Roos Kantoorvakhandel, Binnenweg Van Schagen van 1890 BV, Achterweg Hans Smit Herenmode, Binnenweg Fa. Van Taarling, Sanitair Installatiebureau, Haarlem Foto-Video TV Hi-Fi Henk Zoetemann, Binnenweg

In Bennebroek Restaurant De Jonge Geleerde Man, Rijksstraatweg Heemborgh, Makelaars, Rijksstraatweg Tuincentrum De Oosteinde, Zandlaan Rabobank Hillegom-Bennebroek, Meerweg Zwetsloot BV, Schoollaan Gemeente Bennebroek en door de vrijwillige bijdragen van onze leden. Wij willen alle goede gevers hiervoor van harte bedanken. Het bestuur van de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek 220

221

DE TIJDEN VERANDEREN

Burgemeesters van Heemstede en Bennebroek 1811-1997 Eind 1997 verschijnt een boek getiteld 'Burgemeesters van Heemstede en Bennebroek, 1811-1997'. De auteur is Annabelïe Meddens-van Borselen.

Een vooraankondiging Waarom vertrok burgemeester en notaris W.H. Gerlings plotseling in 1837 uit zijn geboortestreek? Waar ging hij naar toe en waar is hij overleden ? Waarom werd burgemeester Jan van Lith in 1853 uit zijn functie ontheven? Waarom vertrok burgemeester Tilman ijlings de gemeente Bennebroek in 1925 en liet hij het dorp onbeheerd achter? Wat is er allemaal veranderd in de dorpen in de periode 1811-2997 ? Verloopt een burgemeestersbenoeming tegenwoordig anders dan in de negentiende eeuw ? Deze en andere vragen worden beantwoord in het boek over burgemeesters van Heemstede en Bennebroek. Voor het boek is in diverse archieven onderzoek gedaan. Ook archieven die voorheen'op slot'zaten, zijn geraadpleegd. Naast de archieven van de gemeenten, zijn ook die van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de gouverneur, later Commissaris van de Koningin van Noord-Holland geraadpleegd. Deze hebben nieuwe gegevens over de burgemeesters en de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek opgeleverd en zijn een aantal vragen opgehelderd. Het boek bevat een algemene inleiding over de bestuurlijke ontwikkeling, de benoemingsprocedure van burgemeesters in de loop der tijden, een groepsportret van de burgemeesters en levensbeschrijvingen van de 24 burgemeesters, die in deze periode leiding hebben gegeven aan het bestuur van Heemstede en Bennebroek. Naast persoonlijke gegevens bevatten deze biografiën ook gegevens over vele aspecten van de geschiedenis van beide dorpen, zoals de veranderingen in het verkeer en vervoer, onderwijs, bebouwing, verzuiling, overheidsbemoeienis en volksgezondheid. De gegevens worden achterin het boek (door middel van noten) verantwoord. Voor de meest recente periode is gesproken met de (ex-) burgemeesters zelf. Het boek is geschreven voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek. Het boek zal ca 96 pagina's beslaan met ca. zestig illustraties en zal ƒ 24,95 in de boekhandel kosten. Bij voorintekening tot 20 november is het boek met korting te koop voor ƒ 20,00 en wordt voor de feestdagen geleverd. Informatie over het boek kunt u inwinnen bij de schrijfster drs A. Meddcns-van Borselen 023-5172709.

ingezonden mededeling

Nieuwe leden VOHB juli t/m oktober 1997

HEEMSTEDE

AMSTERDAM

H.M.Verdonschot mevr. J.Steenvoorden G.J.Dirven mevr.E.W.K.Huysmans fam.F.D.Meijnhart

mevr.M.v.d.Eem CASTRiCUM

mevr.T. J. Veerman

T. W.Spruit

R.Wassenaar L.B.M.Tepe mevr. M.Timmerman

HAARLEM

R.H.van der Bor

N.ten Wolde BENNEBROEK H.J.R.Schrama J.Fransen M.U.J.Ootes - van Dongen

BLOEMENDAAL drs.J.van Steen (Aerdenhout)