Inhoudsopgave...2. Inleiding...4. Deel 1: Kaart Initiatieven in Metropool Amsterdam ORANJE - Eigenaren van eengezinswoningen

Reisgids 12-12-12

1

Inhoudsopgave Inhoudsopgave ...................................................................................................................................2 Inleiding..............................................................................................................................................4 Deel 1: Kaart Initiatieven in Metropool Amsterdam ............................................................................5 1.ORANJE - Eigenaren van eengezinswoningen ...............................................................................7 2. BLAUW – Mensen die samen windenergie opwekken..................................................................8 Broedplaats voor de Kop (Kip?) van Zuidas ......................................................................................9 3. ROOD – Huurders en verhuurders ............................................................................................. 10 3a. Huurders van een particuliere eigenaar ............................................................................... 10 3b. Een huurder van een corporatiewoning: Wolf Brings ........................................................... 10 3c. Een initiatief van een woningcorporatie voor huurders ........................................................ 11 4. WIT - VvE’s ................................................................................................................................ 12 4a. Warmte en licht – het pad van Lucas Boswijk....................................................................... 12 4b Pad van Layana..................................................................................................................... 13 4c Pad van Mirjam..................................................................................................................... 13 4d Pad van Oscar ....................................................................................................................... 13 4e Pad van Jeffrey eigenaar van appartement dat stookt op olie ............................................... 13 5. ZWART - Winkeliers, kantoren, scholen, instellingen, etc ........................................................... 14 5a Ekoplaza ............................................................................................................................... 14 5b Geitenboerderij .................................................................................................................... 15 5c Kopieerwinkel in Oost-Watergraafsmeer .............................................................................. 15 5d Noortje en de Praxis in West ................................................................................................ 15 5e Pad van scholen.................................................................................................................... 15 5f Pad van een sportclub: Wageningen...................................................................................... 16 5g Pad van een gemeentelijk gebouw in een VvE ...................................................................... 16 5h kantoren .............................................................................................................................. 16 6. GEEL - Zonne-energie: ............................................................................................................... 17 6a. Sunroots!............................................................................................................................. 17

6c Zon op Zuid........................................................................................................................... 17 6d Zonneboilers maken in Makkinga ......................................................................................... 17 7. GROEN - Een 'duurzaam dorp' of een gebied op duurzame energie ........................................... 17 7a Zuiderlicht ............................................................................................................................ 18 7b NDSM Energie ...................................................................................................................... 18 7c Wetering Duurzaam .............................................................................................................. 18 7d Het pad van Schoonschip: nieuwe of tweedehands woonarken ............................................ 20 7e Amsterdam Energie .............................................................................................................. 20 7f Almere’s Groene Reus ........................................................................................................... 20 7g Duurzaam Nigtevecht ........................................................................................................... 20 7h Hout- en biogas .................................................................................................................... 21 7i. Pad van een energiebesparingsspecialist .............................................................................. 21 7j Vervoer delen........................................................................................................................ 21 Deel 3: Lessen, EnergieLokaal, Contact en Reisgenoten ..................................................................... 23 TWAALF LESSEN VAN WIJ KRIJGEN KIPPEN .................................................................................... 24 Leren van initiatieven die ‘voor, of op de drempel’ staan .............................................................. 26 EnergieLokaal Wij Krijgen Kippen .................................................................................................. 27 Reisgenoten: 15 gemeenschappen gevonden in 7 kleuren............................................................. 29 #REISBINGO Wij Krijgen Kippen ..................................................................................................... 30

3

Inleiding Reisgenoten! Met velen zijn we op weg naar hetzelfde doel: een huis, straat, kantoor, voetbalclub, woonwijk, bedrijventerrein, vervoermiddel, dorp, stad of regio .. de hele wereld op duurzame energie! Ruim 50 initiatieven hebben binnen het innovatieprogramma Wij krijgen Kippen de afgelopen twee jaar een eigen pad gelopen. Dit verslag geeft een beeld van de paden waarlangs wij samen optrokken. 50 initiatieven, 50 verschillende situaties, veel verschillende mensen. Van bewoners van een huurappartement tot eigenaren van een koopwoning, van schooldirecteuren tot bedrijfsketens tot zzp'ers en alles daar tussen. Het is tijd om te gáán. Vandaag, 12-12-12, stopt de prachtige broedtijd van Wij krijgen Kippen en start een nieuwe fase. Het innovatieproject is klaar. Binnen het Innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden ontwikkelden we samen 35 projecten, deels ook vernieuwde concepten, die elders ook toegepast kunnen worden. Energielokaal ‘Wij krijgen Kippen’ krijgt vandaag ook echt kippen, een verankering van de broedplaats in de echte wereld. Ook de kippenkoffie blijft bestaan. Wie af en toe terug willen komen op het nest is welkom, om nieuwe plannen uit te broeden. Of om de ervaring die we de afgelopen jaren opdeden te delen met anderen. Er zijn ruwweg zeven gemeenschappen onderscheiden. Wellicht worden dat bloeiende communities die de verhalen over de hele wereld verspreiden, en de verhalen van soortgenoten van elders verzamelen om zo ook samen te leren. Zo trekken we samen verder, op weg naar dat prachtige eind van de reis….. een wereld met schone lucht, op duurzame energie. Waar eindgebruikers zelf kiezen langs welke weg de geld- en grondstoffenstromen gaan. Gáán! Wij krijgen Kippen wenst ons een goede reis ! Deze gids geeft een slechts een beperkt beeld van onze reis. Zie de site en spreek alle betrokkenen voor de echte reisverhalen! Dank en een diepe buiging aan allen, Pauline Westendorp Colofon: 12 december 2012. Wij krijgen Kippen. Dit is deel 3 van de reisgidsen: deel 1 verscheen in februari 2010, en deel 2 in april 2010. Ze zijn te downloaden via www.wijkrijgenKippen.nl. Alles uit deze reisgids mag worden overgenomen, graag met bronvermelding: Wij krijgen Kippen, www.wijkrijgenkippen.nl . Deze reisgids is geprint bij copyshop in OostWatergraafsmeer. Deze copyshop draait op zonnestroom dankzij het concept Bedrijf zoekt Buur.

Het vervoer van deze reis op 12-12-12 met brandstofcelbus is ons aangeboden door GVB Amsterdam.

4

Deel 1: Kaart Initiatieven in Metropool Amsterdam

Deze routekaart langs lokale duurzame energie-initiatieven, is een gids met de ervaringen en lessen – die we met elkaar hebben opgedaan. Zit de kaart niet meer op deze pagina? Dan is iemand je voor geweest. Vraag de kaart aan bij [email protected] !

5

Deel 2: Reis langs eindgebruikers We maken vandaag een reis langs zeven communities (check je buttons!)

1. ORANJE- Eigenaren van een eengezinswoning 2. BLAUW –Mensen die windenergie opwekken 3. ROOD – Huurders en verhuurders 4. WIT - VvE’s 5. ZWART - Winkeliers, kantoren, scholen, instellingen 6. GEEL – Mensen die aan zonne-energie werken 7. GROEN - Een “duurzaam dorp” of een gebied op duurzame energie Op de volgende pagina’s volgt de beschrijving van de gemeenschappen.

