24e jaargang nummer 6 december 1992

24e jaargang nummer 6 december 1992

Holland, regionaal-historisch tijdschrift

Holland is e e n t w e e m a a n d e l i j k s e u i t g a v e v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d , d i e v o o r t s de reeks Hollandse Studiën uitgeeft. Holland w o r d t kosteloos a a n de l e d e n t o e g e z o n d e n . V o o r de Hollandse Studiën g e l d e n s p e c i a l e l e d e n p r i j z e n / l e d e n k o r t i n g e n . Redactie J . B r u g m a n , J.W.J. Burgers, M . Carasso-Kok, P . G . M . Diebeis, L . A . M . Giebels, P.C.Jansen, P. K n e v e l , R . W . G . L o m b a r t s , J . L u c a s s e n , J . C . M . P e n n i n g s , F . W . A . v a n P o p p e l , J . S t e e n h u i s , E. L . Wouthuysen. Vaste medewerkers H . J . M e t s e l a a r s (archief- e n b o e k e n n i e u w s ) , F . J . v a n R o o i j e n ( b o e k e n n i e u w s ) , P J . W o l t e r i n g (archeologie). K o p i j v o o r Holland e n Hollandse Studiën a l s m e d e te b e s p r e k e n p u b l i k a t i e s te z e n d e n a a n de r e d a c t i e s e c r e t a r i s v a n Holland, m w . d r s . J . C . M . P e n n i n g s , A l g e m e e n R i j k s a r c h i e f , P o s t b u s 9 0 5 2 0 , 2509 L M 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381. D e k o p i j m o e t w o r d e n i n g e d i e n d c o n f o r m de r i c h t l i j n e n v a n de r e d a c t i e . D e z e z i j n v e r k r i j g b a a r b i j de r e d a c t i e s e c r e t a r i s . O p g a v e v a n p u b l i k a t i e s o p het g e b i e d v a n de g e s c h i e d e n i s v a n H o l l a n d , d i e d o o r h u n w i j z e v a n u i t g a v e g e m a k k e l i j k a a n de a a n d a c h t o n t s n a p p e n , g a a r n e a a n e e n v a n de vaste m e d e w e r k e r s v o o r de b i b l i o g r a f i e : H . J . M e t s e l a a r s , R i j k s a r c h i e f i n N o o r d - H o l l a n d , K l e i n e H o u t w e g 18, 2012 C H H a a r l e m , telefoon 0 2 3 - 3 1 9 5 2 5 , o f F . J . v a n R o o i j e n , R i j k s a r c h i e f i n Z u i d - H o l l a n d , P o s t b u s 9 0 5 2 0 , 2 5 0 9 L M ' s - G r a v e n h a g e , telefoon 070-3814381. Historische Vereniging H o l l a n d D e H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d stelt z i c h ten d o e l de b e l a n g s t e l l i n g v o o r e n de b e o e f e n i n g v a n de geschiedenis v a n N o o r d - e n Z u i d - H o l l a n d i n het b i j z o n d e r i n h a a r r e g i o n a l e e n l o k a l e aspecten te bevorderen. Secretariaat: d r s . F . J . M . O t t e n , p / a R i j k s a r c h i e f i n Z u i d - H o l l a n d , P o s t b u s 9 0 5 2 0 , 2 5 0 9 L M 's-Gravenhage. L e d e n a d m i n i s t r a t i e : M . G . R o t t e v e e l , p / a R i j k s a r c h i e f i n N o o r d - H o l l a n d , K l e i n e H o u t w e g 18, 2012 C H H a a r l e m , telefoon 0 2 3 - 3 1 9 5 2 5 . Contributie: ƒ 4 5 , -

p e r j a a r v o o r gewone l e d e n ( p e r s o n e n ) , ƒ 5 0 , -

per jaar voor buitengewone leden

( i n s t e l l i n g e n ) , n a o n t v a n g s t v a n e e n a c c e p t g i r o k a a r t te s t o r t e n o p p o s t g i r o r e k e n i n g nr. 339121 ten n a m e v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d te H a a r l e m . Z i j d i e i n de l o o p v a n een k a l e n d e r j a a r l i d w o r d e n , o n t v a n g e n kosteloos de i n dat j a a r reeds v e r s c h e n e n n u m m e r s v a n Holland. Losse nummers: ƒ 7 , 5 0 , d u b b e l e n u m m e r s ƒ15,—, v e r m e e r d e r d m e t ƒ 3 , -

administratiekosten voor

een e n k e l n u m m e r , ƒ 5 , 5 0 v o o r m e e r d e r e n u m m e r s o f v o o r e e n d u b b e l n u m m e r . L o s s e n u m m e r s k u n n e n w o r d e n b e s t e l d d o o r o v e r m a k i n g v a n het v e r s c h u l d i g d e b e d r a g o p p o s t g i r o r e k e n i n g nr. 3 5 9 3 7 6 7 ten n a m e v a n de p e n n i n g m e e s t e r v a n de H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d , a f d . v e r k o o p p u b l i k a t i e s te H a a r l e m , o n d e r v e r m e l d i n g v a n het gewenste. H o l l a n d s e S t u d i ë n : d e l e n i n de serie Hollandse Studiën e n het Apparaat voor de geschiedenis van Holland k u n n e n o p dezelfde w i j z e w o r d e n b e s t e l d als losse n u m m e r s v a n Holland. G e g e v e n s over de p u b l i k a t i e s v a n de V e r e n i g i n g z i j n r e g e l m a t i g te v i n d e n i n de r u b r i e k V e r k r i j g b a a r v i a H o l l a n d a c h t e r i n het tijdschrift. I S S N 0166-2511 © 1992 H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g H o l l a n d . N i e t s u i t d e z e u i t g a v e m a g , o p w e l k e w i j z e d a n o o k , w o r d e n v e r m e n i g v u l d i g d e n / o f o p e n b a a r g e m a a k t z o n d e r v o o r a f g a a n d e schriftelijke t o e s t e m m i n g v a n de redactie.

Archeologische kroniek van Holland over 1991

De kroniek bestaat uit twee delen: I Noord-Holland en II Zuid-Holland. Beide zijn ingedeeld in drie rubrieken: Prehistorie, Romeinse Tijd en Midde!ceuwen-en-later. Daarbinnen zijn de vindplaatsen alfabetisch geordend. Vindplaatsen die informatie uit meerdere perioden hebben opgeleverd worden gewoonlijk alleen onder de daarvoor het meest in aanmerking komende rubriek vermeld. Bij de berichten bevinden zich bijdragen van derden en ontleningen aan bestaande literatuur. Ter onderscheiding is het volgende aangehouden. Bijdragen van derden zijn ondertekend; berichten met volledige literatuuropgave zijn letterlijk overgenomen. De overige berichten zijn door de auteurs van de kroniek geschreven, waarbij die met bronvermelding zijn gebaseerd op mededelingen of op literatuur die in de literatuurlijst niet opnieuw wordt vermeld. Naar allen die aan deze kroniek hebben meegewerkt gaat onze dank uit. Afkortingen ADN' Archeologisch Depot Noord-Holland, Haarlem AIVU Archeologisch Instituut van de Vrije Universiteit te Amsterdam AWN Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland B Bronstijd BAI Biologisch-Archeologisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen BOOR Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam BP Before Present = voor 1950 IPL Instituut voor Prehistorie van de Rijksuniversiteit te Leiden IPP Albert Egges van Giffen Instituut voor Praeen Proto-historie van de Universiteit van Amsterdam LM Late Middeleeuwen (1000-1500) M Mesolithicum N Neolithicum NT Nieuwe Tijd (na 1500) p Paleolithicum R Romeinse Tijd RAAP Regionaal Archeologisch Archiverings-Project van het IPP RGD Rijks Geologische Dienst, Haarlem R M O Rijksmuseum van Oudheden, Leiden ROB Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort VM Vroege Middeleeuwen (voor 1000) IJ Ijzertijd

n.C.

|

NIEUWE TIJD

— 1500 LATE MIDDELEEUWEN

1 000

VROEGE MIDDELEEUWEN

— 500 _

0

_

50Q

— —

ROMEINSE TIJD

Karollgltchatl|d Marovlnglicha tijd " Laat Mlddan " Vroag ~ Laat

IJZERTIJD

Mlddan ~

BRONSTIJD

Mlddan

L^T

-1000 — 1500

— 2000

Vroag

-2500 -3000

NEOLITHICUM

— 3500

M l d d , n

— 4000

_ Vro«g

— 4500 -5000 — 5500 -6000 — 6500

MESOLITHICUM

— 7000 — 7500 -8000 -8500

De kroniek staat onder redactie van drs. P.J. Woltering, provinciaal archeoloog van Noord-Holland. Adres: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Kerkstraat 1, 3811 C V Amersfoort, telefoon (033) 634233.

_ 9000 PALEOLITHICUM

— 10.000

V.C

l 309

Archeologische kroniek 1991


Noord-Holland

pag.

Akersloot: Breedelaan Akersloot Alkmaar Amstelveen

25 (B) 26 ( L M ) 16 ( L M ) 43 (NT)

313 326 326 327

Amsterdam: centrum Amsterdam: Sloten Balgzand-Wieringermeer Barsingerhorn: H a r i n g h u i z e n Barsingerhorn: Hogebierenweg Barsingerhorn: Koningsweg Bergen: Dorpsstraat Bergen: Sparrenlaan en Sluislaan Beverwijk Castricum Diemen: O u d Diemen E g m o n d : E g m o n d aan den H o e f Haarlem Heemskerk: G . van Assendelftstraat Heemskerk-west Heemskerk-zuid Heiloo: Oosterzijweg Heiloo: Vennewatersweg-

40 ( L M , NT) 41 ( L M , N T ) 6 (N, R, L M ) 9 ( L M , NT) 10 ( L M ) 7 (IJ) 13 (R)

329 330 331 332 332 313 322

Krommelaan

14 ( V M ) 31 (IJ, R) 25 (R) 42 (NT) 17 (R) 39 ( L M )

333 313,322 322 333 322 333

29 (ij) 313 28 (R, V M , L M , NT)333 30 ( V M , L M ) 335 18(ij) 315 20 ( B , I J , R , V M , L M )

315

19 (IJ, R, V M , L M ) 46 ( V M ) 15 ( V M , L M ) 22 (R) 21 (R)

336 336 336 322 322

23 (R, V M ) 24 (IJ, L M , N T ) 45(LM,NT) 1 (NT) 12 ( L M ) 33 ( L M , N T ) 8 (R) 2 (R)

338 315 339 339 339 340 323 323 316

37 (N, B, IJ)

318

Heiloo: Ypestein Hilversum Langedijk: Sint-Pancras L i m m e n : Kapelweg Limmen: Limmerpolder L i m m e n : Pagelaan en Z u i d kerkelaan L i m m e n : Uitgeesterweg Naarden Noordzee: Aanloop Molengat Obdam Purmerend Schagen: M u g g e n b u r g Texel Velsen Velsen: Velserbroekpolder (DeelplanF2) Velsen: Velserbroekpolder (Hofgeesterweg) Velsen: Velserbroekpolder (Lange Sloot) Velsen: Waterland Waddenzee: Scheurrak Weesp

35 (N, B, IJ, L M )

317

36 (R) 34 (NT) 3 (NT) 44 (ij)

323 342 342 319

Wervershoof Wieringen: Oosterland Wieringermeer: Slootdorp Zaanstad: K r o m m e n i e Zaanstad: Polder Westzaan

U (VM) 4 (IJ, V M , L M ) 5 (N) 32 (IJ, R) 38 ( L M )

343 344 319 326 346

Zuid-Holland Alblasserwaard: Donkenproject A l p h e n aan de R i j n : Wilhelminalaan A l p h e n aan de R i j n : themapark A r c h e o n A l p h e n aan de R i j n : Leidsche Schouw Boskoop: Nederlands H e r vormde K e r k Brandwijk: H e t K e r k h o f Delft: tuin Oude Delft 91-95 Delft: Phoenixstraat 26 Delft: Phoenixstraat-hoek Bagijnhof Delft: stadswal Delft: voorburcht kasteel Altena Delft: de E l a n d aan de Burchwal Dirksland Dordrecht: Drievriendenhof Dordrecht: Slingelandhof G o u d a : Rotterdamse Poort G o u d a : Varia 's-Gravenhage: Annastraat 's-Gravenhage: Boekhorststraat 's-Gravenhage: Lange Voorhout 's-Gravenhage: Lozerlaan/

pag. 37 (N)

348

9(R, V M )

363

8 (R)

364

7 (R)

364

10 (NT) 39 (N) 21 (R, L M , NT) 21 ( L M )

373 349 373 373

21 ( L M ) 21 ( L M ) 21 ( L M , NT) 21 ( L M ) 46 (NT) 41 ( L M ) 41 (NT) 19 ( L M ) 19 ( L M ) 14 (IJ, R, L M , N T ) 14 ( L M , N T ) 14 ( L M , N T )

374 374 374 375 375 375 375 376 376 378 380 379

Erasmusweg 14 (IJ) 's-Gravenhage: M u u r b l o e m w e g 14 (IJ) 's-Gravenhage: Prinsegracht 14 (NT) 's-Gravenhage: ? 14 (B, R , L M ) Koudekerk aan de R i j n : Hondsdijkse polder 5 (VM) Kwintsheul 24 (R) Leidschendam: W i n d l u s t 15 (NT) Leidschendam: Leeuwenberg 17 (R) Leidschendam: R i e t v i n k 15 (R) Leiden: diverse lokaties 4 (LM) M i d d e n - D e l f l a n d 1: Algemeen 27 (IJ, R, L M ) M i d d e n - D e l f l a n d 2: V l a a r d i n gen-West, Schinkelshoek 32 (N, IJ, R, L M ) M i d d e n - D e l f l a n d 3: V l a a r d i n gen-West, Krabbeplas 32 (B) M i d d e n - D e l f l a n d 4: Schipluiden, Zouteveense Polder 28 (IJ) M i d d e n - D e l f l a n d 5: M a a s l a n d , Commandeurs- en K r a l i n g e n polder 30 (IJ, L M ) M i d d e n - D e l f l a n d 6: Maasland, Duifpolder 30 (IJ) M i d d e n - D e l f l a n d 7: Delft, Rotterdamse weg 29(R) M i d d e n - D e l f l a n d 8: M a a s l a n d , O u d e Campsweg 30 (R) M i d d e n - D e l f l a n d 9: Maasland, Scheeweg 30 (R) Maasland: Herenlaan 31 ( L M ) Monster: Poeldijk 23 (R, L M , N T ) Naaldwijk: Hooge Werf 26 (R)

353 355 379 355 380 364 380 364 366 380 355 355 357 358

358 359 367 368 370 380 381 370

311


P g-

P g-

a

a

Naaldwijk: Honselersdijk Naaldwijk: Grote Woerdlaan Naaldwijk: Opstalweg Noordzee Oegstgeest: R W 4 4 Oegstgeest: kasteel Endegeest Oostflakkee Oud-Alblas Papendrecht Pijnacker Rijnsburg Rijswijk: Kerkstraat Rijswijk: H u i s ter Nieuburchlaan Rijswijk: Leeuwendaallaan Rotterdam: spoortunnel Rotterdam: Terbregge Schiedam-Kethel: West-Abtspolder

312

26 (R) 26(R, L M ) 26 ( V M , L M ) 25 ( M ) 3 (VM) 3 ( L M , NT) 47 (NT) 38 ( L M ) 40 ( L M , NT) 22 (R, L M ) 1 (LM) 20 (IJ)

371 381 382 360 382 382 383 383 383 383 383 361

20 (NT) 20 ( L M ) 35 (R, L M ) 36 (IJ)

383 384 384 361

33(R)

372

Spijkenisse: Maaswijk Valkenburg: centrum Valkenburg: Marktveld/de Woerd Valkenburg: vliegveld Vianen " Vlaardingen: Hoge Werf Vlaardingen: Schoolstraat Vlaardingen: Het Waaigat Voorburg: Arentsburgh Voorne-Putten Voorschoten: Roucoop Wassenaar: Pluymestein Wassenaar: Plein Westvoorne: Rockanje Woubrugge Zoetermeer

43 ( L M ) 2 (R)

384 372

2 (R, V M ) 2 (R) 42 ( L M ) 34 (ij, L M ) 34 ( L M ) 34 ( L M ) 16 (R) 44 (R, L M ) 13 ( L M , NT) 12 (IJ, R, V M ) 11 ( L M ) 45 (IJ) 6 (LM) 18 ( L M , NT)

372 372 384 384 385 385 372 386 386 362 387 362 387 387

P.J. Woltering

I

Noord-Holland

Prehistorie Akersloot

In de tuinen van Breedelaan 4 en (aangrenzend) B u u r t w e g 3 werden d o o r l e d e n

van A W N - a f d e l i n g Zaanstreek enkele proefputten gegraven. H e t doel hiervan was de verspreiding vast te stellen van de uit de L a t e B r o n s t i j d daterende c u l t u u r l a a g met aardewerk die i n 1990 op het perceel Breedelaan 4 werd aangetroffen (zie de Kroniek over 1990, 296). O p slechts é é n plek, direct ten noordoosten van de al bekende vindplaats, bleek hiervan n o g een restant aanwezig. V e r d e r is het terrein voor het grootste deel diep verstoord. O p twee plaatsen werden - i n verstoorde grond en i n situ i n een zandlaag - enkele inheems-Romeinse aardewerkscherfjes

gevonden.

B r o n : Grondspoor 99 (1991) 7-14 ( C . J . van R o o n ) ; 102 (1992), 9-10 ( E . J . H e l d e r m a n ) Barsingerhorn: Koningsweg (afb. 1) In het kader van de ruilverkaveling Schagerkogge werden werkzaamheden uitgevoerd aan de K o n i n g s w e g te B a r s i n g e r h o r n . D e z e hielden onder meer i n dat de sloot aan de oostzijde van de weg werd vergraven. In het profiel dat daarbij zichtbaar werd tekende zich vlak bij de k r u i s i n g met de Heerenweg een oude, voornamelijk met vette klei gevulde kreek af. H i e r u i t werd door leden van A W N - w e r k g r o e p Schagen m a teriaal verzameld: met name prehistorisch aardewerk en bot. H e t aardewerk kan op g r o n d van de v o r m , de met v i n g e r t o p i n d r u k k e n versierde randen, het voorkomen van v i n g e r t o p i n d r u k k e n op de w a n d en de m a g e r i n g (aardewerkgruis) aan het einde van de M i d d e n - of het begin van de L a t e Ijzertijd worden gedateerd. H e t materiaal is grotendeels vergelijkbaar met v o r m e n die ook v o o r k o m e n i n een i n 1977 bij H a r i n g h u i zen, op 1 k m ten zuidoosten van de nieuwe vindplaats ontdekt aardewerkcomplex, m a a r lijkt door het ontbreken van het streepbandmotief over het geheel genomen wat ouder. B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Schagen 1991 (F. D i e d e r i k ) Beverwijk D o o r leden van A W N - w e r k g r o e p Beverwijk werd bij graafwerkzaamheden op drie lokaties een i n Beverwijk al eerder waargenomen akkerlaag met eergetouwsporen geregistreerd: aan de Touwslagerstraat/ Graafwijkstraat, de L a a n der N e d e r l a n d e n en de H o f landerweg. D e z e akker dateert uit de Ijzertijd en ligt op ca. 1,7 m onder het maaiveld. A a n de H o f l a n d e r w e g werden, op ca. 0,7 m diepte, tevens fragmenten van 13e-eeuwse bakstenen gevonden. B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep

Beverwijk (F. M . W i e g m a n s )

Heemskerk: G . van Assendelfstraat

I n de diepe bouwput voor een winkelgalerij werd

door leden van A W N - w e r k g r o e p Beverwijk een profiel getekend en gefotografeerd.

Het

maaiveld ligt op deze plek r o n d 1,6 m + N A R O p een diepte van 0,05 m + N A P tot 0,1 m

Afb. 1. Barsingerhorn: Koningsweg. Aardewerk uit de overgangsperiode van Midden naar Late Ijzertijd. Tek. R O B (naar opmetingen van F. Diederik, Schagen). 313

Archeologische kroniek Noord-Holland 1991

Archeologische kroniek N o o r d - H o l l a n d 1991

- N A P werd een akkerlaag met eergetouwsporen uit de Ijzertijd aangetroffen - dit is de akker die i n H e e m s k e r k en Beverwijk al eerder op vele plaatsen is gesneden. O p diepere n i veaus (rond 0,6 m en 0,8 m - N A P ) b e v i n d e n z i c h twee zandige veenlagen. B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep Heiloo: Oosterzijweg

Beverwijk 1991 (F. M . W i e g m a n s )

I n een bouwput werd door leden van A W N - w e r k g r o e p H e i l o o on-

der een ca. 0,3 m dikke laag stuifzand een vondstloze akkerlaag met eergetouwkrassen aangetroffen. E e n los i n de bouwput gevonden scherf met als waarschijnlijke datering Vroege Ijzertijd (dr. H . Fokkens, I P L ) is mogelijk uit deze akker afkomstig. D e laag ligt r o n d N A P , op ca. 0,75 m onder het huidige maaiveld. B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Heiloo 1991 (T. de R i d d e r ) Heiloo: Vennewatersweg-Krommelaan

D e A W N - w e r k g r o e p H e i l o o meldde diverse

vondsten uit dit tuinbouwgebied ten zuiden v a n H e i l o o . Vennewatersweg. In greppeltjes ter weerszijden van deze dwars over de strandwal lopende weg werd aardewerk uit de Ijzertijd, R o m e i n s e T i j d , Vroege en L a t e M i d d e l e e u w e n verzameld. K r o m m e l a a n . Bollenteler W . Sombroek verzamelde de afgelopen j a r e n v i a de bollensorteermachine een grote hoeveelheid archeologisch materiaal. H e t gaat vooral o m aardewerk (honderden scherven), daterend uit Late Ijzertijd-Romeinse T i j d (ook importen), Vroege en Late M i d d e l e e u w e n . A n d e r e materialen zijn: vuursteen (twee fragmenten van zogenaamde sikkels, daterend uit de M i d d e n - of Late Bronstijd), steen (slijpstenen), lood, ijzer en bot. D e vondsten zijn afkomstig van een perceel bollenland aan de zuidzijde van de K r o m m e l a a n . A a n g e n o m e n m a g worden dat ze samenhangen met nederzettingssporen uit Late Ijzertijd-Romeinse T i j d , Vroege en Late M i d d e l e e u w e n . O f n o g onaangeploegde sporen aanwezig zijn is onbekend: het bollenland wordt zo af en toe tot 0,8 m diepte omgewerkt. E e n veldkartering door leden van A W N - w e r k g r o e p H e i l o o op dit perceel leverde naast een enkele inheems-Romeinse scherf enkele tientallen V r o e g - en L a a t - M i d d e l e e u w s e scherven op. K a r t e r i n g e n op aangrenzende percelen hadden w e i n i g of geen resultaat. B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Heiloo 1991 (T. de R i d d e r ) Limmen: Uitgeesterweg A W N - w e r k g r o e p L i m m e n deed onderzoek op de oostflank van het zuidelijk uiteinde van de strandwal waarop L i m m e n ligt, bij de omzetting van een weideperceel i n bollenland. E r werd een 180 m l a n g oost-west verlopend profiel met sporen uit diverse perioden bestudeerd en globaal ingetekend. D e b o d e m o p b o u w op deze plek bestaat uit strandzanden i n de ondergrond, met daarop een ca. 0,6 m d i k veenpakket en daarop een ca. 0,3 tot 0,5 m dikke laag d u i n z a n d . In het profiel werden de volgende verschijnselen waargenomen. A . Recente veenafgravingen over een grote aaneengesloten oppervlakte i n het westelijk deel van het weiland. Deze activiteit dateert waarschijnlijk uit de tweede wereldoorlog. B. Sporen van enkele huisplaatsen: twee L a a t - M i d d e l e e u w s e en een post-Middeleeuwse, herkenbaar aan de erfbegrenzende sloten en aardewerkconcentraties. C . Veenafgravingen i n de v o r m van 1-3 m brede en tot 60 m lange sleuven met loodrechte wanden en vlakke bodem, w a a r i n de hele veenlaag is weggestoken. Deze sleuven liggen op afstanden van 3 tot 8 m uit elkaar en zijn dichtgeslibd met klei en z a n d . O p stratigrafische gronden en op basis van i n de sleuven gevonden kogelpotaardewerk kan deze veen315


stekerij i n de L a t e M i d d e l e e u w e n worden gedateerd (mogelijk 13e tot 15e eeuw). D . In het c e n t r u m van het o m te zetten weiland werden sporen van b e w o n i n g uit de L a t e Ijzertijd gevonden: i n de v o r m van een reeks ingravingen, waaronder een vondstenrijk slootje dat wellicht ooit een woonplaats begrensde. H e t aardewerk hieruit (magering: plantaardig materiaal en scherfgruis) vertoont de voor deze periode kenmerkende versiering: 'streepband' aan de halsbasis en i n golvende patronen op schouder en buik; vingertop/nagelindrukken op halsbasis, schouder en buik; spatel- en v i n g e r t o p i n d r u k k e n op de potrand. V e r d e r werd veel dierlijk bot gevonden. D o o r m i d d e l van boringen werd vastgesteld dat het bewuste slootje doorloopt tot i n het noordelijk aangrenzende perceel dat (nog) als w e i l a n d i n gebruik is. D e ingravingen uit de L a t e Ijzertijd gaan door het op het veen liggende d u i n z a n d heen, waaruit k a n worden afgeleid dat het veen i n deze tijd al overstoven was. B r o n : A W N - w e r k g r o e p L i m m e n ( M . van R a a i j ) Velsen In opdracht van het gemeentebestuur van Velsen brengt de Gemeentelijke M o n u mentencommissie de bouwhistorische o n t w i k k e l i n g en m o n u m e n t w a a r d i g h e i d van de verschillende gemeentedelen i n kaart. A l s logische consequentie werd i n 1990 besloten tot het samenstellen van een Archeologisch M o n u m e n t e n r a p p o r t . D i t werk wordt uitgevoerd door ondergetekende, i n overleg met de R O B . E e n belangrijk deel van de kosten wordt door sponsors gedragen. D o e l is het verkrijgen van inzicht i n aard, plaats en o u d e r d o m van resten en sporen v a n menselijke activiteiten uit het verleden opdat de betreffende objecten, lokaties o f gebieden de bescherming kan worden verleend die zij behoeven. Vanwege de gemeentelijke taken op het gebied van de ruimtelijke o r d e n i n g ligt het hoofdaccent van het onderzoek op het ruimtelijk v o o r k o m e n . D e grote r i j k d o m en de complexe o p b o u w van Velsens bodemarchief, alsook de grote diepte waarop de archeologische resten zich k u n n e n b e v i n d e n sluiten een volledige inventarisatie op vindplaatsniveau, althans b i n n e n de opdrachttermijn, uit. G e k o z e n is d a a r o m voor een veelzijdige aanpak: - het inventariseren en (her)waarderen van reeds bekende vindplaatsen; - het benutten van civieltechnische ontsluitingen voor gedetailleerde waarnemingen; - het verkennen van geselecteerde terreinen met de h a n d b o o r en/of electrische weerstandmeter; - het op basis van handboringen vervaardigen van doorsneden door het gemeentelijke bodemarchief. D e combinatie van de verkregen gegevens dient te leiden tot een vindplaatsenkaart, een archeologische potentiekaart en tot plaatsing van geselecteerde terreinen op de gemeentelijke en rijksmonumentenlijsten. B i j het samenstellen van de potentiekaart speelt inzicht i n de geografie van de achtereenvolgende, n u opeengestapeld liggende, landschappen en i n de opgetreden geologische processen een hoofdrol. D e archeologische potentiekaart zal de tijd die n o d i g is voor het samenstellen van een zo volledig mogelijke vindplaatsenkaart moeten helpen overbruggen. H e t merendeel van de civieltechnische ontsluitingen heeft betrekking op riool-, waterleiding- en gasbuisaanleg. In totaal werd ca. 5 k m profielwand g e ï n s p e c t e e r d en waar n o d i g getekend. H i e r v a n ligt het meeste i n de Velserbroekpolder (ca. 3 k m ) ; r u i m 800 m verdeeld over S a n t p o o r t - N o o r d en - Z u i d ; ca. 350 m i n D r i e h u i s en het overige i n V e l s e n / I J m u i d e n . In meer dan driekwart v a n het totale t r a c é werden é é n of meerdere oude cultuurlagen vast316


gesteld, v a r i ë r e n d van L a a t - N e o l i t h i c u m tot L a t e Ijzertijd-Romeinse T i j d . Naast het verzamelen van (daterend) aardewerk werden met name de sloot- en ploegrichtingen vastgelegd opdat per regio de globale kavelstructuur duidelijk wordt. Naast een enkel prehistorisch karrespoor (dorp Velsen) konden ook diverse ( p o s t - ) M i d deleeuwse w e g t r a c é ' s worden bestudeerd (Santpoort, D r i e h u i s , dorp Velsen). B i j de sloop van een groot deel van de fundamenten van de voormalige, 19e-eeuwse buitenplaats S p a a r n berg te Santpoort werden resten van de voorafgaande blekerij waargenomen. Enkele van de bovengenoemde waarnemingen leidden i n het zomerseizoen n o g tot een noodopgraving: Velserbroekpolder D e e l p l a n F2 (zie elders i n deze Kroniek). D e inventarisatie zal i n 1992 worden voortgezet. Santpoort Velsen: Velserbroekpolder

W.J. Bosman Sinds 1985 voert het I P P onderzoek uit i n de Velserbroek als

onderdeel van het dertien j a a r geleden gestarte O e r - I J Project. H e t 200 h a grote gebied is i n de afgelopen tien j a a r bijna geheel van uiterlijk veranderd door h u i z e n b o u w en de aanleg van een industrieterrein. V o o r zover mogelijk zijn de bouwactiviteiten i n dit oude cultuurlandschap voorafgegaan door booronderzoek en noodopgravingen. H e t I P P is bij de realisatie van het onderzoek gesteund door subsidies van de gemeente Velsen en de P r o v i n c i e N o o r d - H o l l a n d . D i t j a a r zijn op drie plaatsen opgravingen uitgevoerd. Twee lokaties met voornamelijk prehistorische bewoningssporen worden hier besproken, een vindplaats met sporen en vondsten uit de Romeinse T i j d is onder de betreffende rubriek opgenomen. Hofgeesterweg. In de periode j u l i tot begin september werd de i n 1990 gestarte o p g r a v i n g van een ca. 6 h a groot weilandencomplex tussen de Hofgeesterweg en de Broekeroog voortgezet ( P e r g e r / H e n d r i c h s 1991). E r werd direct aangesloten op de werkputten uit 1990, die zich i n het oostelijke deel concentreerden. M e t de huidige, langgerekte west-oost g e o r i ë n teerde putten werd gepoogd een aaneengesloten gebied te ontsluiten en het inzicht i n de stratigrafische o p b o u w i n westelijke richting, waar het zand van de oude d u i n e n i n dikte toeneemt, te vergroten. H e t west-oost traject met bijbehorend profiel is met 160 meter uitgebreid tot een doorlopend traject van totaal 220 meter; het m a a i v e l d loopt van 0,8 m + N A P i n het oosten op tot 1,5 m + N A P i n het westen; de putten werden tot i n de C a l a i s IV-afzettingen (op ca. 2 m - N A P ) verdiept. D i t hoofdtraject is ca. 20 meter ten n o o r d e n van de Broekeroog gelegen, additionele putten werden ten z u i d e n en n o o r d e n van het hoofdtraject aangelegd. D e buiten het hoofdtraject gelegen werkputten werden o m technische redenen tot m a x i m a a l ca. 1 m - N A P ( D u i n k e r k e 0-top) verdiept. E r volgt een overzicht van de voornaamste sporen, vondsten en stratigrafische waarnemingen; de genoemde dateringen zijn onder voorbehoud. D e oudste, wellicht uit het N e o l i t h i c u m daterende sporen zijn een groot aantal fraaie hoefafdrukken van runderen i n de z a n d i g - k l e i ï g e C a l a i s IV-afzetting. In het oudste z a n d van de oude d u i n e n en i n de sterk kleiige D u i n k e r k e 0-lagen, getuigen enkele greppels en eergetouwkrassen van menselijke activiteiten i n de Bronstijd. D e Bronstijdcultuurlagen en sporen zijn m i n d e r extensief d a n i n de oosthoek van het terrein, waar echter sprake was van kopjes o u d d u i n z a n d die i n Westelijke r i c h t i n g (nog) niet zijn aangetroffen. O p de gyttja-achtige top van de D u i n k e r k e 0-afzetting, die vooralsnog geldt als grens tussen Bronstijd en Vroege Ijzertijd, ligt een i n het uiterste westen meer d a n é é n meter dik schoon en niet gelaagd zandpakket. H i e r o p heeft zich veen gevormd. In het uiterste westen 317


kwam vanonder het veen net de rand van een sterk humeuze cultuurlaag met eergetouwkrassen te voorschijn. Het onderliggende schone zand bolt hier enigszins op, wat een nabij gelegen duinkopje doet vermoeden. De veenlaag komt verder oostwaarts samen met de genoemde gyttja. Het over veen en gyttja afgezette zand is sterk gelaagd en vertoont begroeiingsniveau's. In het oosten zijn in dit pakket cultuurlagen met eergetouwkrassen aangetroffen die gekoppeld kunnen worden aan lagen uit de Vroege of eventueel Midden-Ijzertijd: de perioden van en na de boerderij uit de Vroege Ijzertijd die in 1990 werd opgegraven. Verscheidene greppels vullen het bestaande beeld van de percelering aan. Er werd in een zeer licht humeuze laag met vage eergetouwkrassen uit de Vroege Ijzertijd ook een op dit moment nog onduidelijke structuur aangetroffen. Het gaat om twee evenwijdig aan elkaar liggende balken van eikehout, op een onderlinge afstand van 6 m en met een zuidzuidwest-noordnoordoost oriëntatie. De balken zijn 8-10 cm in doorsnede; ze worden met korte verticale staken, die er met takjes van jeneverbessehout aan bevestigd zijn, op hun plaats gehouden. De oostelijke balk werd over een lengte van 6 m opgegraven, de westelijke kon door tijdgebrek slechts over een kort stukje worden vrijgelegd. Beide balken lopen vermoedelijk verder door. De omvang en verdere structuur van deze vondsten konden niet nader onderzocht worden maar zijn mede het doel van een volgende opgraving. De mate van conservering (in soms amper humeus, maar blijkbaar continu vochtig zand) en de aard van de constructie, maken deze vondst tot één van de opmerkelijke fenomenen in de Velserbroekpolder. De in het oosten waargenomen lagen uit de Vroege en Midden-Ijzertijd schuiven vanuit het westen dakpansgewijs met een zekere helling over elkaar heen. Rond N A P zijn deze cultuurlagen echter verdwenen en secundaire begroeiingslaagjes in het stuifzand markeren het erosieniveau. Verscheidene sporen, hoofdzakelijk kuilen, zijn aangetroffen in een niet nader te dateren niveau. Enkele hebben een karakteristieke, bijna vierkante vorm en een plaggenvulling. Een van de kuilen bevatte een bewerkt houten staafje, een andere een onduidelijk houten voorwerp, een derde takjes en botmateriaal. Twee kuilen waren verbonden door een soort greppel en bevatten botten van verschillende diersoorten. Een cultuurlaag uit de Late Ijzertijd die nauwelijks hoogteverschillen vertoont, is over het gehele terrein aangetroffen. Hierin zet zich een reeds bekend perceleringssysteem van smalle greppels voort. Eergetouwkrassen zijn echter schaars. De percelering omzeilt de plaats van een drieschepige boerderij met westnoordwest-oostzuidoost oriëntatie, waarvan de plattegrond slechts ten dele bewaard was. Een tweede huisplaats, 80 meter verder westelijk op een opduiking gelegen, was nog ernstiger verstoord door het Middeleeuwse slotenstelsel dat er overheen is aangelegd. Dit huis, met een mogelijke oost-west oriëntatie, behoort tot een jongere laag; het in geassocieerde sporen aangetroffen aardewerk (onder meer streepband) dateert uit de Late Ijzertijd. Eenduidige aanwijzingen voor een niveau uit de Romeinse Tijd ontbreken tot dusver. In de jongste cultuurlaag, direkt onder de Duinkerke III-afzetting, werd één randfragment van een kruikamfoor (meded. A.J. A.V. Bosman, IPP) gevonden. De meeste sporen uit deze, wellicht geërodeerde laag behoren tot het reeds bekende Middeleeuwse perceleringssysteem. IPP, Amsterdam

U . Hendrichs

Deelplan F2. Dit deel van het bouwplan ligt in de noordoosthoek van de Velserbroekpolder, buiten het tot nu toe met de boor verkende gebied. Door de begeleiding van het bouwrijp maken van het terrein, in de vorm van enkele opgravingen op plaatsen die door wegaanleg 318


en huizenbouw ontoegankelijk worden, was het mogelijk de landschappelijke ontwikkeling en de menselijke invloeden in dit gebied vast te leggen. Er werden minstens vier niveaus met sterke antropogene invloed vastgesteld, met dateringen vanaf het Laat- Neolithicum tot in de Late Ijzertijd Het oudste cultuurlandschap is vertegenwoordigd door een akkerlaag, waarvan de eergetouwkrassen in het onderliggende schelprijke zandpakket snijden. Diepte onder N A P en stratigrafische positie wijzen op een Laat-Neolithische ouderdom. Het eerstvolgende menselijk ingrijpen vond plaats na een grote landschappelijke verandering. Op de Neolithische akker liggen twee kleine strandwallen, ingeschakeld in afzettingen van Calais IV. Beide ruggen vallen in de zuidwestelijke helft van het gebied samen, maar waaieren uit naar het oosten en het noordnoordoosten. Zij zijn gemiddeld 55 m breed en ca. 1,5 m hoog. Het totale V-vormige zandlichaam, zoals dit nu nog aanwezig is, komt voor binnen een terrein van ongeveer 350 bij 450 m. Geometrie, sedimentaire structuren en faunaïnhoud geven aan dat het hier om opeenvolgende kustlijntjes gaat, die wat hun ontstaanswijze betreft vergelijkbaar zijn met het Omval-Haakwallencomplex aan de zuidzijde van het zeegat van Bergen. De Velsense walletjes dragen diverse antropogene sporen: kuilen, greppels en akkerlagen. De toenemende vernatting als gevolg van de zeespiegelstijging is duidelijk afleesbaar. Aanvankelijk ontstonden sporen met een vulling van bijna schoon zand; de jongste sporen zijn gevuld met organisch materiaal. Tussen beide categorieën in tekenen zich structuren af die geheel of gedeeltelijk uit klei bestaan en samenhangen met afzettingen van Duinkerke 0. Op de flanken van de wallen is dit uitwiggende kleidek in meerdere fasen met de schop of hak en het eergetouw bewerkt. Van de jongere kuilen bevatten sommige slecht bewaard gebleven aardewerkscherven. Paalkuilen zijn binnen de kleine opgravingsputten niet aangetroffen, wel echter rijen stokgaatjes, geïnterpreteerd als restanten van hekken. In de oostelijke rug is een waterput blootgelegd. De oudere greppels vertonen vaak een (lichte) kromming of slingering, maar ondanks een ogenschijnlijke chaos wordt de totale configuratie toch overheerst door richtingen parallel aan en haaks op de rug. De latere, uit de Late Ijzertijd daterende greppels en eergetouwkrassen zijn juist heel strikt volgens de onderliggende morfologie georiënteerd. De ploegvoren lopen buiten de zandrug enkele meters door tot in het rietzeggeveen. Tot deze periode behoren drie kringgreppels met diameters van 4 a 5,5 m. Tot de vondsten behoort een vuurstenen pijlspits die bij een oudere gebruiksfase behoort. Het onderzoek wordt in 1992 voortgezet. IPP, Amsterdam

W. Bosman

Weesp H . Gijzen meldde de vondst van enkele aardewerkfragmenten, afkomstig van een plaat met doorboringen (magering waarschijnlijk plantaardig). Het materiaal is afkomstig uit de directe omgeving van een nederzetting uit de Late Ijzertijd aan de Aetsveldseweg, waarvan in 1966 door het IPP een klein gedeelte werd opgegraven. Wieringermeer: Slootdorp (afb. 2) De Trechterbekernederzetting die door de R O B in 1989 op kavel B36 werd ontdekt en verkend kon dit jaar dankzij de medewerking van de grondgebruiker, de heer J. L. Maris en zijn familie, onderzocht worden. Van de provincie Noord-Holland is een belangrijke bijdrage in de kosten van het onderzoek en de uitwerking verkregen. Aangezien de volledige vondstenlaag in de afgelopen jaren was opgeploegd, is veel tijd besteed aan het verzamelen van materiaal uit de bouwvoor. Hierbij is speciale aandacht ge319


Afb. 2. Wieringermeer: Slootdorp. Plattegrond van een nederzetting van de Trechterbekercultuur. Schaal 1:250. Licht raster: huisplaats; donker raster: geulvulling en kuilen. Tek. R O B .