6

1.ORANJE - Eigenaren van eengezinswoningen Eigenaren van vrijstaande of rijwoningen hebben één gemene deler: ze voelen zich betrokken bij de buurt, want hun eigen woning staat in die buurt! Drie buurten waar we ervaringen opdeden zijn de buurt waar Anne Stijkel woont in Zuidoost, waar “besmettelijke buurtkracht” heerst. Toen er één begon, werd de rest vanzelf besmet. Bijvoorbeeld samen EnergiePrestatieAdviezen laten maken, financieringsmogelijkheden uitzoeken, samen isolatie, zonnepanelen of boilers inkopen, etc. Het leidde tot vele zonnepanelen in de buurt, levendigheid en meer contact! Warme ontmoetingen! Dat is ook de ervaring van Marion Bloem, Pauline Westendorp, Christiaan Brester, Han Hoonakker, Yolanda Sikking en Ronald van Oijen die in een buurt wonen met 180 arken en 180 eigenwijze bewoners. Rond 2005 waren er drie arken met elk vier zonnepanelen, in 2012 zijn er zo’n 50 arken die ofwel netto energieleverend zijn (Christiaan en Han) ofwel energie uit hout en/of zon halen. Ook wordt er BuurENbuur toegepast (zie onder). In de woonarkenbuurt gaan nu al geruchten van mensen die nu ook snel beginnen omdat zij vrezen de laatste te zijn! Hieronder het verhaal van Jeroen Kruisheer en Robbie Ramdien die hun buurt besmetten. In een straat van acht woningen heeft eerst een buurman van Jeroen zonnepanelen aan geschaft met behulp van de SDE-regeling1. Hierdoor is Jeroen op het idee gekomen om te kijken of het mogelijk zou zijn om voor de hele wijk tegelijk zonnepanelen in te kopen en of dit wezenlijk zou schelen in de kosten. Hoe dit is afgelopen lees je verderop in deze reisgids. Ondertussen besloot Jeroen, mede door de mogelijkheid die geboden werd via BedrijfzoektBuur (zie onder) om op zijn eigen dak al zonnepanelen te plaatsen. Toen een buurman dat hoorde, is de besmettelijke buurtkracht gaan werken en heeft ook hij besloten met Jeroen mee te doen. Gezamenlijk hebben zij nog een scherpe prijs kunnen bedingen. De buurman tussen deze twee buren hoorde van de plannen en ook hij besloot zonnepanelen te plaatsen. Hij heeft ingekocht via Urgenda (Wij willen Zon). De drie buurmannen hebben bovendien gebruik kunnen maken van de stedelijke subsidieregeling “Zon op je dak”. Één straat met vier verschillende manieren van financieren. Door informatieavonden te houden in de wijk zijn er inmiddels weer drie andere buren die zonnepanelen op de daken hebben laten plaatsen. Bedrijfzoektbuur: de eenmanszaken van Anne Stijkel en Pauline Westendorp investeren in zonnepanelen op de koopwoning van Jeroen Kruisheer. Jeroen en partner Yvonne oogsten de komende zes jaar elektriciteit voor de bedrijven van Anne en Pauline. Maandelijks maken Jeroen en Yvonne de geldwaarde van de energieoogst over aan de bedrijven. Na zes jaar betalen zij nog een overnamesom en zijn de panelen van Jeroen en Yvonne; zij hebben dan nog minstens 19 jaar gratis stroom. Kijk op: http://www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/clusters/cluster-bedrijfzoektbuur/

1 SED: subsidieregeling duurzame energie | www.rijksoverheid.nl

7

BuurENbuur middels Herman: “Daf, mag ik jou 1000 KWh stroom van mijn panelen leveren ?” Christiaan Brester test Herman de zonnestroomverdeler uit met zijn buurvrouw en levert haar een deel van de stroom van zijn panelen. http://www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/energiemaatschappijen/herman-de-zonnestroom-verdeler/ www.zonnestroomverdeler.nl

2. BLAUW – Mensen die samen windenergie opwekken In Amsterdam staat nog geen coöperatieve windturbine. Daar moest verandering in komen vonden vier partners van Wij krijgen Kippen op het eerste broedkamp. Wethouder Maarten van Poelgeest had ooit al eens het idee geopperd om 30 windmolens rond Amsterdam te plaatsen. Daar moesten de burgers en bedrijven aanspraak op maken vonden de vier partners. Dit idee is een beginpunt binnen Wij krijgen Kippen geweest van een reis van anderhalf jaar, die eigenlijk al jaren geleden is ingezet door een aantal leden van coöperatieve vereniging de Windvogel in Amsterdam. Siward Zomer, als initiatiefnemer, sloot zich hier bij aan en onder de naam 'Amstelvogels' ging het initiatief door om er voor te zorgen dat Amsterdammers in de toekomst samen hun eigen windenergie van Amsterdamse bodem kunnen opwekken. De Amstelvogels gingen aan de slag met ledenwerving. Zo nemen nu o.a. de coöperatie zuiderMRKT nu stroom af van 'hun' windmolen en ook boekhandel Fort van Sjakoo en Wijkcentrum Ceintuur in De Pijp. Langzaam kwamen verschillende paden in Amsterdam samen, zo zijn er nieuwe coöperaties opgericht die ook windenergie willen opwekken en ontstond uitwisseling met bijvoorbeeld coöperaties in Amsterdam Noord. Ook het pad van de gemeente kruiste die van de mensen die windenergie wilden opwekken en zo begonnen de paden steeds meer paralel te lopen. De gemeente werkte in deze anderhalf jaar aan een windvisie waarin participatie door burgers als een optie werd opgenomen. Verschillende mensen die samen windenergie willen opwekken kwamen samen met wethouder Maarten van Poelgeest om over deze mogelijkheid van participatie te praten. De wens om als eindgebruiker aan het roer te staan en mee te doen in het ontwikkelingsproces werd hier uitgesproken naar de gemeente. Deze wens werd niet opgenomen in de windvisie, maar de raad voegde een motie toe. De raad verzocht het college met deze motie om ‘vergaande participatie van de Amsterdammers' bij de uitwerking van de plannen. Zoals coöperatief eigendom van burgers en ondernemers van een aantal molens . Deze ‘Amsterdamse manier’ is nu ook landelijk overgenomen in een motie van de Tweede Kamer. Nu lopen we samen hetzelfde pad. Eindgebruikers -Amsterdamse burgers en bedrijven en de gemeente- die allemaal zelf windenergie opwekken. Op dat pad zijn nog verschillende drempels, zoals de Provincie die geen windenergie wil, maar ook die drempels gaan we samen nemen.

8

INTERMEZZO…. WIJ KRIJGEN KIPPEN

Broedplaats voor de Kop (Kip?) van Zuidas Wij krijgen echt kippen! Er zijn concrete plannen om in april 2013 een kippenhok met 200 kippen te openen op de Zuidas. Het kippenhok wordt geleased voor 2 jaar. De kippenren wordt mede gebouwd met een van de beste bouwers van Nederland. En de duurste grond van Nederland wordt goedkoop beschikbaar gesteld! Het is fantastisch, een broedplaats midden in de stad. In het midden komt een ontmoetingsplek en de start voor de lokale duurzame energie route in Metropool Amsterdam. En informatie over de Zuidas. En over het houden van kippen in de stad. En de kippen worden gehoed door de buren…

9

3. ROOD – Huurders en verhuurders 3a. Huurders van een particuliere eigenaar Er zijn vele soorten particuliere verhuurders. Er zijn uiteraard ook echte 'huisjesmelkers', die geen cent willen of kunnen investeren in hun woningen. Maar er zijn ook veel particuliere verhuurders die heel goed voor woning en huurder zorgen. Wat geldt voor huurders van een woningcorporatie geldt grotendeels ook voor huurders van een particulier. Als de verhuurder toestemming geeft het dak te gebruiken, kan stroom opgewekt worden middels zonnepanelen. Het verhaal van de huurders van de Maasstraat: zij treffen elkaar geregeld in een kroeg en praten samen over energie. Een koffieoverleg resulteert in weinig concrete acties. Als een verhuurder echt niets wil, dan is de enige mogelijkheid van huurders om: 1. Zo zuinig mogelijke apparatuur aan te schaffen. 2. Stroom en gas van duurzame aanbieder af te nemen: elektriciteit van wind, zon, biogas, zoals Amstelvogels, Amsterdam Energie, Zuiderlicht, etc. Oproep: Liddie Austin in de Rivierenbuurt is een voorbeeld van een huurder wiens verhuurder best wil meewerken. Liddie wil graag eens met medehuurders in de buurt om de tafel over de energierekening.