320


geven aan de verschillende methoden die daarbij gevolgd k u n n e n worden: surveys (lopen en kruipen), monsters van ca. 5 liter uit b o r i n g e n en monsters van ca. 50 liter. Verwacht wordt dat op basis van de analyse van de resultaten van deze methoden een stimulerende methodologische bijdrage geleverd kan worden. H o e w e l de u i t w e r k i n g n o g niet volledig is afgerond, kan al wel een i n d r u k gegeven worden van enkele kenmerken van deze vindplaats. H e t gaat o m een kleine nederzetting (600-800 m ) op een geulrug. U i t het versierde aardewerk kan worden afgeleid dat deze slechts door mensen van de Trechterbekercultuur is gebruikt. Hoewel i n verhouding tot de Enkelgrafcultuur-nederzettingen i n de kop van N o o r d - H o l l a n d zeer veel aardewerkscherven aanwezig zijn, is het opvallend dat slechts een zeer gering percentage daarvan versierd is. H e t vormenrepertoire is vrij klein: grote en kleine trechterbekers en emmerachtige v o r m e n d o m i n e r e n . H e t aardewerk is i n v e r h o u d i n g tot het uit het onderzoeksgebied bekende Enkelgrafcultuur-aardewerk h a r d gebakken, m a a r gezien het relatief grote aantal breuken op rolaanzetten m i n d e r van kwaliteit. Reparatiegaten zijn zeldzaam. O p g r o n d van het versierde aardewerk kan de site gedateerd worden i n B r i n d l e y ' s H o r i z o n 4 en i n Bakkers D r o u w e n D : r o n d 3000 v. C h r . 2

O o k de hoeveelheid vuursteen op deze lokatie is opvallend groot; het aantal werktuigen is daarentegen bijzonder klein (ca. 1%). H e t gaat vooral o m schrabbers, bijlen en fragmenten daarvan; transversale pijlpunten zijn zeer z e l d z a a m . Zuidelijke vuursteen is niet aangetroffen. Behalve een aantal klopstenen, een slijpsteen en een complete stenen bijl is een relatief groot aantal maalsteenfragmenten gevonden. D e botvondsten m a k e n duidelijk dat vooral de jacht op grote vogels en zoogdieren van belang is geweest. Botten van schaap/geit en gedomesticeerde runderen zijn z e l d z a a m . H e t grote j a c h t w i l d bestond vooral uit edelhert, waarvan met name het laagwaardige afval is aangetroffen. V a n de geweistangen zijn uitsluitend de zijtakken aanwezig. M o g e l i j k wijst dit erop dat m e n de jachtbuit hier alleen heeft geslacht en vervolgens het karkas naar elders heeft vervoerd. Bij de verdere u i t w e r k i n g zal speciale aandacht worden besteed aan de v r a a g i n hoeverre de samenstelling van het botassemblage b e ï n v l o e d is door post-depositionele processen. Immers, juist het laagwaardige afval (kiezen, onderpootdelen) wordt gekenmerkt door een veel hogere dichtheid (en dus ook grotere hardheid) d a n het hoogwaardige afval. O n d e r de vogels zijn onder meer resten van de w i n t e r t a l i n g aanwezig. D e talrijke sporen van meestal zeer dunne paaltjes vertonen m i n of meer i n het centrale deel van de site een configuratie, waaruit een hut- o f huisplattegrond gereconstrueerd kan worden. O p v a l l e n d is dat dit bouwsel grote gelijkenis vertoont met de reconstructie van een plattegrond i n het centrale deel van de tijdelijk bewoonde Enkelgrafcultuur-nederzetting aan de M i e n a k k e r te H o o g w o u d (zie de Kroniek over 1990, 298-300). A a n de rand van de nederzetting is een tiental grote en kleine k u i l e n gevonden. I n s o m m i ge is een steriele kleilaag op de bodem aangetroffen, waardoor het wel zeker is dat deze kuilen niet gegraven zijn o m als afvalkuil te dienen. Toch is i n enkele van die k u i l e n , m a a r d a n vrij hoog i n de v u l l i n g , wel een grote hoeveelheid bewust gedeponeerd afval aanwezig. I n enkele drainagesleuven zijn bewaard gebleven brokken c u l t u u r l a a g waargenomen waarin, ingeschakeld tussen humeuze lagen, dunne laagjes schone klei v o o r k o m e n . D e z e kleilaagjes en de klei i n enkele k u i l e n wijzen erop dat deze site, hoewel gelegen op een relatief hoog punt in het landschap, zo n u en dan werd overstroomd. Tijdens het onderzoek werd als toegift op enkele honderden meters afstand een tweede Trechterbekercultuur-nederzetting ontdekt. D e z e zal i n 1992 worden verkend. B r o n : Jaarverslag ROB 1991 ( J . W . H . Hogestijn) 321


Romeinse tijd Bergen Tijdens bouwwerkzaamheden aan de Dorpsstraat te Bergen kwam een sestertius van Marcus Aurelius te voorschijn. De munt werd met een metaaldetector opgespoord door C.G.J. Pannekeet uit Alkmaar. Beverwijk V i a het Koninklijk Penningkabinet werd een in Beverwijk gevonden Romeinse munt gemeld: een as van Tiberius, geslagen tussen 10 v. Chr. en 10 na Chr. (RIC (2), 469). De precieze vindplaats is onbekend. Bron: Koninklijk Penningkabinet ( J . P A . van der Vin) Castricum V i a het Koninklijk Penningkabinet werden uit Castricum drie Romeinse muntvondsten gemeld: een totaal versleten sestertius uit de Antonijnse periode (138-180 na Chr.); een sterk gesleten denarius van Geta, geslagen tussen 203 en 208 na Chr. (RIC 38b), gevonden te Noord-Bakkum met behulp van een metaaldetector; een sterk gesleten antoninianus van Postumus, geslagen tussen 259 en 268 na Chr. (RIC 67), gevonden in de Castricummer Polder (nabij Cronenburg) en eveneens met een metaaldetector opgespoord. Bron: Koninklijk Penningkabinet (J.P.A. van der Vin) Egmond: Egmond aan den Hoef In een weiland aan de Hoevervaart, in de Zuidermeerpolder ten oosten van Egmond aan den Hoef, werd door P. Huijzer uit Heiloo met behulp van een metaaldetector een Romeinse munt gevonden. Het gaat om een denarius van Septimius Severus, geslagen tussen 198 en 200 na Chr. (RIC 131). Bron: Koninklijk Penningkabinet (J.P.A. van der Vin) Limmen: Kapelweg Leden van AWN-werkgroep Limmen deden waarnemingen bij de aanleg van een tennisbaan. Bij het graven van een rioolsleuf door de Kapelweg waren al eerder sporen van een woonplaats uit de Romeinse Tijd vastgesteld. Ook nu weer werden, in parallel aan de oostkant van de weg gegraven sleuven, sporen en aardewerk aangetroffen. Een verbreding van een leidingsleuf leverde op enkele plaatsen een klein opgravingsvlak op, waarin rechthoekige paalsporen, kuilen en greppels zichtbaar waren. Uit deze sporen kwam veel inheems en ook wat geïmporteerd aardewerk (onder meer terra sigillata: Drag. 33). Het is duidelijk dat de bewoningssporen op deze plek nog (grotendeels intact in de bodem aanwezig zijn. Ze worden door de aanleg van de tennisbaan niet bedreigd. Bron: AWN-werkgroep Limmen ( M . van Raaij) Limmen: Limmerpolder Hier werden door AWN-werkgroep Limmen waarnemingen gedaan in een ten behoeve van de maïsteelt geploegd weiland. In de ondergrond bevindt zich veen, waarop 0,5-0,6 m duinzand ligt. De vindplaats ligt iets hoger dan zijn omgeving, waar op het duinzand Duinkerke III - klei is afgezet. In de geploegde akker werd een concentratie inheems-Romeins aardewerk vastgesteld. Hier werden twee smalle proefsleuven gegraven, waarin waarschijnlijk een deel van een

322


huiswand werd aangetroffen: een reeks dunne op 15-20 c m van elkaar ingeslagen paaltjes (vlechtwerkstaken?) met direct er tegenaan een greppeltje met b r o k k e n rietveen (onderkant zodenwand?). V e r d e r onderzoek was doordat m a ï s werd ingezaaid niet mogelijk. B r o n : A W N - w e r k g r o e p L i m m e n ( M . van R a a i j ) Schagen A W N - w e r k g r o e p Schagen deed o p n i e u w waarnemingen en vondsten i n het gebied van b o u w p l a n M u g g e n b u r g , ten z u i d e n van de bebouwde k o m van Schagen. H i e r werden de afgelopen j a r e n meerdere woonplaatsen uit de Romeinse T i j d opgegraven. D e aanleg van wegcunetten en vijvers leverde ook i n 1991 weer sporen (kuilen) en vondsten op. Naast veel inheems aardewerk werd ook wat i m p o r t (terra sigillata) verzameld, een compleet smeltkroesje en een fragment en dierlijk bot ( r u n d , schaap/geit, varken, h o n d en een fragment van een edelhertgewei met gebruikssporen). B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep Schagen 1991 (F. D i e d e r i k ) Texel V a n Texel werd een sestertius van D o m i t i a n u s gemeld, geslagen tussen 81 en 96 n a C h r . D e m u n t is met een metaaldetector opgespoord. V i n d e r en vindplaats zijn onbekend. B r o n : K o n i n k l i j k Penningkabinet ( J . P . A . van der V i n ) . Velsen: Velserbroekpolder ( L a n g e Sloot, afb. 3 en 4) I n de w a n d van het nieuwe t r a c é van de L a n g e Sloot werd i n 1989 een bijna geheel door riet-zeggeveen begrensd z a n d l i c h a a m van ca. 30 m lengte aangesneden, dat op het eerste gezicht de geometrie h a d van een geul met oeverwallen. O p de z u i d f l a n k rustte een takkenpakket dat i n het veen buiten het z a n d n o g enkele meters doorliep. U i t het z a n d werden enkele kleine aardewerkscherven verzameld: voornamelijk inheems-Romeins m a a r ook é é n stukje terra sigillata. D i t is tot n u toe de derde vindplaats met R o m e i n s e i m p o r t e n i n de Velserbroekpolder. H e t onderzoek i n 1991 heeft uitgewezen dat het o m een offerplaats gaat. In de tweede helft v a n j u l i zijn vijf proefsleuven gegraven met een totale lengte v a n r u i m 200 m . H e t doel was het verkrijgen v a n inzicht i n het ontstaan, de o m v a n g en v o o r a l het gebruik v a n het z a n d l i c h a a m . E e n drietal sleuven w e r d m i n of meer haaks op de noordwest-zuidoost g e o r i ë n t e e r d e z a n d r u g aangelegd en de overige twee i n de lengterichting over de k r u i n . H e t bleek een t o n g v o r m i g l i c h a a m dat i n zuidoostelijke r i c h t i n g i n het veen uitwigt, terwijl het aan de noordwestkant overgaat i n é é n groot zanddek. O p twee plaatsen eronder w e r d een g e u l v o r m i g ingesneden zandmassa waargenomen, m a a r de overmaat aan grondwater liet definitieve conclusies over een onderlinge samenhang niet toe. D e tong is g e v o r m d uit d u i n z a n d dat vaak i n laagjes v a n enkele centimeters dikte is opgebouwd. D e scheidende niveau's zijn dunne slikvliesjes die hellingafwaarts 'vetter' w o r d e n en uiteindelijk ook intensief verplooid raken; een a a n w i j z i n g dat het bolle oppervlak oorspronkelijk is. V a n de zandtong als geheel wordt gedacht dat deze onder directe invloed van de w i n d is ontstaan op een - althans 's zomers - vrijwel droogvallend (veen-)oppervlak. D e slikvliesjes vertegenwoordigen hogere waterstanden en v o r m e n dus een soort 'seizoensgelaagdheid'. M o g e l i j k speelt dit natte m i l i e u een rol bij het vrijwel ontbreken van grondsporen. Slechts één paalgat en twee kuiltjes staan i n relatie met de vondsten, die v o o r k o m e n i n de bovenste 4 a 5 decimeter van het zand.

323


Het aardewerk bestaat, met uitzondering van vier fragmenten Romeinse import, uit inheems materiaal, dat nauwelijks versierd is. Opvallend is dat een groot aantal scherven afkomstig is van reducerend gebakken en geglad aardewerk met standvoeten. Dit soort aardewerk ontbreekt geheel of vrijwel in de ca. 3 km van deze plek gelegen Romeinse vlootbasis Velsen 1. Onder de Romeinse importen ontbreekt met zekerheid dateerbaar aardewerk; alleen een gladwandig oorfragment kan mogelijk in de eerste helft van de le eeuw na Chr. gedateerd worden. Onder de geringe hoeveelheid bot (45 fragmenten) is een opvallend hoog percentage paard aanwezig (10%). Tevens dient een geweistang van een ongeveer vijfjarig edelhert vermeld te worden. Dit is de enige vondst die in het veen is gedaan. Het bot bestaat, evenals het aardewerk, uit kleine fragmenten. Ook hier zijn de grootste stukken van de randen van het zandlichaam afkomstig. Vrijwel alle stukken vertonen haksporen en soms ook sporen van vraat. Een opvallende vondstgroep vormen 42 metalen voorwerpen. Deze zijn alle met behulp van de metaaldetector gevonden. In tegenstelling tot het Romeinse importaardewerk gaat het om vaak goed dateerbare objecten. Er zijn vijf Romeinse munten geborgen: twee Republikeinse denarii (101 en 45 v. Chr); een Providentia-as van Tiberius (22-30 na Chr.); een dupondius van Caligula (37-38 na Chr); een dupondius van Claudius (41-50 na Chr.). De munten vallen binnen de datering van de forten Velsen 1 en 2. Een tweede belangrijke categorie vormen de wapens en militaria. Deze zijn afkomstig van verschillende Romeinse leger324


Afb. 4. Velsen: Velserbroekpolder (Lange Sloot). Metalen voorwerpen. 1. Bronzen eindbeslag met sporen van verzilvering (paardetuig); 2. bronzen riemverdeler, mogelijk verzilverd (paardetuig); 3. rechthoekig beslagplaatje van brons met niello-inleg en sporen van verzilvering (mogelijk onderdeel van een militaire riem); 4. riembeslag van verzilverd brons, mogelijk met niello-inleg (mogelijk paardetuig); 5. riembeslag van verzilverd brons; 6. zilveren nagel (mogelijk onderdeel van een dolkschede); 7. bronzen zegeldoosje, zonder deksel. Schaal 1:1. Naar Bosman 1992, fig. 2.

eenheden: een complete pilum-punt en twee pilum-schoenen van de legionarius, verscheidene stukken paardetuig en beslag van hulptroepen. Tot de metaalvondsten behoren 12 fibulae, waaronder zich enkele vroeg-le-eeuwse exemplaren als een aucissa-, een ogen-, een haak- en een enkele draadfibula bevinden. Afwijkende mantelspelden zijn een miniatuur ogenfibula, twee Germaanse kniefibulae, twee Germaanse figuurfibulae en een zilveren tutulusfibula. Van deze groep is alleen de ogenfibula in de le eeuw te dateren, de overige dateren uit het einde van de le en met name de 2e eeuw na Chr. De tutulus- en de figuurfibulae zouden ook nog in het begin van de 3e eeuw gedateerd kunnen worden. 325


Tijdens het onderzoek werd al snel duidelijk dat dit een uitzonderlijke vindplaats is. D e aard, variatie en r i j k d o m van de vondsten staan i n contrast met de afwezigheid van een cultuur- of akkerlaag en het nagenoeg ontbreken van sporen. S a m e n met de landschappelijke situering wijst dit op het gebruik als offerplaats. H e t onderzoek wordt i n 1992 voortgezet. IPP, A m s t e r d a m

A . V . A . J . Bosman, W. Bosman

V i a het K o n i n k l i j k Penningkabinet werden twee losse muntvondsten uit Velsen gemeld. H e t gaat o m : een as van C a l i g u l a , geslagen te R o m e (37-41 n a C h r . ) en een as van Nero, geslagen te L y o n (64-68 na C h r . ) . D e m u n t e n zijn afkomstig van niet nader geregistreerde lokaties i n de Velserbroekpolder en werden met behulp van een metaaldetector opgespoord. B r o n : K o n i n k l i j k Penningkabinet ( J . P . A . van der V i n ) Zaanstad: Krommenie

I n het weilandengebied tussen K r o m m e n i e en K r o m m e n i e d i j k

inspecteerden leden van A W N - a f d e l i n g Zaanstreek de bij het schonen van de sloten op de kant geworpen bagger. D i t leverde twee nieuwe vindplaatsen op. D e belangrijkste is een nederzettingsplek uit de L a t e Ijzertijd-Vroeg R o m e i n s e T i j d ( K r o m m e n i e 23 i n de A W N - a d m i n i s t r a t i e ) , waar een groot aantal met p l a n t a a r d i g materiaal en aardewerkgruis gemagerde aardewerkscherven werd gevonden (sommige met ingekraste lijnversiering). O p de andere vindplaats ( K r o m m e n i e 22) werden slechts enkele scherfjes

inheems-

R o m e i n s aardewerk gevonden. B r o n : Grondspoor 100 (1991) 4 ( C . J . van R o o n ) ; 101 (1992) 10, 11 ( E . J . H e l d e r m a n )

Middeleeuwen en later Akersloot

O p vier plaatsen registreerden leden van A W N - a f d e l i n g Zaanstreek concentra-

ties L a a t - M i d d e l e e u w s aardewerk. A a n de Westerweg werden bij het graven van een regenwaterafvoer op een diepte van 0,5 tot 1 m onder het maaiveld twee cultuurlagen met 12e-14e-eeuws aardewerk aangetroffen (met onder meer pingsdorf-, paffrath- en kogelpot-aardewerk). B r o n : Grondspoor 100 (1991) 7-9 ( C . J . van R o o n ) ; 102 (1992), 11 ( E . J . H e l d e r m a n ) D e v e r k e n n i n g van een weiland aan de P o n t w e g - N o o r d en van een b o l l e n l a n d langs de Schouw leverde veel 12e-13e-eeuws aardewerk op (onder meer pingsdorf en vroeg steengoed). B r o n : Grondspoor 98 (1991) 2 ( C . J . van R o o n ) ; 102 (1992) 10 ( E . J . H e l d e r m a n ) Bij de b o u w van een huis aan de Bosweg werd, naast de strandwal i n een op ca. 0,6 m diepte gelegen kleilaag, 13e-14e-eeuws aardewerk aangetroffen (spaarzaam geglazuurd rood, vroeg en laat steengoed en kogelpotten met bezemveegversiering). B r o n : Grondspoor 102 (1992), 12 ( E . J . H e l d e r m a n ) Alkmaar (afb. 5)

I n september 1991 verrichtte de nieuwe gemeente-archeoloog zijn eerste

opgraving aan de Wortelsteeg, i n het c e n t r u m van A l k m a a r . D i t is een steeg i n het oostelijk deel van de binnenstad, dat aan de stad is toegevoegd door a a n p l e m p i n g e n van het V o o r 326


meer, overwegend in de tweede helft van de 15e en het begin van de 16e eeuw. In 1987 waren op het aangrenzende perceel in een bouwput al massa's pottenbakkersafval en de resten van een of twee ovens te voorschijn gekomen, maar toen was een gericht onderzoek niet mogelijk. Ondanks een uiterst krappe planning, met een termijn van slechts twee weken tussen de sloop van de oude bebouwing en het slaan van de eerste paal voor de geplande woningbouw, werd het terrein van 25 bij 40 m geheel opgegraven. Aan de Wortelsteeg werden de funderingen bloot gelegd van een groot huis, gemetseld van 16e-eeuwse baksteen, dat op de stadskaarten van Jacob van Deventer (ca. 1560) en Cornelis Drebbel (1597) is afgebeeld. Het huis werd bewoond door de pottenbakker-eigenaar van de pottenbakkerij. Dit blijkt uit de grote hoeveelheid pottenbakkersafval die in de bijbehorende beerputten, afvalkuilen en gedempte kelders gevonden werd. Het materiaal dateert uit de eerste helft van de 17e eeuw, en is deels wellicht nog enkele decennia vroeger. Het hier tevens aangetroffen huisraad laat zien dat het gezin zich veel luxe kon veroorloven, zoals bijzonder glaswerk en porselein. Er werden geen ovens gevonden, maar wel veel pottenbakkersafval. Opmerkelijk is dat de produktie niet alleen bestond uit roodbakkend aardewerk maar voor een groot deel (ruwweg een derde) ook uit witbakkend aardewerk, dat vrijwel uitsluitend groen geglazuurd was. Verder is het vermeldenswaard dat op het rode aardewerk de voor die tijd typerende uitbundige ringeloor-decoratie vrijwel ontbreekt. Afdeling Archeologie, Alkmaar P. Bitter. Amstelveen AWN-afdeling Amsterdam voerde voor de tweede maal een opgraving uit op een door sloop vrijgekomen terrein aan de Dorpsstraat (hoek Kerkpad) in het centrum van 327


Afb. 6. Amsterdam: centrum. De ontwikkeling van de Olofskapel: 1. huizen (1250-1375); 2. poortgebouw met stadsgracht (1375-1425); 3. poortgebouw met huizen op de plaats van de gedempte stadsgracht (1425-1440); 4. poortgebouw met de vroegste fase van de Olofskapel (1440-1490); 5. poortgebouw met verlengde Olofskapel, Jeruzalemskapel en huizen (1490-1500); 6. poortgebouw met kapeluitbreiding (1500); 7. huizen op de plaats van het afgebroken poortgebouw (1618); 8. vergroting van de Olofskapel tot de huidige omvang op de afgebroken Jeruzalemskapel en huizen (1644-1646). Tek. Afd. Archeologie, Amsterdam (A.C. Lagerweij).

328


Amstelveen (verg. de Kroniek over 1990, 313-4). E r werden evenwijdig aan de Dorpsstraat m a c h i n a a l twee korte sleuven getrokken, waarvan de profielen werden onderzocht en getekend. O p het natuurlijke veen, dat hier ca. 2,5 m onder het maaiveld ligt, is waarschijnlijk i n de 15e o f 16e eeuw een tot 0,4 m dikke laag veenplaggen aangebracht. D i t pakket is i n het begin van de 18e eeuw met een humeuze kleiige laag bedekt. H i e r i n bevinden zich overblijfselen van de oudste, uit de 18e eeuw daterende b e b o u w i n g op deze plek: resten van funderingen en beschoeiingen. B r o n : Het Profiel, j u n i 1991, 7 ( C . Bakker); december 1991, 3-4 (P. Hoogers) Amsterdam: centrum (afb. 6) Voorafgaand aan de algehele reconstructie van de Olofskapel, gelegen tussen de Zeedijk en de N i e u w e Brugsteeg, k o n uitgebreid archeologisch onderzoek plaatsvinden i n de periode 17 j u n i - 8 augustus 1991. D i t was het tweede archeologisch onderzoek i n de kapel. In 1969 en 1970 werd, n a de b r a n d van 1966, een sleuf langs de westm u u r van de kapel gegraven. O n d a n k s de beperkte ruimte leverden deze opgravingen veel gegevens op over de Olofspoort en de verschillende bouwfasen van kapel. Tijdens de campagne van 1991 k o n de gehele kapel opgegraven worden. O p basis v a n de i n deze campagne verkregen resultaten konden niet alleen de eerdere gegevens verder uitgewerkt worden, m a a r dienden deze ook voor een deel - zoals de oudste lokatie en de v o r m van de Olofskapel - herzien te worden. O p de eerste plaats k o n geconstateerd worden, dat de bouwlokatie van de Olofspoort en de Olofskapel niet de eerste b e b o u w i n g hier ter plekke is geweest. O p h o g i n g s l a g e n met laat-13e-eeuwse keramiek tonen aan dat deze plaats deel uitgemaakt heeft van de oudste l i n t b e b o u w i n g langs de oostelijke Amsteloever. Tussen 1370 en 1380 werd deze b e b o u w i n g kaalgeslagen en werden een poorthuis, een stadsgracht en een zeedijk aangelegd. B i j de stadsuitleg van 1425 werd de stadsgracht gedempt en werden hier h u i z e n gebouwd. Omstreeks 1440 werd een deel van deze b e b o u w i n g afgebroken en verscheen de Olofskapel (de eerste bouwfase) aan de Zeedijk. Deze kapel werd gefundeerd op spaarbogen, die gemetseld waren op roosterconstructies met ingeheide palen. D e breedte bedroeg 8 m , de lengte 15 m . D e z e bevindingen geven een n i e u w beeld van de bouwgeschiedenis van de Olofskapel. Tot n u werd, op basis van architectuurstudies (kapconstructies) en de eerste opgraving, de oudste fase ten onrechte gesitueerd i n de zuidzijde van de kapel. U i t e i n d e l i j k bleek deze b e b o u w i n g een uitbreidingsfase uit 1490 te zijn. I n dezelfde tijd werd de kapel aan de oostzijde uitgebreid met een Jeruzalemskapel, eveneens gelegen aan de Zeedijk. B i j deze bouwactiviteit werd de voorpoort van de Olofspoort afgebroken. D e Jeruzalemskapel had een twaalfzijdige roosterfundering. In de roosters werden uit Noorwegen g e ï m p o r t e e r d e dennemasten ingeheid. D i t is tot n u toe het vroegste voorbeeld van een dergelijke toepassing. V o o r d i e n werden kortere inheemse elzen en berken gebruikt. D e opbouw was een achtkantige centraalbouw. B i n n e n de kapel werd voorts een funderingsconstructie aangetroffen waarvan de v o r m verwijst naar de aanwezigheid van een kopie van het H e i l i g Graf, zoals dat i n J e r u z a l e m gebouwd was. D e kapel werd r o n d 1500 met een kleine kapel uitgebreid en kreeg i n 1618, bij een grote reconstructie van het geleidelijk gegroeide M i d d e l e e u w s e gebouwencomplex, zijn uiteindelijke v o r m . D i t betekende tevens dat de restanten van het poorthuis werden afgebroken. A f d e l i n g Archeologie, A m s t e r d a m

J . M . Baart

329


Afb. 7. Amsterdam: Sloten. Het inmeten en tekenen van de ophogingslagen in de dorpsterp. Foto Afd. Archeologie, Amsterdam.

Amsterdam: Sloten (afb. 7) In de dorpsterp van Sloten aan de Sloterweg is in de periode 16 september-1 november 1991 een opgraving uitgevoerd. Doel van het onderzoek was de ouderdom en de structuur van deze nederzetting vast te stellen. De opgraving maakt deel uit van een reeks opgravingen die de laatste jaren zijn uitgevoerd in het kader van onderzoek naar de ontginningsgeschiedenis van de regio Amsterdam. De vrij omvangrijke dorpsterp is goed zichtbaar in het huidige stratenpatroon. De terp bevat een kerk met eromheen een (thans gedempte) kerksloot, voorts een weg (de huidige Sloterweg) en ruimte voor huizen. Twee percelen hiervan werden opgegraven. Tot voor kort stonden hier twee 17e-eeuwse huizen, waarvan er één dienst deed als herberg en rechthuis. De aanleg van deze huizen, zo bleek uit oudere funderingen, dateert al uit de 16e eeuw. Beide 330


percelen vormden daarvoor één perceel waarop, zo tonen de oudere lagen aan, vanaf circa 1175 een boerderij of huis stond. Doordat het perceel gemiddeld om de tien jaar werd opgehoogd konden boven elkaar negen boerderij - en huisplattegronden worden opgetekend. Het eerste huis was 5 m breed en 10 m lang; huis 2: 5,60 x 8,50 m; huis 3: 5,60 x 9,70 m; boerderij 4: 6,60 x 10,80 m (stalgedeelte: 6,60 x 1,30 m); boerderij 5: 5,70 x 12,80 m (stalgedeelte: 5,70 x 2,30 m); boerderij 6: 6,30 x 13,50 m (stalgedeelte: 6,30 x 2,30 m); huis 7: 4,90 x 8,40 m en huis 8: 4,90 x 8,40 m. Huis 9 werd gedeeltelijk opgegraven. Uit deze ontwikkeling blijkt dat de huizen aanvankelijk geen stalgedeelte hadden, dat daarna een periode aanbrak waarin ze een klein stalgedeelte met ruimte voor slechts enkele koeien hadden en dat uiteindelijk (bij de huizen 7-9) weer geen stalgedeelte meer aanwezig was. De boerderijen/huizen (1-6) lagen met de korte zijde aan de Sloterweg; de huizen 7-9 lagen daarentegen met de lengteas parallel aan de Sloterweg. Wel dient vermeld te worden, dat enige funderingsconstructies, gelegen achter de laatstgenoemde huizen, kunnen wijzen op een afzonderlijk gebouwde stal. De op deze plek aangetroffen mesdagen ondersteunen deze gedachte. Samengevat kan gesteld worden, dat het huidige Sloten zich vanaf het laatste kwart van de 12e eeuw op deze plaats ontwikkeld heeft, dat het oudste Sloten, bekend uit schriftelijke overleveringen daterend uit de lOe-lle eeuw, zoals door De Cock verondersteld, gezocht moet worden aan de zuidzijde van de Sloterplas en dat een verplaatsing, net zoals dat het geval was met Assendelft, naar de plaats van het huidige Sloten, in de loop van de 12e en 13e eeuw moet hebben plaatsgevonden. Afdeling Acheologie, Amsterdam J . M . Baart Balgzand-Wieringermeer In 1991 is tijdens de aanleg van een aardgasleiding tussen het gasbehandelingsstation Balgzand en de Oudelandertocht in de Wieringermeer (ter hoogte van Lambertschaag) archeologisch en geologisch onderzoek uitgevoerd. Het onderzoek heeft bestaan uit het opsporen en documenteren van archeologische vondsten en het vastleggen van de geologische opbouw in het ongeveer 30 kilometer lange tracé. Het werd mogelijk gemaakt door de financiële ondersteuning van de N V Ned. Gasunie. Op 56 lokaties zijn artefacten gevonden. Het betreft voornamelijk aardewerk en in mindere mate dierlijk bot, vuursteen, glas en bewerkt hout. Op 20% van de lokaties gaat het om maaiveldvondsten, op 25% om stortvondsten en op 55% om vondsten die zijn aangetroffen in de diepere ondergrond. In aantal gerekend zijn de maaiveldvondsten het talrijkst. De meeste artefacten dateren uit recente perioden en de Middeleeuwen. Er is ook inheemsRomeins aardewerk gevonden en mogelijk is een aantal scherven van Laat-Neolithische ouderdom. In het Centraal Archeologisch Archief van de R O B waren tot dusver slechts 20 vondsten en/of vindplaatsen uit de directe omgeving van het tracé gedocumenteerd. De bodem van het gebied is opgebouwd uit afzettingen van Duinkerke op Hollandveen op afzettingen van Calais. De laagdikte van de afzettingen van Duinkerke varieert van 2 tot 3 meter in de omgeving van Balgzand/Oudesluis tot maximaal 1 meter in de Wieringermeer. Ook het Hollandveen is in het noordelijke deel van het tracé dikker dan in de omgeving van de Waardpolder en in de Wieringermeer. In de Wieringermeer zijn verscheidene veensplitten (Hollandveen) in de Calais-afzettingen aangetroffen. Uit het tijdelijk ontbreken van dergelijke veensplitten en het voorkomen van gelaagde, zandige vullingen is de situering van verschillende geulen afgeleid. In het gebied tussen de Groote Sloot bij Oudesluis en de Wieringerwaardhoofdweg komen lagunaire Calais-afzettingen voor. 331


Dergelijke afzettingen zijn gesedimenteerd i n de lagune achter het zeegat v a n Bergen (5000-3200 B . P . ) . Enkele vondsten en waarnemingen worden nader belicht. In het gebied tussen het B a l g z a n d en de Zijperdijk zijn, afgezien van een aantal houten palen aan de noordzijde van de Zijperdijk (die mogelijk deel hebben uitgemaakt van een vroegere aanlegsteiger), w e i n i g vondsten gedaan. H e t gebied tussen de Zijperdijk en de G r o o t e Sloot bij O u d e s l u i s wordt gekenmerkt door verschillende veenputten, uitgegraven i n het m a x i m a a l 1,5 meter dikke H o l l a n d v e e n . O n g e veer 250 m ten noorden van Groote Sloot zijn twee houten waterputten gevonden, die wijzen op bewoning op het H o l l a n d v e e n . Hoogstwaarschijnlijk gaat het o m L a a t - M i d d e l e e u w s e of n o g jongere bewoning. Tussen de Slikkerdijk en de W i e r i n g e r w a a r d h o o f d w e g zijn vele vondsten gedaan op of boven de relatief dunne laag H o l l a n d v e e n , die de lagunaire afzettingen afdekt. E e n opmerkelijk fenomeen doet zich voor ter hoogte van Waardpolderhoofdweg bij K o l h o r n , waar een 800 m lange en tenminste 2,5 m dikke schelpenbank met zandige (en i n m i n dere mate kleiige) inschakelingen aangetroffen is. Volgens een mondelinge m e d e d e l i n g v a n werklieden z o u een vergelijkbaar schelpenpakket aanwezig zijn ter hoogte van G r o o t e Sloot. Waarschijnlijk gaat het o m cheniers: kleine strandwallen die zijn opgeworpen als gevolg van golfwerking. Waarschijnlijk v o r m e n deze schelpenbanken de begrenzing van het gebied met open water dat r o n d 4500 B . P . achter het Zeegat van Bergen aanwezig was. In het verleden zijn i n de zuidwesthoek van de W i e r i n g e n m e e r vele losse vondsten uit het L a a t - N e o l i t h i c u m gedaan. Tijdens het huidige onderzoek is op slechts twee plaatsen (aan het oppervlak) materiaal uit deze periode aangetroffen. Waarschijnlijk zijn de L a a t - N e o l i thische vindplaatsen grotendeels g e ë r o d e e r d tijdens de Zuiderzeefase. R O B , Amersfoort

G . Lenselink

Barsingerhorn: Haringhuizen W e r k z a a m h e d e n op het terrein van de W i l l i b r o r d u s k e r k van H a r i n g h u i z e n waren voor A W N - w e r k g r o e p Schagen a a n l e i d i n g een onderzoek i n te stellen naar eventuele voorlopers van het huidige, uit 1475 daterende gebouw. D e resultaten k u n n e n als volgt worden samengevat. Waarschijnlijk is aan de steenbouw i n de 13e eeuw een houten kerkje voorafgegaan. H i e r op volgen vier steenbouwfasen: ca. 1325 (rechthoekig kerkje met uitgebouwde toren); ca. 1430 (toevoeging van een koor); ca. 1450 ( u i t b r e i d i n g met een noordbeuk); ca. 1470 (afbraak en herbouw met vergroting noordbeuk, gereed i n 1475). H e t onderzoek leverde w e i n i g mobiele vondsten op: naast bouwfragmenten stukken pleisterwerk met zwarte en rode beschildering en enkele stukjes gebrandschilderd glas. B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Schagen 1991 ( E D i e d e r i k ) Barsingerhorn: Hogebierenweg L e d e n v a n A W N - w e r k g r o e p Schagen deden waarnem i n g e n bij de verbetering van de bermsloten r o n d een als archeologisch m o n u m e n t beschermde huisterp aan de noordzijde van de Hogebierenweg. D e werkzaamheden werden uitgevoerd i n het kader van ruilverkaveling Schagerkogge. I n de slootprofielen waren vele ingravingen zichtbaar (kuilen, greppels). H e t oudste aardewerk dat hieruit verzameld werd dateert uit de 13e eeuw. D u i d e l i j k werd tevens dat de terpophoging zich oorspronkelijk tot onder de Louisahoeve aan de z u i d k a n t van de weg heeft uitgestrekt. B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Schagen 1991 ( E D i e d e r i k ) 332


Afb. 8. Bergen. Twee Vroeg-Middeleeuwse bronzen mantelspelden: links een kruisfibula, rechts een heiligenfibula. Foto's R O B .

Bergen (afb. 8) C . G . J . Pannekeet uit A l k m a a r meldde de vondst van twee V r o e g M i d d e l e e u w s e mantelspelden. H e t gaat o m een kruisfibula, gevonden i n de b e r m van de Sparrenlaan, en een heiligenfibula, gevonden i n de b e r m van de Sluislaan. Beide voorwerpen werden met behulp van een metaaldetector opgespoord. Diemen: O u d Diemen L e d e n van A W N - a f d e l i n g A m s t e r d a m deden w a a r n e m i n g e n en onderzoek op een terrein aan de westkant van perceel O u d d i e m e r l a a n 529, waar tot op een diepte van ca. 2,5 m verontreinigde grond werd verwijderd. D a a r b i j werden de resten van gemetselde funderingen van 17e-19e-eeuwse b e b o u w i n g ingemeten en opgetekend. B r o n : Het Profiel, december 1991, 5-8. Haarlem (afb. 9) D e gemeentelijke A f d e l i n g A r c h e o l o g i e en A W N - w e r k g r o e p H a a r l e m deden op een groot aantal plaatsen w a a r n e m i n g e n en opgravingen. Slechts enkele onderzoeken worden hier vermeld. K l e v e r l a a n . H e t door de A W N uitgevoerde onderzoek naar overblijfselen van het H u i s ter K l e e f werd voortgezet. E r werd op drie plaatsen opgegraven: ten noorden van de hoofdburcht, waar de slotgracht (met i n de v u l l i n g fragmenten glas-in-lood) werd teruggevonden; op de binnenplaats van de hoofdburcht, waar een deel van het oorspronkelijke plaveisel i n tact bleek; en i n de gracht ten oosten van de woontoren, waarvan de v u l l i n g (onder meer door te zeven) op vondsten werd onderzocht. K o n i n g s t r a a t . H i e r werden, op een door sloop vrijgekomen terrein, door de A W N opgravingen uitgevoerd. D a a r b i j werd, behalve jongere beerputten, k u i l e n en grondlagen, aan de zijde van de K o n i n g s t r a a t een stuk ongestoorde grond aangetroffen met bewoningssporen (een groot aantal paalkuilen) uit de 12e-13e eeuw. Antoniestraat. N a sloop van de b e b o u w i n g werd door de A f d e l i n g Archeologie een onderzoek ingesteld naar de lokatie van een pottenbakkersbedrijf dat hier, gezien de vele afvalvondsten uit de directe omgeving, i n de 13e-14e eeuw gevestigd was. E r werd i n d e r d a a d een restant van de oven gevonden, met daarbij een hoeveelheid gesmoord aardewerk. B r o n : Haarlems Bodemonderzoek (in voorbereiding): Kroniek 1991 ( J . M . Poldermans, A . M . Numan). Heemskerk-west

L e d e n van A W N - w e r k g r o e p Beverwijk deden onderzoek en waarne-

mingen op drie lokaties ten westen van de bebouwde k o m van H e e m s k e r k . Kerkweg-Oosterweg. D e kartering i n het tuinbouwgebied tussen K e r k w e g e n Oosterweg, 333


Afb. 9. Haarlem. Houten vogelkooitje uit de 15e-16e eeuw, gevonden in een beerput tijdens onderzoek op perceel Riviervismarkt 19. Foto Afd. Archeologie, Haarlem.

ten noordwesten van Heemskerk, werd voortgezet. Evenals i n 1990 (zie de Kroniek over 1990, 318-9) werd aan het oppervlak van de akkers en uit het afval van de bollenzeven een grote hoeveelheid aardewerk verzameld. H e t materiaal dateert uit de R o m e i n s e T i j d , Vroege M i d d e l e e u w e n ( M e r o v i n g i s c h e en K a r o l i n g i s c h e perioden) en L a t e M i d d e l e e u w e n . H e t blijkt duidelijk op é é n plek geconcentreerd te zijn en hangt, naar m a g worden aangenomen, samen met bewoning uit i n ieder geval de Vroege M i d d e l e e u w e n . O f onder de bouwvoor nog onaangetaste sporen aanwezig zijn, is onbekend. Oosterweg. In enkele kassen aan de Oosterweg is een nader onderzoek ingesteld naar het puinspoor dat i n 1990 buiten de kassen was vastgesteld. H e t spoor, bestaande uit willekeurig bij elkaar liggende 'kloostermoppen', bevindt zich op een diepte van ca. 0,7 m en werd met behulp van p r i k p e n n e n over een lengte van bijna 10 m gelokaliseerd. H e t zal te zijner tijd verder worden onderzocht. Heemshof. H e t onderzoek i n de weilanden r o n d boerderij H e e m s h o f aan de Oosterweg werd voortgezet. M e t behulp van p r i k p e n n e n werd een enkele meters brede en vele tientallen meters lange p u i n b a a n gelokaliseerd. D o o r m i d d e l van enkele sleuven werd vastgesteld dat hier sprake is van een waterloopje dat over de hele lengte is volgestort met M i d d e l e e u w s baksteenpuin en ander sloopmateriaal. D i t is, gezien de vele geblakerde stenen, de fragmenten door hitte gesprongen en v e r v o r m d vensterglas, de b r o k k e n gesmolten lood, t i n en koper, de gesinterde aardewerkscherven, de asresten en het houtskool, afkomstig van een of meerdere door b r a n d verwoeste h u i z e n . H e t aardewerk dateert uit de 14e tot 16e eeuw. M o g e l i j k gaat het hier o m overblijfselen van D e O u d e H o f , een voorloper van het kasteel 334


Afb. 10. Heiloo: Ypestein. Veenlaag waarin de sporen van Middeleeuwse of latere turfstekerij zichtbaar zijn. Foto AWN-werkgroep Heiloo.

H u y s tot Heemskerck (het tegenwoordige M a r q u e t t e ) , en/of enkele andere voorname h u i zen die i n deze buurt hebben gestaan. D e standplaats van deze h u i z e n is n o g niet gelokaliseerd. B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep

Beverwijk 1991 ( F . M . W i e g m a n s )

Heemskerk-zuid In het zuidelijk deel van H e e m s k e r k werd door leden van A W N werkgroep Beverwijk op twee plaatsen onderzoek verricht. U i t b r e i d i n g s p l a n Beyerlust. E e n kartering op de onteigende akkers van dit ten zuidoosten van H e e m s k e r k gelegen voormalige tuinbouwgebiedje leverde wat V r o e g - M i d d e l e e u w s ( M e r o v i n g i s c h en K a r o l i n g i s c h ) en een grote hoeveelheid L a a t - M i d d e l e e u w s aardewerk op. Plaatselijk werden veel p u i n en cementresten aangetroffen: waarschijnlijk afkomstig van de in 1876 gesloopte buitenplaats Beyerlust. In dit gebied werd al eerder materiaal uit B r o n s tijd, Ijzertijd en Vroege M i d d e l e e u w e n gevonden. B o u w p l a n H a r t e h e e m . O p dit op ca. 0,5 k m ten westen van kasteel O u d - H a e r l e m gelegen terrein werd r o n d 1970 een o u d boerderijtje afgebroken en werden vijvers gegraven. D a a r b i j k w a m e n veel fragmenten van M i d d e l e e u w s e bakstenen, deels verglaasd en gesinterd, aan het licht. D e veronderstelling dat wellicht op deze plek de stenen voor O u d - H a e r l e m waren gebakken, werd door de waarnemingen die i n 1991 i n b o u w p l a n H a r t e h e e m werden verricht niet bevestigd. W e l werden op é é n plek i n het b o u w p l a n , verspreid over een groot oppervlak en op een diepte van 0,2 m , veel brokken van - waarschijnlijk stukgevroren - M i d d e l e e u w s e bakstenen en een enkel compleet exemplaar gevonden. V a n een oven of van asresten ontbrak elk spoor. B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep

Beverwijk 1991 ( F . M . W i e g m a n s )

335


Afb. 11. Hilversum. IJzeren zwaard, waarschijnlijk een Vroeg-Middeleeuwse sax, gevonden nabij de Hoorneboeg. Schaal 1:4. Tek. R O B .

Heiloo: Ypestein (afb. 10)

A W N - w e r k g r o e p H e i l o o deed onderzoek bij graafwerkzaam-

heden i n dit gebied. Ypesteinerlaan. In een bouwput (voor n i e u w b o u w 't Alternatief) werden op ca. 0,8 m o n der het huidige maaiveld enkele L a a t - M i d d e l e e u w s e sporen aangetroffen: een afvalkuil met kleiige v u l l i n g , ingegraven i n het veen (vondsten: andenne-aardewerk, kogelpot met bezemveegversiering), en een waterput met een uit veenplaggen gestapelde wand (vondsten: fragmenten van een pot van andenne-achtig aardewerk en van een pot van proto-steengoed). D e waterput blijkt aangelegd nadat het veen was weggegraven. H i e r u i t blijkt dat op deze plek al i n of v ó ó r de 12e eeuw veen is gestoken. Plaatselijk was n o g een veenlaag van 0,6 m dikte aanwezig; de onderkant reikte tot 1,65 m onder het huidige maaiveld. L o s i n de bouwput gevonden aardewerkscherven dateren niet alleen uit de L a t e M i d d e l e e u w e n m a a r ook uit Ijzertijd, R o m e i n s e T i j d en Vroege M i d d e l e e u w e n . P l a n Ypestein. O o k hier kwamen, bij de aanleg van waterpartijen, sporen van veenwinn i n g aan het licht. D e onderkant van de bewuste veenlaag (0,1 - 0,3 m dik) is plaatselijk n o g aanwezig. I n deze laag tekenen zich sporen af die zijn ontstaan bij het steken van turven op het bovenliggende niveau. E e n deel van de veenlaag is vrijgemaakt zodat deze sporen i n het horizontale vlak op twee plaatsen konden worden ingemeten. O p é é n plaats blijkt sprake van nogal onregelmatig steekwerk (blokken v a r i ë r e n d van 12 tot 15 c m bij 21 tot 23,5 cm), op de andere van regelmatiger werk (blokken van 11 tot 12 c m bij 20 tot 22 cm). D e datering van deze sporen is onduidelijk: er is i n dit gebied t u r f gestoken vanaf de Late M i d deleeuwen (of al eerder) tot i n recente tijden. B r o n : Jaarverslag AWN-werkgroep

Heiloo 1991 (T. de R i d d e r )

Hilversum (afb. 11) N a b i j de H o o r n e b o e g , ten z u i d e n van H i l v e r s u m , werd een kort eensnedig zwaard van ijzer gevonden. Hoogstwaarschijnlijk gaat het o m een zgn. sax, daterend uit de 6e o f 7e eeuw (determinatie W . J . H . Verwers, R O B ) . H e t voorwerp werd met de metaaldetector opgespoord door J . M . D o r t m o n d te H i l v e r s u m , die het aan het G o o i s M u s e u m schonk. Langedijk: Sint-Pancras (afb. 12 en 13)

Tijdens de h e r i n r i c h t i n g van de v o o r t u i n bij een

woonhuis aan de Bovenweg te Sint-Pancras werden resten van menselijke skeletten gevon336


Afb. 12. Langedijk: Sint-Pancras. De sporen van twee grafkuilen. Het graf van een volwassene is bekleed met ca. 40 cm lange kleitegels. Een er doorheen gegraven kindergraf heeft een bekleding van veenplaggen. Foto R O B .

den. Dankzij een tijdige melding door de heer H . Olie en de medewerking van de eigenaars van het perceel, de heer en mevrouw Ruys, kon door de R O B een verkennend onderzoek worden uitgevoerd. De historische gegevens die van Sint-Pancras bekend zijn, wijzen er op dat op deze plek het Middeleeuwse kerkhof van het al in de negende eeuw vermelde dorp Vronen heeft gelegen. Dit dorp werd na een opstand in 1297, in opdracht van de graaf van Holland, als straf volledig verwoest en niet meer herbouwd. Het onderzoek is volledig met de hand uitgevoerd, waarbij de hulp van een aantal amateurarcheologen onmisbaar was. Door vroegere afgravingen was het maaiveld zodanig verlaagd dat de bovenste skeletten direct onder het oppervlak lagen en daardoor beschadigd waren. Het botmateriaal zelfwas hier nog van redelijke kwaliteit. Deze werd steeds minder naarmate er dieper werd gegraven, onderin waren slechts lijksilhouetten zichtbaar. Hoewel de voortuin niet geheel kon worden onderzocht, zijn toch de resten van zo'n 100 individuen, volwassenen en kinderen, teruggevonden. De graven zijn geregeld door latere begravingen doorgraven, wat mogelijk verband houdt met het ontbreken van een duurzame grafaanduiding op het maaiveld. In enkele gevallen zijn schedels en lange pijpbeenderen van oudere skeletten in aparte kuilen opnieuw begraven, meestal echter zijn de oudere resten teruggestort in de nieuwe grafkuil. Er zijn verschillende vormen van teraardebestelling gevonden: boomstamkisten, rechthoekige houten kisten, grafkuilen met een wandbekleding van veenplaggen of kleitegels en begravingen zonder structuur in de grafkuilen. Deze grafvormen komen gelijktijdig voor. 337


Afb. 13. Langedijk: Sint-Pancras. O p de voorgrond een grafkuil die aan de hoofd- en rechterzijkant is bekleed met kleitegels. Foto R O B .

De begravingen reikten tot een diepte van ca. 1,3 m beneden het maaiveld. De daartussen gevonden keramiekfragmenten dateren vanaf de Karolingische periode tot in de 13e eeuw. In de noordelijke helft van de opgravingsput tekenden zich onder de begravingen bewoningssporen af die vermoedelijk dateren uit de Karolingische periode. Direct ten zuiden van die sporen lag een in de Middeleeuwen opgevulde sloot. Het is niet duidelijk of deze sloot werd dichtgeworpen tijdens de aanleg van het kerkhof of tijdens een uitbreiding daarvan in zuidelijke richting. ROB, Amersfoort J - K . Hagers A D N , Haarlem G.P. Alders Limmen: Pagelaan en Zuidkerkelaan Ten noorden van de Pagelaan, op de westflank van de strandwal, werden door leden van AWN-werkgroep Limmen waarnemingen in twee bouwputten gedaan en werd een veldkartering uitgevoerd. Eén bouwput leverde de onderkanten op van twee hoogstwaarschijnlijk Vroeg-Middeleeuwse waterputten. In één geval gaat het om een vierkant raam, samengesteld uit vier op hun kant geplaatste planken (dikte 6-9 cm, breedte ca. 50 cm, lengte ca. 1,5 m) in pen-en-gatverbinding, met als inwendige maat 1 x 1,1 m. De putwand boven dit raamwerk bestond waarschijnlijk niet uit hout (plaggen?). De onderkant van de put lag op 2,35 m onder het huidige maaiveld. Van de andere, al deels vergraven waterput werden twee zijden teruggevonden, bestaande uit twee liggende planken, met aan de binnenzijde staande planken en met zware staande palen in de drie nog aanwezige hoeken. Het gaat hier duidelijk om de resten van een waterput met houten wanden. De diameter was 0,6 x 0,75 m. De wand was aan de buitenzijde met humeuze klei besmeerd. De onderkant van de put lag op 2,1 m onder het huidige maaiveld. 338

I


In de eerstgenoemde waterput werd met grof steengruis gemagerd, waarschijnlijk V r o e g M i d d e l e e u w s kogelpotaardewerk gevonden. D e andere put maakt door zijn constructie een V r o e g - M i d d e l e e u w s e i n d r u k (een vergelijkbare, met zekerheid uit de K a r o l i n g i s c h e periode daterende put is door de R O B bij D e n B u r g op Texel opgegraven). Verspreide vondsten uit deze bouwput: ijzerslakken en inheems-Romeinse scherven. In de andere bouwput werden sporen van een slootje en twee kuilen aangetroffen die op grond van de vondsten (importen kogelpotaardewerk) i n de K a r o l i n g i s c h e periode gedateerd k u n n e n worden. E e n veldkartering i n het gebied tussen de beide, op ca. 150 m van elkaar gelegen bouwputten leverde eveneens V r o e g - M i d d e l e e u w s aardewerk op. Z u i d k e r k e l a a n . H e t onderzoek naar V r o e g - M i d d e l e e u w s e bewoningssporen dat hier i n augustus van start g i n g werd pas i n 1992 afgesloten. E e n verslag zal worden opgenomen i n de Kroniek over dat jaar. B r o n : A W N - w e r k g r o e p L i m m e n ( M . van R a a i j ) Naarden

L e d e n van A W N - a f d e l i n g N a e r d i n c k l a n t deden onderzoek op het terrein van de

Weeshuiskarzerne aan de J a n Massenstraat. H i e r werd r o n d 1425 een kloostercomplex i n c a r r é gebouwd ( M a r i a c o n v e n t ) , waarvan n o g twee vleugels aanwezig zijn. N a de reformatie werd dit klooster als weeshuis gebruikt, n a de Franse tijd als karzerne. Sindsdien zijn twee vleugels afgebroken en vervangen. D e z e ' n i e u w b o u w ' moest wijken voor de aanleg van een parkeergarage en na de sloop deed zich een goede mogelijkheid voor de plaats van de gesloopte M i d d e l e e u w s e vleugels nader te onderzoeken. V a n dit onderzoek is door de geringe m e d e w e r k i n g van gemeentezijde j a m m e r genoeg weinig terecht gekomen. E r konden plaatselijk slechts restanten worden ingemeten van twee gemetselde structuren: funderingsresten van de vermoedelijk uit de beginfase van het klooster daterende m u u r r o n d de kloostertuin en de onderkant van een 18e-eeuwse waterkelder (verg. D e Gooijer 1992). N o o r d z e e : A a n l o o p M o l e n g a t D o o r de A f d e l i n g Archeologie O n d e r water worden sinds enkele j a r e n op 16 m diepte, op een ca. 5 k m uit de westkust van Texel gelegen vindplaats, de resten onderzocht van een 17e-eeuwse koopvaarder. D e b o d e m van het schip is bewaard gebleven onder de zeer zware l a d i n g die onder meer bestaat uit baren lood, staven ijzer, rollen tin, h u i d e n , ivoor en n o g veel meer. D e vindplaats wordt systematisch gedocumenteerd en opgegraven (Kleij 1992; M a a r l e v e l d 1992b). Vanwege de onbeschutte l i g g i n g kan dit werk maar zeer onregelmatig en onderbroken worden uitgevoerd. I n 1986 en 1987 is met voortvarendheid gewerkt. O o k i n 1988 ging het aanvankelijk n o g goed, m a a r toen begonnen de problemen. D e eerste laag was opgegraven en voordat verder k o n worden gewerkt moest eerst een nieuwe serie verticale foto-opnamen worden gemaakt. D e omstandigheden die daarvoor n o d i g zijn (helder water en dat i n combinatie met rustig, werkbaar weer) deden zich toen, maar ook i n 1989 en 1990 niet voor. Pas op 28 j u l i en 1 augustus 1991 konden de felbegeerde opnamen eindelijk worden gemaakt. D e vindplaats was schoon en netjes en van zijn aangroeiing en los b o d e m z a n d ontdaan. H o e w e l dit j a a r i n totaal slechts 12 dagen op de v i n d plaats kan worden gewerkt is het resultaat dus bevredigend. W i j hopen de d r a a d van de opgraving i n 1992 weer op te k u n n e n pakken. R O B , A f d . A r c h e o l o g i e O n d e r water Obdam

T h . J . Maarleveld

O p een bouwterrein aan de Dorpsstraat 44 te O b d a m werden waarnemingen ver339


richt door D . K o e m a n uit Blokker. O p twee plaatsen werden L a a t - M i d d e l e e u w s e bewoningsresten aangetroffen i n de v o r m van concentraties aardewerkscherven. Ter plaatse van é é n van deze concentraties werden sporen van een haardplek vastgesteld. H e t gaat vooral o m kogelpotaardewerk en enkele fragmenten

protosteengoed.

O p het aangrenzende perceel Dorpsstraat 4 4 A werd i n 1988 door A W N - a f d e l i n g H o o r n een o p g r a v i n g verricht, waarbij bewoningssporen en aardewerk uit de 12e tot 15e eeuw werden gevonden. B r o n : Westfries M u s e u m , H o o r n (T.Y. van de Walle-van der W o u d e ) Purmerend O p initiatief van de archeologische werkgroep van de vereniging H i s t o r i s c h P u r m e r e n d v o n d i n m e i 1991, voorafgaand aan de b o u w van een nieuwe C & A - v e s t i g i n g , een archeologisch onderzoek plaats op het W i l l e m Eggertplein te P u r m e r e n d . D e o p g r a v i n g werd uitgevoerd onder leiding van ondergetekende, onder a u s p i c i ë n van de R O B . M e d e w e r k i n g werd verleend door leden van de Archeologische Werkgroep P u r m e r e n d en de A W N afdeling Zaanstreek. D e f i n a n c i e r i n g werd gerealiseerd dankzij bijdragen van de gemeente P u r m e r e n d , C & A N e d e r l a n d en enkele andere i n P u r m e r e n d gevestigde bedrijven. V a n het betreffende terrein kon tweederde worden onderzocht. D e volgende fasen i n de topografische o n t w i k k e l i n g van dit gedeelte van de stad k u n n e n worden onderscheiden. 1. Ontginningsfase en eerste menselijke activiteit. O p de ongeroerde klei bevond z i c h een d i k v o n d stenloos veenpakket, w a a r i n twee m i n of meer oost-west verlopende sloten konden worden vastgesteld. H e t geheel werd afgedekt door een kleilaag, waarop zich een verspitte veenlaag bevond. H i e r o p werden enkele 13e-eeuwse scherven aangetroffen. A a n g e z i e n de sloten slechts 4 m van elkaar verwijderd zijn, is het de vraag, of ze gelijktijdig i n gebruik zijn geweest. 2. Agrarische activiteit zonder bewoning ter plaatse. S p o r e n van agrarische activiteit, zoals resten van vlechtwandomheiningen, sloten en mestkuilen zijn i n de 14e eeuw te dateren. O p m e r k e lijk was een ca. 2 m brede, enkele tientallen meters lange mestkuil, waarvan de wanden bestonden uit verticale planken. D e mestkuil, die door m i d d e l van dwarsschotten was onderverdeeld, bevond zich precies boven de zuidelijke ontginningssloot uit de eerste periode. Sporen van bewoning ontbreken n o g i n deze fase. Vermoedelijk moet m e n de bijbehorende h u i z e n zoeken aan de westelijker gelegen Hoogstraat, behorend tot het assenkruis van vier straten, waarlangs m e n de vroegste b e w o n i n g van P u r m e r e n d veronderstelt. 3. Eerste bewoningsperiode. D e eerste b e b o u w i n g van het terrein moet tegen het eind van de 14e eeuw worden gedateerd. V a n slechts é é n huis uit deze periode was de fundering n o g voor een belangrijk deel intact. D e z e bestond uit enkele i n de lengterichting gelegde stammen van els of berk, op een aantal plaatsen ondersteund door korte dwarsstammetjes. D e z e werden op h u n beurt weer op h u n plaats gehouden door groepjes ingeheide palen. H e t geheel had een afmeting van ca. 6 x 7 m . V o o r het overige bestonden de bewoningssporen uit summiere baksteen- en houtresten. A l l e lagen m i n of meer op dezelfde lijn als de n o o r d w a n d van bovengenoemd huis, zodat het hier vermoedelijk een oude perceelscheiding betreft. Deze loopt precies ter hoogte van de noordelijke ontginningssloot uit de eerste periode. O n d a n k s verscheidene ophogingspakketten was op deze plaats aan het eind van de 14e eeuw kennelijk nog altijd sprake van een scheidslijn. A a n de oostzijde van het terrein werden de resten van een n o o r d - z u i d verlopende vlecht-

340


wand blootgelegd. A a n g e z i e n deze op dezelfde plaats gelegen is als de westelijke rooilijn van de latere Buitstraat, gaat het vermoedelijk o m een erfscheiding. Ten westen van bovengenoemde houtfundering bevonden zich verscheidene ronde ingravingen. O o k i n latere woonniveaus werden dergelijke putten, waarvan de wanden op geen enkele wijze waren versterkt, aangetroffen. Z e waren alle gegraven tot op of i n de ongeroerde klei en dienden derhalve vermoedelijk als waterreservoirs. S o m m i g e waren n a verloop van tijd i n o n b r u i k geraakt en vervolgens als mestput gebruikt. 4. Tweede bewoningsperiode. D e tweede bewoningsperiode wordt van de eerste gescheiden door een venig ophogingspakket met brokjes klei en turf. In dit woonniveau waren van twee huizen de funderingsresten n o g enigszins herkenbaar aanwezig. D e m u r e n van het ene huis, gelegen i n de noordoosthoek van het terrein, rustten aan drie zijden op een houten rooster, waarvan de vakken waren volgeheid met elze en berkestammen. D e z u i d m u u r h a d een afwijkende fundering van horizontale dwarsstammetjes, op enkele plaatsen onderbroken door groepen ingeheide palen. H e t huis had een afmeting van ca. 4x11 m . H e t andere huis l a g verder zuidwaarts, door een perceelbreedte gescheiden van het eerste huis. V a n de fundering waren alleen n o g op regelmatige afstand van elkaar staande groepjes palen aanwezig. D e breedte van het huis was ca. 5 m , de lengte k o n niet worden vastgesteld. V o o r het overige bestonden de nog aanwezige bewoningssporen uit summiere muurresten en houten wanden, en uit verscheidene ronde putten van het bovenbeschreven type. D e tweede bewoningsfase moet vermoedelijk gedateerd worden i n de eerste helft van de 15e eeuw. 5. Latere bewoningsperioden. D e latere bewoningssporen waren goeddeels door sloop opger u i m d . A l l e e n i n de noordwesthoek van het terrein bevonden zich n o g enkele funderings-

Afb. 14. Waddenzee: Scheurrak SOI. In het voorschip van het 16e-eeuwse handelsschip op deze vindplaats werd de ruimte tussen het onderste en tweede doorlopende dek opgegraven. Hier was veel tuigage en touwwerk bewaard gebleven. Foto: M i n . W V C , afd. Archeologie Onder Water. 341


Afb. 15. Waddenzee: Scheurrak SOI. In het achterschip werd een grote partij gereedschap aangetroffen. De enige gelijktijdige parallel vormt de Barentz-collectie in het Rijksmuseum. De foto toont drie houten booromslagen en delen van twee andere. Foto: M i n . W V C , afd. Archeologie Onder Water.

resten uit de 17e en 18e eeuw. E e n langgerekte afvalplek aan de noordzijde is i n verband te brengen met het grachtje, dat hier i n die periode gelopen heeft. E e n grote ronde beerput, waarvan de opgemetselde r a n d op een zware houten fundering rustte, behoorde vermoedelijk bij de b e b o u w i n g langs dit grachtje. D e put was gedurende de 17e eeuw i n gebruik. Verder werden verscheidene kleinere wateren afvalputten aangetroffen. Westfries M u s e u m , H o o r n Velsen: Waterland

T . Y . van de Walle-van der W o u d e

L e d e n van A W N - w e r k g r o e p Velsen deden o p n i e u w waarnemingen op

het landgoed W a t e r l a n d . O n d e r z o c h t werd onder meer de i n h o u d van een 18e-eeuwse beerput (vondsten: lakzegel, glas, visgraten, botten, pitten). B r o n : Jaarverslag A WN-werkgroep Velsen 1991 ( H . J . G r a a f l a n d ) Waddenzee: Scheurrak SOI (afb. 14 en 15) Sinds enkele j a r e n worden op deze, r u i m 10 k m ten oosten van Texel gelegen vindplaats d o o r de A f d e l i n g A r c h e o l o g i e O n d e r water de resten onderzocht van een groot bewapend handelsschip uit het einde van de 16e eeuw. H o e wel het slechte weer het werken op het water vooral i n het begin van de zomer van 1991 bijzonder moeilijk maakte, k a n worden teruggezien op een uiterst vruchtbaar opgravingsseizoen. Augustus maakte goed wat i n j u n i en b e g i n j u l i tegen zat. M e t een groot team d u i k e n de studenten en vrijwilligers kon toen per d a g netto zo'n 20 a 25 u u r onder water worden gewerkt. D a t was ook n o d i g , want de o p g r a v i n g is vanwege het rijke vondstmateriaal uitermate arbeidsintensief. Sinds het begin van het veldonderzoek i n 1987 zijn hier bijna 160.000 onderwaterminuten gemaakt, wat neerkomt op meer dan anderhalf manjaar. 1991 n a m hiervan bijna 55.000 m i n u t e n voor z ' n rekening. D e vindplaats blijkt die investering i n tijd en moeite alleszins waard. H e t schip is gebroken, m a a r van kiel tot b o o r d compleet bewaard gebleven. H e t is meer d a n 30 m l a n g geweest en van kiel tot bovenste verschansing mat het tenminste 9 m . B i j het onderzoek gaat het er eerst en vooral o m de b o u w en de bouwvolgorde te reconstrueren ( M a a r l e v e l d 1990). V ó ó r 342


het begin van de G o u d e n E e u w heeft zich i n de scheepsbouw een geweldige schaalvergroting voorgedaan en de technologische veranderingen die daarvoor n o d i g waren zijn n o g slecht begrepen en op basis van historische documenten zo goed als onkenbaar. Technische beschrijvingen dateren uit het einde van de 17e eeuw - een eeuw later dus - en beschrijven een andere fase i n de ontwikkeling. We mogen er van uit gaan dat Scheurrak SOI representatief is voor de grote scheepsbouw i n de late 16e eeuw en scheepsbouwtechnisch levert het een bijzonder compleet en nieuw beeld op. E r is een extreme nadruk op de h u i d als dragend element, terwijl de spanten een ondergeschikte rol spelen ( M a a r l e v e l d 1992b). H o e w e l de n a d r u k i n het totale onderzoek dus ligt op de scheepsconstructie, was de opgrav i n g i n 1991 gericht op het vrijgraven van een deel van de bovenbouw en daarbij kreeg de scheepsinventaris noodzakelijkerwijs de meeste aandacht. In het achterschip werd n o g onderdeks gegraven; i n het voorschip was de ruimte tussen het onderste en het tweede doorlopende dek aan de beurt. N a vaatjes met vis en vlees en een aantal zeilen werd daar i n dit seizoen een grote hoeveelheid tuigage opgegraven (afb. 14). Bijzondere vondsten waren een partij ongebruikt gereedschap i n het achterschip (afb. 15), een timmermanskist met i n h o u d en een fraai bewerkt kistje met (zeil-)naaigerei. D e timmermanskist is door de R ö n t g e n Technische Dienst doorgelicht en het v r i j m a k e n van alle schaven, booromslagen, breeuwhamers, breeuwijzers en boren is een mini-opgravinkje op zich, dat i n de werkplaats te K e t e l haven wordt uitgevoerd. D e inventaris van de kist blijkt zo compleet dat deze zelf een belangrijk secundair onderzoeksdoel geworden is. In het volgende opgravingsseizoen zal de o p g r a v i n g van de bovenbouw worden uitgebreid naar het achterschip en valt een sterk gevarieerd vondstmateriaal te verwachten. R O B , A f d . A r c h e o l o g i e O n d e r water

T h . J . Maarleveld

Wervershoof: Onderdijk (afb. 16) O p een akker aan de D r o g e W i j m e r s , de noordelijke grenssloot van de Zuiderpolder, werd een gouden schijffibula uit de Vroege M i d d e l e e u w e n (8e-9e eeuw) gevonden. V i n d e r is R A l m a uit Wieringerwerf, die het voorwerp met een metaaldetector opspoorde. A a n het oppervlak van de akker ligt naar v e r h o u d i n g veel aardewerk (vooral kogelpot, ook g e ï m p o r t e e r d materiaal), wat erop wijst dat sprake is van een w o o n plaats.

Afb. 16. Wervershoof: Onderdijk. Gouden schijffibula uit de Vroege Middeleeuwen. Schaal 1:1. Foto's R O B .

343


Afb. 17. Wieringen: Oosterland. Boven: plattegrond van de NH-kerk met de opgegraven sporen. Schaal 1:300. Onder: profielen A - B en C-D. Schaal 1:200. Tek. R O B .