3b. Een huurder van een corporatiewoning: Wolf Brings In Amsterdam Zuid zijn veel woningen van een corporatie. Grote woonblokken met in de plint soms winkels. De woningen van corporaties zijn in de meeste gevallen sociale huurwoningen. In de meeste gevallen wonen daar mensen met een laag inkomen, in veel gevallen wonen er ook biculturelen, die soms de Nederlandse taal niet spreken. Wens van Wolf Brings: Zonnepanelen op het blok van 60 huurwoningen waar hij woont (de Uiterwaardenstraat 240-280, gebouwd in 1938 en eigendom van De Alliantie) en het door hem uitgewerkte concept herhaalbaar maken voor andere sociale huurders. Basisprincipe: zonnestroom tegen zo laag mogelijke kosten. De woningen aan de Uiterwaardenstraat hebben een schuin dak op het zuiden en liggen zeer goed voor een optimale zonopvang. De daken zijn aan de zuidkant 'obstakelvrij', afgezien van een dubbele dakkapel voor de zolders aan de straatkant. Techniek: Een probleem bij gestapelde bouw (appartementen in lagen boven elkaar) is dat het niet eenvoudig is om een groep zonnepanelen te verbinden met een appartement. Het is wettelijk niet toegestaan om de zonnepanelen op het gezamenlijke dak aan elkaar te koppelen en daarna de stroom administratief te verdelen. Het is wel toegestaan om je eigen zonnepanelen te verbinden met je eigen woning en de geleverde stroom op deze manier te gebruiken. Bij gestapelde bouw is het te verwachten dat woningen tijdelijk leeg staan, of dat bewoners niet geïnteresseerd zijn om stroom van zonnepanelen te betrekken. Hiervoor is nu een oplossing op de markt: 'Herman de Zonnestroomverdeler', een product van initiatiefnemer Christiaan Brester. Dit is een intelligente schakelkast die de stroom van groepen zonnepanelen verdeelt over de aangesloten appartementen. Door de verdeelsleutel (het aantal aangesloten appartementen) aan te passen, kan stroom dat is opgewekt uit panelen van een woning die leeg staat herverdeeld worden over de andere bewoners. Door 'Herman' te plaatsen in het blok Uiterwaardenstraat 240-280 zouden de huurders toch 10

zonnepanelen kunnen plaatsen de stroom zelf afnemen. Voor de Uiterwaardenstraat zal waarschijnlijk een unit die zes woningen kan bedienen geplaatst worden, gecombineerd met een omvormer. Financiering: De Alliantie en een ESCO (energy service company) als De Zonnefabriek kunnen een rol spelen bij de financiering. De Zonnefabriek heeft ervaring met gestapelde bouw. Bijvoorbeeld bij het project “Westerzon” in samenwerking met wooncorporatie Eigen Haard. Bij dit project is echter gekozen voor een vaste koppeling tussen woningen en een set zonnepanelen en een omvormer, dus zonder flexibiliteit bij leegstand. Bij het project Westerzon worden de panelen voorgefinancierd door de Zonnefabriek. Daarnaast is een subsidie van stadsdeel West voor iedere woning die van zonnepanelen is voorzien. De huurders betalen de investering terug middels de servicekosten. De Alliantie is benaderd de voorfinanciering van de panelen in de Uiterwaardenstraat op zich te nemen. Dit omdat woningcorporaties de laagste financieringkosten kunnen bedingen bij een bank (laag risico voor de bank). De Alliantie heeft aangegeven dit niet te willen doen, maar willen wel toestemming voor zonnepanelen op het dak. Zij wil eventueel ook een rol spelen in het innen van oogst-gelden via de service kosten. Een andere mogelijkheid is om gebruik te maken van de financieringsmogelijkheden van de Zonnefabriek. Maar de Zonnefabriek is geen bank en wil dit alleen in een beperkt aantal gevallen doen, waar het innovatieve installaties betreft. Daardoor voldoet deze constructie niet aan de tweede wens van Wolf: een herhaalbaar concept. Er wordt ook nog onderzocht of het mogelijk is financiering te organiseren door een bewonersenergiecoöperatie. Voor meer informatie over de juridische aspecten aan corporatie-huurwoningen: www.atrive.nl/kennis-en-advies/dossiers/zonnig-huren.aspx

3c. Een initiatief van een woningcorporatie voor huurders Het pad naar een corporatie met huurders, woningcorporatie Rochdale en met Jeroen Kruisheer als verbinder. De eerste ambitie van Jeroen Kruisheer voor zijn wijk in Zuidoost was: “De hele wijk op zonne-energie, van eigenaren tot huurders”. Nu is eerst de focus op de 89 huurders (en als kopers mee willen doen, ook goed). Rochdale is partner. Energie Service Noord-West (ESNW) is de investeerder in de zonnepanelen en belegt de daken van de deelnemende huurders. ESNW treedt op als ESCO en is verantwoordelijk voor het onderhoud van de systemen, de prestaties en eventuele schade aan de daken. Rochdale krijgt een verhoging in de energielabels van de deelnemende woningen en in ruil daarvoor neemt zij het incassorisico op zich. De huurder betaalt een vaste vergoeding voor de opgewekte stroom, welke voor een periode van 25 jaar vast staat. Al in het eerste jaar gaat dit een verlaging in de energielasten geven die tussen de €50 en €100 ligt. Om te waarborgen dat de “stroomvergoeding” vast blijft is er voor gekozen om deze in de servicekosten op te nemen, waardoor er niet met de huur geïndexeerd hoeft te worden. De zonnepanelen zijn voorjaar 2013 een feit! Zie voor andere documenten zoals een brief naar de woningcorporaties en een voorbeeldcontract tussen woningcorporaties en huurders en contactgegevens van woningcorporaties: http://www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/als-huurder/bij-een-corporatie/ 11

4. WIT - VvE’s Het pad van Verenigingen van eigenaren (VvE’S) is een verhaal apart. De woningen delen trappen, muren en een dak en hebben dus een wettelijk verplichte relatie met elkaar: een vereniging. Er zijn veel slapende VvE’s die al jaren niet vergaderen. Maar elke beslissing over een dak of gezamenlijke energie-installatie wordt door een vereniging genomen in een ruim op tijd aangekondigde VvE vergadering. Over het algemeen is een grote meerderheid van stemmen nodig voor een beslissing. Wil een lid van een VvE zonnepanelen of een zonneboiler plaatsen, dan moeten alle leden goed geïnformeerd zijn, daar iets over kunnen zeggen en er moet over gestemd worden. VvE’s hebben over het algemeen genoeg spaargeld in de kas voor onderhoud en mogelijk dus ook voor energie-investeringen die rendabel zijn. De VvE kan wellicht zelf het geld voor de meerinvestering voorschieten. Onze ervaring is dat appartementen binnen een VvE om te krijgen naar duurzame energie tot nu toe alleen is weggelegd voor mensen die er echt dag en nacht voor lobbyen en de juiste argumenten op het juiste moment weten in te brengen bij de buren. Een voorbeeld waar het lukte is de VvE van een monument in Leeuwarden. Hier hebben tien bewoners op een Rijksmonument een zonneenergiesysteem van 14,9 kW op het dak van het appartementengebouw. Een uitgebreide beschrijving van dit project staat op onze website (zie link relevante documenten). Project doorzon: http://www.wijkrijgenkippen.nl/wp-content/uploads/2011/11/Project-Doorzon-vande-Wilhelminastate.pdf Energiesprong Amsterdam: http://www.energiesprongamsterdam.nl/hoe/5-stappenplan

4a. Warmte en licht – het pad van Lucas Boswijk Samen met zijn VvE verduurzamen. Zij zijn begonnen met de gezamenlijke inkoop van ledverlichting. Ze hebben LED lampen met bewegingssensoren geplaatst. Ook onderzoeken ze nu op welke manier zij integraal het beste kunnen besparen en eventueel opwekken. Hun VvE heeft al jaren een ecofonds waar 25 euro per maand per huurder ingaat. Dat geld zetten ze nu in voor een integraal maatwerkadvies advieswerk. Ook willen ze op termijn op zoek naar alternatieven voor een CV met warmtepomp en bodemcollectoren (bv Geotex/Nethe lijkt een optie) Maar de VvE wil eerst de warmtebehoefte bepalen nadat isolatie is aangebracht. Omdat er een duidelijke samenhang zit in de meeste duurzame oplossingen, is er behoefte aan een integraal plan voor de energiehuishouding van de totale VVE. Er dient dan gekeken te worden naar opwekking, distributie en verbruik van energie op een zo duurzaam mogelijke manier. Lucas zou graag zien dat alles energieneutraal wordt tegen acceptabele kosten per appartement. Dit gaat een lastig proces worden met de VvE omdat de mate waarin wijzigingen door bewoners zullen worden geaccepteerd per appartement zullen verschillen. Het doel is nu eerst om technische toepasbare oplossingen te vinden met een terugverdientijd van minder dan 10 jaar.

12

4b Pad van Layana Toen Layana nog lid was van haar VvE met 32 appartementen was de toenmalige voorzitter kritisch ten opzichte van zonne-energie, ze knipte voor de vergadering negatieve stukken uit de krant. Daarnaast waren er ook buren die juist heel graag een groen dak willen. Layana heeft goed geluisterd, is zelf ook toegetreden tot het bestuur, heeft argumenten uitgewisseld. De belangrijkste consensus is dat de buren die willen, graag willen bijdragen aan een beter milieu. Besparing is niet het belangrijkste argument. De belangrijkste zorg bij de mede-eigenaren is dat niet iedereen geld heeft om te investeren en dus niet iedereen mee kan/wil doen. Dankzij ‘Herman de Zonnestroomverdeler’ hoeft dat ook niet. De buren die willen kunnen starten, en buren die naderhand aan willen sluiten, kunnen dat doen. De VvE heeft wel besloten om offertes aan te vragen voor een combinatie van zonnepanelen en groenstroken op het dak, zodat deze tegelijkertijd met de vervanging van het dak, in het voorjaar van 2014 of 2015, geplaatst kunnen worden. Hierdoor hebben de individuele leden ruim de tijd om voor zichzelf te beslissen of zij mee willen doen. De kritische buur heeft ondertussen na het zien van de uitzending ‘Power to the People’ van Tegenlicht, over lokale duurzame opwekking door burgers zelf, haar mening bijgesteld. Wel heeft de VvE in oktober 2012 de verlichting van de trappenhuizen en bergingen vervangen door armaturen met bewegingssensoren. Wanneer de (aanzienlijke) voorraad spaarlampen op is, stapt de VvE over op ledverlichting. Link Tegenlicht: http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2012-2013/power-to-the-people.html

4c Pad van Mirjam De Mirjam-methode: één woning, vier verdiepingen, drie eigenaren; samen in één VvE. Genoemd naar de bedenkster ervan op drie hoog. De buren betalen samen de zonnepanelen-installatie en verrekenen de oogst met diezelfde VvE pot via de meter van Mirjam. Kwestie van vertrouwen, goede afspraken en vastleggen in de notulen van de VvE-vergadering. Start na de vervanging van het dak, in 2013.

4d Pad van Oscar Oscar de Vrij werkt aan een bewonerscoöperatie voor een gemengd complex, een complex met huurders en kopers in één VvE. De panden waar de huurders in wonen worden vertegenwoordigd door de woningcorporatie. Er wordt een bewonerscoöperatie opgericht om zo samen een zonnepaneleninstallatie te kunnen aanschaffen voor bewoners die dat willen. Met de VvE wordt een overeenkomst gesloten over afdekken van risico’s en gebruik van het gezamenlijke dak. Start bewonerscoöperatie 2013. Voor het handboek voor het opzetten van een bewonerscoöperatie zie: http://www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/energiemaatschappijen/bewonerscoöperatie-bec/

4e Pad van Jeffrey eigenaar van appartement dat stookt op olie De VvE van Jeffrey Prins is ruw gewekt: de woningen worden gestookt op olie en de olieprijs is gestegen van 40 cent per liter naar 1 euro per liter. Dat betekent dat voor een appartement op de Churchilllaan nu honderden euro’s aan verwarmingskosten per maand betaald worden. In de Rivierenbuurt zijn honderden panden met een oliegestookte ketel: koop- en huurappartementen en een bejaardenhuis. De oorzaak hiervan is dat er na de oorlog veel Joodse mensen woonden die een begrijpelijke aversie hadden tegen gas. Dit betekent nu dat er vele mensen met hoge rekeningen leven 13

die ook nog eens op energie stoken ‘uit de vorige eeuw’. De mogelijkheid dient zich nu aan een passende energievorm te vinden voor deze panden. Jeffrey woont in een pand aan de Churchilllaan met 4 woonlagen en een gedeelde zolder, een VvE met 38 appartementen zoals zovelen in Amsterdam. In de kelder van een van de panden staan twee oliekachels die de woningen voorzien van warm tapwater en verwarming. Deze kachels verbruiken circa 70.000 liter olie per jaar. Jeffrey spreekt nu met bureaus die ervaring hebben met verwarming voor meerdere appartementen voor een ruwe offerte die hij kan voorleggen aan zijn VvE: Local (WTC), Qurrent en de Offerteboosters.

5. ZWART - Winkeliers, kantoren, scholen, instellingen, etc Onze buurt vergroenen. Ons geld groen wassen! Winkelen bij groene winkeliers, uit eten bij biologische restaurants, met de kinderen naar duurzame boerderijen of attracties , kopiëren bij groene copywinkels, enzovoorts. Pad van winkeliers en hun klanten: drie Ekoplaza’s in Zuid 'van Pauline en Ika', de Geitenboerderij in het Amsterdamse Bos, de kopieerwinkel 'van Siward' in Oost, de Praxis 'van Noortje' in West

5a Ekoplaza Geld groenwassen bij Ekoplaza door zonnepanelen op bijvoorbeeld de Geert Groote School te leggen. Een combinatie van BOERzoektBUUR en BEDRIJFzoektBUUR, zie www.geldgroenwassen.nl . Ouders van de school kopen waardebonnen voor €250 bij Ekoplaza en krijgen daar ter waarde van €300 aan boodschappen bij Ekoplaza terug, te besteden over drie jaar. Ekoplaza legt panelen neer op het dak van de school en maakt gebruik van fiscale aftrekmogelijkheden. Na acht jaar verkoopt Ekoplaza voor een zacht prijsje de panelen aan de school die daar dan nog 15 jaar stroom van kan trekken. All-win, meervoudige waardecreatie. Een buurman van Pauline’s familiehuis in Brabant zit in de directie bij Ekoplaza, een groeiende keten van 60 biologische winkels in Nederland. Ika en Pauline en buren doen al jaren boodschappen bij de Ekoplaza op de Marathonweg. Daar zit vertrouwen. De zoontjes van Ika en Pauline gaan naar de Geert Groote School, weliswaar bij de vestiging ietsje verderop, maar de directeur van de school zien we bijna dagelijks op de peuterschool. Dus de klant, tevens ouder, mobiliseert een winkel om hun school vol panelen te leggen. Zowel de klant, de winkel, Ekoplaza in dit geval, als de school lopen risico’s. De klant betaalt geld vooruit in ruil voor bonnen bij de winkel, de winkel investeert en faciliteert het beschikbaar stellen van het dak van een school en de school betaalt de energierekening aan Ekoplaza. 14

Zo gaat het gebeuren, 150 panelen op een school in juni 2013, voorgefinancierd door de initiatiefnemers van dit project, de ouders. Georganiseerd en risico’s bij de winkel, en de school draagt de zorg voor het dak en de panelen.

5b Geitenboerderij De Geitenboerderij in het Amsterdamse Bos wilde al heel lang panelen op hun schuur. Het al bewezen concept van boerzoektbuur wordt van stal gehaald en binnen drie weken vertaald naar Amsterdam. Ter ere van het 25-jarig bestaan volgend jaar ! Koop bonnen bij de geitenboerderij. Buren financieren zonnepanelen voor aan boeren, die de energieoogst uitbetalen in voedsel aan de financier. www.geitenboerderij.nl www.boerzoektbuur.nl. www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/energiemaatschappijen/geitenboerderij-boerenbuur/

5c Kopieerwinkel in Oost-Watergraafsmeer De eigenaar van de kopieerwinkel in de buurt van Siward komt aan de praat met Siward, die hem vertelt over de 'bedrijf zoekt buur' constructie (zie pagina 7 over eengezinswoningen voor een uitgebreide toelichting). De kopieerwinkel investeert in (roerende) panelen op zijn privédak. Dankzij fiscale mogelijkheden kan het bedrijf na zes jaar de panelen tegen een zacht prijsje overdoen aan zichzelf als privépersoon. Hij mag er dan nog 18 jaar stroom van oogsten. Uitgeprobeerd op een dak in Zuidoost met zzp'ers als investerende ondernemers. De contracten en business case zijn gratis te downloaden via wijkrijgenkippen.nl. Nb. deze reisgids ook bij deze kopieerwinkel gemaakt, op groene stroom!

5d Noortje en de Praxis in West Greenchoice, dakeigenaar Praxis, omwonenden en het Amsterdams Investerings Fonds werken de organisatie en de businesscase uit voor een bewonerscoöperatie die samen investeert in een zonnepaneleninstallatie op het dak van de Praxis en de stroom thuisgeleverd krijgt. Naar het voorbeeld van ENERGIEvanboerENbuur.