Wieringen: Oosterland (afb. 17) H e t onderzoek was een voortzetting van de o p g r a v i n g i n 1986. Was destijds het voormalige koorgedeelte buiten de huidige kerk het onderwerp (zie de Kroniek over 1987, 306-8), i n het kader van de algehele restauratie van het kerkgebouw konden n u vier werkputten i n het interieur gegraven worden. Twee lagen aan het oosteind voor de sluitingsmuur, twee aan het westeind voor het orgelbalkon en tegen de westelijke k e r k m u u r vlak achter de toren. H e t onderzoek had een tweeledig doel: completering van de gegevens over de R o m a a n s e kerkbouwfase en het opsporen van een eventuele preRomaanse voorganger. V o o r het eerste was het onderzoek succesvol, het tweede heeft niet tot resultaat geleid. U i t de o p g r a v i n g is gebleken dat de huidige kerkruimte geheel gelijk valt te stellen met het kerkschip van de eenbeukige Romaanse kerk. O p de overgang naar het oorspronkelijk rondgesloten koor - thans de s l u i t m u u r van de kerk - bleek de fundering van de oostelijke s c h i p m u u r i n het m i d d e n onderbroken te zijn. D e korte m u u r s t u k k e n aan weerszijden wezen iets naar b i n n e n en liepen door tot even voorbij de aansluiting met de m u r e n van het koor. D e brede fundering bestond, zoals bij het koor, uit een zwaar pakket van veldkeien (klein tot m i d delgroot); aan het einde van beide m u u r s t u k k e n liep zij bovendien uit i n enkele zeer forse keien die wellicht ter ondersteuning van een monumentale triomfboog hebben gediend. D e opbouw van tufsteen vertoonde onderaan een gedeeltelijk vertande, brede voet van 1 tot 4 lagen, die n o g tot de fundering behoorde, waarboven het glad opgaande werk begon. 344


Boven 5 steenlagen k w a m een brede b a n d van rechtopstaande tufplaten, zoals die ook i n het opgegraven koor is gevonden en hogerop i n de bestaande k e r k m u r e n wordt aangetroffen. D e onderzijde van een pleisterlaag tot 2 steenlagen boven de fundering k w a m overeen met de hoogte van enkele vloerresten bestaande uit deels rode, deels gesmoorde p l a v u i z e n (12 x 12 x 3 cm). O p de uiteinden van de m u u r s t u k k e n rustte ook de bakstenen s l u i t m u u r van de kerk, die n a de afbraak van het Gothische koor werd opgericht. U i t het toegepaste steenformaat (27 x 11 x 6,5 cm) valt op te m a k e n dat hiervoor het Gothische sloopmateriaal is gebruikt. D e ze afbraak heeft al i n 1828 plaats gevonden en niet i n de j a r e n 1890, zoals abusievelijk i n het vorige verslag stond vermeld. Bij het onderzoek i n het westeind van de kerk is de fundering van een oorspronkelijk ingebouwde toren gevonden. D e z e toren had een n a a r een vierkant neigende rechthoekige plattegrond en was aan de westzijde opgenomen i n de westelijke k e r k m u u r . D e toren bleek vrijwel tot op de fundering gesloopt te zijn voor de aanleg van de huidige aan dezelfde k e r k m u u r gebouwde m a a r n u uitstekende toren. Ten gevolge van dit laatste viel niet n a te gaan of de eerdere toren ook een westelijke ingang heeft gehad. D e fundering bestond ook hier uit een brede baan van gestorte veldkeien, w a a r i n opgenomen een laag van zeer grote exemplaren. Plaatselijk bleek een bijzondere v o r m van grondverbetering te zijn toegepast: een te overbouwen oudere grafkuil was vooraf met keien gevuld. A l l e e n op de brede fundering van de n o o r d - en de z u i d m u u r van de toren bevonden zich sporen van de smallere, m a a r toch n o g forse m u u r o p b o u w . D i t beperkte voorkomen z o u erop k u n n e n wijzen dat de torenruimte op de begane grond met een boog geopend was naar het kerkschip. D e m u u r o p b o u w van de toren was uitgevoerd i n kistwerk, te weten een gegoten kern van veldkeien gebed i n mortel tussen twee mantels van tufsteenblokken (40 x 20 x 11 cm). H i e r v a n waren alleen n o g plaatselijk twee tot de fundering te rekenen lagen over. Z i j v o r m d e n op dit niveau een geheel met de westelijke kerkmuur, m a a r hogerop was het verband onduidelijk. W e l bleek de jongere bakstenen toren i n de oude k e r k m u u r te zijn ingelaten; de oostelijke m u u r van deze toren rustte met een d u n n e b o u w l a a g van z a n d , waaronder een zwaardere egalisatielaag van vuile grond, op de oude westelijke veldkeienfundering. In de opgravingsputten zijn enige tientallen kistbegravingen aangetroffen. Zoals eerder bij de o p g r a v i n g i n het koor vielen er ook n u verschillende begraaflagen te onderscheiden, waarbij de diepste laag doorsneden c.q. overdekt werd door de fundering van de R o m a a n s e kerk. D e graven waren voor een belangrijk deel verstoord. W a a r de r i c h t i n g n o g herkenbaar was, bleken alle begravingen met het hoofd naar het westen te zijn uitgevoerd. U i t enkele graven k w a m een gering aantal vondsten. E e n diep, direct i n het vaste z a n d gelegen graf leverde een mogelijk V r o e g - M i d d e l e e u w s scherfje op. V e r d e r werd wat aardewerk uit L a t e Ijzertijd - Romeinse T i j d en de Vroege tot M i d d e n - I j z e r t i j d gevonden. D e grond b i n n e n de huidige kerk bleek veel sterker te zijn omgezet d a n i n het voormalige koorgedeelte. Dientengevolge was van het eerder onder het koor geconstateerde gelaagde esdek (zie de Kroniek over 1987) i n de kerk w e i n i g over. W e l werd n u een drietal nieuwe fenomenen waargenomen die zich alle i n het vaste z a n d bevonden. E r waren enkele (minstens drie) groepen van paalkuilen die i n alle werkputten v o o r k w a m e n m a a r i n combinatie geen herkenbare plattegrond(en) opleverden. Deze groepen konden naar v u l l i n g en stratigrafie onderscheiden worden. B i j gebrek aan vondsten was een datering onmogelijk. Wat de periodisering van de activiteiten op deze plek betreft sluiten de vroegste gegevens slecht op elkaar aan. Z o zijn de oudste grondsporen niet door vondsten te dateren, terwijl 345


de oudste vondsten uit duidelijk latere grondsporen komen. O f de p a a l k u i l e n bij een eventuele vroegste kerkbouwfase of bij een veel oudere bewoningsfase, of zelfs bij beide behoren, valt dus niet uit te maken. E n i g e zekerheid k u n n e n we verkrijgen bij de pre-Romaanse begravingen: een C14-datering uit een door de R o m a a n s e torenfundering overdekt graf verschaft een d a t u m post q u e m voor de eerste kerkenbouw: 936-940 ± 6 0 B P (nr. U t C - 2 0 8 7 ) . D i t is de jongste van de twee mogelijkheden uit de analyse van tandbeen. D e daaropvolgende datering kan afgeleid worden uit enkele vondsten die direct op de plavuizenvloer van de R o maanse kerk werden aangetroffen: enkele scherven van Pingsdorf-aardewerk en van een gesmoorde eipot uit het tweede kwart van de 12e eeuw. Z i j k u n n e n het begin van de R o m a a n s e kerk markeren. D e tufstenen R o m a a n s e kerk was dus eenbeukig en had een versmald, rondgesloten koor; de afmetingen buitenwerks bedroegen 32,5 x 12 m . D e ingebouwde toren aan de westzijde vormde met de belendende r u i m t e n aan weerszijden een eenheid over de volle breedte van het kerkschip. E e n dergelijke drieledige eenheid staat bekend als gereduceerd westwerk (volgens V a n A g t , 1950, 57-81). D e z e westwerken worden vooral - m a a r niet uitsluitend - i n de oude Friese L a n d e n aangetroffen en staan vaak i n v e r b i n d i n g met de verering van St. M i chael. D e oorspronkelijke w i j d i n g van het bedehuis van O o s t e r l a n d aan S t . M i c h a e l is met de vondst van dit westwerk volledig i n overeenstemming. E e n grote verandering, zowel i n het oostelijke als aan het westelijke uiteinde van de kerk, vond plaats i n de tweede helft van de 13e eeuw. O n d e r h a n d h a v i n g van het R o m a a n s e schip werd bij deze gelegenheid een iets breder, zij het n o g steeds versmald G o t h i s c h koor van baksteen opgetrokken (koordiepte en v o r m sluiting zijn onbekend) en het gereduceerde westwerk werd vervangen door een uitgebouwde bakstenen toren. D e kerklengte steeg hierdoor tot meer d a n 37,5 m . I n 1828 werd de kerk aanzienlijk verkort door de afbraak van dit koor. H e t overblijvende en op den d u u r zeer bouwvallige kerkgebouw o n d e r g i n g i n de j a r e n voor 1889 een ingrijpende restauratie. E e n eeuw later bleek o p n i e u w herstel noodzakelijk; het is deze restauratie van 1990-1991 die de a a n l e i d i n g tot dit archeologische onderzoek vormde. M e t erkentelijkheid zij hier, wederom, vermeld de medewerking bij het onderzoek van A r chitectenbureau D e H a a n ( D e n Oever) en de K e r k v o o g d i j N . H . K e r k van O o s t e r l a n d . B r o n : Jaarverslag ROB 1991 ( H . Sarfatij) Zaanstad: Polder Westzaan D e A W N - a f d e l i n g Zaanstreek zette de veldkartering i n de Polder Westzaan voort. H e t onderzoek i n dit weidegebied k o m t i n hoofdzaak neer op de systematische inspectie van slootkanten en uitgeworpen slootbagger. D e k a r t e r i n g i n het zuidelijk poldergedeelte, tussen Dijksloot, Allanstraat, Weelsloot en G o u w , werd afgerond. I n dit gebied werden slechts verspreide vondsten van L a a t - M i d d e l eeuws aardewerk gedaan, waaruit kan worden afgeleid dat tussen het huidige l i n t d o r p Westzaan en de op ongeveer driekwart k m ten oosten daarvan gelegen G o u w geen M i d d e l e e u w s e b e b o u w i n g aanwezig is geweest. Tevens werden de standplaatsen van enkele uit historische b r o n n e n bekende m a a r sinds l a n g verdwenen molens gelokaliseerd. D e kartering van weilanden i n het poldergedeelte ten westen van de C o e n t u n n e l w e g , ten westen en oosten van de M i d d e l (een oude weg), leverde op diverse plaatsen concentraties L a a t - M i d d e l e e u w s aardewerk op (onder meer paffrath, steengoed, kogelpot). Deze k u n n e n , evenals de verhogingen die i n verscheidene weilanden werden waargenomen, met verlaten woonplaatsen i n verband worden gebracht. B r o n : Grondspoor 100 (1991) 4-6; 102 (1992) 12 ( E . J . H e l d e r m a n ) 346


Literatuur A g t , J . J . F.W. van, 1950: 'Gereduceerde westwerken i n het oude Friesland', Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 3. B o s m a n , A . V . A . J . , 1992: 'Velserbroek B 6 , m i l i t a r y equipment from a r i t u a l site', Arma. Newsletter of the Roman Military Equipment Conference, vol. 4, no. 1, 5-8. Gooijer, F.J.J. de, 1992: ' W r o e t e n i n de Weeshuiskazernegrond', De omroeper (historisch tijdschrift voor Naarden), j a a r g a n g 5, nr. 3, 116-20. K l e i j , R , 1992: 'Aanloop M o l e n g a t . Vondstgroep Leer', Project Aanloop Molengat, tussentijdse rapportage 6, A l p h e n aan den R i j n . M a a r l e v e l d , T h . J . , 1990: ' H e t schip Scheurrak SOI. E e n scheepsopgraving i n de W a d d e n zee', Spiegel Historiael 25, nr. 12, 573-7. M a a r l e v e l d , T h . J . , 1992a: ' D o u b l é D u t c h solutions i n flush-planked s h i p b u i l d i n g . C o n t i nuity and adaptations at the start o f M o d e r n H i s t o r y ' , i n : C h r . Westerdahl / F. R i e c k (eds.), Ancient Shipbuilding Traditions, O x f o r d . M a a r l e v e l d , T h . J . , 1992b: ' A a n l o o p M o l e n g a t of l a d i n g als aanleiding', i n : H . R . Reinders (red.), Lading en ballast. Voordrachten gehouden op het Glavimans Symposion, G r o n i n g e n . Perger, T M . en U . H e n d r i c h s , 1991: 'Velserbroekpolder', i n : R J . W o l t e r i n g , 'Archeologische K r o n i e k over N o o r d - H o l l a n d 1990', Holland 23, 302-5.

347

W . A . M . Hessing

II Zuid-Holland

Alblasserwaard: Donkenproject (afb. 1) D o o r het Instituut voor Prehistorie te L e i d e n ( I P L ) , wordt van 1990 tot 1994 het Donkenproject uitgevoerd. H e t project richt zich op de Neolithische bewoningsgeschiedenis van de d o n k e n i n het beneden-rivierengebied, speciaal het gebied ten westen van G e l d e r m a l s e n . H e t bijzondere aan dit project is de werkwijze. D o o r m i d d e l van grondboringen tot 7 m - N A P zal getracht worden bewoningssporen, i n de v o r m van 'afvallagen', i n de sedimenten r o n d de donken op te sporen, i n kaart te brengen en te dateren. A l s afsluiting van het project zal een kleinschalige o p g r a v i n g uitgevoerd worden o m deze werkwijze te toetsen aan de werkelijkheid. D e keus is hierbij' gevallen op de donk H e t K e r k h o f , bij B r a n d w i j k (zie elders i n deze Kroniek). V a n enige systematische kennis van de Neolithische bewoning van het benedenrivierengebied was tot de zestiger j a r e n geen sprake. M e n g i n g er vanuit dat het gebied voor bewoning onaantrekkelijk was. M e t de v e r k e n n i n g van een groot aantal d o n k e n (door de A W N - w e r k g r o e p L e k - en Merwestreek) en de daaropvolgende opgravingen op de H a z e n donk, werd een grote stap voorwaarts gezet. D a n k z i j de 7 Neolithische afvallagen die r o n d deze donk werden opgegraven ( L o u w e K o o i j m a n s 1976), groeide het besef dat de d o n k e n i n het N e o l i t h i c u m wel eens intensief bewoond zouden k u n n e n zijn geweest. D e v r a a g i n welke mate de H a z e n d o n k representatief was voor de overige meer d a n 100 donken, bleef lange tijd onbeantwoord. D e bewoningssporen b e v i n d e n zich i m m e r s meters diep onder het oppervlak, en het is kostbaar en bijzonder tijdrovend o m een representatief aantal donken op dezelfde m a n i e r als de H a z e n d o n k op te graven. N u was er tijdens het H a z e n d o n k - o n d e r z o e k al ervaring opgedaan met het herkennen van afvallagen i n de boor. D e eerste b o r i n g e n werden destijds 10 c m achter de opgravingsput gezet. D e afvallagen bleken duidelijk i n de boor herkenbaar aan zeer fijn verdeeld houtskool, verbrand bot en d o n k z a n d i n een m a t r i x v a n veen o f klei. V a n deze e r v a r i n g wordt gebruik gemaakt bij de boorcampagnes van het Donkenproject. In totaal zullen 20 d o n k e n afgeboord worden. Bij de selectie van de d o n k e n hebben archeologische criteria, zoals vondstmeldingen, geen rol gespeeld. E r is uitsluitend gekeken naar de geschiktheid voor het booronderzoek. D o n k e n met b e b o u w i n g of weigerachtige grondbezitters vielen al i n de eerste selectiefase af. O o k direct langs wegen, brede sloten of leidingtracé's gelegen d o n k e n bleken ongeschikt omdat het percentage van de d o n k waar n o g wel geboord k o n worden, geen representatief beeld meer op z o u leveren. U i t e i n d e l i j k bleek slechts 30% van de bekende donken geschikt voor onderzoek. B i j een verdere selectie van uiteindelijk 20 donken is gestreefd naar een r u i m e variatie i n grootte en l i g g i n g ten opzichte v a n andere d o n k e n en een zo gelijkmatig mogelijke s p r e i d i n g langs een denkbeeldige oost-west as door het rivierengebied. N a twee veldseizoenen zijn n u 15 d o n k e n onderzocht, waarbij per d o n k 100 tot 225 b o r i n gen gezet zijn. A f b e e l d i n g 1 geeft een overzicht van de resultaten. H e t kaartfragment laat het centrale gedeelte van het donkengebied zien, waar veruit de meeste d o n k e n liggen. D e tabel onder het kaartfragment geeft de afvallagen per donk op een tijdsas aan. M e t nadruk wordt er op gewezen dat de dateringen (nog) v o o r l o p i g zijn. Ter vergelijking zijn ook de afvallagen van de H a z e n d o n k afgebeeld. E e n eerste conclusie die zich opdringt is dat alle onderzochte donken i n het N e o l i t h i c u m 348

Archeologische kroniek Zuid-Holland 1991

Afb. 1. Het Donkenproject: kaart van de onderzochte donken met de aangetroffen afvallagen. De datering van de lagen is voorlopig. Tek. IPL.

bewoond, dan wel gebruikt blijken te zijn geweest. In totaal zijn 38 afvallagen opgeboord. Dit aantal zal naarmate de uitwerking van de gegevens vordert nog toenemen. Het aantal lagen per donk verschilt sterk evenals het karakter van de lagen onderling. Er komen dunne lagen voor (10 cm dik) van geringe afmetingen (5 bij 10 m), maar ook 40 cm dikke afvallagen met afmetingen van 10 bij 75 m waaruit regelmatig aardewerkscherven opgeboord worden. De echte toppers zijn Het Kerkhof, de Rechthoeksdonk en de Verloren Donk (in de polder Overslingeland) en de Rietvelddonk bij Arkel. Voor deze vindplaatsen, maar ook voor een groot aantal andere, zou de status van beschermd archeologisch monument zeker terecht zijn. IPL, Leiden M . Verbruggen Brandwijk: Het Kerkhof (afb. 2-8) Van 1 - 26 juli 1991 werd door het I P L een gedeelte van een veelbelovende Neolithische vindplaats aan de rand van een kleine donk opgegraven (zie afb. 2). De donk, bekend onder de naam Het Kerkhof (de boeren spreken over 'het koeienkerkhoP), ligt 250 m ten zuidoosten van de bekendere Donk van Brandwijk. De opgraving is een onderdeel van het Donkenproject, dat door het I P L wordt uitgevoerd in het benedenrivierengebied (zie hierboven). De vindplaats werd in 1990 ontdekt tijdens de boorcampagne van het project, waarvoor 349


rond Het Kerkhof 125 boringen zijn gezet (zie afb. 3). Aan de zuidzijde werden vier goed vervolgbare afvallagen aangetroffen op een diepte tussen 3 en 8 m - NAP, met een oppervlakte van maximaal 1100 m . De lagen waren in de gutsboor te herkennen aan fijn verdeeld houtskool, verbrand bot en donkzand. Uit twee van de lagen werden bovendien regelmatig aardewerkscherfjes opgeboord, iets wat vanwege de geringe diameter van de guts (3 cm) maar zelden voorkomt. Deze resultaten waren zo veelbelovend dat besloten werd om in 1991 een kleine opgraving op Het Kerkhof uit te voeren. De opgravingsput werd aangelegd op de lokatie van de boorraai B C C , waarin drie van de vier afvallagen aanwezig waren (zie afb. 3, rechtsboven). In deze raai is het dieper gelegen 2

350

Archeologische kroniek Z u i d - H o l l a n d 1991

Afb. 4. Brandwijk: Het Kerkhof. Typologisch niet plaatsbare versierde scherf uit laag 30. Schaal 1:1. Foto I P L .

Afb. 5. Brandwijk: Het Kerkhof. Versierde scherf uit laag 50. Schaal 1:2. Foto I P L .

Afb. 6. Brandwijk: Het Kerkhof. Twee aan elkaar passende benen priemen uit laag 50. Schaal 1:2. Foto I P L .

deel van de donkflank goed zichtbaar. H e t donkje is een van de kleinere van de Alblasserwaard en heeft een m i n of meer ronde v o r m met een diameter van 75 m . D e top steekt 1 m boven de o m g e v i n g uit en reikt tot 0.5 m - N A P . D e donkflanken zijn bedekt met kleien veenlagen met een dikte tot 8 m . R o n d 5200 B P (ca. 4000 voor C h r . ) was H e t K e r k h o f volledig omgeven door een elzenbroekbos. M e t een oppervlakte van ongeveer 1 h a stak het r u i m 4 m boven de o m g e v i n g uit. A a n de zuidzijde bevond zich open water op m i n d e r dan 15 m van de donk. D e drie afvallagen - tijdens de o p g r a v i n g respectievelijk laag 30, laag 50 en laag 60 gen o e m d - zijn o n t w i k k e l d i n bosveen, i n een smalle zone tussen donk en open water. A a n g e zien de vondstlagen zich op een diepte van ca. 5.5 m - N A P bevinden, moest er worden gewerkt met b r o n b e m a l i n g . I n totaal is 29 m opgegraven, i n een 3 m brede strook haaks op de donk. D e onderste vondstlaag (afb. 3, middenprofiel), met een C14-datering van 5670 2

± 4 5 B P (ca. 4500 voor C h r ) , leverde w e i n i g materiaal op, voornamelijk kleine snippertjes houtskool en wat vuursteen. E é n typologisch niet plaatsbaar scherfje vormt n o g de meest opmerkelijke vondst (zie afb. 4). Gescheiden van dit niveau door een veenlaag, ligt het tweede vondstniveau: laag 50. H i e r v a n zijn drie C14-dateringen beschikbaar: 5220 ± 3 5 , 5200 + 40 (ca. 4000 voor C h r . ) en 5050 ± 4 5 B P (ca. 3800 voor C h r ) . L a a g 50 omvat een ca. 40 c m dik pakket met grote hoeveelheden scherven, enig vuursteen en veel bot. H i e r b o v e n bevindt zich het laatste niveau (laag 60), dat, gezien de hoge l i g g i n g op de donk, veel m i n d e r rijk aan vondsten is. 351


Afb. 7. Brandwijk: Het Kerkhof. Benen beitel uit laag 50. Schaal 1:1,5. Foto I P L .

Afb. 8. Brandwijk: Het Kerkhof. Beiteltje van aangebrand gewei uit laag 50. Schaal 1:1. Foto IPL.

structuren zijn niet aangetroffen, met uitzondering van een serie aangepunte paaltjes precies op de overgang van donk naar water. De meeste zijn gedetermineeerd als eik (det. C. Vermeeren). Aangenomen wordt dat het hier gaat om een beschoeiing. Er zijn meer dan 3800 vondsten ingemeten, voor het overgrote deel aardewerk. Daarnaast zijn er ook nog enige honderden vondsten per vak verzameld. De vondsten worden momenteel in het kader van een projectgroep bestudeerd door studenten van het IPL. Circa een derde deel van het aardewerk is versierd, meestal in de vorm van enkele of dubbele spatel- dan wel nagelindrukken, variërend in patroon en diepte (zie afb. 5). Dit versieringstype vertoont grote overeenkomsten met dat op Hazendonk I- aardewerk. Andere versieringspatronen zijn rietindrukken en lange strepen (waarschijnlijk met een spatel aangebracht). Enkele randscherven zijn verder nog doorboord. Het vuursteenassemblage omvat ca. 350 stuks. Alle 'mooie', geretoucheerde werktuigen zijn gemaakt van Rijckholt vuursteen en vertonen qua technologie grote overeenkomsten met die uit Michelsberg-context. Daarnaast is er ook een groot aantal kleine vuursteenafslagen en klingen gevonden van een vuursteensoort van onbekende herkomst. Opmerkelijk is dat een aantal van deze klingetjes is gebruikt voor het bewerken van riet- of grasachtigen. Het gaat om een activiteit die werd uitgevoerd haaks op de snijrand van het werktuig; men zou kunnen denken aan het vervaardigen of repareren van manden of fuiken. Op de schrabbers van Rijckholt-vuursteen zijn sporen van huidbewerking aangetroffen. Dit hoeft niet te betekenen dat deze activiteit ter plaatse is uitgevoerd, aangezien deze fraaie werktuigen waarschijnlijk zorgvuldig zijn bewaard en veelvuldig zijn hergebruikt. Eén grote kling lijkt te zijn gebruikt voor het schoonmaken van vis. Tot de meest in het oog springende vondsten behoren de bewerkte benen priemen (afb. 6) en beiteltjes (afb. 7). Eén beiteltje is gemaakt van (aangebrand) gewei (afb. 8). Botmateriaal is in overvloed gevonden. De meeste botten zijn toe te schrijven aan aan lokaal voorkomende wilde fauna, typisch voor natte regio's (o.a. bever, edelhert), maar er zijn ook enkele fragmenten van een rund geborgen. De pakketten schubben precies op de overgang van donk naar open water duiden mogelijk op een activiteitsplaatsje voor visbewerking. Hoewel de analyse nog in volle gang is, kunnen enkele voorlopige conclusies getrokken worden. Hoogstwaarschijnlijk gaat het niet om een permanent of langdurig bewoonde nederzetting, maar om een kampement van waaruit kon worden gevist en gejaagd. Gezien de uitgestrektheid en dikte van dé afvallagen, zal de plek echter wel veelvuldig bezocht zijn De aanwezigheid van Rijckholt-werktuigen getuigt van contacten met het zuiden IPL, Leiden A . L . van Gijn, M . V e r b r u i e n 352


's-Gravenhage: Lozerlaan/Erasmusweg (afb. 9 en 10) De voorgestelde aanleg van een woonwagenkamp bracht de afdeling Archeologie van de gemeente 's-Gravenhage naar de uiterste zuidwestelijke punt van de stad. Bij de aanleg van de wijk waren in het verleden door oplettende amateurs al veel Romeinse vondsten opgeraapt. Tot opgravingen was het echter nooit gekomen. Het bedreigde perceel, nu nog weidegrond, bood daartoe de eerste mogelijkheid. Geologisch gezien is de wijk een interessant en afwisselend gebied. Karakteristiek is de kleigrond, afgezet tijdens verschillende overstromingsperioden in de Prehistorie. Op verschillende plaatsen wordt dit pakket doorsneden door zandige kreekruggen, op andere plaatsen duiken kleine zandkopjes op. Deze laatste zijn de restanten van strandwallen, die door de overstromingen zijn opgeruimd. De kreekruggen en kleisedimenten waren vanaf de Romeinse Tijd voor bewoning geschikt, de zandkopjes waren dat al veel eerder. Op het opgravingsterrein was een brede opgevulde kreek vastgesteld, die potentieel geschikt voor bewoning was. Van Romeinse bewoning was echter geen sprake. Wel werden grote hoeveelheden veel oudere vondsten gedaan uit de Midden-Ijzertijd. Deze bijbehorende bewoning was gesitueerd op een klein zandkopje in de binnenbocht van de kreek. Dit kopje meet ongeveer 20 bij 10 m. Op het hoogste punt werden sporen van een bescheiden gebouwtje of hutje aangetroffen met afmetingen van 3 bij 6 m (zie afb. 9). Het bouwwerk heeft, getuige de restanten van een haardplaats, als woonruimte dienst gedaan. Dat wordt ondersteund door de grote hoeveelheid aardewerkfragmenten, die rond het bouwsel zijn geborgen. De deuropeningen waren aanwezig in de beide lange zijden. Het bouwsel maakt, mede gezien de ondiepe fundering, geen solide indruk. Rond de huisplattegrond kwamen nog enige paalsporen en kuilen te voorschijn, één daarvan gevuld met visresten. Het is duidelijk dat op deze plaats geen sprake kan zijn geweest van een permanente nederzetting. Het bewoonbare areaal was daarvoor veel te klein. Ruimte voor het stallen van vee was er al evenmin, hoewel de hoefafdrukken van runderen wel aangeven dat er vee aanwezig was. Gedacht kan worden aan periodieke bewoning, samenhangend met bepaalde specifieke of seizoensgebonden activiteiten. Dit zou kunnen betekenen dat ergens in de omgeving een centrale nederzetting heeft gelegen, waarvandaan de bewoners af en toe naar het zandkopje kwamen. Deze grotere nederzetting is nog niet gelokaliseerd. Duidelijk is ook dat het zandheuveltje niet al te lang bewoond is geweest. De hoeveelheid sporen is daarvoor te gering en er zijn ook geen tekenen dat het gebouwtje ooit is herbouwd. Een gebruiksduur van 30 jaar is, gezien de povere kwaliteit van het bouwsel, waarschijnlijk al aan de erg ruime kant. Voor de datering van het geheel levert het aardewerk enige aanknopingspunten op. Aangezien nog niet al het aardewerk is bestudeerd zijn op dit moment slechts voorlopige conclusies mogelijk. Ongeveer 13% van de wandscherven is, voornamelijk met vinger-, nagel- of spatelindrukken, versierd. Deze versiering beperkt zich steeds tot de zone tussen bodem en schouder van de potten. Opvallend is het hoge percentage (80%) randfragmenten met vingertopindrukken op de bovenzijde. Bijna 10% van het materiaal is besmeten. Hoofdbestanddeel van de verschraling is potgruis. Op basis van beschikbare C14-dateringen en de kwantificering van relevante kenmerken van vergelijkbare vondscomplexen in de omgeving van Den Haag, is voor het aardewerk een datering tussen 350 en 250 voor Chr. aannemelijk.

353


Afb. 9. 's-Gravenhage: Lozerlaan. Huisplattegrond uit de Midden-Ijzertijd. De wanden zijn te zie als dunne, donkere rechte banen in het lichte zand. Foto Gem. Den Haag, afd. Archeologie. Afb. 10. 's-Gravenhage: Lozerlaan. Aardewerkfragment uit de Midden-Ijzertijd met een versiering van golvende lijnen van vingertopindrukken. Schaal 1:4. Tek. J.T. de Jong.

D e vindplaats is afgedekt door een dikke laag D u i n k e r k e I klei. D o o r de flank van het zandkopje is een geul geslepen, die een hoekpunt van het huisje heeft weggevaagd. D e v i n d plaats is duidelijk verspoeld. D e haard is gedeeltelijk weggeslagen en resten ervan zijn iets verderop, op een hoger niveau, weer afgezet. O o k het aardewerk vertoont verspoelingskenmerken. D e afzetting van de klei op het IJzertijdniveau is een zeer geleidelijk proces geweest Gemeente 's-Gravenhage, afd. A r c h e o l o g i e

354

J . A . Waasdorp/P. S t u u r m a n


's-Gravenhage: Muurbloemweg D e b o u w van een padvindershuis vormde de a a n l e i d i n g o m een kleine proefopgraving te starten tegenover M e e r en Bosch. In het verleden zijn i n M e e r en Bosch verschillende Prehistorische vondsten gedaan, en zijn op kleine schaal opgravingen verricht. E e n goede documentatie daarvan ontbrak echter. D o o r m i d d e l van b o r i n g e n werd een een oude bewoningslaag vastgesteld. Tijdens het verdere onderzoek bleek dat hier i n een ver verleden inderdaad mensen hebben gewoond. Paalsporen, een met houtskool gevuld greppeltje en aardewerkscherven m a k e n het waarschijnlijk dat i n de o m g e v i n g een nederzetting uit de Late Ijzertijd heeft gelegen. H e t oppervlak van het opgegraven areaal was echter te klein o m volledige structuren te k u n n e n vrijleggen. O m d a t de rest van de wijk door afgraving en egalisering een heel e i n d lager ligt dan dit steeds voor n i e u w b o u w gespaard gebleven veldje, moet gevreesd worden dat veel van de nederzetting i n het verleden al is weggegraven. Gemeente 's-Gravenhage, afd. A r c h e o l o g i e

J . A . Waasdorp

's-Gravenhage: ? (afb. 11) D o o r B . R e i n s uit D e n H a a g werd een aantal metaalvondsten gemeld, die alle afkomstig zouden zijn van een gronddepot i n de gemeente D e n H a a g . H e t betrof onder andere een b r o n z e n hielbijl uit de M i d d e n - B r o n s t i j d , een g e ë m a i l l e e r d e schijffibula uit de R o m e i n s e T i j d en enkele M i d d e l e e u w s e voorwerpen. D e g r o n d op de v i n d plaats is van diverse lokaties i n D e n H a a g en o m g e v i n g aangevoerd. D e herkomst van de gevonden voorwerpen is d a a r o m niet meer te achterhalen. Midden-Delfland 1 H e t afgelopen j a a r zijn i n het reconstructiegebied M i d d e n - D e l f l a n d 22 nieuwe vindplaatsen uit diverse perioden ontdekt, zowel door archeologische begeleiding van de reconstructie als door waarnemingen van amateur-archeologen. Bovendien k w a m e n op tien reeds bekende lokaties nieuwe vondsten te voorschijn. W a a r dit gebeurde door opgravingen leverde dit ook steevast sporen van de bijbehorende nederzetttingen op. H i e r o n d e r , m a a r ook onder R o m e i n s e T i j d en M i d d e l e e u w e n en later, zijn de verslagen van de belangrijkste onderzoekingen gerangschikt. Midden-Delfland

2: Vlaardingen-West, Schinkelshoek (afb. 12)

D e helft van de 22

nieuwe vindplaatsen i n M i d d e n - D e l f l a n d k w a m aan het licht bij de aanleg van het freegolfterrein Schinkelshoek i n de A a l k e e t - B u i t e n p o l d e r ten westen van V l a a r d i n g e n . O p een deel van het terrein, juist ten oosten van de K r a b b e p l a s , waren bij beplantingswerkzaamheden i n 1990 verscheidene woonplaatsen ontdekt, daterend uit de Ijzertijd, de Romeinse T i j d en de Late M i d d e l e e u w e n (zie V a n den Broeke i n de Kroniek over 1990, 332-334). Samenspraak met de belanghebbenden bij de i n r i c h t i n g van het golfterrein leidde tot een bevredigende regeling voor intensieve archeologische verkenning, nader onderzoek en bescherm i n g ; onder andere werd besloten tot aanpassing van het ontwerp van de golfbaan ter plaatse van een M i d d e l e e u w s e terp, zodat deze voor het grootste deel behouden k o n blijven. O n d a n k s de v e r k e n n i n g met handboor, kettinggraver en graafmachine, k w a m het merendeel van de elf nieuwe vindplaatsen pas aan het licht n a het opentrekken van de nieuwe sloten en waterpartijen i n het golfterrein. Geheel onverwacht was daarbij de vondst van een oeverwalnederzetting van de V l a a r d i n g e n - c u l t u u r . H e t vondstmateriaal dat door dhr. P . G . H e i n s b r o e k i n een sloottalud werd ontdekt, vormde de aanleiding voor een o p g r a v i n g door het I P P (zie ook M o r e e 1991). H e t Neolitische materiaal lag op een oeverwal van een C a l a i s IVa-kreek (zie afb. 12): de355


Afb. 11. 's-Gravenhage, oorspronkelijke vindplaats onbekend. Hielbijl uit de Midden-Bronstijd. Foto R O B .

j I

(NAP) (T)

Bewoningsloag

Romeinse

(2)