5e Pad van scholen Young P-NUTS: Leerlingen van verschillende middelbare scholen doen mee aan een masterclass om een idee voor lokale energie uit te werken en te presenteren op de P-NUTS Awards op 16 april 2013. Daar worden de mooiste lokale duurzame energie-initiatieven in het licht gezet, met nu voor het eerst ook de inbreng van de young ones, een samenwerking met o.a. NEWNRG, Diversion en Purpura. Een school is over het algemeen ook een ingewikkelde groep om lokale energie te realiseren: het vrijwillige bestuur en de directie hebben het heel erg druk om met beperkte middelen goed onderwijs te organiseren. De gebouwen zijn meestal in juridische eigendom bij de gemeente en het economisch eigendom? van het schoolbestuur. In 2011 zijn op 27 Amsterdamse scholen zonnepanelen gelegd. Dat is dankzij een enorme krachtinspanning van Joost de Valk van de centrale stad geweest. Hij heeft hierin nu een schat aan ervaring! http://www.amsterdam.nl/wonen-leefomgeving/klimaatenergie/zonne-energie/zonnestroom/

15

5f Pad van een sportclub: Wageningen Het 'bedrijf zoekt buur' concept wordt in Wageningen uitgevoerd bij een sportclub. Lokale bedrijven sponsoren niet in geld maar in zonnestroom. Een BV investeert in zonnepanelen en de sportvereniging profiteert mee. De BV koopt de zonnepanelen en maakt gebruik van de fiscale regelingen. Na zes of tien jaar wordt de installatie voor een zacht prijsje overgedaan aan de vereniging. http://www.zonneenergie-wageningen.nl/

5g Pad van een gemeentelijk gebouw in een VvE Een aantal gebruikers/bewoners van gebouwencomplex Luminuz in Zuid hadden het plan om een installatie van 130 panelen met een gezamenlijk opbrengst van 28.000 kWh op het gezamenlijke dak van vier VvE’s te plaatsen, een ingewikkelde juridische constructie van gemeentehuis, huur - en koopappartementen en een gezamenlijke VvE. De installatie zou worden betaald uit de onderhoudsreserve van de hoofd-VvE, bestaande uit de bewoners, het stadsdeel en Rochdale. De opbrengst zou ook voor de onderhoudsreserve van de hoofd-VvE zijn. Op deze manier hoefde er geen grote investering gedaan te worden door de bewoners; hoefden er niet veel kabels getrokken te worden (1 grote installatie, 1 grote omvormer, 1 kabel naar 1 elektriciteitsmeter i.p.v. veel kleine installaties met veel omvormers met veel kabels naar individuele elektriciteitskasten); zou de opbrengst direct naar de meter van de hoofd-VvE gaan. Omdat de hoofdVvE een grootverbruiker is, betaalt de hoofd-VvE een laag elektriciteitstarief (gevolg is dan dat de financiële opbrengst niet optimaal zou zijn). De terugverdientijd van een installatie van 130 panelen, met een opbrengst van 28.080 kWh, is c.a. 13,5 jaar. Voor het complex Luminuz was nog geen Meerjaren Onderhoudsplan (MJOP) gemaakt. Het ontbreken van een dergelijk plan was een van de argumenten van bewoners om tegen het plan te stemmen. Voor anderen was de terugverdientijd (c.a. 14 jaar) te lang. Lessen getrokken door Joep Blaas en Marion Bloem van gebruiker stadsdeel Zuid en bewoner Maarten van Asperen:     

alles bepalend in het traject zijn de mensen en de chemie tussen deze mensen waar mogelijk samenwerking zoeken de communicatie en het informeren en betrekken van alle betrokken is cruciaal, een communicatieplan kan belangrijk zijn en daarbij helpen (naast een ‘business plan’) fact-sheets als voorbereiding op de vergaderingen zijn onontbeerlijk! besluitvormingsprocedure is – met zoveel partijen- ingewikkeld [dus?]

5h kantoren Ook kantoren zijn er in verschillende soorten en maten. Op de Zuidas hebben hoge kantoren hoofdzakelijk elektriciteit en koeling nodig, verwarming in veel mindere mate. Zie verslag Zuidas http://www.wijkrijgenkippen.nl/zuid-as-energy-documenten/ Voor duurzame elektriciteit verwijzen we de kantoren naar www.bedrijfzoektbuur.nl , PV Privé van Accenture en windaandelen. Koelen kan elektrisch of met Warmte Koude opslag of een koel meer. Andere kantoren in Amsterdam zitten veelal in grachten of Vondelparkpanden. Deze zijn vergelijkbaar met woningen. Zie pagina 7 en 13. 16

6. GEEL - Zonne-energie: Christiaan Brester heeft hier een grote rol: zijn twee initiatieven Sunroots en 'Herman de Zonnestroomverdelen' staan als een huis. Maar er is meer: als je op zonne-energie over wilt maar je hebt zelf geen (geschikt) dak, dan kan je ook voor Zon op Zuid kiezen:

6a. Sunroots! Collectieve inkoop van zonnepanelen, al goed voor 400.000 kWh per jaar. Sunroots staat voor goede prijs-kwaliteitsverhouding, geen kinderarbeid, maatwerksystemen en ontzorging bij installatie. Tijdens deze reis doet Christiaan een nieuwe inkoopaanbieding. [www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/energiemaatschappijen/sunroots/

6b. Herman de zonnestroomverdeler Herman verdeelt stroom van zonnepanelen naar huizen áchter de meter. Saldering overbodig; ook huurders kunnen nu lokaal duurzame energie opwekken. Zie het stuk bij Huurder van coöperaties over de werking op pagina 13. www.zonnestroomverdeler.nl

6c Zon op Zuid Een coöperatie van omwonenden, bedacht door Zon op Nederland . Leden kopen zonnepanelen voor nabijgelegen school en de school betaalt de energierekening aan de coöperatie. Om dit concept in jouw buurt te verwezenlijken kan Zon op Nederland je ontzorgen: tegen een vergoeding krijg je alle contracten en wordt de inkoop van de panelen begeleid. www.wijkrijgenkippen.nl/meedoen/energiemaatschappijen/zon-op-zuid/

6d Zonneboilers maken in Makkinga Onder het motto 'spreken is zilver, DOEN is goud’ startte Stichting Lokaal Ideaal Makkinga (SLIM) in 2010 met een programma om in Makkinga/Fryslân (1.040 inwoners) lokale duurzame kennis en kunde daadwerkelijk in te zetten voor de noodzakelijke energietransitie. Eén van de programma-onderdelen van SLIM is de zelfbouw van zonnecollectoren. Inmiddels zijn drie zelfbouwweekeinden voor thermische zonnecollectoren georganiseerd. Via www.SLIMmakkinga.nl is de brochure te downloaden waarin de meest relevante informatie is opgenomen.

7. GROEN - Een 'duurzaam dorp' of een gebied op duurzame energie Andere initiatiefnemers op deze reis focussen op een bepaald gebied dat in haar eigen energie kan voorzien. Middels wind, zon, aardwarmte of biomassa.

17

7a Zuiderlicht De lancering van Zuiderlicht in april 2013 wordt op deze dag, 12-12-12, aangekondigd. Zuiderlicht heeft als missie dat de metropool Amsterdam -zo ongeveer tussen Alkmaar en Abcoude, Haarlem en Lelystad- lokale duurzame energie opwekt. Voor 2028 hebben we deze 'man op de maan'. Dan is de regio energieproducerend. Daar zitten ook bedrijven bij als de Hoogovens in IJmuiden.. een uitdaging, maar als we dat ergens kunnen uitdokteren, is dat hier in Nederland! Zuiderlicht: www.zuiderlicht.nu. De propositie: stroom en gas uit de buurt voor een lagere prijs! Meld je aan om mee te doen of voor meer informatie via [email protected]

7b NDSM Energie NDSM Energie biedt de bedrijven en toekomstige woningen op de 40 hectare grote NDSM-werf een zeer lokaal handelingsperspectief. De energiecoöperatie van en voor 400 ondernemers op de NDSMwerf - van klein tot groot. Doel is eigen elektriciteit opwekken met wind en zon. Er komen acht windmolens in Noord en NDSM Energie loopt voorop om molens coöperatief te gaan exploiteren. MTV, HEMA, Greenpeace, Fronteer Strategy, Beheerstichtng NDSM-werf Oost, kunstenaars en aanverwanten zoals Eva de Klerk oriënteren zich samen met Stadsdeel Noord op de mogelijkheden om gezamenlijk energie op te wekken. Ook Marcel Gort en Hans Wiltink van Onze Energie versterken NDSM Energie. De opening van NDSM Energie is vandaag, op deze heugelijke 12-12-12 www.ndsmenergie.nl

7c Wetering Duurzaam Maartje Romme droomt van een duurzame wereld in de hele breedte. Duurzaamheid in alle facetten van het leven, geen “duurzaam deelonderwerp”. Duurzaamheid als integraal verhaal, als samenhangende visie, als totaal concept….te beginnen in de Weteringbuurt tussen Museumplein en Vijzelgracht, met ongeveer 800 woningen en een aantal bedrijven en winkels. In januari 2011 riep ze haar buurt bij elkaar voor een eerste verkennende bijeenkomst. Daar kwamen zo’n 20 gedreven buurtbewoners op af: een consultant van de Verenigde Naties, een documentairemaakster, iemand van de lokale buurtspeeltuin en iemand met veel verstand van permacultuur. Minder dan twee jaar later heeft Maartje met de Stichting Wetering Duurzaam een ruimte op de Derde Weteringdwarsstraat waar ze vrijwel dagelijks bijeenkomsten heeft met allerlei mensen uit de intussen uitgegroeide zwerm van betrokkenen. Professionals en buurtbewoners, enthousiastelingen en nieuwsgierigen, koplopers en volgers…. velen onderschrijven de droom van Wetering Duurzaam en zetten zich in om die te verwerkelijken. Er zijn verschillende initiatieven gestart, van energie tot moestuinen: “Wij laten, in de binnenstad, duizend bloemen bloeien”. Voor het onderdeel “energie” kreeg Wetering Duurzaam in november 2012 een bedrag van €250.000 aan subsidie toegekend voor procesondersteuning in het subsidieprogramma “Lokaal Alle Lichten op Groen” van het landelijke Platform 31. Het doel van dat programma is de ontwikkeling van de markt (vraag- én aanbodkant) voor energieneutrale renovatie. Door tenminste enkele tientallen woningen in de Weteringbuurt energieneutraal te renoveren zal een blauwdruk moeten ontstaan waar andere monumentale binnenstadbuurten straks houvast aan kunnen hebben bij het realiseren van een gelijksoortige ambitie. Stadsdeel Centrum is partner in het project, dat in overheidskringen de status heeft van een burgerparticipatieproject.

18

Isolatie en energiebesparing krijgen veel aandacht en zijn complex vanwege de monumentenstatus van veel panden. Daarnaast is er een energiecoöperatie in oprichting voor duurzame energievoorziening voor de buurtbewoners. De coöperatie zal energieleverancier en –producent worden en een vehikel vormen voor de transitie naar energieneutraliteit in de Weteringbuurt. Gevolgde stappen Het project kent een aantal verschillende aandachtsgebieden die in de ontwikkelingen met elkaar in evenwicht moeten blijven. De techniek, de financiering/organisatie, en de betrokkenheid van buurtbewoners moeten zich gelijk op ontwikkelen. Wetering Duurzaam werkt daarvoor met een driekoppig bestuur van buurtbewoners, ondersteund en aangevuld door een drie-koppig kernteam. Op elk aandachtsgebied zijn een bestuurslid én een kernteamlid actief. De aandachtsgebieden werken verder ieder met hun eigen themagroep van geïnteresseerde buurtbewoners. Bestuur en kernteam bereiden de verschillende stappen voor en betrekken via bewonersbijeenkomsten de geïnteresseerde buurtbewoners bij de planvorming. Voorbereidend werk is gedaan door een onderzoek aan twintig individuele panden van buurtbewoners, naar mogelijkheden voor energieneutrale renovatiemaatregelen (vooral besparingsmaatregelen). Die individuele maatregelen moeten aansluiten op collectieve maatregelen voor energieopwekking (warmte én elektriciteit). De mogelijkheden naar die collectieve maatregelen zijn eveneens onderzocht in de voorbereidende fase. De vragen rondom de keuzes voor het ene of het andere systeem van collectieve energieopwekking vormen nog een grote uitdaging. Het zijn kernvragen voor de volgende fase, waarin begonnen zal worden met het ontwerp van de uitvoering. De eerste stappen voor de uitvoering zijn inmiddels al gezet door de vorming van een coalitie van uitvoerders, waarin architecten, aannemers, installateurs en energieadviseurs nauw zullen samenwerken. De gedachte is dat de samenwerking van alle coalitiegenoten de kwaliteit van het geleverde werk zal verhogen (twee of drie weten meer dan één…) en de prijs zal verlagen (de coalitie zal erbij gebaat zijn met reële prijzen te werken en zich te richten op de marktontwikkeling. Een “snelle klapper” zal dan niet aantrekkelijk zijn). De coalitie gaat nu in de praktijk aan de slag met een drietal eerste huizen. De ervaringen die opgedaan worden met die huizen zal gebruikt worden bij de verdere ideeënvorming. De bewoners van de buurt worden over het project intensief geïnformeerd via een nieuwsbrief (wekelijks in de voorbereidende fase; twee-wekelijks vanaf de start van de uitvoeringsfase). Die nieuwsbrief moet verder enthousiasme kweken, stimuleren en vasthouden. Borrels en bijeenkomsten doen de saamhorigheid verder groeien. En de saamhorigheid stimuleert op haar beurt het enthousiasme voor deelname. Wetering Duurzaam schaakt op tien borden tegelijk. Die simultaanaanpak weerspiegelt de complexiteit van het project. Die is op haar beurt weer een weerspiegeling van de complexiteit van het leven. Simplificaties ván de werkelijkheid leiden niet tot oplossingen ín de werkelijkheid. Wetering Duurzaam kiest voor de werkelijkheid, voor het integrale verhaal en voor een balans van alles met alles. Omdat alleen zo’n toekomst duurzaam is. www.weteringduurzaam.nu

19

Documenten: collectieve Energievoorzieningen Wetering Duurzaam: http://www.weteringduurzaam.nu/wp-content/uploads/12397AMES434693-Collectieveenergievoorzieningen-Wetering-Duurzaam-Definitief.pdf

7d Het pad van Schoonschip: nieuwe of tweedehands woonarken Bouwgroep in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap van 25-30 huishoudens voor een duurzaam drijvend woonbotendorp in Noord, met focus op zowel ecologische als sociale duurzaamheid. Haalbaarheidsonderzoek Fase 1 afgerond, groep geconsolideerd. Inmiddels Fase 2 gestart als opmaat naar te winnen tender voor locatie in Noord. Samenwerking met Space & Matter, Duurzaam Drijvend Wonen.nu, De Ceuvel en Metabolic Lab. Meer goede partners zijn essentieel. Implementatie: 20142015. www.schoonschipamsterdam.org

7e Amsterdam Energie Amsterdam Energie biedt de 800.000 inwoners van Amsterdam handelingsperspectief, met op de website een manifest. Actie gekoppeld aan energie! De energiecoöperatie is voor energiebesparing en samen energie opwekken. NHEC is partner. Trianel is de vergunninghouder en verzorgt administratie en facturering aan leden. Start: maart 2012 www.amsterdamenergie.nl

7f Almere’s Groene Reus Almere’s Groene Reus is een horizontale samenwerking tussen de gemeente Almere in de vorm van Ivo Booijink en burgers en bedrijven. Horizontaal staat voor een gekantelde optelsom van top down en bottom up. Horizontaal vooruit! Gelijkwaardig! De energiecoöperatie is opgericht in het voorjaar van 2012. De gemeente Almere is echt partner: De Groene Reus bouwt een zonnepanelen-eiland en geeft het in handen van de eindgebruikers in Almere. Veel parallelle projecten, vraaggestuurd: voor elk wat wils! Waaronder een BV voor grotere nieuwe projecten zoals windmolens. www.degroenereus.nl