Bewoningsloag

Neolithicum

tijd

@

Duinkerke

@

Calais

0

geul i

|

IVb

restgeul

Afb. 12. Midden-Delfland 2: Vlaardingen-West, Schinkelshoek (vindplaats 16.90). Geologisch profiel ter hoogte van de nederzetting van de Vlaardingen-cultuur. Tek. IPR

zelfde kreek waarlangs i n de j a r e n 1959-1964 de naamgevende o p g r a v i n g plaatsvond i n Vlaardingen-Westwijk (zie o.a. V a n Regteren A l t e n a e.a., 1962 en 1963). D e afstand tussen beide opgravingen bedraagt langs de kreek slechts 1300 m . N a afwerking van de niveaus uit de R o m e i n s e T i j d is de toplaag van de C a l a i s I V-oeverwal in vakken van 1 m gezeefd. D i t leverde niet alleen een grote hoeveelheid scherven en v u u r steenfragmenten op, m a a r ook het organisch materiaal bleek goed geconserveerd. E e n opvallend verschijnsel is het uitzonderlijk hoge aandeel bijlfragmenten i n het vuursteenassemblage, tegenover een relatief gering aantal overige werktuigen. S a m e n met de aanwezigheid van grote hoeveelheden houtskool vormt dit een aanwijzing voor de functie van de v i n d plaats als mogelijke plaats van h o u t w i n n i n g . E e n deel van het hout werd vervolgens van hier vervoerd naar de basisnederzetting (Vlaardingen-Westdijk), een groot deel kan echter ook ter plaatse zijn gebruikt bij de v e r v a a r d i g i n g van aardewerk. Dat op deze plaats aardewerk is geproduceerd blijkt onder andere uit de aanwijzingen voor de verwerking van kwarts tot mageringsgruis. Achtergebleven zijn vele kwartsbrokjes, slag356


stenen en voorverhitte, halfvergruisde 'kwartseieren'. D e aanwezigheid van oventjes wordt verraden d o o r pieken i n de verspreiding van aardewerk en houtskool over het terrein. H e t houtskool vormt daarbij een centraal cluster met daaromheen de scherven. M o g e l i j k gaat het o m aardewerk dat tijdens het bakken is gebroken en bij het afbreken van de oven opzij geworpen is. D e ovens zelfwaren eenmalige bouwsels; de mantel bestond waarschijnlijk uit zoden, die bij de afbraak van de oven eveneens terzijde werden geworpen. D e resten hiervan zijn teruggevonden als brokjes verhitte, niet-gemagerde klei. D e z e liggen iets verder van het c e n t r u m d a n de scherven. Behalve voor h o u t w i n n i n g en aardewerkproduktie is de oeverwal ook incidenteel gebruikt voor de jacht (getuige de pijlspitsen) en het hoeden van vee. P . G . H e i n s b r o e k ontdekte overigens juist ten z u i d e n van het golfterrein bij boringen aardewerk en houtskool op een niveau dat van latere Neolihische d a t u m kan zijn ( H e i n s b r o e k 1991). H e t I P P n a m ook de o p g r a v i n g van enkele al bekende vindplaatsen uit de Ijzertijd en de R o m e i n s e T i j d op het terrein voor zijn rekening (vindplaatsen 16.55 en 16.60). H e l a a s was het veen op beide lokaties zeer veraard en onderhevig geweest aan processen van onderspoel i n g , zodat de meeste sporen g e ë r o d e e r d waren en het vondstmateriaal niet meer i n situ lag. D e slechte conservering was temeer teleurstellend omdat deze vindplaats, net als die aan de O u d e C a m p s w e g (vindplaats 19.07, zie onder R o m e i n s e T i j d ) i n M a a s l a n d , de mogelijkheid leek te bieden o m de relatie tussen nederzettingen uit de L a t e Ijzertijd en de vroege R o m e i n s e T i j d te onderzoeken. D e meeste andere nieuwe vindplaatsen van het golfterrein dateren eveneens uit de R o meinse T i j d . B i j de vier of vijf lokaties met IJzertijdvondsten (aardewerk, soms vergezeld van bewerkt hout) was slechts eenmaal de feitelijke woonplaats te lokaliseren, gelegen op de top van het H o l l a n d v e e n , onder een kleidek van enkele decimeters dikte. I n andere gevallen bevond het materiaal zich i n de onderspoelingsklei, terwijl het vermoede loopniveau op het veen erboven geen archeologische resten opleverde (vergelijk A b b i n k / F r a n k i n de Kroniek over 1990, 345-347). O n d e r de R o m e i n s e vondsten bevond z i c h een m i n of meer intacte haardplaats en een groot fragment van een maalsteen van tefriet (vinder L . A . K a a l ) . J u i s t buiten het free-golfterrein v o n d J . P. ter Brugge aardewerk i n de uitgeworpen g r o n d van een waterpartij op particulier terrein. H e t vroegste scherfmateriaal uit de woonplaats die hier gelegen moet hebben, dateert uit de tweede helft van de 12e eeuw (det. E . J . B u l t , gemeente Delft). I P L , Leiden IPP, A m s t e r d a m

p.W. van den Broeke P. v.d. K r o f t , H . van L o n d e n

M i d d e n - D e l f l a n d 3: V l a a r d i n g e n - W e s t , K r a b b e p l a s I n de Kroniek over 1990, 333, werd m e l d i n g gemaakt van de vondst van een menselijk skelet op een tijdelijk eilandje i n een surfplas i n aanleg. N a d a t de botten, die door de V l a a r d i n g s e politie waren geborgen, door J u s t i tie waren vrijgegeven, werd alsnog voor een C14-datering gekozen, o m de relatie met de vele omliggende nederzettingen uit de Ijzertijd en de R o m e i n s e T i j d vast te stellen. D e uitkomst van 3060 + 40 B P (GrN-18960) was echter een volledige verrassing. D e geijkte datering, o m streeks de 14e eeuw voor C h r , valt m i d d e n i n de Bronstijd, een tijdvak waaruit i n het hele Westnederlandse veengebied n o g geen teken van leven bekend was. D e o u d e r d o m is op zich goed te rijmen met de vondstsituatie i n de kreekvulling. D e meeste kreken, die bij de aanleg van de K r a b b e p l a s zijn waargenomen, stammen uit de D u i n k e r 357


ke O-transgressiefase. Zowel de kreekvullingen als de (jongste) dekafzetting uit die fase komen al ruimschoots minder dan 1 m onder het oppervlak voor. Bovendien is op drie plaatsen in de omgeving van Vlaardingen de aanvang van de veengroei bovenop deze afzetting gedateerd, met opmerkelijk consistente waarden rond 2965 BP (ca. 1200 voor Chr., zie Van den Broeke 1992). De vondst van het skelet vormt op zich nog geen aanwijzing dat het veengebied in de Bronstijd bewoond is geweest. Mogelijk lagen er nederzettingen op de vermoede, maar nu verspoelde, oeverwallen langs de Maasmond, en is de betreffende persoon tijdens een tocht door het achterland verdronken. Door M . Hoogland (Archeologisch Centrum Leiden) kon nog een aantal nadere gegevens over de persoon vastgesteld worden. De schedeleigenschappen duiden zeer sterk op een man. Op basis van diverse skeletkenmerken is zijn leeftijd op 43 +5 jaar bepaald, terwijl de lichaamslengte 169 ±2 cm bedragen heeft. IPL, Leiden p w

v a n

d

e

n

B r o e k e

Midden-Delfland 4: Schipluiden, Zouteveense Polder ROB-correspondent L. A. Kaal deed uitgebreide waarnemingen in een leidingtracé dat onder meer verscheidene polders in het zuiden van Midden-Delfland doorkruiste. Dit leverde niet alleen aardewerk van LaatMiddeleeuwse ouderdom op (drie vindplaatsen, waarvan twee bekende nederzettingen), maar bovendien een concentratie aardewerk uit de Midden- of Late Ijzertijd: enkele tientallen fragmenten van vaatwerk en een klein deel van een (oven-)rooster. Deze vondsten uit het Schipluidense gedeelte van de Zoutenveense Polder lagen op de top van het Hollandveen, van het maaiveld gescheiden door een dun kleidek. IPL, Leiden P

w

v a n

d

e

n

B r o e k e

Midden-Delfland 5: Maasland, Commandeurspolder en Kralingenpolder Tijdens het knotten van wilgen in de Commandeurspolder te Maasland vond O. Dorenbos enkele scherven van Ijzertijd-aardewerk langs een slootkant. De vindplaats sluit aan op een dichte cluster van woonplaatsen op het veen in het zuiden van Midden-Delfland. Nu de werkzaamheden in het kader van de herinrichting van het deelgebied Gaag zijn begonnen, wordt duidelijk dat ook in het noordelijk deel van Midden-Delfland veel bewoningsresten uit de Ijzertijd voorkomen. Ze gaan echter schuil onder een dik kleidek, dat grotendeels tijdens de fase Duinkerke Illb is afgezet. Ze komen daardoor bij landbouwwerkzaamheden en mollenactiviteit veel minder snel aan het oppervlak dan in het zuidelijke deel van het gebied. Bij het nalopen van de kavelinrichtingswerkzaamheden in de Kralingerpolder te Maasland werden op de bodem van een kleiwinningssleuf twee vindplaatsen ontdekt. In het ene geval ging het om een kleine concentratie (verspoelde?) aardewerkscherven uit de Middenof Late Ijzertijd, die zich in een donkergrijze kleilaag aan de basis van het ca. 1 m dikke zavel/kleipakket bevond, op de overgang naar een onderliggende rietveenlaag. Deze donkergrijze kleilaag van 20 cm dikte is in de wijdere omgeving ook waargenomen en daar als een afzetting van Duinkerke I geïnterpreteerd. De nu waargenomen vondstsituatie strookt daarmee. Ook indien het hier om verspoelde vondsten gaat, kan een woonplaats in de nabije omgeving worden vermoed. De andere vindplaats bevond zich op ongeveer 40 m van de vorige, juist onder de genoemde donkergrijze kleilaag. Hier lag temidden van rietveen een concentratie rietstengels (deels 358


verbrand), mestachtig materiaal, takjes en liggend rondhout, wat houtskool, een hazelnootdop en een botfragment. Tegen de indruk dat het hier om een vloer van een (Ijzertijd-Boerderij gaat, pleit echter de totale afwezigheid van aardewerk op het ontsloten vlak van enkele vierkante meters. In verband met de verwachte omzetting van de huidige weidegrond in een tuinbouwbedrijf met kassen is een nader onderzoek op deze laatstgenoemde vindplaats in het onderzoeksprogramma opgenomen. Bij egalisatie van een weideperceel langs de Burgerdijkseweg ten behoeve van de tuinbouw, werd een kleine woonterp geslecht. De vondsten, die door K . F. van Dijk, O. Dorenbos en ondergetekende uit de terpaarde werden verzameld, bestaan uit wat botmateriaal en vele tientallen fragmenten aardewerk uit de tweede helft van de 12e tot de 15e eeuw, waaronder ook een deel van een vuurklok. Deze terp was op basis van eerdere vondsten al in hetzelfde tijdvak gedateerd. Tijdens dezelfde egalisatie werd aan de rand van het perceel de voet van een verhoging aangesneden, die tot nu toe - door het ontbreken van vondsten - niet als woonplaats was geregistreerd. De ongeveer twintig gevonden scherven en een spinklosje dateren deze klaarblijkelijke woonterp in ruwweg dezelfde periode als de voornoemde woonplaats. Op een halve kilometer zuidoostelijk van bovengenoemde lokaties lag in een juist verlaagd gedeelte naast een verbrede sloot een kleine vondstconcentratie in een bruinig, humeus kleilaagje, direct boven het grijze zand van een geulvulling. Erboven was ongeveer 45 cm klei verwijderd. Het vondstmateriaal bestaat uit fragmenten van dunwandige kogelpot, wat gebrande leem, houtskool en dierlijke gebitselementen. De datering van het aardewerk (eerste kwart 12e eeuw) geeft aan dat dit materiaal afgedekt is door de jongste afzettingen in dit deel van Midden-Delfland, uit het tweede kwart van de 12e eeuw (Duinkerke Illbl). Veel toen nog maar juist op gang gekomen ontginningswerken zijn door deze overstromingsfase teniet gedaan. De datering van de middeleeuwse vondsten dank ik aan E.J. Bult (Gemeente Delft). IPL, Leiden p.W. van den Broeke Midden-Delfland 6: Maasland, Duifpolder (afb. 13) In deze polder is in juli en augustus een verkennend onderzoek van vier weken uitgevoerd naar enkele IJzertijdwoonplaatsen op veen. Dit gebeurde voorafgaand aan een polderpeilverlaging, die tot verlies van organische materialen zal leiden. De oorspronkelijke opzet was een onderzoek naar twee woonplaatsen met een onderlinge afstand van 150 m (vergelijk Van der Gouw 1988, 15-28). Bij inspectie 359


Afb. 14.

Noordzee: Vooraanzicht van een geweibijl. Lengte 16,5 cm. Foto R M O .

van het terrein i n het voorjaar bleek de meest zuidelijke van de twee intussen overbouwd te zijn door een tuinbouwkas en daardoor niet meer voor onderzoek beschikbaar. O m d a t boringen i n het tussengelegen areaal n o g een derde woonplaats van minstens gelijke kwaliteit aan het licht brachten, werd het verkennende onderzoek alsnog uitgevoerd op twee woonplaatsen. N a het graven van proefsleuven bleek dat waarschijnlijk op beide woonplaatsen meer d a n een enkele boerderij heeft gestaan. O p de laatst ontdekte vindplaats bleek de conservenngstoestand van de voornamelijk uit houtsnippers, mest en riet of biezen opgebouwde vloeren uitstekend (zie afb. 13), terwijl de invloed van ontwrichtende geologische processen (vergelijk A b b i n k i n de Kroniek over 1988, 322-326) hier beperkt is geweest. H e t vele aardewerk uit de diverse boerderijen dateert de bewoning omstreeks de 3e eeuw voor C h r . , en biedt zelfs b i n n e n deze korte tijdsspanne n o g mogelijkheden voor chronologische differentiatie tussen de boerderijen o n d e r l i n g . H e t onderzoek zal i n de z o m e r van 1992 uitgebreid worden tot de woonplaatsen i n h u n geheel. I P L , Leiden

A . A . A b b i n k & R W . van den Broeke

Noordzee (afb. 14) In het kader van de niet aflatende werkzaamheden van Rijkswaterstaat o m ons l a n d te beschermen tegen het oprukkende geweld van de zee, worden grote hoeveelheden z a n d op onze kust gespoten. D i t z a n d wordt voor de kust opgezogen en v i a een pijpleiding aan l a n d gebracht. M e t het opgezogen z a n d worden ook resten uit het M e s o l i t h i c u m aangevoerd. D e afgelopen j a r e n zijn d a n ook regelmatig voorwerpen van been en gewei uit deze periode van het strand opgeraapt. In de m a a n d m e i v o n d de 10-jarige R e n e Schmitt uit R o t t e r d a m op een opgespoten deel van het strand van H o e k van H o l l a n d een licht gesleten doorboorde geweibeil. D e oorspronkelijke herkomstplaats van het artefact is helaas niet meer te achterhalen. H e t merendeel van het opgespoten z a n d is afkomstig uit de Noordzee, m a a r een klein deel k a n gewonnen zijn bij de aanleg van havens i n de j a r e n zestig. D e z e laatste mogelijke herkomstplaats is echter het minst waarschijnlijk. D e bijl is vervaardigd uit de afgeworpen hoofdstang van een edelhertgewei, waarvan de delen van de rozenkrans en de oog- en ijstak met een vuurstenen werktuig zijn verwijderd. H e t gat voor de steel en de snede vertonen ook sporen, die wijzen op de bewerking met vuursteen. D e doorsnede van het steelgat is 23 m m . 360


Van hetzelfde gedeelte van het strand zijn nog andere vondsten bekend, met name Mesolithische getande spitsen van been en gewei. De typologische overeenkomsten met andere geweibijlen en de Noordzee als vermoedelijke herkomstplaats pleiten voor een datering in het Mesolithicum. R M O , Leiden L . B . M . Verhart Rijswijk: Kerkstraat Vooruitlopend op een bouwproject kon door de Archeologische Werkgroep Rijswijk een klein onderzoek worden uitgevoerd op de hoek van de Kerkstraat en de Schoolstraat in het centrum van Rijswijk. De lokatie is gelegen op de meest oostelijke strandwal. Aangetroffen zijn twee cultuurlagen gescheiden door een ca. 10 cm dikke lichtgrijs-gele zandlaag. In de bovenste cultuurlaag bevonden zich diverse scherven uit de Late Ijzertijd of het begin van de Romeinse Tijd. De onderste cultuurlaag bevatte daarentegen nauwelijks aardewerk (slechts één zeer klein fragment), maar wel veel houtskool. Waarschijnlijk sluiten deze niveaus aan op de bewoningsniveaus die in 1983 onder het Kerkplein zijn gevonden (zie Hallewas 1984, 303-307). De constateringen van 1983 en 1991 maken het zeer aannemelijk dat zich onder een groot deel van het Rijswijkse dorp nog goed geconserveerde cultuurlagen uit de Ijzertijd bevinden. Archeologische Werkgroep Rijswijk

J - M . Koot

Rotterdam: Terbregge Op een aan de Rotte grenzend stuk niet- verveend poldergebied in de Rotterdamse wijk Terbregge, werd na een vondstmelding door J. de Bruin (Rotterdam) een nederzettingsterrein uit de Late Ijzertijd ontdekt. Voordat tot opgraving werd overgegaan is door middel van boringen de exacte positie van de vindplaats bepaald en inzicht verkregen in de stratigrafie van het gebied. Het onderzoek werd financieel ondersteund door het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR), de deelgemeente Hillegersberg/Schiebroek en de provincie Zuid-Holland. De opgegraven archeologische sporen kunnen naar herkomst in twee groepen worden verdeeld. Een klein deel is afkomstig van een gedeelte van een huisplaats in de top van een grote veenschol. Aan de rand hiervan bevond zich een haardplaats opgebouwd uit scherven en klei; verder konden hier verspreide scherven, bot en een aantal paaltjes worden geborgen. Als gevolg van de hoge ligging van het vondstniveau - net onder het maaiveld - was echter veel organisch materiaal vergaan. Een huisplattegrond kon dan ook niet worden opgetekend. De veenschol dreef als het ware in een kleipakket waarin enkele lagen gevormd door losse, fijne plantaardige deeltjes (detritus) waren ingeschakeld. In deze detritus-veentjes zijn - geconcentreerd in een zuidwest-noordoost georiënteerde strook - grote hoeveelheden aardewerk, bouwhout, mest, as en bot aangetroffen. Na de bewoning is het veen met de nederzettingssporen door de erosieve werking van water sterk aangetast. Hierbij moet niet gedacht worden aan activiteiten van een zeer nabijgelegen geul, maar aan de langdurige inwerking van niet of nauwelijks stromend water. Het veen scheurde in grote brokken uiteen, de onderlinge samenhang ging verloren, delen gingen te zamen met het vondstmateriaal 'in oplossing' en sloegen vervolgens weer neer als detritus. De tussenliggende kleien bevatten relatief weinig archeologica: fasen met een verhevigde en met een verminderde aantasting van het veen wisselden elkaar blijkbaar af. De onderste detritus-laag is met de boor over een afstand van zeker enkele honderden meters te vervolgen; het vernietigende proces beperkte zich niet tot het nederzettingsterrein. De veen361


schol en het pakket met de verplaatste vondsten worden afgedekt door twee kleilagen gescheiden door een veentje. O m t r e n t de datering van de diverse stratigrafische eenheden bestaat n o g veel onzekerheid. G e z i e n de versheid van het bouwhout z a l de verspoeling vrij snel n a de bewoning hebben plaatsgevonden. E e n D u i n k e r k e I-ouderdom van de afzetting met verslagen materiaal ligt dan voor de hand. Wellicht kan het vernietigingsproces i n verband worden gebracht met het ontstaan of de verdere o n t w i k k e l i n g van de Rotte, enkele honderden meters ten noorden van de vindplaats. D e grote hoeveelheden vondsten geven aan dat we te m a k e n hebben met een meerfasigheid van een enkele of een gelijktijdig bestaan van meerdere boerderijen. Gelet op de concentratie van het materiaal lijkt de eerste optie de meest waarschijnlijke. H e t aardewerk bevat nogal wat zogenaamd 'kustaardewerk', dat als verpakkingsmateriaal van zout wordt opgevat ( V a n den Broeke 1986). H o e w e l het bot n o g niet door specialisten is onderzocht, zijn in ieder geval r u n d , schaap/geit, varken en h o n d herkend. Naast het h o u d e n van vee werd er ook gevist. S o m m i g e delen van de vondstlagen bevatten uitzonderlijk veel visresten, hetgeen n o g niet eerder is waargenomen. M o g e l i j k v o r m d e n visvangst en visverwerking een bijzondere bedrijvigheid, waarvoor zout als conserveringsmiddel n o d i g was. D a t de mestnjke o m g e v i n g van deze vindplaats destijds een geschikte broedbiotoop was voor ringslangen blijkt uit de aanwezigheid van eischaalresten van deze dieren. O f s c h o o n het m i l i e u o n gunstig was voor de conservering van metaal, k o n toch een b r o n z e n fibula worden geborgen. E e n licht gebogen stuk bewerkt hout kan mogelijk als j u k worden g e ï n t e r p r e t e e r d . B O O R , Rotterdam

j.M.

M

o

r

e

e

;

M

c

v

a

n

T

r

i

e

r

u

m

Wassenaar: Pluymestein H e t i n 1990 begonnen onderzoek door de archeologische werkgroep van de S t i c h t i n g H i s t o r i s c h C e n t r u m Wassenaar naar de nederzettingssporen uit de Ijzertijd werd dit j a a r voortgezet en afgerond. I n het eerder verkregen beeld trad geen verand e r i n g op (zie de Kroniek over 1990, 340-341). Westvoorne: Rockanje O p het w o n i n g b o u w t e r r e i n ' O u d e w e g ' te Rockanje zijn i n 1990 vier nederzettingen uit de L a t e Ijzertijd vastgesteld, waarvan er é é n moest worden opgegraven ( V a n T r i e r u m en A s m u s s e n i n de Kroniek over 1990, 341-342; D ö b k e n e.a. 1992). In 1991 is het gebied door m i d d e l van gutsboringen onderzocht. H i e r b i j is inzicht verkregen i n de paleogeografische situatie en i n de o m v a n g en gaafheid van de vindplaatsen. D e kartering, die onder l e i d i n g stond van P. S.G. A s m u s s e n ( B O O R ) , leverde bovendien twee nieuwe v i n d plaatsen op: 08-56 en 08-57. A l l e nederzettingen waren ongeveer 30-40 m i n doorsnede. Z e bleken op kleine hoogveenbulten te liggen, waarschijnlijk i n de nabijheid van een veenwatertje o f een watervoerende depressie i n het landschap ( V a n T r i e r u m 1992). O o k vindplaats 08-57 lag op een hoogveenbult, m a a r m e r k w a a r d i g genoeg ontbraken hier duidelijke nederzettingssporen. B i j v i n d plaats 08-56 g i n g het vermoedelijk o m nederzettingsmateriaal i n een verspoelde context. M e t de opgravingen i n 1991 is het n o g bereikbare deel van de woonplaats 08-54 onderzocht, dit i n verband met de naderende woningbouw. H i e r b i j is een deel van een erf te voorschijn gekomen, met een stookplaats en een erfafscheiding. H e t vondstmateriaal leverde onder meer 'driepootjes', weefgewichten en spinklosjes en -schijfjes op. O o k is aandacht gegeven aan vindplaats 08-57, waar eveneens op een hoogveenbuit 6,5 en 13 m brede stroken veengrond werden aangetroffen, waarvan de natuurlijke bodemstructuur 20 tot 30 c m diep 362


was gebroken. Aan de 'omgezette' veengrond was mest, enig aardewerk en bot toegevoegd. Mogelijk hebben we hier van doen met een akkercomplex, alhoewel tot nu toe geen pollen of macroresten van cultuurgewassen zijn gevonden. In 1992 zal het onderzoek op deze vindplaats worden voortgezet, terwijl voorts de nederzetting 08-53 zal worden onderzocht. Evenals in voorgaande jaren, kunnen de werkzaamheden in 1992 slechts plaats vinden dankzij financiële steun van de gemeente Westvoorne en de provincie Zuid-Holland. B O O R , Rotterdam M . C . van Trierum

Romeinse Tijd Alphen aan de Rijn: Wilhelminalaan (afb. 15) Door de R O B en de afdeling provinciaalRomeinse archeologie van het R M O werd in het voorjaar een noodopgraving uitgevoerd op het terrein van de voormalige Samsom-uitgeverij tussen de Wilhelminalaan en de Stevinstraat, nabij het centrum van Alphen aan den Rijn. In de tuin van de uitgeverij waren in de jaren daarvoor veel Romeinse vondsten gedaan en de verwachting leek dan ook gerechtvaardigd dat zich in de ondergrond sporen zouden bevinden van het Romeinse castellum Albiana of de bijbehorende civiele bewoning. Dankzij de medewerking van de projectontwikkelaar Ruprovast b.v. en met financiële steun van de gemeente Alphen aan den Rijn en de provincie Zuid-Holland was het mogelijk tussen sloop en nieuwbouw een aantal grote proefsleuven door het terrein te graven. De opgraving werd uitgevoerd met hulp van studenten van de Rijksuniversiteit Leiden en de Vrije Universiteit Amsterdam, die ook voor enige weken een veldtechnicus beschikbaar stelde. Uit het onderzoek bleek, dat het grootste deel van het terrein zeer ernstig verstoord was door post-Middeleeuwse en moderne fundamenten. Alleen aan de oost( = Rijn)zijde was er onder de verstoorde niveaus nog een donkere laag van wisselende dikte herkenbaar, die zeer veel Romeins aardewerk en bouwafval bevatte. Onder dit niveau kwam een aantal greppels en ondiepe afvalkuilen tevoorschijn en een aantal paalgaten. De grondsporen waren echter niet tot herkenbare structuren te herleiden. Tegen de Wilhelminalaan werd dit niveau afgesneden door een opgevulde Rijnbedding. Langs en in deze bedding waren nog resten van houten beschoeiingen aanwezig. De indruk bestaat dat op de onderzoekslokatie, aan de noordzijde van het centrum van Alphen, de Rijn sinds de Romeinse Tijd haar loop eerst in westelijke richting heeft verplaatst en pas veel later, mogelijk pas na de 12e of 13e eeuw, in oostelijke richting. De gevonden bedding en de bijbehorende beschoeiingen lijken uit de (Laat-)Romeinse Tijd en de Vroege Middeleeuwen te dateren. Mogelijk is door de erosieve werking van de Rijn de Romeinse bewoningskern langs de oever geheel opgeruimd. De donkere afvallaag doet op het eerste gezicht het meeste denken aan een stortlaag in een lager gelegen gebied vlak buiten de eigenlijke woonplaats. Het valt echter ook niet uit te sluiten dat we te maken hebben met een egalisatiepakket dat is achtergebleven na een zeer grondige afgraving en omzetting van het terrein in de Late Middeleeuwen. Bijzonder was de vondst van een bronzen waterspuiter uit de Romeinse Tijd (afb. 15). De leeuwekop was mogelijk ooit een onderdeel van een rijkversierde fontein in Alphen. Een vergelijkbaar voorwerp is gevonden in Xanten.

363

A r c h e o l o g i s c h e k r o n i e k Z u i d - H o l l a n d 1991

Afb. 15. Alphen aan de Rijn: Wilhelminalaan. Bronzen spuiter in de vorm van een Leeuwekop uit de Romeinse Tijd. Foto R M O .

A l p h e n aan de R i j n : themapark A r c h e o n sche t h e m a p a r k

Archeon

O p het terrein v a n het toekomstige archeologi-

werden de inrichtingswerkzaamheden archeologisch begeleid

d o o r C . Beunder. O p enkele percelen w e r d e n i n de b o v e n g r o n d relatief grote concentraties R o m e i n s aardewerk e n b o u w p u i n aangetroffen. N a intensief speurwerk k o n geconcludeerd worden dat al het materiaal i n de Late M i d d e l e e u w e n uit het c e n t r u m v a nA l p h e n moet zijn a a n g e v o e r d . D e t o e n m a l i g e e i g e n a a r heeft d e n a t t e p o l d e r p e r c e l e n k u n s t m a t i g t r a c h t e n o p te h o g e n m e t g r o n d , d i e h i j l i e t a f g r a v e n v a n a n d e r e b e z i t t i n g e n d i c h t b i j h e t c e n t r u m v a n Alphen. B r o n : Intern rapport Archeon ( C . B e u n d e r ) .

A l p h e n a a n de R i j n : L e i d s c h e S c h o u w

D o o r de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek werd i n no-

v e m b e r e e n kleine o p g r a v i n g uitgevoerd o p het t o e k o m s t i g A W Z I - t e r r e i n a a n de L e i d s c h e Schouw. I n deze o m g e v i n g h a d al eerder enig verkennend onderzoek plaatsgevonden (zie d e Kroniek o v e r 1 9 9 0 , 3 4 3 ) . A a n g e t r o f f e n w e r d e n g r o n d s p o r e n e n v o n d s t e n d i e o n d e r d e e l l i j k e n te h e b b e n u i t g e m a a k t v a n e e n i n h e e m s - R o m e i n s e h u i s p l a a t s . E e n d u i d e l i j k e p l a t t e g r o n d is e c h t e r niet t e v o o r s c h i j n g e k o m e n . T o c h v o r m t deze w a a r n e m i n g e e n n i e u w e a a n w i j z i n g voor het v o o r k o m e n v a neen dichte i n h e e m s - R o m e i n s e b e w o n i n g o p de zuidelijke oever v a n d e R i j n t e n w e s t e n v a n A l p h e n ( z i e b i j v o o r b e e l d o o k A l d r e d e.a., 1992).

Kwintsheul

R O B - c o r r e s p o n d e n t C . v a nder D o e f m e l d d e R o m e i n s e vondsten, aangetrof-

fen langs d e H e u l w e g n a het d i c h t m a k e n v a n e e n w a t e r b a s i n . B i j het u i t g r a v e n v a n d i t b a s i n i n 1984 w a r e n o o k al v o n d s t e n

gedaan.

L e i d s c h e n d a m : L e e u w e n b e r g ( a f b . 16 e n 17)

B i j de i n 1989uitgevoerde a r c h e o l o g i s c h e

inventarisatie v a n het toekomstige l a n d i n r i c h t i n g s g e b i e d L e i d s c h e n d a m - N o o t d o r p was i n

364


Afb. 16. Leidschendam: Leeuwenberg. Schematisch overzicht van het zuidelijk deel van de nederzetting uit de Romeinse tijd (de huisplattegronden zijn in grijs, de crematiegraven met een ster en de dierbegravingen met een driehoek aangegeven. Tek. R O B .

Afb. 17. Leidschendam: Leeuwenberg. Twee geëmailleerde schijffibulae uit de 2e eeuw na Chr., afkomstig uit het zuidelijk deel van de nederzetting. Schaal 1:1. Foto R O B . 365


de Tedingerbroekpolder tussen de V l i e t en R i j k s w e g 4 een opvallende schervenconcentratie vastgesteld op een smalle kreekrug ter weerszijden van de gemeentegrens tussen L e i d s c h e n d a m en Rijswijk. Vergevorderde plannen van de gemeente L e i d s c h e n d a m met betrekking tot de aanleg van een golfbaan i n hetzelfde gebied maakten bescherming onmogelijk. E e n uitgebreide n o o d o p g r a v i n g vormde het enige alternatief. A a n g e z i e n de golfbaan zelf ook i n tenminste twee fasen zal worden gerealiseerd z a l ook het archeologisch onderzoek zich over meerdere j a r e n gaan uitstrekken. Tussen e i n d februari en e i n d j u n i is allereerst getracht de aard en o m v a n g van de archeologische resten vast te stellen en zijn vervolgens de meest bedreigde delen onderzocht. G e d u r e n d e de hele o p g r a v i n g werd door amateurarcheologen uit V o o r b u r g en L e i d s c h e n d a m meegeholpen en i n april en m e i o n t v i n g het opgravingsteam bovendien steun van de N J B G . Vast is k o m e n te staan dat de ongeveer 60 m brede k r e e k r u g i n de R o m e i n s e T i j d over een lengte van misschien wel 1 k m bewoond is geweest. E e n aaneengesloten lint van door sloten omgeven rechthoekige kavels en erven strekt zich uit tot ver buiten het eigenlijke golfterrein. D e sloten r o n d de percelen wateren af op de restbedding van de kreek, die i n de R o meinse T i j d k u n s t m a t i g is opengehouden. D r i e aaneengesloten kavels k o n d e n vrijwel volled i g worden onderzocht, een vierde erf, op enige honderden meters afstand van de eerste drie, is voor de helft opgegraven. D r i e van de vier erven geven het gebruikelijke beeld: drieschepige huisplattegronden, waterputten, spiekers en afvalkuilen. H e t valt niet uit te sluiten dat zich daarbij ook de woonplaats van de dorpsoudste bevindt. E e n van de boerderijen was namelijk van meer d a n gemiddelde lengte (meer dan 35 m), de bijbehorende waterput was de enige met een beschoeiing van wijnvaten en onder het vondstmateriaal afkomstig van dit erf bevindt zich een aantal bijzondere zaken. Naast het erf met de grote boerderij ligt een kavel, waarop geen huisplaats is aangetroffen. H e t meest i n het oog springende spoor op dit perceel is een rechthoekige greppel i n het m i d den van het terrein. U i t de v u l l i n g van deze greppel zijn enkele g e ë m a i l l e e r d e schijffibulae en een grote hoeveelheid, voornamelijk inheems, aardewerk geborgen. O p een paar diepe kuilen en dierbegravingen na is het erf opvallend leeg. O p het eerste gezicht valt een rituele functie voor dit vierde erf niet uit te sluiten. D e datering van de meeste grondsporen valt i n de 2e en het begin van de 3e eeuw n a C h r . A a n w i j z i n g e n voor een oudere, le- eeuwse, bewoningsfase zijn er wel, m a a r de kern daarvan lijkt buiten het dit j a a r opgegraven deel te liggen. G e c o n c l u d e e r d m a g worden dat de gevonden nederzetting voldoende a a n k n o p i n g s p u n ten biedt voor verder onderzoek. M e t name met betrekking tot de problematiek r o n d de relatie tussen stad en platteland i n de R o m e i n s e T i j d biedt de vindplaats zeer interessante onderzoeksmogelijkheden. D e afstand tot F o r u m H a d r i a n i bedraagt i m m e r s niet meer dan ongeveer 800 m . D e opgravingen i n L e i d s c h e n d a m worden uitgevoerd door de R O B , met financiële steun van de gemeente L e i d s c h e n d a m en de provincie Z u i d - H o l l a n d . Leidschendam: Rietvinkpolder I n aansluiting op het i n 1989 en 1990 uitgevoerde onderzoek (zie de Kroniek over 1989, 342, en over 1990, 344) zijn dit j a a r door de R O B op drie plaatsen doorsneden gemaakt door de gracht van C o r b u l o . D e meest uitgebreide waarnem i n g is gedaan op ca. 150 m ten noorden van de D a m l a a n , op de plaats waar i n de toekomst een gedeelte van de gracht zal worden gereconstrueerd b i n n e n een gemeentelijke groenvoorziening. O v e r een lengte van ongeveer 40 m werd de gracht vlaksgewijs uitgegraven en on366


derzocht op vondsten. Speciale aandacht werd daarbij besteed aan de westelijke oeverzone (de oostelijke oever kon niet worden onderzocht) en de bodem. Daarnaast werden twee vrijwel volledige dwarsprofielen getekend en gefotografeerd. Het in 1989 en 1990 verkregen beeld omtrent de wijze van aanleg, de breedte en diepte van de gracht (of eigenlijk beter kanaal) en de datering werd opnieuw bevestigd. Ook de twee andere profielsleuven, die enkele honderden meters in noordelijke richting werden gegraven, gaven geen veranderingen in het verkregen beeld te zien. Vanaf de gemeentegrens tussen Leidschendam en Voorschoten tot aan het sluisje kan het kanaal ten westen van de Vliet over een afstand van zeker 600 m in een vrijwel rechte lijn worden vervolgd. Het kanaal is over de gehele afstand uitgegraven in de veenondergrond direct achter de meest oostelijke strandwal. De waterloop is minimaal 13 m breed geweest en ongeveer 2 m diep. Ter hoogte van het park Rozenrust op de grens met Voorschoten sluit het kanaal aan op de bedding van een (natuurlijke) vloedkreek die in noordelijke richting in verbinding heeft gestaan met de Oude Rijn. Dit is de vloédkreek die door Bogaers en Hageman (RGD) in 1962-1963 al was aangetoond en die bij het castellum Matilone (Roomburg) van een houten beschoeiing was voorzien. In zuidelijke richting lijkt het kanaal uit te komen in het gebied waar de meest noordelijke Duinkerke I-kleiafzettingen vanuit het Maasmondgebied zijn aangetroffen. Dit is ongeveer ter hoogte van de huidige sluis in de Vliet in het oude centrum van Leidschendam. Te verwachten valt dat van daar het tracé het verloop van de huidige Vliet volgt tot aan Forum Hadriani. Verder zuidwaarts vanaf Forum is de loop nog steeds niet met zekerheid vastgesteld al mag worden verwacht dat de benedenloop van de Gantel hiervoor het meest in aanmerking komt. Voorlopig lijkt het gedeelte bij Leidschendam het enige aantoonbaar kunstmatig aangelegde deel van het kanaal te zijn geweest. Naar verwachting zal ook in 1992 nog verder onderzoek in Leidschendam en Rijswijk moeten plaatsvinden. Midden-Delfland 7: Delft, Rotterdamse weg (afb. 18) Langs Rijksweg 13 (DelftRotterdam) ligt nabij de Rotterdamse weg een inheems-Romeinse vindplaats, die geregistreerd staat als 5.01/5.02. Deze vindplaats is in het begin van de jaren tachtig door E. Bult ontdekt (Bult 1983). Later is de precieze lokatie nader bepaald door de stichting R A A P (Van der Gaauw 1988). De vindplaats werd aanvankelijk door de herinrichtingswerkzaamheden bedreigd (fietsroutes en recreatie), waardoor verder onderzoek noodzakelijk was. In de nazomer van 1991 is gedurende twee weken een verkennend onderzoek uitgevoerd om de strategie voor het vervolgonderzoek te bepalen. Na de uitvoering van de verkenning is de ontwikkeling van het recreatieve plan echter stopgezet, waardoor de bedreiging voorlopig van de baan is. N u zal worden getracht de nederzetting planologisch te beschermen in een nieuwe bestemming. Een kostbaar vervolgonderzoek hoeft in dat geval niet plaats te vinden. Het verkennend onderzoek heeft al veel gegevens opgeleverd over de begrenzingen, de kwaliteit en de aard van de nederzetting, die van belang zijn voor de eventuele bescherming. In het landschap is een lichte verhoging waarneembaar, die bepaald wordt door de oeverwallen en de stroomdraad van een Duinkerke I-geul. Op de beide oeverwallen is intensief gewoond. De restgeul van de stroomdraad vormt - net als bij vindplaats 19.07 aan de Oude Campsweg in Maasland (zie hieronder) en de nederzetting Leidschendam-Leeuwenbergh - de hoofdader van het verkavelingssysteem. Verder laat de vindplaats zich ook goed vergelijken met nederzetting 20.17 aan de Scheeweg in Maasland (zie hieronder), hoewel daar sprake is van een minder ingewikkeld patroon van perceleringssloten. 367


SITUATIEKAART V i n d p l a a t s e n MD 05 01 k 05.02 Topografie, hoogtelijnen, proefopgra.ing en waarschijnlijke omvang

Afb. 18. Midden-Delfland 7: Delft-Rotterdamseweg (vindplaatsen 5.01 en 5.02). Gereconstrueerde topografie uit de Romeinse tijd. Met de dikke zwarte lijnen in het bovendeel van de afbeelding zijn de opgravingsputten weergegeven. Tek. IPP.