7g Duurzaam Nigtevecht Duurzaam Nigtevecht van o.m. Ellen Mensink. Nigtevecht maakt de energie-ambitie van de provincie Utrecht lokaal concreet. Een degelijke aanpak, met nulmeting, om draagvlak en betrokkenheid op te bouwen. Mensen willen hun stroomverbruikgegevens delen. Ook vervoer wordt meegenomen. Verschillende infoavonden staan gepland voor clusters van thema’s. Zo zijn er Energie Prestatie Adviezen uitgevoerd voor vergelijkbare typen woningen. Ontzorgend! Ook de boerderijen in de omtrek worden meegenomen. Nigtevecht start met het ontwikkelen van een energievisie in drie stappen: 1. Nul scan: in kaart brengen van huidige energie gebruik, installaties en duurzame maatregelen en de potentie in en rondom het dorp 2. Presentatie en aanscherping van de oplossingsrichtingen d.m.v. workshops 3. Selectie van een scenario en mogelijke maatregelen www.duurzaamnigtevecht.nl

20

7h Hout- en biogas Pauline Westendorp is in gesprek met het Amsterdamse Bos om hout te kweken voor de buurt. Hout voor de openhaard, maar het liefst in efficiënter te verbranden houtpellets of snippers. Uit het 1000 hectare grote Amsterdamse bos kan in de toekomst jaarlijks hout geoogst worden. Ook is Pauline in gesprek met de Albert Cuyp markt, die jaarlijks voor bijna €400.000 betaalt aan een afvalophaaldienst en meer dan €30.000 per jaar aan energie. Als we de afvalkosten om weten te zetten in energieopbrengsten door een deel van de groente en fruit afval te vergisten in een biovergister, is de Albert Cuyp een netto energieleverende markt. En zo zijn er nog veel meer markten en hotels, restaurants, cafe’s, etc. Mogelijke partners: Amsterdamse Bos, Geitenboerderij, Koninklijke Horeca Nederland, Sarriel Taus, zuiderMRKT, Mei Li Vos, Albert Cuyp, Next Generation Imagineers van www.weaverbird.eu

7i. Pad van een energiebesparingsspecialist Energie besparen is natuurlijk de goedkoopste manier van energie “opwekken . Een eenvoudig voorbeeld is het (verborgen) binnenwerk van deze douchebak. Het warme douchewater stroomt langs het inkomende koude water, zodat het al voorverwarmd wordt.

Of gewoon voor €10 per vierkante meter de vloer, muur of plafond isoleren, zodat de jaarlijkse kosten met €6 per vierkante meter dalen. Maar dat zijn zulke voor de hand liggende zaken, die doe je pas als je het snapt. Diegene die het zich aanbiedt een en ander te begeleiden is Gideon van Toledo, die zich aansloot bij het project Wetering Duurzaam. Hij is zelf werkzaam bij Ecofys. Contactgegevens achterin deze reisgids. Een ander initiatief dat het pad van energiebesparing is gaan bewandelen is Amsterdam Energie. Amsterdam staat vol met oude panden en deze panden zijn zo ‘energielek als een mandje’. Initiatiefnemer Rolf Steenwinkel zag ook in dat opwek niet voldoende is. Zeker niet in Amsterdam waar energie opwekken soms lastig kan zijn. Ook Rolf, met zijn initiatief Amsterdam Isoleert, biedt zijn kennis aan. Amsterdam Isoleert is altijd op zoek naar projecten die meedoen met energiebesparing in Amsterdam. www.amsterdamenergie.nl

7j Vervoer delen In Zuid zijn ruim 200 autodeelplaatsen. Eén autodate-auto maakt drie privé-auto’s overbodig. Zie bijvoorbeeld Connectcar, Greenwheels, Diks, Drive, Studentcar, Witkar en Duurzaam Vervoer Delen. Bij Peer2peer carsharing verhuurt een, meestal, particuliere autobezitter zijn auto aan anderen. 21

Dit kan officieel middels organisaties als Snappcar, WeGo of MyWheels. Officieus gebeurt het ook al heel vaak. Je hebt ook In Zuid “One way car sharing” van Car2go, je kan dan een auto, een elektrische Smart, na een ritje op de bestemming achterlaten. Of meerijden achterop een Hopper, een elektrische scooter met chauffeur, voor €2,50 per rit. Ook leasebedrijven bieden autodelen aan voor de zakelijke markt. Bijvoorbeeld op de Zuidas delen bedrijven als ABNAMRO, Accenture en Vesteda vier elektrische Nissan Leafs. Han Hoonakker en Gerben Schoorl maken een plan om Duurzaam Vervoer Delen mogelijk te maken om te beginnen rondom het IJsbaanpad. Daar hebben zij een inventarisatie gedaan samen met een paar buren. Voor alle autodelenorganisaties zie: http://www.amsterdam.nl/parkeren-verkeer/verkeermilieu/autodelen/autodelen/autodeelorganisaties/

22

Deel 3: Lessen, EnergieLokaal, Contact en Reisgenoten

23

TWAALF LESSEN VAN WIJ KRIJGEN KIPPEN Wat we gezamenlijk leerden van onze acties in 2011 en 2012, naast de 35 werkende concepten….. 1. Een spel met 1 gezamenlijk doel Het nieuwe spel van lokale duurzame energie anno 2012 draait om één gezamenlijk doel: duurzaam, betaalbaar, ‘eigen’; maar de weg daarnaartoe ligt open. Schipper daarbij tussen de grote stip aan de horizon en de kleine hier & nu mogelijkheden. In het nieuwe (samen-)spel gaat het om win-win, en niet meer om win-lose. Daarbinnen kan ieder zijn eigen ding doen en ruimte innemen. 2. Levend lerend (net-)werk Een gemeenschap van 30-50 initiatieven ‘bouw’ je niet; het is een levend proces van groeien en verbinden, als gevolg waarvan een gemeenschap ontstaat of niet, en in ieder geval ‘op zijn eigen tijd’! Je kunt wel goede voorwaarden creëren. Het is gebleken dat pas als iedereen zijn eigenheid gevonden heeft, er oog voor de ander en het andere ontstaat en voor echt samen leren, samen werken. 3. Nieuw speelveld, met partners De overheid past niet meer in de rol van spelregels dicteren, maar kan wel goed het speelveld faciliteren; dat werkt nu al zo in Stadsdeel Zuid. Niet bottom-up of top-down, maar bottom-up en topdown vinden elkaar: kantelen in gelijkwaardigheid en wederkerigheid, en vervolgens samen als partners vooruit gaan! Ook wij als kernteam van Wij krijgen Kippen passen niet meer in een rol van adviseurs (extra laag tussen gemeente en initiatieven), maar in die van co-creator en zijn dan ook bijna allemaal zelf ook initiatiefnemer van een lokaal duurzaam energieproject. 4. Nieuwe spelers: de eindgebruikers aan het roer! Een aanbodgestuurde economie past niet meer bij de energieke samenleving die samen redzaam in haar eigen behoeften op een duurzame manier wil voorzien. Bij vraaggestuurd ontstaat wel een creatieve spanning tussen vraag en aanbod. Aanbod kan helpen om latente vraag naar boven te halen. Stadsdeel en gemeente richten herkennen zich vaak nog niet in die rol van eindgebruiker. 5. Het nieuwe spel van het nieuwe samenwerken Richt je als initiatiefnemers op: wat kan WEL, wie wil WEL, en bouw daar de fin./org./jurid. structuren op. Denk daarbij aan losse verbanden van ZZP-ers die snel kunnen schakelen. ‘Vechten tegen het oude, de oude structuren en instituties’ leidt tot energieverlies. 6. Rol en zelfzorg van de coach Wees je als coach (of team van coaches, zoals het kernteam Wij krijgen Kippen) bewust van, het werken met en het communiceren over de verschillende teamrollen die je nodig hebt. Doe waar je goed in bent, weet waar je niet goed in bent en bespreek transparant hoe je elkaar daarin optimaal kunt vragen en vinden. Luister vooral ook naar je spelers! Neem tijd voor reflectie, zelf en met elkaar. 7. De kracht van PAUZE In de rust kan bijgestuurd worden, of mogen juist onverwachte dingen opkomen. Vergaderingen in deze overgestructureerde of juist chaoswereld duren te lang. Niet alles kan verteld worden wat iedereen meemaakt. Contact via wandelen, koffie drinken, aan de keukentafel of rond de kippenkoffiekar werkt super. Werken met zulke verschillende initiatieven vraagt om een aanpak als bij flottielje varen. Ieder persoon/initiatief is autonoom, maar samen onderneem je een reis. Kernteam 24