D e huisgreppels en paalsporen d u i d e n op de aanwezigheid van verschillende boerderijplaatsen verdeeld over de erfjes. H e t is i n dit stadium n o g niet mogelijk uitspraken te doen over eventuele gelijktijdigheid van de verschillende woningen. O p basis van de o p v u l l i n g van de grondsporen en de datering van het vondstmateriaal lijken echter tenminste twee bewoningsfasen aanwezig. IPP, A m s t e r d a m

H . van L o n d e n

M i d d e n - D e l f l a n d 8: M a a s l a n d , O u d e C a m p s w e g (afb. 19 en 20) In het voorjaar is i n vervolg op het verkennende onderzoek van 1990 een o p g r a v i n g uitgevoerd aan de O u d e C a m p s w e g i n de gemeente M a a s l a n d (zie V a n L o n d e n en V a n L e u s e n i n de Kroniek over 1990, 344-345). U i t de proefsleuven werd duidelijk dat de stratigrafie belangrijke i n z i c h t e n kan verschaffen i n de problematiek van ( d i s ) c o n t i n u ï t e i t van b e w o n i n g i n de Late Ijzertijd en de R o m e i n s e T i j d . D a a r o m kreeg de aandacht voor de diachrone aspecten de voorkeur boven het volledig opgraven van de vindplaats. E e n opeenvolgende rij paalgaten en aardewerk i n veraard veen wijst op een nederzetting uit de Ijzertijd. D e nederzetting zelf is g e ë e r o d e e r d door de inbraak van een D u i n k e r k e Igeul, behorend tot het stelsel van de G a n t e l . In de R o m e i n s e T i j d zijn gedurende de verlandingsfase de oeverwallen van deze geul bewoond geweest. D e b e d d i n g van de restgeul werd goed onderhouden en v o r m d e de belangrijkste ader i n het perceleringssysteem. Tenminste drie bewoningsfasen, bestaande uit huisplaatsen en erven, zijn aanwijsbaar. D e nederzetting lijkt zich n a verloop van tijd naar het noorden verplaatst te hebben. D e sporen raakten als gevolg van een nieuwe overstroming bedekt met een kleidek, afkomstig uit de opengegraven restgeul. D a a r n a is er sprake van veenvorming. Gedacht moet worden aan vernatting vanuit het b i n n e n l a n d , veroorzaakt door p r o b l e m e n met de afvoer van overtollig water naar 368


zee. In de discussie over een mogelijk causaal verband tussen vernatting door een transgressieve fase en het afbreken van de bewoning in de late 3e eeuw na C h r , neemt deze vindplaats voor de regio Midden-Delfland een belangrijke plaats in. IPP, Amsterdam H . van Londen 369


Midden-Delfland 9: Maasland, Scheeweg (afb. 21 en 22) Na de campagne aan de Oude Campsweg is door het IPP ook nog een vindplaats aan de Scheeweg in Maasland opgegraven. Werd bij de andere vindplaats de voorkeur gegeven aan de diachrone aspecten, bij de Scheeweg is ernaar gestreefd de nederzetting geheel bloot te leggen. Op een fossiele Duinkerke O-geul is een uitgebreid erf- en perceleringssysteem aangetroffen. Erfjes van ongelijke grootte, begrensd door sloten lagen in een aaneengesloten reeks op de kreekrug. Een klein rechthoekig perceeltje werd, blijkens de vele schopsteken, gebruikt als moestuin. De grotere erven deden dienst voor het buiten stallen van (klein)vee. Helaas bleek de huisplaats zelf op een reeds voor kassenbouw geëgaliseerd terrein te liggen en niet meer toegankelijk. In de directe omgeving van de vindplaats zal over een oppervlakte van ca. 70 ha een recreatiegebied worden aangelegd. Actieve archeologische begeleiding van de aanleg van waterplassen en groenstroken zal er toe leiden dat het beeld van de microregio nader wordt gepreciseerd (afb. 21). Het Romeinse cultuurlandschap dat vindplaats 20.17 met andere nederzettingen in de omgeving verbindt kan op deze wijze nader worden onderzocht. IPL, Amsterdam H . van Londen Naaldwijk: Hooge Werf Bij het graven van een bouwput voor de verbouwing van het zwembad in Naaldwijk, werden door het Westlands Centrum voor Streekhistorie waarnemingen gedaan. De lokatie ligt in de nabijheid van het terrein de 'Hooge Werf', waar Holwerda in 1934 en 1935 resten van een inheems-Romeinse en Vroeg-Middeleeuwse nederzetting heeft opgegraven. Hoewel de verwachtingen redelijk hoog gespannen waren, bleek de nederzetting uiteindelijk buiten de grenzen van het bouwterrein te liggen. 370


21-23

21-24

Afb. 22. Midden-Delfland: Maasland-Scheeweg. Het gereconstrueerde reliëf van de kreekruggen uit de Romeinse Tijd in de omgeving van vindplaats 20.17. Ook de andere Romeinse vindplaatsen die met cijfercodes zijn aangegeven liggen steeds op dit soort ruggen. Tek. IPR

Naaldwijk: Honselersdijk Tussen de Mariëndijk en de Middelbroekweg in Honselersdijk is in het najaar begonnen met de aanleg van een nieuwe weg (de Verlengde Vogelaer). Na overleg met de gemeente Naaldwijk en de uitvoerder is door het Westlands Centrum voor Streekhistorie en de provinciaal assistent een kleine opgraving uitgevoerd nabij de Middelbroekweg, op de plaats waar in het verleden al de nodige Romeinse vondsten waren gedaan. Aangetroffen werd een ongeveer 50 cm dikke ophogingslaag, waarin zich veel aardewerk, bot, dakpanfragmenten en tufsteen bevond. In de ophoging was ook een aantal plekken te onderscheiden, waar de klei door verbranding hard was geworden. Opvallend aan het vondstmateriaal was dat het in tegenstelling tot wat meestal het geval is, voor het overgrote deel bestond uit Romeins importaardewerk. De verhouding is ongeveer 80% Romeins en 20% handgevormd (inheems-Romeins) aardewerk. Het oudste materiaal dateert uit het midden van de le eeuw na C h r , het jongste uit de 3e eeuw na Chr. Onder de ophogingslaag bevond zich een niveau, waarin zich een aantal sporen aftekenden: voor het merendeel greppels, paalgaten en een bredere sloot. De werkput naast het wegcunet was te smal om enig systeem in de sporen te ontdekken. De sporen strekken zich in ieder geval uit tot buiten het tracé van de Verlengde Vogelaer. Mogelijk zal daar in de toe371


komst n o g aanvullend onderzoek k u n n e n plaatsvinden. H a l f onder het cunet van de toekomstige weg werd n o g wel een grote kringgreppel aangesneden (diameter ca. 10 m). H e t centrum van de k r i n g lag echter buiten de werkput en k o n niet worden onderzocht. D e functie ervan zal dus v o o r l o p i g onbekend blijven. G e z i e n de grote hoeveelheden bouwmaterialen is het aannemelijk dat de aangesneden R o m e i n s e woonplaats een of meer stenen gebouwen heeft gehad. D e kern van de nederzetting wordt i n westelijke r i c h t i n g gezocht, want de terpachtige ophogingslaag wordt duidelijk d u n n e r i n oostelijke richting. D e o p h o g i n g ligt op een D u i n k e r k e I-afzetting op de zuidelijke oever van de G a n t e l . Tijdens de D u i n k e r k e Illa-overstromingsfase is de kern van de terp gespaard gebleven. B r o n : Archeologische Kroniek van het Westland 1991 (T. Immerzeel) Schiedam-Kethel: West Abtspolder

H e t onderzoek van de inheems-Romeinse nederzet-

t i n g aan de Polderweg d o o r de A W N - a f d e l i n g N i e u w e M a a s werd voortgezet (zie ook D e G r a a d i n de Kronieken over 1989, 344, en 1990, 348). A a n de noordzijde werden nieuwe bewoningssporen aangesneden. M e t N i e u w e M a a s , het B O O R en het I P P werd overlegd over de verdere voortzetting van het onderzoek. D e uitzonderlijk goede conservering van de gevonden huisresten biedt namelijk veel mogelijkheden voor ecologisch onderzoek. H e t I P P is bereid gevonden dit onderzoek op zich te nemen. Verder is besloten o m te trachten, eveneens met steun van het I P P , de opgraving i n 1992 iets uit te breiden naar het omliggende gebied, dat eveneens door uitbreidingsplannen van de gemeente S c h i e d a m wordt bedreigd. Valkenburg: centrum D o o r de p r o v i n c i a a l assistent werden de rioleringswerkzaamheden i n de D o r p s k o m voor het derde achtereenvolgende j a a r intensief begeleid. I n het verlengde daarvan deed zich de mogelijkheid voor o m n a de sloop van de brandweerkazerne enige opgravingen te verrichten aan de zuidwestzijde van het castellum. D e z e o p g r a v i n g is uitgevoerd door het IPP. Valkenburg: Marktveld/De Woerd

D o o r amateurarcheologen werd wederom een grote

hoeveelheid R o m e i n s e en V r o e g - M i d d e l e e u w s e vondsten gemeld uit de o m g e v i n g van de door de R O B eerder onderzochte terreinen aan het M a r k t v e l d en de W o e r d . Valkenburg: vliegveld

I n het kader van de landschapsreconstructie ten behoeve van het

Valkenburgproject van de R O B zijn door G . L e n s e l i n k en de p r o v i n c i a a l assistent grondboringen en bodemweerstandsmetingen

gedaan op het terrein van het marine-vliegkamp.

Voorburg: Arentsburgh O p het terrein van het Instituut Effatha zijn bij de een nieuwe waterleiding waarnemingen gedaan met het doel het verloop van de de R o m e i n s e stad i n de r i c h t i n g van de V l i e t te lokaliseren. O p de te verwachten den weliswaar R o m e i n s e bouwresten aangetroffen, m a a r of dit resten van een waren, viel uit de beperkte w a a r n e m i n g niet af te leiden.

372

aanleg van m u u r rond plaats werstadsmuur


M i d d e l e e u w e n en later Boskoop: Nederlands-Hervormde K e r k O p een terrein ten noorden van de dorpskerk zijn, na de afbraak van de kosterswoning, door leden van de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek enkele proefsleuven gegraven. Enkele sporen van de 18e-eeuwse voorganger van de huidige kerk werden aangetroffen, m a a r aanwijzingen voor de oudste, M i d d e l e e u w s e kerk zijn niet gevonden. B r o n : Jaarverslag A WN-Rijnstreek

1991 ( D . van der K o o i j )

D e l f t : t u i n O u d e D e l f t 91-95 H e t i n 1991 begonnen onderzoek i n de t u i n van het International Institute for H y d r a u l i c a n d E n v i r o n m e n t a l E n g e n e e r i n g ( I H E ) werd voortgezet. T i j dens het uitgraven van de b o u w p u t voor de parkeergarage werden waarnemingen verricht. E r werd een greppel uit het begin van de le eeuw n a C h r . aangetroffen, waaruit veel i n heems, h a n d g e v o r m d aardewerk werd geborgen. E e n scherf met geometrische lijnversiering doet vermoeden dat het hier o m de resten van é é n van de eerste kolonistengroepen uit het duingebied z o u k u n n e n gaan, die zich r o n d het begin van de j a a r t e l l i n g i n dit gebied begonnen te vestigen. E e n vrijwel identieke scherf is met ander Late-IJzertijdaardewerk op de strandvlakte bij K i j k d u i n gevonden. A n d e r e greppels en vondsten stammen uit het m i d d e n van de 12e eeuw en wijzen op een nederzetting i n de nabijheid van de O u d e Delft. N a een o n d e r b r e k i n g van r u i m anderhalve eeuw werd het terrein i n de 2e helft van de 14e eeuw o p n i e u w i n gebruik genomen. D e aanvang van deze bewoning valt samen met het m o m e n t dat dit gebied bij de stad werd getrokken (1355). H e t terrein werd met behulp van palenrijen ingedeeld i n stroken van 17,3 m breed, wat overeenkomt met de middeleeuwse maat van 3 gaarden. D e z e stroken werden vervolgens meestal i n 2 erven met een variabele breedte verkaveld. D e erven i n deze stadsuitleg werden bewoond door ambachtslieden. D e archeologische vondsten d u i d e n op de aanwezigheid van een leerlooier en een smid, en op het h o u d e n van paarden. U i t historische b r o n n e n k u n n e n daaraan een kuiper, een t i m m e r m a n en een olieslager worden toegevoegd. V a n a f de 16e eeuw waren brouwerijen op het terrein gevestigd. O p g r o n d van de m a t e r i ë l e overblijfselen, aangetroffen i n verschillende beerputten, kan worden aangenomen dat deze brouwers tot de bovenlaag van de Delftse samenleving hebben behoord (zie verder B u l t 1992; B u l t en F o n tijn 1992). G e m . Delft, sector M o n u m e n t e n en A r c h e o l o g i e

E . J Bult

D e l f t : P h o e n i x s t r a a t 26 Naast het v o r i g j a a r onderzochte perceel Phoenixstraat 24 werd een terrein van 25 x 30 m onderzocht. L a n g s de rooilijn van de Phoenixstraat werd dezelfde diep gefundeerde m u u r aangetroffen, die ook op het perceel Phoenixstraat 24 was gevonden. Tegen deze m u u r stonden twee gebouwen, waarvan de oudste dateert uit het begin van de 15e eeuw. H e t eerste p a n d meet 9,4 x 6,4 m en heeft een kelder, die met bakstenen was geplaveid. In de zuidoosthoek van de kelder l a g de stookplaats, waarnaast een aspot was ingegraven. In het verlengde van de zijgevel liep een m u u r als perceelscheiding door i n oostelijke richting. Tegen deze m u u r waren drie ondiepe, hoefijzervormige bakstenen putten of k u i pen gebouwd, met een vloer van bakstenen en p l a v u i z e n . H e t tweede gebouw ligt ten noorden van het hierboven beschreven pand en is tenminste 10 m l a n g geweest en verdeeld i n meerdere vertrekken. D e stookplaats bevond zich i n het meest noordelijke vertrek. 373


Na verwijdering van het muurwerk werden op een dieper niveau kuilen en greppels in kaart gebracht. Een ca. 5,5 m brede sloot liep parallel aan de binnenzijde van de muur op de rooilijn van de Phoenixstraat en maakte een haakse bocht in oostelijke richting. De bodem van deze sloot lag op 2,6 m - NAP. De vulling bevatte vondstmateriaal uit de 2e helft van de 14e eeuw. Uit het patroon van greppels en tuinmuren kon een beeld worden verkregen van de Middeleeuwse perceelbreedte. Deze bleek 9,5 m te bedragen ofwel 2,5 roeden. Deze verkavelingsmaat komt overeen met die van de kavels op het terrein van het Hoogheemraadschap. Gem. Delft, sector Monumenten en Archeologie E.J. Bult Delft: Phoenixstraat-hoek Bagijnhof Bij sloopwerkzaamheden werden enige funderingen uit de 15e eeuw aangesneden. Afmetingen van de gebouwen konden niet worden bepaald. In een 17e-eeuwse beerput werd een vrijwel gave, bijna 100 jaar oudere kruik van Hafnerwaar gevonden. De rand was door langdurig gebruik sterk afgesleten. Gem. Delft, sector Monumenten en Archeologie E.J. Bult Delft: stadswal-St. Hubertustoren Bij de aanleg van een tunnel onder het Oostplantsoen ter hoogte van de St. Hubertustoren kon het profiel van de oostelijke stadswal worden opgemeten. Deze wal is 3 m hoog en in verschillende fasen verbreed van 6 m tot 18 m. Het aardlichaam bestaat uit strandzand dat is afgedekt met vuile klei. De wal ligt aan de oostzijde van Delft, op de grens van een uitgestrekt veengebied. Vanuit deze richting werd blijkbaar geen grootscheepse aanval verwacht, want het archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat er geen muur op het aardlichaam heeft gestaan. Gem. Delft, sector Monumenten en Archeologie E.J. Bult Delft: voorburcht kasteel Altena Dankzij financiële steun van Gist Brocades konden de resten van de voorburcht van het Laat-Middeleeuwse kasteel Altena worden onderzocht. Dit onderzoek was noodzakelijk geworden door de geplande aanleg van een nieuwe ingang tot het fabrieksterrein. Bij eerdere opgravingen op hetzelfde terrein was al eens een toren met aansluitend muurwerk opgegraven. Bij de opgraving van dit jaar bleek dat het eiland van de voorburcht 35 x 15 m groot is geweest en in het derde kwart van de 16e eeuw is aangelegd. De bouwwerkzaamheden waren waarschijnlijk nog in volle gang, toen het kasteel in 1573, in opdracht van prins Willem van Oranje, werd ontmanteld. Op het terrein werden verschillende met mest gevulde kuilen en greppels aangetroffen, die dateren uit een periode die voorafgaat aan het in 1435 gebouwde kasteel. Op grond van het gevonden aardewerk kan worden aangenomen dat deze sporen teruggaan tot het midden van de 13e eeuw. Uit het patroon van deze greppels en kuilen, en van de sporen die in 1978 op het terrein van de hoofdburcht zijn opgegraven, valt af te leiden dat deze oudere verkaveling bepalend is geweest voor de situering en maatvoering van de latere hoofd- en voorburcht (Bult 1973 en 1978). Dit betekent dat het kasteel Altena zelf niet tot de centrale hoven van de hof van Delft kan worden gerekend. Vanuit deze centrale hoven is de omgeving van Delft in de 12e en 13e eeuw ontgonnen (zie Bult 1987). Ter hoogte van het hoofdgebouw van de hoofdburcht is een werkput aangelegd in de noordelijke slotgracht. In deze put zijn de resten van een traptoren blootgelegd. In de grachtvulling, ter hoogte van deze toren, zijn tussen talloze gebruiksvoorwerpen, een aantal versierde

374


loden strips en de resten van een loden vogel gevonden, die ooit het dak van de toren moeten hebben versierd. G e m . Delft, sector M o n u m e n t e n en A r c h e o l o g i e

E . J . Bult

D e l f t : H e t p a n d v a n de E l a n d a a n de B u r c h w a l Tijdens de restauratie van de E l a n d zijn funderingsresten blootgelegd van b e b o u w i n g die aan het huidige p a n d voorafgaat. Verder zijn het plaveisel van een steeg en een aantal beerputten uit de 15e eeuw teruggevonden. D e E l a n d zeifis een onderdeel van een oorspronkelijk 72 m l a n g en 9 m breed p a n d , dat waarschijnlijk aan het einde van de 15e eeuw is gebouwd als 'het heijlige geest ofte vondelinghenhuis'. D e n d r o c h r o n o l o g i s c h onderzoek van de balken van de eerste verdieping heeft echter n o g geen bevestiging van de stichtingsdatum opgeleverd. I n de oostelijke fundering van het gebouw werd een ontlastingsboog met een overspanning van 7,2 m aangetroffen. O n d e r de boog bevonden zich twee beerputten gevuld met gebruiksgoed uit de 15e, respectievelijk het begin van de 16e eeuw. G e m . Delft, sector M o n u m e n t e n en A r c h e o l o g i e

E . J . Bult

Dirksland In februari werd door de archeologische vereniging D e M o t t e een proefonderzoek i n de Nieuwstraat uitgevoerd. H e t doel was informatie te verzamelen over de staat van het b o d e m a r c h i e f van dit i n 1416 gestichte dorp. H e t oudste gevonden materiaal dateert uit de 16e eeuw. Verder is onder andere een 17e-eeuwse welput onderzocht. D o r d r e c h t : D r i e v r i e n d e n h o f (afb. 23) I n de eerste helft van het jaar werden door het legertje 'gravers' met metaaldetectoren de voorlopig(?) laatste vondsten van de het bouwterrein aan de D r i e v r i e n d e n h o f geborgen. O v e r de soms verrassende vondsten is ook al i n eerdere afleveringen van de Archeologische Kroniek bericht (zie de Kronieken over 1989, 346-348, en 1990, 353). D e vondsten zijn afkomstig van het hele terrein, m a a r met name langs en i n de gedempte L i n d e n g r a c h t was er sprake van een hoge concentratie. V a n de ambachtelijke bedrijfjes die hier gevestigd waren zijn de nodige sporen aangetroffen. M e t zekerheid waren hier een leerlooierij, een slotenmakerij en een pottenbakkerij gevestigd. A a n de lange lijst van profane en religieuze insignes, speldjes en beeldjes, die afkomstig zijn van dit terrein k a n n o g een aantal nieuwe typen worden toegevoegd. B i j z o n d e r is een groot rond insigne, w a a r i n centraal een C h r i s t u s f i g u u r is afgebeeld, gekruisigd aan een rozetak. A a n zijn linkerzijde staan Johannes de Evangelist en een zegenende engel en aan zijn rechterzijde M a r i a met het k i n d en een vierde (ontbrekende) figuur. Boven de s c è n e is een wijnrank gedrapeerd. D e herkomstplaats van het insigne is vooralsnog onbekend. A n d e r e opvallende vondsten zijn een compleet tinnen beeldje van een M a r i a met k i n d (hoogte 6,6 cm), een pelgrimsinsigne van O j i i r i n u s uit Neuss, een insigne van Johannes de D o p e r met het L a m G o d s en een tinnen crucifix van ongeveer 7,5 c m hoog. D e meeste van deze vondsten stammen uit de 14e en 15e eeuw. Papendrecht

C . van der E s c h

D o r d r e c h t : S l i n g e l a n d h o f D e werkgroep D o r d r e c h t van de A W N - a f d e l i n g L e k en M e r westreek verrichtte samen met de N J B G enig onderzoek op het binnenterrein van het S l i n gelandhof aan de Vriesestraat. H e t hofje dateert i n de oudste fase uit de eerste helft van de 16e eeuw m a a r is nadien vele m a l e n verbouwd. D o o r het verslechterende weer is het onderzoek i n december gestaakt. M i s s c h i e n k a n het i n 1992 worden afgerond. 375


Afb. 23. Dordrecht: Drievriendenhof. Links een pelgrimsinsigne met Calvarie-voorstelling (diameter 6,5 cm), rechts een tinnen Madonna met kind (hoogte 6,6 cm). Datering ca 1500. Foto C . van der Esch.

Gouda: Rotterdamse Poort (afb. 24 en 25) Op verzoek van de gemeente Gouda werden in november door de R O B de fundamenten van de Dijkse of Rotterdamse Poort aan de Veerstal blootgelegd en ingemeten. Resten ervan waren bij rioleringswerkzaamheden aangesneden en de vraag was of de resten zich eventueel zouden kunnen lenen voor een zichtbare herinnering. Met hulp van een groot aantal leden van de oudheidkundige vereniging Golda werd de poort in korte tijd vrijwel geheel vrijgelegd. De fundering en een deel van het opgaande werk bleken direct onder het straatniveau nog intact aanwezig te zijn. Diverse details, zoals bijvoorbeeld de schuilnis voor de poortwachter, de twee ondergrondse trekstangen om de flanken van poort en voorpoort voor wegzakken te behoeden, en de scharnieren van de 14eeeuwse poortdeuren, kwamen daarbij aan het licht. Poort en voorpoort zijn kort voor 1350 gebouwd en in de 17e eeuw ingrijpend gerenoveerd. Aan de buitenzijde van de stadsmuur was het metselwerk bekleed met witte kalksteen zodat het front, van buitenafin de richting van de stad kijkend, een imposant aanzien zal hebben gehad. Bij de latere verbouwing zijn de flanktorens van de voorpoort afgebroken en is het front van de hoofdpoort voorzien van een nieuwe voorgevel met gebeeldhouwde ornamenten. Enkele fragmenten daarvan zijn bij de opgraving terugvonden. De gevonden resten zijn na het onderzoek weer afgedekt en plannen voor een reconstructie worden op dit moment voorbereid. Gouda: diverse lokaties Aan de Amsterdamse Verlaat werden door de oudheidkundige vereniging Golda waarnemingen gedaan tijdens de restauratie van de sluis. Dit onderzoek leverde enkele leuke gebruiksvoorwerpen op. 376


Afb. 24.

Gouda: Rotterdamse poort. Detail uit de atlas van Blaeu, ca 1650.

Afb. 25. Gouda: Rotterdamse poort. Bovenaanzicht van de opgravingen in 1991. O p de voorgrond de massieve fundering van de hoofdpoort; op de achtergrond zijn o.a. de twee flanktorens van de voorpoort te zien. Foto R O B . 377


Aan de noordzijde van de Grote (St.Jans-)Kerk werd bij graafwerkzaamheden door een particulier een skelet aangetroffen. De menselijke resten lagen in een houten kist. De vondst toont aan dat in de Middeleeuwen ook aan deze zijde van de kerk begravingen hebben plaatsgevonden. In de Oostpolder van Schieland werd het terrein van de Middeleeuwse terp door Golda verder verkend en uitgeboord. In de uiterwaarden van de Hollandse IJssel bij Goverwelle werd vooruitlopend op een nieuwe inrichting van het gebied een veldverkenning uitgevoerd. Belangrijke archeologische waarden werden hierbij niet aangetroffen. Golda C.J.W. Akkerman 's-Gravenhage: Annastraat (afb. 26) In de eerste maanden van het jaar werd onderzoek gedaan op het terrein van de gesloopte panden Annastraat 8-14. De Annastraat ligt in de oude dorpskern van Die Haghe, op een oude duinrug. Een grote verrassing vormden de sporen van akkers uit de Late Ijzertijd en de Romeinse Tijd op de spaarzame, niet door kelders verstoorde delen van het terrein. De sporen konden over een zeer klein oppervlak (ca. 20 m ) worden opgegraven. Boven een vondstloze bodemlaag op ca. 0,95 m + N A P ligt een dunne stuifzandlaag met daarop een humeuze zandlaag. In de Late Ijzertijd zijn deze twee lagen door omspitten vermengd en werd een aantal greppels gegraven ten behoeve van de ontwatering. In de Romeinse Tijd werd deze, door het opbrengen van humus verdikte, en nadien overstoven, laag nogmaals doorgespit. Direct daarop lag een ca. 20 cm dikke humeuze zandlaag met scherven, die een agrarisch gebruik in de periode 1300 tot ca. 1380 doet vermoeden. Inde 14e eeuw bestond het terrein aan de Annastraat uit achtererven van een aantal voorname huizen aan de Hoogstraat. Deze erven werden aan de kant van de Annastraat begrensd dooreen slootje. Dit slootje werd tussen 1350 en 1375 gedempt. De huizen zijn vervolgens over deze sloot gebouwd. De oudste muur dateert uit de periode 1390-1400. Van deze oudste bouwfase is echter door ingrijpende verbouwingen in de 18e en 19e eeuw weinig overgebleven. Vanaf 1448 zijn er historische gegevens beschikbaar. De bebouwing wordt dan omschreven als 'cameren': eenvoudige een- en tweekamer woningen. Ook van deze bebouwing rest weinig tussen de latere kelders. Uit de opgraving blijkt dat de panden 8 en 10 vermoedelijk vanaf 1650 gedurende enige tijd via doorgangen in de keldermuren met elkaar in verbinding stonden. Onder elke keldervloer was een gesloten waterput aanwezig. Pand 8 bestond oorspronkelijk uit een ondiep dwarshuis dat sinds de tweede helft van de 15e eeuw een kelder had. Achter dit gebouw werden de onvolledige sporen gevonden van afvalkuilen uit de periode 1400-1475. Rond 1650 werd het pand uitgebreid over het hele kavel en de ondergrondse ruimte wordt dan volledig in beslag genomen door beerkelders, een waterkelder en een vergrote (opslag)kelder. Deze kelder heeft ook een verbinding gehad met de kelder van Hoogstraat 12. Pand 10 ligt op een smal kavel. De kelder is vermoedelijk uit de tweede helft van de 15e of uit de 16e eeuw. Aan de achterzijde verbond een, later dichtgezette, doorgang met trap de kelder met de rest van het huis. Achter de keldermuur kwam een deel van een muur opgebouwd uit 15e-eeuwse baksteen te voorschijn. De beerkelder en waterkelder zijn vermoedelijk in de 18e eeuw gebouwd, toen de panden 10 en 12 werden ingekort ten behoeve van de bouw van een hofje. De beerput was gevuld met 18e-eeuws afval. 2

378


Pand 12 is eveneens smal. Het oudste muurwerk bestaat uit een binnen- of achtermuur van 15e-eeuwse baksteen. Hierachter liggen een waterkelder en een beerput met daarin te onderscheiden lagen uit de 17e en 18e eeuw. De kleine kelder aan de voorzijde lijkt pas recentelijk te zijn aangebracht. Gemeente 's-Gravenhage, afd. Archeologie M . M . A . van Veen 's-Gravenhage: Lange Voorhout In juni werden waarnemingen gedaan in een sleuf die voor de stadsverwarming werd gegraven tegenover de Amerikaanse ambassade op de Lange Voorhout. Hieruit bleek dat dit gedeelte van het Lange Voorhout, dat op de oosthelling van een smalle oude duinrug ligt, vanaf 0,9 m + N A P tot het huidige straatniveau van 2,3 2,6 m + N A P is opgehoogd met afwisselende puin- en zandlagen. De zandpakketten bevatten donkerbruin humeus zand vermengd met 15e- en/of 16e-eeuws afval. Mogelijk is er in de Late Middeleeuwen zand gewonnen. Een enkele diepe ingraving met 17e-eeuws afval doorsnijdt dit ophogingspakket. Hieronder ligt, onder een stuifzandlaag, op een hoogte die varieert tussen 0 en 0,7 m + N A P een dunne humeuze zandlaag. Plaatselijk waren op de overgang van deze laag naar het onderliggende veen spitsporen te zien. De spitsporen moeten uit de Prehistorie dateren. Gemeente 's-Gravenhage, afd. Archeologie

M . M . A . van Veen

's-Gravenhage: Prinsegracht De werkgroep Den Haag van de A W N onderzocht in de maand juli de funderingsresten van de vroegere panden Prinsegracht 97 en 99. Verder werd een beerput onderzocht op het terrein van nr. 93. De panden zijn rond 1700 gebouwd en hadden oorspronkelijk hetzelfde formaat en identieke gespiegelde indeling van een gang met drie kamers. Daarachter lag een uitbouw met waterkelder en beerput. Deze putten zijn na ca. 1750 in onbruik geraakt, toen er riolen werden aangelegd. De beerput behorende bij nr. 93 bevatte daarentegen jonger materiaal uit de 19e en 20e eeuw (mededeling B. Westenbroek). Gemeente 's-Gravenhage, afd. Archeologie M . M . A . van Veen 379


's-Gravenhage: Boekhorststraat In de m a a n d e n september en december heeft een kort onderzoek plaatsgevonden op de lokatie van de gesloopte panden Boekhorststraat 16 - 20. D e oudste sporen van menselijk gebruik van dit terrein bestaan uit turfputten. O v e r het hele oppervlak (ca. 250 m ) is het veen uitgestoken tot op een diepte van 1,35 m - N A P . Tussen de putten werden smalle dammetjes uitgespaard o m wateroverlast te beperken. D e putten meten ca. 1,2 m bij 0,9 m tot 2,5 m en waren dieper d a n 1 m . O p de b o d e m van enkele putten zijn plankjes gevonden, waarop de turfstekers vermoedelijk hebben gestaan. N a het steken zijn de putten opgevuld met z a n d . O v e r het hele terrein ligt een deklaag van z a n d en p u i n en een ophogingspakket van humeus zand, p u i n en afval. H e t aardewerk i n deze laag geeft de turfputten een datering i n de 15e eeuw of eerder. 2

Tot en met de eerste helft van de 17e eeuw bleef het terrein braak liggen en was het alleen enige tijd i n gebruik als weiland. R o n d 1640 is de Boekhorststraat als een rechte straat aangelegd en werden de onbebouwde terreinen en t u i n e n aan weerszijden van de straat verkaveld voor de woningbouw. O p de plaats van de o p g r a v i n g werden net n a het m i d d e n van de 17e eeuw een klein (nr. 16) en een iets groter huis gebouwd (nr. 18-20). D e verbouwingsfasen van deze h u i z e n en de bijbehorende erven is te volgen tot i n de 20e eeuw. Gemeente 's-Gravenhage, afd. A r c h e o l o g i e

M . M . A . van Veen

Koudekerk aan de Rijn: E R R A T U M In de Archeologische Kroniek over 1990 ( H o l l a n d 236, 359) wordt per abuis gesproken over waarnemingen op het terrein van kasteel OudPoelgeest. H i e r wordt natuurlijk A7«Vz-Poelgeest bedoeld. Oud-Poelgeest ligt immers i n Oegstgeest. Koudekerk aan de Rijn: Hondsdijkse polder L e d e n van de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek deden een veldkartering en een booronderzoek op twee lokaties langs de O u d e R i j n . V o o r a l een perceel gescheurd grasland gelegen naast de plaats van de R O B - o p g r a v i n g uit 1978 (Sarfatij 1979) i n de Lagewaardse polder leverde nieuwe informatie op over de V r o e g M i d d e l e e u w s e nederzetting die toen slechts gedeeltelijk k o n worden onderzocht. L e i d s c h e n d a m : Windlust D o o r leden van de Archeologische Werkgroep L e i d s c h e n d a m werd een onderzoek uitgevoerd op het terrein van de m o l e n W i n d l u s t aan de V l i e t . Leiden: diverse lokaties

In de eerste helft van het j a a r was er n o g sprake van een regelma-

tige begeleiding van de diverse b o u w w e r k z a a m h e d e n . A r c h e o l o g i s c h en bouwhistorisch (nood)onderzoek werd onder andere verricht naar de stadsmuur op de hoek v a n de Vestestraat en de N i e u w e R i j n , n a a r mogelijke funderingsresten van het 14e-eeuwse kasteel U y t tenwaerde aan de Havenkade, naar de werkplaats van een 17e-eeuwse pottenbakker aan de Pottenbakkersgang en n a a r de vroegste geschiedenis van de stadstimmerwerf aan het K o r t Galgewater. N a het vertrek van de archeologisch medewerkster vielen deze werkzaamheden echter helaas vrijwel stil. B r o n : Bodemonderzoek in Leiden, verslag over 1990 en 1991 ( H . S u u r m o n d - v a n Leeuwen) Maasland: Herenlaan O p verzoek van de gemeente M a a s l a n d werd i n het voorjaar een verkennend onderzoek uitgevoerd aan de H e r e n l a a n . L a n g s de H e r e n l a a n liggen i n de bod e m resten van het eerste huis (commanderij) van de D u i t s c h e O r d e i n M a a s l a n d . I n het begin van de j a r e n zeventig zijn daarvan enkele funderingen aangesneden. In het kader van 380


Afb. 27. Monster: Poeldijk. Detail uit het kaartboek van de Landerijen van het Regulierenklooster te 's-Gravenzande, getekend door Coenraet Oelenzn in 1566. De rechterboerderij langs de Poeldijkseweg is Arckelsteijn. Foto: Algemeen Rijksarchief, collectie Hingman, kaartboek S.

het 750-jarig bestaan van de R i d d e r l i j k e D u i t s c h e O r d e i n M a a s l a n d werd aan de S t i c h t i n g R A A P opdracht gegeven o m door m i d d e l van elektrische weerstandsmetingen de contouren van de gracht en eventueel m u u r w e r k vast te stellen. D e resultaten vielen echter enigszins tegen omdat, behalve gedeelten van de gracht, geen m u u r w e r k i n de ondergrond kon worden vastgesteld. B r o n : Archeologische Kroniek van het Westland 1991 (T. Immerzeel) M o n s t e r : P o e l d i j k (afb. 27) B i j een onderzoek van de fundering van de i n oorsprong 15eeeuwse boerderij Arckelsteijn door leden van het Westlands C e n t r u m voor Streekhistorie k w a m ook een R o m e i n s e c u l t u u r l a a g aan het licht. In enkele afvalkuilen en greppels werden botresten, een ijzeren gesp en aardewerk van inheemse en R o m e i n s e makelij aangetroffen. H e t inheems-Romeinse aardewerk besloeg 9 0 % van de totale hoeveelheid aardewerk. O n der het R o m e i n s e aardewerk bevond zich geen materiaal dat exacter te dateren was d a n tussen de le en 3e eeuw n a C h r . H e t funderingsonderzoek bracht verder nog aan het licht dat de noordzijde van de stalm u u r veel dieper gefundeerd was d a n de zuidzijde. D e fundering reikte aan de noordzijde tot een diepte van 1,45 m onder het maaiveld, terwijl hij aan de zuidzijde m a a r tot 0,55 m onder het maaiveld doorliep. E e n v e r k l a r i n g was hiervoor niet te v i n d e n . A a n de zuidzijde van het woonhuis van de boerderij werd op twee plaatsen een fundering van secundair gebruikte kloostermoppen aangetroffen. D e z e fundering h a d een breedte van 0,65 m en was tot 0,6 m onder het m a a i v e l d ingegraven. H e t m u u r w e r k stond haaks op de z i j m u u r van het woonhuis. H e t lijkt erop dat dit een deel van de fundering is van een oudere boerderij. O p een kaart uit 1566 (zie afb. 27) staat de boerderij Arkelsteijn ingetekend als een L - v o r m i g gebouw, waarbij het woonhuis de korte zijde van de L uitmaakte. In de toekomst zal er tijdens de restauratie n o g verder archeologisch onderzoek plaatsvinden. B r o n : Archeologische Kroniek van het Westland 1990 (T. Immerzeel) N a a l d w i j k : G r o t e W o e r d l a a n A a n de G r o t e W o e r d l a a n , daar waar de O u d e W o e r d l a a n begint, werd tijdens b o u w w e r k z a a m h e d e n aan een woonhuis aardewerk gevonden uit de R o m e i n s e T i j d , en uit de Vroege en de L a t e M i d d e l e e u w e n . D e vindplaats komt overeen met de lokatie van het M i d d e l e e u w s e kasteel H o g e W o e r d . Tijdens het onderzoek werd gemeld dat op een andere plaats langs de O u d e W o e r d l a a n al i n 1972 zeer zwaar m u u r w e r k 381


Afb. 28. Oegstgeest: A44. Twee Vroeg-Middeleeuwse munten afkomstig uit het cunet van het rijwielpad. Van links naar rechts de voor- en de keerzijde van een Frankische denarius en van een Friese sceatta van het continentaal runen-type. Vinder A . Valstar. Schaal 2:1. Foto K P K .

en een grote hoeveelheid aardewerk zou zijn gevonden. H o e w e l de vroegere streekhistoricus en amateurarcheoloog J . E m m e n s deze m e l d i n g z o u hebben nagetrokken, is i n de diverse archieven hiervan niets meer terug te v i n d e n . O p dezelfde plaats zou m e n ook, tijdens het heien van funderingspalen, op een diepte van 4 of 5 m op een e n o r m blok steen zijn gestoten, dat vervolgens is uitgegraven. Deze steen l a g n o g steeds i n de t u i n van het betreffende woonhuis (afm. 115 x 96 x 50 cm). D e grijze natuursteen is vrij h a r d met een zwarte kern en m o o i recht uitgekapt. H e t is onduidelijk waarvoor de steen gebruikt is. M o g e l i j k is hij afkomstig van het kasteel, m a a r een R o m e i n s e oorsprong kan niet worden uitgesloten. B r o n : Archeologische Kroniek van het Westland 1991 (T. Immerzeel) Naaldwijk: Opstalweg B i j een veldkartering door het Westlands C e n t r u m voor Streekhistorie langs de Opstalweg, op het terrein van een v o o r m a l i g tuinbouwbedrijf, zijn aardewerkvondsten uit de Vroege en L a t e M i d d e l e e u w e n gedaan. I n de toekomst z a l hier woningb o u w plaatsvinden. V e r d e r onderzoek is dan noodzakelijk. B r o n : Archeologische Kroniek van het Westland 1991 (T. Immerzeel) Oegstgeest: Rijksweg 44 (afb. 28) A . Valstar uit R i j n s b u r g v o n d twee V r o e g - M i d d e l eeuwse zilveren m u n t e n langs het wegcunet van de A 4 4 tussen Oegstgeest en L e i d e n , ter hoogte van de nieuwe afslag naar V a l k e n b u r g . H e t gaat o m een sceatta van het zogenaamde continentaal runen-type en een Frankische denarius, beide te dateren r o n d 700 n a C h r . B e gin 1992 werd deze vondst door het K o n i n k l i j k Penningkabinet ( K P K ) aan de p r o v i n c i a a l archeoloog doorgegeven. O p de betreffende lokatie werd op dat m o m e n t n o g gewerkt aan het fietspad langs de snelweg. I n overleg met de archeologisch medewerkster van de gemeente L e i d e n en de uitvoerder werd besloten het cunet van het fietspad nader te onderzoeken. D i t onderzoek is uitgevoerd door M . S m i t van de gemeente L e i d e n en de p r o v i n c i a a l assistent. Aangetroffen werd een aantal V r o e g - M i d d e l e e u w s e sporen, waaronder een afvalkuil. U i t deze k u i l werd het nodige aardewerk, botmateriaal en ijzerslakken geborgen. H e t aardewerk kan i n de 7e eeuw gedateerd worden. H e t valt aan te nemen dat de bewoningssporen zich ook buiten het wegcunet uitstrekken. K o r t e tijd later werd d o o r G . J . P. Bos uit Voorschoten de vondst van een derde V r o e g - M i d d e l e e u w s e m u n t bij het K P K gemeld (zie verder H e s sing 1992). Oegstgeest: kasteel Endegeest L e d e n van de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek en de provinciaal assistent volgden de restauratiewerkzaamheden aan het kasteel Endegeest op de voet. M e t 382


name bij het droogleggen van de gracht was het mogelijk waarnemingen te doen en vondsten te verzamelen. Vondsten of funderingen die wijzen op een hoge ouderdom van het kasteel (voor 1450) zijn echter niet gedaan. Oostflakkee Door de heer Donker uit Achthuizen werd de vondst van een scheepswrak gemeld op de slikken langs het Volkerak. Na een verkennend onderzoek door leden van de Motte en de provinciaal assistent werd de melding overgedragen aan het museum voor scheepsarcheologie in Ketelhaven. Oud Alblas Op een nieuwbouwperceel aan de Dorpsstraat, naast de Dorpskerk, is door de AWN-afdeling Lek en Merwestreek proefonderzoek verricht naar de opbouw van de terp onder de Dorpskerk. Enige stratigrafische informatie werd verkregen, maar de proefput bleek achteraf op een wat ongelukkige plaats te liggen. Papendrecht Enkele jaren geleden vond de heer Verheul bij het uitdiepen van zijn kelder in het dijktalud langs de rivier de Noord een aantal grote botten. Het afgelopen jaar schonk de familie Verheul deze botten aan de Stichting Dorpsbehoud Papendrecht en werden de botten onderzocht door E Laarman (ROB). Het gaat om ribfragmenten en wervels van een walvis en, merkwaardig genoeg, ook om een fragment van een mammoet. Naar de herkomst van de botten kan alleen maar gegist worden. Net als in voorgaande jaren controleerde C. van der Esch regelmatig het graafwerk voor de nieuwbouw in de wijk Wilgendonk. Vlak ten zuiden van de nieuwbouwwijk is in 1967 bij de bouw van het zwembad een Romeinse nederzetting aangetroffen, gelegen op de Papendrechtse stroomrug. Behalve wat Laat-Middeleeuws aardewerk werd er dit jaar weinig vermeldenswaardigs gesignaleerd. Pijnacker In aansluiting op de waarnemingen in Midden-Delfland vervolgde ROB-correspondent L . Kaal uit Schiedam de begeleiding van de aanleg van een defensieleiding in het poldergebied rond Pijnacker. Bij Oude Leede werd noodonderzoek verricht toen een Middeleeuwse huisterp werd aangesneden. Daarbij werd ook enig inheems-Romeins materiaal gevonden. Rijnsburg Na grondverzet in de omgeving van de veiling Flora is door de provinciaal assistent een kleine veldverkenning uitgevoerd. Hierbij werden alleen enkele verspreide vondsten uit de 12e en 13e eeuw geregistreerd. Rijswijk: Huys ter Nieuburchlaan Bij graafwerkzaamheden aan deze laan werd een bakstenen riolering aangetroffen en door leden van de Archeologische Werkgroep Rijswijk onderzocht. Het 50 cm brede riool had een rond gewelf. De hoogte kon niet worden vastgesteld. De vindplaats maakte deel uit van de tuinen behorende tot het paleis 'huys ter Nieuburch', dat werd gebouwd tussen 1630 en 1634 in opdracht van stadhouder Frederik Hendrik. Aan het einde van de 18e eeuw werd het complex gesloopt. Het riool heeft deel uitgemaakt van de waterhuishouding van de tuinen, waarin diverse vijvers waren gelegen. De vondst toont aan dat niet alle sporen van tuinaanleg in de loop der jaren zijn opgeruimd. Archeologische Werkgroep Rijswijk J M . Koot

383


R i j s w i j k : L e e u w e n d a a l l a a n A a n de L e e u w e n d a a l l a a n is d o o r de Archeologische W e r k groep Rijswijk bij herbestratingswerkzaamheden een proefsleuf gemaakt o m n a te gaan of op deze plaats n o g resten van het klooster N a z a r e t h i n de o n d e r g r o n d aanwezig zijn. H e t klooster zelf werd niet aangesneden, m a a r er zijn wel diverse sporen aangetroffen, die d u i den op L a a t - M i d d e l e e u w s e bewoning i n de directe o m g e v i n g . Rotterdam: Spoortunnel

In 1990 is de 13e- en 14e-eeuwse b e b o u w i n g aan de Hoogstraat

(de d a m i n de Rotte) onderzocht. In 1991 k o n n a het aanbrengen van stempels tussen de d a m w a n d e n van de b o u w p u t aandacht worden gegeven aan de dieper liggende woon- en ophogingslagen en aan de bouwgeschiedenis van de d a m zelf. B i j dit onderzoek zijn onder meer twee boven elkaar liggende houten sluizen en twee bootjes uit de 13e eeuw aangetroffen. Voorts k w a m een brandplaats met crematieresten uit de R o m e i n s e T i j d te voorschijn. B O O R , Rotterdam

A . J . Guiran

Spijkenisse: M a a s w i j k A l s vervolg op eerder onderzoek i n 1990 (Asmussen e.a. i n de Kroniek over 1990, 363) is het verdere verloop van een 11e- of 12e-eeuwse weg i n het u i t b r e i dingsplan ' M a a s w i j k ' i n de polder D e N i e u w e U i t s l a g van P u t t e n vastgesteld. Ten westen van de weg bevond zich een i n de 13e en 14e eeuw i n een veengebied opgeworpen terp (geregistreerd onder nr. 18-86); i n het gebied ten oosten ervan was de top van het veen ernstig verstoord door veenwinning. Net als de weg komt de terp - als é é n van de vijf onbewoonde hofsteden - voor op een kaart uit 1560, die een reconstructie laat zien van de situatie van het ambacht Putten v ó ó r de overstroming van 1532 ( V a n der G o u w 1967, afb. 14). D e r a m p was het indirecte gevolg van de intensieve m o e r n e r i n g i n dit deel van Putten i n de L a t e M i d deleeuwen. H e t onderzoek werd financieel gesteund door de gemeente Spijkenisse en de provincie Z u i d - H o l l a n d . B O O R , Rotterdam Vianen

J . M . Moree

N a a r a a n l e i d i n g van geplande werkzaamheden nabij het talud van de R i j k s w e g

A 2 7 tussen V i a n e n en Hagestein werd door de p r o v i n c i a a l assistent een kleine v e r k e n n i n g uitgevoerd, waarbij e n i g L a a t - M i d d e l e e u w s aardewerk werd aangetroffen. V l a a r d i n g e n : H o g e w e r f V o o r u i t l o p e n d op de reconstructie van het L i e s v e l d v i a d u c t en het omliggende w i n k e l c e n t r u m i n de binnenstad van V l a a r d i n g e n is door leden van H e l i n i u m een proefsleuf gegraven op een terrein dat van oudsher bekend staat onder de n a a m D e Hogewerf. U i t archiefonderzoek is gebleken dat de onderzochte plaats overeenkomt met de lokatie van het (burg)grafelijke h o f van V l a a r d i n g e n . B i j het onderzoek is gebleken dat het terrein gelegen is op een k n o o p p u n t van kreekruggen, waaraan het waarschijnlijk haar n a a m te danken had. In een vegetatieniveau op é é n van de ruggen uit de D u i n k e r k e 0- of D u i n k e r ke I-transgressie fase werd IJzertijdaardewerk aangetroffen. O p basis van kenmerken als de m a g e r i n g met potgruis, de versiering met n a g e l i n d r u k k e n en het oxyderende baksel kan het aardewerk gedateerd worden i n de L a t e Ijzertijd (2e of le eeuw voor C h r ) . D e aanwezigheid van een IJzertijdvindplaats op de klei is uniek voor deze regio. V r i j w e l alle overige vindplaatsen uit deze periode i n en r o n d V l a a r d i n g e n liggen op het veen. H e t hoogste ongestoorde niveau bevatte 11e- en 12e-eeuwse scherven en stond i n v e r b i n d i n g met een gracht, die mogelijk het hele terrein heeft omgeven. U i t de v u l l i n g van de gracht k w a m voornamelijk 12e-eeuws materiaal tevoorschijn. E e n relatie met het (burg)gra384


Afb. 29. Vlaardingen: Het Waaigat. Schoeiselfragment met geborduurde versieringsrand van zijdedraad uit ca. 1100. Tek. R O B .

felijk h o f is waarschijnlijk. V o o r u i t l o p e n d op de toekomstige n i e u w b o u w zal naar verwacht i n g i n 1992 een o p g r a v i n g op deze vindplaats moeten plaatsvinden. Helinium Vlaardingen: Schoolstraat

J . P. ter Brugge

B i j de aanleg van een nieuwe r i o l e r i n g i n de Schoolstraat, een

van de straten van het radiale stratenpatroon r o n d de V l a a r d i n g s e kerkheuvel, werden enige waarnemingen gedaan. D e sleuf reikte op het diepste punt, het dichtst bij het c e n t r u m van de terp, tot ca. 2,75 m onder het maaiveld. D e h u m e u z e ophogingslagen bevatten, van onder naar boven, stratigrafisch te onderscheiden niveaus uit de lle-12e tot en met de 15e eeuw. H e t ontbreken van funderingsresten i n de straat zelf bewijst de hoge o u d e r d o m van de Schoolstraat. D o o r m i d d e l van b o r i n g e n werd de top van het natuurlijke oppervlak onder de ophogingslagen vastgesteld op 2,6 m - N A R Helinium

J . R ter Brugge

Vlaardingen: Het Waaigat (afb. 29) A l s laatste grondverzet voor de u i t b r e i d i n g van een meubeltoonzaal op de kerkheuvel van V l a a r d i n g e n werd door leden van H e l i n i u m een toekomstige liftschacht uitgegraven, die tot de natuurlijke o n d e r g r o n d reikte (zie voor het eerdere onderzoek op deze plaats Ter Brugge i n de Kroniek over 1990, 365). D i t , i n oppervlakte beperkte, onderzoek gaf een goed beeld van de oudste o p b o u w van dit deel van de V l a a r dingse kerkterp. Omstreeks 1100 is m e n hier begonnen met het ophogen door m i d d e l van het aanbrengen van een menglaag van (huis-)afval, mest, houtsnippers en kleikluiten. D e natuurlijke ondergrond bevond zich op ca. 2,75 m - N A R D i t is ongeveer 1 m dieper dan bij de lokatie Fonotheek, hemelsbreed ca. 25 m westelijker (zie Ter Brugge i n de Kroniek over 1990, 364). V r o e g M i d d e l e e u w s e vondsten die daar zijn aangetroffen, ontbreken op de lokatie Waaigat. W a a r schijnlijk hangt dit samen met de ligging naast de eigenlijke oeverwal van de V l a a r d i n g . D e eerste o p h o g i n g was ongeveer 1,2 m dik. D e oudste bewoningsfase, i n de v o r m van aangepunte paaltjes, vlechtwerk en andere houten constructies, bevond zich op dit pakket. 385


Afb. 30. Voorschoten: Kasteel Roucoop ( M i d delgeest). Gravure van H . Spilman naar A . De Haen, 1738.

Afb. 31. Zoetermeer: Zogenaamde Daliegaten uit de 14e eeuw tijdens onderzoek. Foto Archeologische Werkgroep Zoetermeer.

D o o r het aanbrengen van nieuwe (huis)afvallagen werd het oppervlak verder verhoogd. In de 12e en vroege 13e eeuw blijkt het m a a i v e l d al 3 m hoger te liggen. I n totaal k o n d e n ten minste vier duidelijke woonlagen herkend worden, gescheiden door ophogingslagen. H e t huidige m a a i v e l d bevindt zich op ca. 3,5 m + N A P , waarmee de totale dikte van de opgebrachte pakketten op 6,25 m ligt. O n d e r het vondstmateriaal bevindt zich, naast het gebruikelijke aardewerk, bot- en schelpmateriaal, opmerkelijk veel metaal, textiel en leer. H e t schoeisel werd door O . G o u bitz ( R O B ) bewerkt en beschreven en levert d o o r z ' n relatief hoge o u d e r d o m een belangrijke bijdrage aan de kennis van deze vondstcategorie (zie afb. 29). Helinium

J . P . ter Brugge

Voorne-Putten In het voorjaar van 1991 werd zoals gebruikelijk door medewerkers van het B O O R op V o o r n e - P u t t e n een veldkartering uitgevoerd i n het kader van de jaarlijkse polderschouw. D i t m a a l betrof het het poldergebied r o n d N i e u w e n h o o r n , waarvan een deel reeds i n 1984 verkend is. D e kartering resulteerde i n 38 vindplaatsen, waaronder é é n nederzettingsterrein uit de R o m e i n s e T i j d en é é n uit de L a t e M i d d e l e e u w e n ( A ) , waar de bewon i n g waarschijnlijk al i n het e i n d van de Vroege M i d d e l e e u w e n begonnen is. Prehistorisch materiaal werd niet aangetroffen. In vergelijking met de resultaten van voorgaande j a r e n i n de andere schouwgebieden, is het onderhavige gebied betrekkelijk vondstarm te noemen. B O O R , Rotterdam

A . B . D ö b k e n , H . W . van K l a v e r e n

V o o r s c h o t e n : R o u c o o p (afb. 30) H e t onderzoek van het voormalige kasteeltje R o u c o o p door de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek k o n dit j a a r worden afgerond (zie ook de Kroniek over 1990,365). N a de sloop van de oude fabriekshal op het terrein zijn aanvullende opgravingen uitgevoerd op het zuid-westelijke deel van het kasteeleiland. H e t verloop van de westen zuidgracht kon verder worden gevolgd. D e funderingen van het kasteeltje zelf waren hier echter grotendeels uitgebroken. H e t grootste deel van het i n 1574 verwoestte en i n 1587 herbouwde hoofdgebouw (definitieve sloop i n 1813) blijft v o o r l o p i g onaangetast liggen i n de 386


naastgelegen groenstrook. A a n w i j z i n g e n voor een voorburcht zijn aan de westzijde van het kasteel gevonden. B r o n : Jaarverslag A WN-Rijnstreek

1990 (D. van der K o o i j )

Wassenaar In het najaar werd door de Wassenaarse amateurs begonnen met een klein onderzoek i n een van de t u i n e n nabij de dorpskerk op het P l e i n . Behalve bouwresten van de kerk zelf werden tot n u toe vooral L a a t - M i d d e l e e u w s e vondsten gedaan. Te verwachten valt dat op de diepere niveaus ook sporen van K a r o l i n g i s c h e bewoning zullen worden aangetroffen. W o u b r u g g e L e d e n van de A W N - a f d e l i n g Rijnstreek, de p r o v i n c i a a l assistent en prof.dr. H . van der L i n d e n voerden i n het najaar een korte v e r k e n n i n g uit i n het poldergebied r o n d de W i j d e A a o m te trachten het i n de 15e eeuw verdronken dorp Esselykerwoude en een bijbehorend kasteeltje te lokaliseren. E r werden enkele aanwijzingen voor onder water liggende bouwresten gevonden, m a a r definitief uitsluitsel is zeker n o g niet verkregen. Z o e t e r m e e r (afb. 31) D o o r de archeologische werkgroep van het H i s t o r i s c h Genootschap O u d Soetermeer werd e n i g onderzoek verricht i n het talud van de H o o r n s l o o t . D e resten van een haardplaats, behorend bij een huis dat i n de 18e eeuw op de gedempte H o o r n s l o o t heeft gestaan, werden onderzocht. Bij een tweede opgraving, op de plaats van de u i t b r e i d i n g van de vuilstortplaats i n het westen van Zoetermeer, werden i n het voorjaar zes zogenaamde daliegaten aangetroffen. Deze grote k u i l e n zijn gegraven o m kalkrijke zavel uit de ondergrond naar boven te brengen en over de zure, venige akkers te verspreiden. Z e stammen uit de periode van voor de verven i n g van het gebied i n de 14e eeuw. B r o n : Jaarverslag van de Archeologische Werkgroep Zoetermeer ( P . J . M . van D o m b u r g )

Literatuur A l d r e d , J . , S. Sprey en A . Wassink, 1992: ' R o m e i n s e bewoningssporen langs de O u d e R i j n ten westen van A l p h e n ' , Westerheem 41-4, 158-166. Barendregt, ir. L . , H . S u u r m o n d - v a n L e e u w e n , 1992: Bodemonderzoek in Leiden 13/14, A r cheologisch Jaarverslag 1990/1991, L e i d e n . Broeke, R W . van den, 1986: 'Zeezout: een schakel tussen West- en Z u i d N e d e r l a n d i n de Ijzertijd en de R o m e i n s e tijd', i n : M . C . van T r i e r u m en H . E . H e n k e s (red.), Landschap en bewoning rondde mondingen van Rijn, Maas en Schelde, R o t t e r d a m ( R o t t e r d a m Papers 5), 91-114. Broeke, R W . van den, 1992: ' E e n menselijk skelet i n Vlaardingen-West - Bronstijdbewon i n g i n het veengebied?', Terra Nigra 124, 7-13. B u l t , E . J . , 1973 en 1978: Stichting Altena. Jaarverslag, Delft. Bult, E . J . , 1983: ' M i d d e n - D e l f l a n d , een archeologische kartering, inventarisatie, waarder i n g en bewoningsgeschiedenis', NAR 2, Amersfoort. Bult, E . J . , 1987: ' M o a t e d sites and their economie and social context i n Delfland', Chateau Gaülard X I I I , 21-39. 387


B u l t , E . J . , 1992: 'Integrationofthedata', i n : E . J . B u l t ( e d . ) , IHEprospersonacesspit. Archaeological investigalion between Oude Delft and Westvest, Delft. Bult, E . J . , D . R . Fontijn, 1992: R e m a i n s of an occupation i n the R o m a n period, i n : E . J . B u l t (ed.), IHE prospers on a cesspit. Archaeological investigation between Oude Delft and Westvest, Delft. D ö b k e n , A . B. / A . J . G u i r a n / M . C . van T r i e r u m , 1992: 'Archeologische kroniek 1987-1990', in: A . B . D ö b k e n (red.), BOORbalans 2, R o t t e r d a m . Gaauw, R van der, 1988: ' M i d d e n - D e l f l a n d , R a p p o r t betreffende het aanvullend archeologisch onderzoek', RAAPrapport 20, A m s t e r d a m . G o u w , J . L . van der, 1967: De Ring van Putten, onderzoekingen over een hoogheemraadschap in het Deltagebied, 's-Gravenhage (Zuidhollandse S t u d i ë n 13). Heinsbroek, P . G . , 1991: ' E e n opmerkelijke vondst bij het vervaardigen van een geologisch profiel', Terra Nigra 120, 6-14. Hallewas, D . R , 1984: 'Archeologische K r o n i e k van H o l l a n d over 1983, II Z u i d - H o l l a n d ' , Holland 16. Hallewas, D . R , 1989: 'Archeologische K r o n i e k van H o l l a n d over 1988, II Z u i d - H o l l a n d ' , Holland 17. Hessing, W . A . M . , 1990: 'Archeologische K r o n i e k van H o l l a n d over 1989, II Z u i d - H o l l a n d ' , Holland 22. H e s s i n g , W . A . M . , 1991: 'Archeologische K r o n i e k van H o l l a n d over 1990, II Z u i d - H o l l a n d ' , Holland 23. H e s s i n g , W . A . M . , 1992: 'Bewoningssporen uit de Vroege M i d d e l e e u w e n op de grens van L e i d e n en Oegstgeest', i n : Bodemonderzoek in Leiden 13/14, A r c h e o l o g i s c h Jaarverslag 1990/1991, L e i d e n 103-109. L o u w e K o o i j m a n s , L . R , 1976: ' L o c a l developments i n a borderland, a survey o f the neolithic at the L o w e r R h i n e ' , OMROL 57, 227-297. M o r e e , J . M . , 1991: ' O p n i e u w V l a a r d i n g e n - c u l t u u r i n V l a a r d i n g e n ' , Terra Nigra 118/119, 6-11. Regteren A l t e n a , J . F. van, 1962 en 1963: ' T h e V l a a r d i n g e n C u l t u r e ' , Helinium 2, 3-35, 97103, 215-243; Helinium 3, 39-54, 97-120. Sarfatij, H . , 1979: 'Archeologische K r o n i e k van Z u i d - H o l l a n d over 1978', Holland 11. T r i e r u m , M . C . van, 1992: 'Nederzettingen uit de Ijzertijd en de R o m e i n s e T i j d op V o o r n e Putten, IJsselmonde en i n een deel van de Hoekse W a a r d ' , i n : A . B. D ö b k e n (red.), BOORbalans 2, R o t t e r d a m .

388

Archiefnieuws

1. Aanwinsten en gedrukte toegangen 1991

geeft een boekje v a n P. v a n S c h a i k , Anderhalve eeuw Hollandsche Maatschappij van Landbouw bezuiden

H . J . A . H . G . Metselaars

Amsterdam.

In deze r u b r i e k wordt v o o r a l gewezen op archie-

Amsterdam

ven, v a n belang voor lokaal en regionaal histor i s c h o n d e r z o e k , d i e i n 1990 i n o p e n b a r e a r c h i e f -

H e t gemeentearchief verwierf aan archieven op

bewaarplaatsen zijn opgenomen. Daarnaast wor-

e c o n o m i s c h g e b i e d d i e v a n de S c h e e p v a a r t V e r -

d e n de a r c h i e v e n g e n o e m d w a a r v a n een g e d r u k t e

e n i g i n g N o o r d , 1890-1970, e n het l o o d g i e t e r s b e -

i n v e n t a r i s is v e r s c h e n e n . D e a u t e u r v a n e e n i n -

d r i j f H e s s e l i n g , 1780-1980, en o p het g e b i e d v a n

v e n t a r i s w o r d t v e r m e l d o m het z o e k e n e r n a a r i n

de v o l k s g e z o n d h e i d en s o c i a l e z o r g d i e v a n het

b i b l i o t h e e k c a t a l o g i te v e r g e m a k k e l i j k e n . E e n ar-

B u r g e r z i e k e n h u i s , 1870-1982, de s t i c h t i n g J o o d s

c h i e f w o r d t v e r m e l d o n d e r de g e m e e n t e o f r e g i o

M a a t s c h a p p e l i j k W e r k en de r.k. s t i c h t i n g V e r -

welke het betreft.

z o r g i n g s - en v e r p l e e g t e h u i s

D e z e r u b r i e k verscheen eerder volgens deze

Bernardus,

1839-

1970.

o p z e t i n Holland, 19e j a a r g a n g (1987), nr. 2, b l z .

A . M . S t o o p v e r v a a r d i g d e Inventarissen van de ar-

113-117; 20e j a a r g a n g (1988), nr. 3, b l z . 151-157;

chieven van het stadsfabriekambt, later Stadswerken en -

22e j a a r g a n g (1990), nr. 6, b l z . 3 6 3 - 3 6 9 ; 23e j a a r -

gebouwen.

g a n g (1991), nr. 6, b l z . 3 6 8 - 3 7 2 .

Anna Paulowna Holland algemeen

H e t a r c h i e f v a n de r o o m s - k a t h o l i e k e

parochie

w e r d i n b e w a r i n g gegeven a a n het r i j k s a r c h i e f . D e v o l l e d i g e a r c h i e v e n v a n de rijkswaterstaat i n N o o r d - en Z u i d - H o l l a n d v a n a f 1807 tot c a . 1980

Beets

k w a m e n i n de b e i d e r i j k s a r c h i e v e n te b e r u s t e n . H e t betreft de p r o v i n c i a l e d i r e c t i e s , de v e r s c h i l -

B i j het s t r e e k a r c h i e f i n P u r m e r e n d v e r s c h e e n een

l e n d e a r r o n d i s s e m e n t e n en d i e n s t k r i n g e n . D e z e

i n v e n t a r i s v a n de a r c h i e v e n d e r g e m e e n t e Beets,

archieven werden bewerkt en toegankelijk

1435-1970, d o o r J . O . H e n a r .

ge-

m a a k t d o o r de C e n t r a l e A r c h i e f S e l e c t i e d i e n s t ( C A S ) te W i n s c h o t e n , d i e er i n v e n t a r i s s e n v a n

Broek in Waterland

p u b l i c e e r d e . D e z e a r c h i e v e n b e v a t t e n niet a l l e e n gegevens over g r o t e w a t e r s t a a t s w e r k e n ,

zoals k a -

H e t streekarchief in P u r m e r e n d verwierf stukken

n a l e n , d i j k e n e n r i j k s w e g e n , d i e s i n d s het b e g i n

v a n de v r i j w i l l i g e b r a n d w e e r

v a n de 19e e e u w i n de b e i d e H o l l a n d s e p r o v i n c i e s

1929-1985, en betreffende

tot s t a n d z i j n g e k o m e n , m a a r o o k o v e r de b o u w

N e e l t j e Pater, 1868-1986.

Eensgezindheid,

de n a l a t e n s c h a p

van

v a n o p e n b a r e g e b o u w e n als r a a d h u i z e n , k e r k e n , s c h o l e n en stations.

Edam

H e t a r c h i e f v a n de a b d i j v a n E g m o n d ,

dat

meer d a n v i e r eeuwen i n D e n H a a g berustte,

H e t s t r e e k a r c h i e f i n P u r m e r e n d p u b l i c e e r d e een

w e r d o v e r g e b r a c h t n a a r het r i j k s a r c h i e f i n H a a r -

register v a n het B u r g e r w e e s h u i s o v e r de j a r e n

lem.

1558-1643 dat d o o r e e n w e r k g r o e p was

paleografie

getransscribeerd.

Noord-Holland

Enkhuizen

Amstelveen

D e V e r e n i g i n g voor Protestants Christelijk O n d e r w i j s g a f een a a n t a l a r c h i e v e n u i t de p e r i o d e

D e a r c h i e v e n v a n de H o l l a n d s e

Maatschappij

1876-1976 i n b e w a r i n g a a n het s t r e e k a r c h i e f i n

van L a n d b o u w , afdelingen O u d e r - en N i e u w e r -

H o o r n . D a a r k w a m e n o o k de a r c h i e v e n v a n de

Amstel,

Diemen

en

Watersgraafsmeer,

1849-

1980 k w a m e n i n het g e m e e n t e a r c h i e f te b e r u s t e n .

a n t i - r e v o l u t i o n a i r e k i e s v e r e n i g i n g ' N e d e r l a n d en O r a n j e ' , 1883-1974, te b e r u s t e n .

I n f o r m a t i e over de i n h o u d v a n deze a r c h i e v e n

389

Archiefnieuws

's-Graveland

Purmerend

In de reeks archieftoegangen van het streekarHet streekarchief verwierf archivalia van hotel chief voor Gooi en Vechtstreek verscheen als nr. Het Vergulde Paardshoofd, 1949-1963, de woning4: H . A. R. Hovenkamp, Inventaris van de archievenbouwvereniging W . C . J . Passtoors, 1948-1985, en van de Hollands-Ankeveensepolder, 1568-1979; en de het vormingswerk voorJonge Volwassenen, 1967Commissie van toezicht op de vervening in de Hollands1985. Ankeveense, Heintjes Rak- en Broekerpolders, (1778) 1856-1916. Schagen Haarlem Het gemeentearchief verwierf de archieven van de Haarlemmeroliefabriek firma Gebroeders Waaning (-Tilly), 1895-1982, en de familie Waaning, 1892-1962. Verder werd het archief van de parochie van O. L . Vrouw van Zeven Smarten en St. Bavo te Schoten, 1835-1971, overgenomen.

De doop-, trouw- en begraafboeken van vóór 1811 werden door het rijksarchief aan het gemeentearchief in bewaring gegeven. Stedebroec Het archief van de Stichting Westfriese Flora te Bovenkarspel, 1935-1991, werd in bewaring gegeven aan het streekarchief in Hoorn.

Hilversum Venhuizen Het streekarchief voor Gooi en Vechtstreek verwierf enkele archieven op het gebied van het onderwijs: die van de gemeentelijke commissie van toezicht op het middelbaar onderwijs, 1910-1960, van het Joods Lyceum, 1941-1942, en van het curatorium van het gemeentelijk gymnasium, 1912-1963.

Enkele archivalia van de SDAP, afdeling Wijdenes, 1913-1946, en een doos met stukken van Jan Koeman betreffende de geschiedenis van Wijdenes, 1898-1990, werden in bewaring gegeven aan het streekarchief in Hoorn. Wormer

Hoorn Het streekarchief verwierf het archief van ijzerhandel Gebr. Eijken.

Het streekarchief in Purmerend verwierf archiefstukken van de speeltuinvereniging, 1928-1978. Zaanstad

J P i s

Het streekarchief in Purmerend verwierf archivalia van de zuivelfabriek in Spijkerboor, 19141949. Landsmeer Het streekarchief in Purmerend verwierf stukken van de smederij Horstman, 1897-1945, de muziekvereniging Amicitia, 1984, enjacob Schreuder en Neeltje Tromp, 1902-1948.

Het gemeentearchief verwierf archieven van de afdeling Westzaan en het federatiebestuur Zaanstad van de PvdA, 1973-1984, en van de afdeling Zaanse gemeenten van de Hollandse Maatschappij van Landbouw, 1901-1960. Een tweetal parochiearchieven werden in het gemeentearchief ondergebracht, die van de parochie St. Odulphus te Assendelft, 1631-1977, en van de H . H . Martelaren van Gorcum te Koog aan de Zaan, 1935-1970. Verder verwierf het gemeentearchief stukken van N V . ZaanschVeemH. deBoerJbzn., 1937-1973, en van G.J.D. Franken, 1960-1979.

Oosthuizen Zwaag Het archiefje van de kerkvoogdij van de voormalige hervormde gemeente Oosthuizen-Hobrede, 1871-1970, kwam bij het streekarchief in Purmerend te berusten. 390

Het streekarchief in Hoorn verwierf het archief van de Zwaagse Gemengde Zangvereniging, later Zwaagse Operette Vereniging, 1966-1990.

Archiefnieuws

Zuid-Holland, algemeen

Gouda

I n de serie I n v e n t a r i s s e n v a n de r i j k s a r c h i e v e n i n

H e t s t r e e k a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n de

H o l l a n d v e r s c h e e n Inventaris van de archieven van het s o c i ë t e i t ' O n s G e n o e g e n ' , departementaal bestuur van Maasland,

1863-1980, de speel-

1807-1810, t u i n v e r e n i g i n g D e K o r t e A k k e r e n , 1953-1988, de

door M . B r u g g e m a n . D i t departement omvatte

VVV,

de h u i d i g e p r o v i n c i e Z u i d - H o l l a n d . H e t a r c h i e f

S c h e y g r o n d , 1923-1990, e n G . C . H e l b e r s , 1938-

e r v a n bevat m e t n a m e veel z e e r g e d e t a i l l e e r d sta-

1990.

tistisch m a t e r i a a l o p alle m o g e l i j k e t e r r e i n e n betreffende alle p l a a t s e n i n de p r o v i n c i e .

1958-1987,

en de collecties v a n dr. A .

H e t a r c h i e f v a n de R i j k s

H B S , 1865-1974,

k w a m i n het r i j k s a r c h i e f te b e r u s t e n .

D e a r c h i e v e n v a n de P r o v i n c i a l e K r u i s v e r e n i g i n g i n Z u i d - H o l l a n d en h a a r v o o r g a n g e r s , 1901-

's-Gravenhage

1989, k w a m e n i n het r i j k s a r c h i e f te b e r u s t e n . H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n

Bernisse

de a r c h i t e c t e n R o m k e de V r i e s , 1959-1965, en ir. F. A . W e b e r , 1937-1981. O o k de a r c h i e v e n v a n de

H e t a r c h i e f v a n de h e r v o r m d e

gemeente van

v e r e n i g i n g U n i o n ( M A I C ) , 1955-1985, de s t i c h -

H e e n v l i e t , 1595-1950, w e r d i n b e w a r i n g gegeven

t i n g D e S c h i l d e r s w i j k e r , 1971-1984, e n de P S P , af-

a a n het s t r e e k a r c h i v a r i a a t V o o r n e - P u t t e n en R o -

d e l i n g D e n H a a g , 1956-1975, k w a m e n d a a r te be-

z e n b u r g te B r i e l l e .

rusten.

Brielle

n a 1811, d i e z i c h n o g i n het g e m e e n t e a r c h i e f be-

D e archieven v a n rechterlijke instellingen van vonden, werden overgebracht H e t a r c h i e f v a n de h e r v o r m d e Briels

Nieuwland, nadien

1981, w e r d n a a r het

gemeente van

Vierpolders,

gemeentearchief

n a a r het r i j k s a r -

chief.

1720overge-

Groote Waard

bracht. I n d r u k v e r s c h e n e n een a a n t a l i n v e n t a r i s s e n d i e

Delft

G . T i m m e r m a n m a a k t e v a n a r c h i e v e n d i e b i j het w a t e r s c h a p D e G r o o t e W a a r d i n K l a a s w a a l be-

H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f a r c h i e v e n v a n het

r u s t e n . H e t betreft: de p o l d e r N i e u w - B o n a v e n t u -

O u d D i a c o n a a l Leesgezelschap,

r a , M o o k h o e k en T r e k d a m ,

leerlooierij

Alex

Adam,

1827-1972,

1839-1959,

de

WesterV

D e l f t , 1949-1990 e n d i a g n o s t i s c h c e n t r u m S S D Z , 1966-1984. V e r d e r k w a m e n de d a g b o e k e n

van

L . A . W e e b e r , 1948-1984, er te b e r u s t e n .

Strijen,

's-Gravendeel,

1527-1974,

Puttershoek

en

onder Maas-

d a m , de v o o r m a l i g e p o l d e r M o e r k e r k e n , 15471974, e n de d i j k a g e (later

hoogheemraadschap,

n o g later waterschap) van M i j n s h e e r e n l a n d van M o e r k e r k e n , 1381-1974, gelegen o n d e r de v o o r -

Dordrecht

malige

gemeenten

Heinenoord,

Maasdam,

M i j n s h e e r e n l a n d , P u t t e r s h o e k e n W e s t m a a s , de H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n

p o l d e r het M u n n i k e n l a n d v a n W e s t m a a s ,

1652-

de g e r e f o r m e e r d e k e r k v a n H e e r j a n s d a m ,

1974, de S i n t - A n t h o n y p o l d e r , 1551-1974,

onder

1984, de h a r m o n i e v e r e n i g i n g

1840-

'Oefening baart

kunst', 1909-1979, en de b o e k h a n d e l en v r o u w e n -

M a a s d a m e n v a n het s t o o m g e m a a l te hoek,

Putters-

1870-1974.

b e w e g i n g ' B r o o d en r o z e n ' .

Leiden Gorinchem H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n

de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g L e i d e n , w a a r b i j be-

de g e r e f o r m e e r d e

h o r e n de a r c h i e v e n v a n de v o o r m a l i g e w o n i n g -

K e r k te G i e s s e n b u r g ,

1887-

1988, v a n de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g ' U i t b r e i -

bouwverenigingen Eensgezindheid, Werkmans-

d i n g West', 1918-1977, e n v a n de b u u r t - en speel-

w o n i n g e n en L e i d s e W o n i n g s t i c h t i n g , 1878-1981.

t u i n v e r e n i g i n g ' I n d i ë ' , 1934-1990.

V e r d e r n a m het g e m e e n t e a r c h i e f o v e r de a r c h i e v e n v a n het a r c h i t e c t e n b u r e a u V a n d e r H e y d e n , 391

Archiefnieuws

1880-1940, d e A m b a c h t s s c h o o l , 1881-1974, h e t

p a n d e n , d i e d o o r de a f d e l i n g B o u w - e n W o n i n g -

r.k. C l u b - e n B u u r t h u i s w e r k , 1922-1987, d r u k k e -

t o e z i c h t w a r e n o p g e m a a k t . V e r d e r v e r w i e r f het

rij G r o e n , 1869-1977, e n de k u n s t e n a a r S t e f a n

g e m e e n t e a r c h i e f de a r c h i e v e n v a n d e B r a n d w e e r ,

B u y s , 1951-1985. E r v e r s c h e e n e e n v e r m e e r d e r d e

1966-1987, d e v o e t b a l v e r e n i g i n g S V D e H o l l a n u i t g a v e v a n Inventaris van de archieven van defirman- d i a a n / S a t e l l i e t C o m b i n a t i e , 1939-1991, d e G G e n Krantz en Zoon, G D , 1955-1980, e n d e A S H V B , 1955-1988. H e t

ten en eigenaren van het bedrijf J.J.

1797-1970, d o o r A . B . H e n d r i k s .

a r c h i e f v a n J a n e n L i d a B o t , 1933-1991, evenals de c o l l e c t i e J a n B o t , 1834-1991, k w a m e n i n het ge-

Rotterdam

m e e n t e a r c h i e f te b e r u s t e n .

H e t gemeentearchief o n t v i n g de archieven v a n

Zevenhuizen

een d r i e t a l w i j k r a d e n , d i e v a n H e i j p l a a t , K r a l i n gen e n O v e r s c h i e , e n v a n e e n tweetal

gerefor-

E e n a a n t a l a r c h i v a l i a d i e i n het r i j k s a r c h i e f b e -

m e e r d e k e r k e n , d i e te H i l l e g e r s b e r g / S c h i e b r o e k

rustten

en te K r a l i n g e n . V e r d e r w e r d e n o v e r g e n o m e n d e

streekarchief H o l l a n d s M i d d e n i n G o u d a . H e t

a r c h i e v e n v a n de a k t i e g r o e p H e t O u d e W e s t e n ,

betreft d e d o o p - , t r o u w - e n b e g r a a f b o e k e n , 1627-

werden

i n b e w a r i n g gegeven

a a n het

de s t u d e n t e n r o e i v e r e n i g i n g S k a d i e n de s t i c h t i n g

1814, de g a a r d e r s a r c h i e v e n ,

R o t t e r d a m 1990.

a r c h i e v e n , 1572-1905, d e o u d - r e c h t e r l i j k e , 1569-

I n de serie I n v e n t a r i s s e n v a n de r i j k s a r c h i e v e n

1668-1805, n o t a r i ë l e

1811, e n w e e s k a m e r a r c h i e v e n ,

1606-1751, e n d e

i n H o l l a n d v e r s c h e e n als nr. 56 Inventaris van de registers v a n e i g e n d o m s o v e r g a n g , strafinstellingen te Rotterdam, (1814)

1812-1833.

1839-1975

(1985), d o o r A . Versteege. D e z e a r c h i e v e n b e r u s ten i n het r i j k s a r c h i e f .

2. 'Particuliere archieven in Nederland' verschenen.

Rozenburg I n d e serie O v e r z i c h t e n v a n de a r c h i e v e n e n v e r E e n aantal a r c h i v a l i a d i e i n het rijksarchief be-

z a m e l i n g e n i n de o p e n b a r e

rustten

sen i n N e d e r l a n d v e r s c h e e n b e g i n d i t j a a r als

werden

i n b e w a r i n g gegeven

a a n het

archiefbewaarplaat-

streekarchief Voorne, P u t t e n e n R o z e n b u r g . H e t

v e e r t i e n d e e n laatste deel Particuliere archieven in

betreft de d o o p - , t r o u w - e n b e g r a a f b o e k e n ,

Nederland. D e eerste d e r t i e n d e l e n d i e s i n d s 1979

1812, de g a a r d e r s a r c h i e v e n ,

1657-

1727-1806, n o t a r i ë l e

i n d e z e serie z i j n v e r s c h e n e n , v e r m e l d e n p e r p r o -

a r c h i e v e n , 1729-1743, d e o u d - r e c h t e r l i j k e , 1689-

v i n c i e de i n h o u d v a n rijks-, streek-, g e m e e n t e - e n

1811 e n w e e s k a m e r a r c h i e v e n ,

waterschapsarchieven. O v e r H o l l a n d verschenen

1729-1806.

i n de serie d e e l 7, De archieven in Noord-Holland

Rijswijk

(1981) , deel 8, De archieven in Amsterdam (1982),

H e t gemeentearchief o n t v i n g de archieven v a n de

(1982) e n deel 10, De Archieven in Zuid-Holland

deel 9, De Archieven in het Algemeen Rijksarchief v e r e n i g i n g R e c h t z i n n i g H e r v o r m d e n , 1905-1991,

(1983) . A l d e z e d e l e n k u n n e n n o g w o r d e n ge-

de a f d e l i n g R i j s w i j k - V o o r b u r g v a n de H o l l a n d s c h e

b r u i k t , m a a r z i j n a l l a n g niet m e e r v o l l e d i g . A l s

M a a t s c h a p p i j v a n L a n d b o u w , 1881-1987, e n d e

het a r c h i e f v a n e e n i n s t e l l i n g o f p e r s o o n i n d e z e

R i j s w i j k s e K r u i s v e r e n i g i n g e n , 1904-1980.

archievenoverzichten

niet

voorkomt,

betekent

dat n o g niet d a t het a r c h i e f n e r g e n s w o r d t b e -

Schiedam

w a a r d . H e t k a n pas n a het v e r s c h i j n e n v a n d e z e delen bij een rijks- o f gemeentearchief

H e t g e m e e n t e a r c h i e f v e r w i e r f de a r c h i e v e n v a n

terecht

zijn gekomen. Veel v a n dergelijke archieven zijn

de W i l l e b r o r d u s s t i c h t i n g v o o r k a t h o l i e k o n d e r -

i n de l o o p d e r j a r e n v e r m e l d i n de r u b r i e k A r -

wijs e n v a n d e K a t h o l i e k e L a n d - e n T u i n b o u w -

c h i e f n i e u w s i n d i t tijdschrift.

bond, afdeling Kethel.

H e t is o o k m o g e l i j k d a t e e n a r c h i e f niet i n e e n rijks-, g e m e e n t e - o f s t r e e k a r c h i e f w o r d t b e w a a r d .

Vlaardingen

Veel particuliere archieven worden door andere

I n het g e m e e n t e a r c h i e f k w a m e n t e r i n z a g e e e n

land bevat gegevens over p a r t i c u l i e r e a r c h i e v e n

groot a a n t a l dossiers v a n i n d e 20e e e u w gesloopte

welke berusten bij een veertigtal instellingen i n

i n s t e l l i n g e n b e h e e r d . Particuliere archieven in Neder-

392

Archiefnieuws

heel N e d e r l a n d d i e geen

openbare

archiefbe-

d e n i s w i l b e d r i j v e n a a n de h a n d v a n o r i g i n e l e

w a a r p l a a t s z i j n i n de z i n v a n de A r c h i e f w e t 1962.

b r o n n e n als a r c h i e f s t u k k e n is Particuliere archieven

H e t gaat h i e r v o o r a l o m

in Nederland d u s e e n o n m i s b a a r h u l p m i d d e l .

documentatiecentra,

m u s e a en b i b l i o t h e k e n . D e z e v e e r t i g i n s t e l l i n g e n b e h e r e n i n t o t a a l o n g e v e e r 5 0 0 0 v e r s c h i l l e n d e ar-

E i n d r e d . H . J . A . H . G . M e t s e l a a r s , Particuliere ar-

c h i e v e n en v e r z a m e l i n g e n a r c h i v a l i a .

chieven in Nederland, d e e l 14 i n de serie O v e r z i c h -

D a a r o n d e r b e v i n d e n z i c h e e n g r o o t a a n t a l ar-

ten v a n de a r c h i e v e n en v e r z a m e l i n g e n i n de

c h i e v e n m e t s t u k k e n d i e v a n b e l a n g z i j n v o o r de

openbare archiefbewaarplaatsen

l o k a l e en r e g i o n a l e g e s c h i e d e n i s v a n

H o u t e n , B o h n S t a f l e u V a n L o g h u m , 1992. 518

E e n b l i k i n de p l a a t s n a m e n i n d e x

Holland.

a c h t e r i n het

in Nederland.

blz.

b o e k m a a k t dat o n m i d d e l l i j k d u i d e l i j k . Z o w o r d t b i j v o o r b e e l d een p l a a t s als L e i d e n z e v e n e n t w i n t i g keer v e r m e l d . Z o e k t m e n al d i e v e r m e l d i n g e n o p d a n b l i j k t dat het A r c h i t e c t u u r i n s t i t u u t i n R o t t e r d a m 114 p a n e l e n heeft m e t o n t w e r p e n v a n het L e i d s e r a a d h u i s u i t de j a r e n 1932-1933, en het K o n i n k l i j k H u i s a r c h i e f s t u k k e n o v e r de h o f h o u d i n g v a n de o u d s t e z o o n v a n k o n i n g W i l l e m I I I tijdens z i j n s t u d e n t e n t i j d i n L e i d e n , 1852-1854. H e t H i s t o r i s c h D o c u m e n t a t i e c e n t r u m v o o r het N e d e r l a n d s P r o t e s t a n t i s m e i n A m s t e r d a m en het Katholiek Documentatiecentrum ( K D C ) in Nijmegen hebben archieven van Leidse studentenverenigingen. Het Katholiek Documentatiecent r u m heeft verder, naast e n k e l e a r c h i e v e n v a n personen die in L e i d e n hoogleraar of kapelaan w a r e n , o o k het a r c h i e f v a n de L e i d s e a f d e l i n g v a n St. A d e l b e r t , de s t a n d s o r g a n i s a t i e v a n de k a t h o lieke intellectuelen. V e r d e r berusten i n N i j m e g e n bij de J e z u i e t e n a r c h i v a l i a v a n de 18e-eeuwse k a t h o l i e k e statiekerk. H e t I n t e r n a t i o n a a l

Instituut

v o o r S o c i a l e G e s c h i e d e n i s ( I I S G ) heeft a r c h i v a l i a v a n de L e i d s e K r a a k b o n d en v a n L e i d s e a f d e l i n gen v a n de A l g e m e n e N e d e r l a n d s e M e t a a l b e w e r k e r s b o n d en de S D A P . H e t a r c h i e f v a n de L e i d s e V r i j m e t s e l a a r s l o g e is bij de O r d e v a n V r i j m e t s e laars i n D e n H a a g en het r i j k s m u s e u m B o e r h a a ve i n L e i d e n z e l f h e e f t s t u k k e n over v e r s c h i l l e n d e natuurwetenschappelijke

l a b o r a t o r i a i n de stad.

D e r g e l i j k e o p s o m m i n g e n z i j n er m e e r te m a k e n . A m s t e r d a m w o r d t i n de i n d e x m e e r

dan

h o n d e r d k e e r v e r m e l d , R o t t e r d a m en D e n H a a g m e e r d a n v i j f t i g keer. O o k v a n k l e i n e p l a a t s e n vindt m e n interessante v e r m e l d i n g e n . Z o w o r d e n van Heemstede

g e n o e m d e e n a f d e l i n g v a n de

S D A P ( i n het I I S G ) , e e n v e r z e t s g r o e p

bij het

R i j k s i n s t i t u u t v o o r O o r l o g s d o c u m e n t a t i e , en e n kele k a p e l a a n s e n p a s t o o r s ( K D C ) . V a n H e n s b r o e k i n W e s t - F r i e s l a n d b e r u s t e n het a r c h i e f v a n de P v d A - a f d e l i n g bij het I I S G en s t u k k e n over g o e d e r e n b e h e e r i n het h u i s T w i c k e l te D e l d e n (Overijssel). V o o r i e d e r e e n d i e l o k a l e e n r e g i o n a l e geschie393

Boekennieuws

Boeken in het kort

D r s H . W S a a l t i n k ( a n n o t a t i e e n i n l e i d i n g ) , Vervolg op de Chronyk der Stad Hom van de heer Dr. T. Ve-

Holland algemeen

llus. De boeiende jaren tussen 1630 en 1799. H o o r n , Vereniging O u d H o o r n (Hoornse Historische

O n d e r r e d a c t i e v a n D . E . H . de B o e r e.a., Holland

R e e k s , nr. 1), 1992. 299 b l z .

in Wording; de ontstaansgeschiedenis van het graafschapN a de d o o d v a n de b e r o e m d e H o o r n s e k r o n i e k Holland tot het begin van de vijtiende eeuw. H i l v e r s u m , s c h r i j v e r V e l i u s z i j n er v e r s c h i l l e n d e v e r v o l g e n V e r l o r e n , 1991. 174 b l z . m e t UI. d a a r o p v e r s c h e n e n . I n b e z i t v a n de H o o r n s e p a D e z e p u b l i k a t i e nr. 53 v a n de S t i c h t i n g ' C o m i t é

t r i c i ë r s f a m i l i e was een m a n u s c r i p t v a n een v a n

Oud

d e z e v e r v o l g k r o n i e k e n . B i j g e l e g e n h e i d v a n het

M u i d e r b e r g ' bevat de teksten v a n v o o r -

d r a c h t e n u i t g e s p r o k e n tijdens het M u i d e r b e r g -

75-jarig bestaan werd dit m a n u s c r i p t uitgegeven,

s y m p o s i u m i n 1990. H i e r i n : de v o r m i n g v a n het

aangevuld met verhelderende

annotaties.

G r a a f s c h a p ; de a a n s p r a k e n v a n F l o r i s V o p de Schotse t r o o n ; de ' G r o t e Z a a l ' i n D e n H a a g ; het

G u u s P i k k e m a a t , Dagblad De Gooi- en Eemlander

i t i n e r a r i u m v a n de g r a v e n i n de 14e e e u w ; de h e r -

tijdens de oorlogsjaren, de bezettingstijd en de eerste jaren

k o m s t v a n het g r a v e n h u i s ; H o l l a n d s e e x p a n s i e e n

na de bevrijding (1940-1950). H i l v e r s u m , D a g b l a d

een v o o r d r a c h t over H o l l a n d a a n de v o o r a v o n d

D e G o o i - e n E e m l a n d e r bv. 1991. 2 4 4 b l z .

v a n de B o u r g o n d i s c h e h e e r s c h a p p i j .

D e a u t e u r v a n d i t b o e k is h i s t o r i c u s e n was v a n

Noord-Holland

Z i j n v e r h a a l is v o o r n a m e l i j k o p ' o r a l h i s t o r y ' ge-

1963 tot 1989 h o o f d r e d a c t e u r v a n deze

krant.

baseerd. H e t a r c h i e f v a n deze krant w e r d n a m e E l l e n B r o e r s e n ( m e t een b i j d r a g e v a n H e i m e r i c k

lijk i n 1977 d o o r d e g e n e d i e tijdens de o o r l o g s j a -

T r o m p ) , Akerendam. Een buitenplaats in Beverwijk.

r e n d i r e c t e u r was geweest v e r b r a n d .

Z u t p h e n , W a l b u r g p e r s , 1992, i n de K l e i n e M o n u m e n t e n R e e k s . 159 b l z .

D r H e n k v a n Setten en drs E l e o n o o r v a n G e r v e n ,

G e e f t de g e s c h i e d e n i s v a n d e z e b u i t e n p l a a t s e n

Met wapperend habijt. Geschiedenis van het huishoud-

h a a r b e w o n e r s . S e d e r t de a a n l e g tussen 1635 e n

onderwijs van de Ursulinen van Bergen NH,

1639 b e w o o n d e n telgen u i t de p a t r i c i ë r s g e s l a c h -

1990.

B e r gen,

Bemardus

1925-

Smeemanstichtine

ten B i c k e r , G e e l v i n c k , Pels, S a u t i j n e n H o o f t de-

1992. 95 b l z .

ze b u i t e n p l a a t s . A a n d a c h t w o r d t besteed a a n de

D e zusters U r s u l i n e n u i t B e r g e n h e b b e n i n de

a r c h i t e c t u u r e n p a r k a a n l e g e n o o k het l e v e n o p de

kop van N o o r d - H o l l a n d diverse huishoudscholen

b u i t e n p l a a t s k r i j g t i n de c o n t e x t v a n de p l a a t s e l i j -

gesticht, o n d e r a n d e r e i n B e r g e n , H o o g k a r s p e l

ke g e s c h i e d e n i s m e e r reliëf.

en D e n H e l d e r . H o e en w a a r o m die scholen wer-

d e n gesticht, wat meisjes er l e e r d e n e n w a a r o m ze M . J . v a n 't H a r t r e d . , Aelsmeer, beknopte geschiedenisv e r d w e n e n z i j n , w o r d t b e h a n d e l d . T y p e r e n d e van een opmerkelijk dorp. A a l s m e e r , S t i c h t i n g ' O u d v e r h a l e n e n foto's geven d a a r b i j o o k een b e e l d v a n A e l s m e e r ' . 372 b l z . ( V e r k r i j g b a a r d o o r s t o r t i n g

de a l l e d a a g s e p r a k t i j k e n de sfeer v a n de s c h o l e n .

v a n ƒ 6 7 , 5 0 o p g i r o 38 41 8 3 4 ten n a m e v a n de stichting ' O u d Aelsmeer', onder vermelding van

West-Frieslands Oud en Nieuw. 59e b u n d e l v a n het

'Aelsmeer'.)

historisch

A a l s m e e r k e n t e e n actieve h i s t o r i s c h e v e r e n i g i n g .

1992. 232 b l z .

genootschap

' O u d West-Friesland',

D o o r het w e r k v a n een t w i n t i g t a l l e d e n v a n d e z e

B e v a t d i t m a a l o n d e r a n d e r e de v o l g e n d e a r t i k e -

v e r e n i g i n g k w a m deze r i j k g e ï l l u s t r e e r d e e n z e k e r

l e n : W e s t - F r i e s l a n d , v o o r b e e l d v a n een a g r a r i s c h

n i e t b e k n o p t e d o r p s g e s c h i e d e n i s tot s t a n d . H e t

v e e n l a n d s c h a p ( F . J . R e e d i j k ) ; O n d e r de v l e u g e l s

b o e k m a a k t d u i d e l i j k hoe d i t i n het v e e n g e b i e d

v a n de stad ( o v e r V e e n h o o p ) Q a n de B r u i n ) ; M e -

gelegen d o r p z i c h heeft k u n n e n o n t w i k k e l e n tot

demblikker magistraten

de plaats m e t de grootste b l o e m e n v e i l i n g ter we-

saers); R e i n o u t v a n B r e d e r o d e (1565/1567-1633)

r e l d . D a a r n a a s t bevat het b o e k veel gegevens over

en zijn p r a a l g r a f i n V e e n h u i z e n ( C a r l a Rogge).

sociaal, cultureel en kerkelijk leven en over famil i e b a n d e n . H e t bevat g e d e t a i l l e e r d e l i j s t e n v a n a l le m o g e l i j k n o t a b e l e n d o o r de e e u w e n h e e n .

394

1700-1795 ( K a t j a B o s -

Boekennieuws

Zuid-Holland

bij V N G Uitgeverij', postbus 30435, 2500 G K 'sGravenhage. A . Dieleman red., Het Barbaraklooster: eeneselsaemeIn deze publikatie wordt een overzicht gegeven geschiedenisse. Delft, Katholieke Studentenvereni- van de bewoningsgeschiedenis van dit door de ging Sanctus Virgilius, 1991. 192 blz., met ill. V N G betrokken pand, gelegen tegenover de Deze publikatie verscheen ter gelegenheid van de vroegere Willemskerk aan de Nassaulaan te Den vierde fase van de renovatie van het nog in Delft Haag, waarin eveneens de V N G is gevestigd en bestaande kloostercomplex. waarover in 1975 van dezelfde auteur een publikatie verscheen onder de titel Het Huis der GemeenH . Baudet, De lange weg naar de Technische Universi-ten. De geschiedenis van het Willemspark, waarin teit Delft; de Delftse Ingenieursschool en haar voorgedit pand lag, komt aan de orde, alsmede de bouw schiedenis. Den Haag, S D U , 1992. Prijs ƒ 6 5 - en enkele bewoners van het gebouw, waaronder (geb.), ƒ52,50 (paperb.). de families Baud en Star Numan en het Haagsche Prof.dr H . Baudet schreef dit boek ter gelegenLyceum. heid van het 150-jarig bestaan van de T U Delft, oorspronkelijk Koninklijke Academie en PolyC. Koopmans, Dordrecht; een eeuw demografische technische School geheten, met gebruikmaking en economische geschiedenis. Hilversum, Verloren, van de bij het Rijksarchief in Zuid-Holland be1992. 309 blz., met ill. I S B N nr. 90-6550-405-2. rustende archieven van deze instellingen. Prijs ƒ 4 9 , - (excl. verzendkosten). Tussen 1811 en 1914 ontwikkelde Dordrecht zich Historisch Jaarboek WestlandV (1992). De Lier, Ge- van vervallen handelsstad uit de pre-industriële nootschap O u d Westland, 1992. 116 blz., met ill. periode tot een bloeiend industrieel centrum met Verkrijgbaar door overschrijving van ƒ22,50 op vele inwoners. In dit werk schetst de auteur dit rek.nr. 3436.41.455 van 'Genootschap O u d Westontwikkelingsproces en de economische en deland' onder vermelding van Historisch Jaarboek mografische factoren die daarin een rol speelden. Westland. Dit jaarboek bevat artikelen over onder meer het Kwartierstatenboek XI van de Genealogische Vereniging tiendrecht in het Westland; handel op Engeland; Prometheus. Delft, T U , 1992. 320 blz. Prijs ƒ29,50 het werk van een gemeentebode van 's-Graven(excl. verzendkosten). zande in de 16e eeuw; de buitenplaats Hoofbosch Dit laatste deel van de in 1978 gestarte serie kwarin De Lier; gedichten van Hendrik Schim over de tierstatenboeken, bevat vier grote kwartierstaten, Maaslandse buitenplaats Koningsrust; de herte weten: Van Hemert-Sorel, Molendijk-Van der berg De Spaansche Vloot te Monster; de herPloeg, Morien-Spendel en Noordam-Van Rees. komst en familie van pastoor Franciscus VerZoals in de voorgaande delen komen ook in dit burch (1616-1708) te Poeldijk en de pastorie van deel veel (Zuid-)Hollandse families voor. Naaldwijk. Het geheel wordt besloten met een archeologische kroniek en een bibliografie van het L . Nieuwland, Uit het leven van ds. A. Verhagen. Westland. Houten, Den Hertog, 1991. 141 blz., met ill. I S B N 90331072X. Prijs ƒ23,50. Adrianus Verhagen werd in 1887 te Vlaardingen J . van Helden, Uit een eeuw kerkhistorie; aspecten van geboren en was achtereenvolgens predikant bij de (meer dan) 100jaar gereformeerde kerk van Berkel en Rodenrijs en Bergschenhoek. Delft, Eburon, 1991. 194Gereformeerde Gemeenten van Leiden, Dirksland, Middelburg, Lisse, Kampen en Gouda, blz., met ill. I S B N 901661599. Prijs ƒ 2 5 , - . waar hij in 1959 overleed. Dit werk behandelt de Afscheiding, Doleantie en Vrijmaking in de in de titel genoemde plaatsen. Het boek bevat naamlijsten van predikanten, ouderlingen, diakenen etc. en bevat veel personalia. Het geheel is voorzien van een index. D. Hillenius, De bewoners van de Sophiahof. 's-Gravenhage, Vereniging van Nederlandse Gemeenten, 1992. 56 blz., met ill. I S B N nr. 90-322-16546. Prijs ƒ 14,50 excl. verzendkosten; verkrijgbaar 395

Boekennieuws

Recensies

nodale acta kan worden gezegd, kan inderdaad het belang van de classis en het daar behandelde Classicale acta Zuid-Holland moeilijk worden overschat. Wie de gereformeerde kerkgeschiedenis van de Nieuwe Tijd op lokaal of Classicale acta 1573-162011, Particuliere synode Zuid-regionaal niveau bestudeert, kan niet om de clasHolland, Classis Dordrecht 1601-1620, Classis Breda sicale acta heen. Het is daarom toe te juichen dat 1616-1620, bewerkt door J . Roelevink, en III, nu twee delen tegelijk zijn verschenen. Particuliere synode Zuid-Holland, Classis Rotterdam en Met deel II, waaraan de in 1984 overleden Van Schieland 1580-1620, bewerkt door J . Bouterse. Dooren reeds was begonnen, is de uitgave van de Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Kleine Seacta van de classis Dordrecht tot 1620 voltooid. In rie, 68 (ISBN 90-5216-023-6; X X X I I I , 908 blz.; deze band bevinden zich tevens de acta van de in ƒ110,-) en 69 (ISBN 90-5216-022-8; X X V I , 544 1614 van Dordrecht afgescheiden classis Breda. blz.; ƒ 70 - ) . Instituut voor Nederlandse GeschieDeel III bevat de acta van de classis Rotterdam en denis, 's-Gravenhage 1991. Schieland van 1580 tot 1620. Voor de periode 1610-1619 moet eigenlijk gesproken worden van Tot de invoering van het Algemeen Reglement twee classes, omdat het remonstrantse Rottervan Bestuur door koning Willem I in 1816 vormde dam c a . en het contraremonstrantse Schiedam de classis het centrale orgaan in de bestuurlijke c a . toen apart vergaderden en notuleerden. De hiërarchie van de gereformeerde kerk. Deze rebeide delen hebben een identieke algemene inleigionale vergadering van afgevaardigden van lokading, waarin de gehanteerde uitgangspunten le kerkeraden had op een aantal essentiële terreivoor de editie uiteen worden gezet. Vervolgens nen beslissingsbevoegdheid in zaken die de afzonwordt in een aparte introductie ingegaan op het derlijke gemeenten raakten. Bovendien werd hier grondgebied en de organisatie van de te behandebepaald welke standpunten de afgevaardigden len classes. van de classis moesten innemen in het bredere De taken van de classis lagen in de eerste plaats verband, dat van de particuliere of provinciale syop het terrein van aanstelling en ontslag van prenode. De acta van deze synodes uit de periode tot dikanten. De reeks van voorgangers wordt vaak 1620 werden reeds in de vorige eeuw uitgegeven gebruikt als structurerend element in de gedoor J . Reitsma en S. D. van Veen, Acta der provin- schiedschrijving van een gemeente, dus wie zich ciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke hiermee bezig houdt, vindt in de acta een massa Nederlanden gedurende de jaren 1572-1620, 8 delen,onmisbaar materiaal. Ook over minder formele Groningen 1892-1899. Voor Zuid-Holland is de zaken bevatten zij talloze gegevens. Zo oefende editie tot 1700 voortgezet door W.P.C. Knuttel, de classis toezicht en indien nodig tucht uit over Acta der partiuliere synoden van Zuid-Holland 1621- de predikanten. Niet alleen hun rechtzinnigheid 1700, 6 delen, Rijks Geschiedkundige Publicain woord en geschrift werd getoetst, maar ook tiën, Kleine Serie, 3,5,8,11,15,16, 's-Gravenhage hun levenswandel. Mede dankzij de bemoeienis 1908-1916. Het duurde decennia voor er weer een van de classis met aangelegenheden op het peruitgave in dit genre verscheen: Classicale acta 1573- soonlijke vlak, vormen de acta vaak aangename 16201, Particuliere synode Zuid-Holland, Classis Dor- en soms zelfs spannende lectuur. Wie leest niet drecht 1573-1600, bewerkt door J.P. van Dooren. graag over vecht- en scheldpartijen of escapades Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Kleine Serie, op het sexuele vlak, in het bijzonder waar het per49, 's-Gravenhage 1980. Blijkens het voorwoord sonen betreft die worden geacht een voorbeeld was inmiddels welbewust afgezien van voorzetvoor anderen te zijn. Ook over die anderen komt ting van de editie van acta van particuliere en prode lezer overigens heel wat te weten. Weliswaar vinciale synodes, en wel om twee redenen. Ten was het toezicht op de rechtzinnigheid en het geeerste werd aangevoerd dat deze in een redelijk drag van gemeenteleden in de eerste plaats een groot aantal exemplaren voorhanden zijn, omdat zaak van de lokale kerkeraden, maar de afgevaarelke classis een kopie ontving. Dit moge zo zijn, de digden daarvan vroegen in de classis vaak raad raadpleging is niet altijd gemakkelijk, zodat een over aangelegenheden waar zij niet goed raad editie nog altijd tot de desiderata behoort. De anmee wisten. Verder werden conflicten tussen kerdere reden was dat aan de classicale acta 'een bijkeraadsleden onderling of tussen kerkeraad en zondere betekenis voor de kerkelijke geschiedegemeenteleden in de classis beslecht. nis' werd toegeschreven. Hoewel dit ook van de syDe acta bevatten ook rijke informatie over de 396

Boekennieuws

verhouding met andere classes en over de relatie tussen de gemeenten binnen het eigen gebied. Zo wordt al lezend duidelijk dat onderlinge bijstand werd gehuldigd als een fraai principe, maar dat men in de praktijk lang niet altijd in staat of bereid was zich krachtig in te spannen ten behoeve van andere gemeenten. Vruchtbaarder lijkt de zorg te zijn geweest voor armlastige predikanten en na hun overlijden voor hun weduwen en kinderen. Ten slotte werpen de acta licht op de verhouding tussen kerk en overheid, een relatie die niet steeds even harmonisch was. De aanhoudende klachten van de gereformeerden over bij voorbeeld paapse stoutigheden lijken door wereldlijke gezagsdragers slechts zelden te zijn gehonoreerd met de gewenste maatregelen. Wie deze bronnen met vrucht wil gebruiken, moet wel tussen de regels door kunnen lezen. Acta houden ongeveer het midden tussen resoluties en notulen; zij bevatten weliswaar meer dan alleen een lijst van besluiten, maar geen uitvoerige weergave van de gevoerde discussies. De scribae waren wel eens huiverig om man en paard te noemen. Vooral als het ging om potentieel laakbare gedragingen van een predikant, werd meestal slechts in bedekte termen aangeduid waaraan hij zich schuldig zou hebben gemaakt. Soms is door combinatie van opmerkingen in achtereenvolgende vergaderingen op te maken wat de kern van de zaak was, maar vaak zal de onderzoeker moeten terugvallen op bij voorbeeld kerkeraadsacta of rechterlijke archieven, indien voorhanden. In deze uitgave is naar dergelijke aanvullende bronnen uitsluitend verwezen als zij onmisbaar werden geacht om de acta goed te kunnen begrijpen. Dat de bewerkers voor die beperking hebben gekozen is zeker te billijken. Zelfs een betrekkelijk sobere editie als deze is zo tijdrovend, dat elke uitbreiding van de te verstrekken informatie een onevenredige tijdsinvestering zou vergen, en dus ongewenste vertraging in het verschijningstempo zou veroorzaken. O m dezelfde reden zijn de biografische gegevens over de voorkomende personen beperkt tot het minimum. Opgenomen is slechts een lijst van gemeenten binnen de classis met de predikanten die daar in de onderhavige periode hebben gefunctioneerd, en als tegenhanger een lijst van deze predikanten met hun standplaatsen, ook die buiten de classis. Door middel van een 'Bibliografische handreiking' wordt de lezer op het spoor gezet van verdere bronnen en literatuur.

len enkele belangrijke wijzigingen doorgevoerd. Zo had Van Dooren wijdlopige artikelen in regestvorm gegoten. Het is zonder meer een verbetering dat dit principe is losgelaten en dat slechts de artikelen betreffende de leiding en de sluiting van de vergadering verkort worden weergegeven. O p deze wijze wordt vermeden dat de redacteuren een keuze moeten maken die voor de gebruikers wel eens minder gelukkig kan zijn. Een andere vernieuwing betreft de kopjes die boven elk artikel werden aangebracht. De bewerkers beogen met deze opschriften geen samenvatting van de inhoud te bieden, maar geven slechts de plaats waarop het artikel betrekking heeft en een zakelijk trefwoord als predikant, vacature, tucht of synode. Deze kopjes zouden moeten functioneren als een tweede ingang, naast de index van personen, plaatsen en zaken. Helaas moet dit 'naast' letterlijk worden genomen. Zo kan het gebeuren dat een artikel betreffende een predikant die schulden maakte (II, p. 258) in het kopje wel wordt aangeduid als tuchtgeval, maar dat in de index onder 'tucht' niet wordt verwezen naar het lemma 'schulden', waaronder de verwijzing naar deze zaak is opgenomen. Soortgelijke inconsequenties komen in beide delen veelvuldig voor, hetgeen een beperking betekent van de bruikbaarheid van de index op zaken. Daarin worden te weinig dwarsverbanden gelegd tussen onderwerpen, ondanks de belofte in de inleiding dat zal worden verwezen van algemene begrippen (bij voorbeeld 'tucht') naar bijzondere (bij voorbeeld 'dronkenschap'). Het is echter allesbehalve een straf om in deze prachtige boeken wat langer te moeten zoeken dan nodig zou zijn. Gerrit Verhoeven

In vergelijking met deel I zijn in de nieuwe de397

Inhoud van de 24e jaargang

Artikelen Niek A l en Piet van Cruyningen Een schout in opspraak. De carrière van een ambtenaar aan het einde van de vijftiende eeuw

130-145

D Aten Stedelijke handelspolitiek. Alkmaar en de Beemster in de 17e en 18e eeuw

146-159

Istvan Bejczy Willibrord en de grote boomstorting. Een mythe uit de oud-vaderlandse geschiedschrijving

65-77

J.B. Berns Stad en dorp. Taal en dialect

240-248

Mare Boone en Hanno Brand De ondermijning van het Groot Privilege van Holland, Zeeland en West-Friesland volgens de instructie van 21 december 1477

2-21

J . A . M . Y . Bos-Rops De Hollandse douarie van Johanna van Brabant (1322-1413). Een voorbeeld van middeleeuwse betalingspraktijken

78-93

A. van Braam Over de omvang van de Zaandamse scheepsbouw in de 18e eeuw

33-49

L. Brunt Buiten wonen. Forensisme in het naoorlogse Nederland

287-297

M . Hoogland Coöperatievorming in West-Friesland aan het begin van deze eeuw; verschillen in ontwikkeling bij protestanten en katholieken P.C. Jansen, J. Lucassen, F.W.A. van Poppel Voorwoord.

160-176

De versteende tuin. Stedelijk land en landelijke steden in Holland, 1850-1990

185-186

398

A.J. Kölker en L.P. E. Kretzschmar J. GemeenteDeOtsen Munnick. en Een streekarchieven buskruitmolen in Holland bij Purmerend (1668-1832)

94-104 50-60

24e jaargang nummer 6 december 1992

Recommend Documents