bespreekt de tocht voor, maar ieder initiatief is schipper op zijn eigen schip en zoekt zijn weg. Tegelijkertijd zijn er ook clusters van schepen met specifieke doelen binnen het grotere doel en die daarin samen hun koers zoeken. In de volgende haven is er weer palaver (vaste ‘trommel’momenten/ tussenstandsessies in kernteam en met netwerk), voor verhalen over successen, vondsten en schade, en hoe je elkaar daarin kunt ondersteunen en versterken. 8. De kunst van het wisselen van spelers Durf het plan los te laten. Kijk steeds wat er vanzelf wil ontstaan (plantmatig) en sluit daar op aan met een passend aanbod. Zie ook welke nieuwe kansen en nieuwe spelers opkomen en stem daarmee af. Zie dat soms niet jij het bent die wisselt, maar dat ‘het’ wisselt, en wat dat doet. Zie ook een uitdaging in het afwisselend leiden en volgen. 9. De kunst van het laten Geef niet teveel maar ook niet te weinig (informatie). Op maat communiceren is heel moeilijk. Door mensen te zien en te bevragen, te helpen met vraagverheldering, wordt duidelijk wat ze echt nodig hebben. Door niet te claimen, en open source te werken, ontstaat (geef je elkaar) ruimte voor nieuwe verbindingen, tactieken. 10. Het belang van belonen voor verantwoordelijkheid nemen Werken met een intentieovereenkomst tussen initiatieven en kernteam haalt de vrijblijvendheid er van af; het bekrachtigt commitment. Vouchers inzetten van €500 met een verplicht verslag werkten als motivator voor verdere realisatie en als wake-up call. 11. De kwaliteit van de aanvoerder Zorg dat een idee zo snel mogelijk breder gedragen wordt door een kerngroep. Een aanvoerder zonder medespelers en volger is niets. Leiderschap is partnerschap. Het is ook belangrijk te kijken hoe van het begin af aan sociaal ondernemerschap in te bouwen, met gezonde en transparante zelforganiserende principes, zodat blijvende subsidies overbodig zijn. Dat vraagt om een nieuwe houding en nieuwe vaardigheden. Uiteraard blijven research- en development subsidies, zoals het Innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden waar ook Wij krijgen Kippen onderdeel van uitmaakt als doe- en leerproject, cruciaal om als samenleving tot proces- en systeeminnovaties en doorbraken te komen. 12. De kunst van reflectie op en nagenieten van het spel Het is belangrijk om als initiatiefnemers de stappen die slagen met zeker regelmaat te vieren, ervan te genieten. Daarmee laad je je op voor tegenslagen die ongetwijfeld vroeg of laat komen. Tegenslagen zijn om van te leren, ze maken je weerbaar.

25

Leren van initiatieven die ‘voor, of op de drempel’ staan Het hoort ook bij de natuur: een overvloed aan zaadjes! Als die allemaal uit zouden komen, zouden wij geen plek meer hebben…. Wat een biomassa! Er bestaat dus meer dan groei alleen. Groei hoort afgewisseld met bloeien, snoeien en vloeien. Niet elk zaadje is van de best passende kwaliteit, niet elk zaadje komt op de juiste grond, op de juiste tijd en wordt op de juiste manier beheerd door de tuinman. Omgevingscondities bepalen vaak of iets doorbreekt of niet. Kom je de juiste partners tegen, durf je je idee tijdig te delen, of doe je dat juist te vroeg zodat het al in een vroeg stadium als ‘onzinnig’ afgeserveerd wordt. Wij zijn onze Wij krijgen Kippen-reis begonnen in 2011; waaronder ook initiatiefnemers die een intentieovereenkomst hebben getekend, deels ook samen op hebben gelopen met de bijeenkomsten van Wij krijgen Kippen, maar (nog) niet tot doorbraak zijn gekomen. Zoals VvE-Luminuz, Zuidas Solar Challenge, Burgerinitiatief De Pijp, Energieherbergen, Woningcoöperatie de Samenwerking, Arsenal, Julianadorp en Onze Energie. De redenen zijn divers, zoals:      

De contextfactoren (regelgeving overheid bv inzake virtuele saldering, of inzake bouwen van windmolens) staan uitvoering in de weg. Initiatiefnemer woont niet (meer) in de buurt; dan verlies je letterlijk het contact; een goeie buur is beter dan een verre vriend! Onvoldoende ondernemerskwaliteiten, angst om tijd en of geld te investeren; geen risico’s durven nemen. Onvoldoende aansluiting/invoelingsvermogen bij wat er ‘leeft’ in de betreffende buurt; is de behoefte er wel ECHT, of is het vooral jouw behoefte. Onvoldoende communicatieve vaardigheden om het idee te laten landen bij potentiële gebruikers. Slechte chemie, machtsstrijd of wantrouwen tussen deelnemers aan het initiatief, en onvermogen om daar samen mee te dealen.

Dus: het hoort erbij! Niet alles breekt door, op het moment dat wij het willen. Het heeft vaak niet met persoonlijk falen te maken. De naam ‘bad practices’ past niet. We zijn blij met alle initiatieven waar we van geleerd hebben, EN met de 35 initiatieven2 die nu al wel doorgebroken zijn!

2

NB: Er zijn meer initiatieven doorgebroken dan de 35 die we tonen op de Z-card. We hebben verschillende ‘silent’ partners (gehad): grotere bedrijven waarvan wij leerden en die hebben mee-geleerd met Wij krijgen Kippen, maar niet als ‘kippen’ genoemd willen worden.

26

EnergieLokaal Wij Krijgen Kippen Powered by Stadsdeel Zuid/Stichting Triple I-S/NEWNRG EnergieLokaal is DE inspirerende broedplaats annex leergemeenschap rondom Duurzame Energie, binnenkort wellicht in het ROC-gebouw aan de Zuidas van Amsterdam, met kippen in de achtertuin. Hou de site www.wijkrijgenkippen.nl in de gaten! Op 9-12-2009 kwam EnergieLokaal als Conferentie in De Balie ‘bovengronds’ met inspirerende sprekers, workshops en voorbeelden van lokale duurzame energie voorbeelden, zoals BOERzoektBUUR met haar lessen. Dit was ook de dag van de lancering van de P-NUTS Awards. Sinds 2010 is de leergemeenschap flink gegroeid, mede door het bruisende doe- en leerproject Wij krijgen Kippen, die zeker niet alleen leerde door te praten, maar bovenal door te DOEN. Vele initiatieven kwamen in Amsterdam Zuid e.o. uit het EI. Daar leerden we van. En waar die doorbraak nog niet lukte leerden we ook. Op die lessen - met name: ‘de eindgebruiker aan het roer’, ‘focus op ‘wat kan WEL’, doe waar je goed in bent, zoek zo snel mogelijk partners - bouwen we voort! Stichting Triple I-S biedt voorlopig, indien nodig, formele ‘bedding’, indien nodig. Nu Wij krijgen Kippen als project op 12/12/12 feestelijk stopt, gaat de leergemeenschap als zelfstandig initiatief, genaamd EnergieLokaal Wij krijgen Kippen, vol goede zin - samen met andere organisaties in den lande - zelforganiserend door, vol met ervaringsdeskundigen, op basis van wederkerigheid, vraaggestuurd, open source. Wederom in Zuid. The end AND a new beginning! Beweging borgen en bekrachtigen In 2013 en 2014 gaan we met deze zelforganiserende leergemeenschap de beweging die met lokaal duurzaam opwekken op gang is gekomen borgen en bekrachtigen:  De website van Wij krijgen Kippen is HET communicatiekanaal van EnergieLokaal. EnergieLokaal levert haar bijdrage hierin met nieuwe weetjes en lessen.  Vanuit het ‘train de trainer’-principe leren EN geven wij door. Op aanvraag bieden wij intervisie- en cocreatiebijeenkomsten, bv. met VvEs, bewonerscoöperaties, wijkondernemingen, 1-op-1 maatwerk-coaching, op inhoud en proces. We staan open voor verbreding van thematiek: naast duurzame lokale energie ook voedsel, groenbeheer, zorg etc. Naar behoefte bieden we ook doecursussen, zoals zonnecollectoren bouwen, installateurs en energiecoaches opleiden.  Via EnergieLokaal-maatwerktrajecten bieden we ons aan als ervaringsdeskundigen aan bewonersgroepen (huurders/eigenaren)corporaties, gemeentes, bedrijven die echt aan de slag willen met lokale duurzame energie, maar niet weten hoe. Onze ervaringsdeskundigen maken zichzelf kenbaar via de site. Zoals eindgebruikers aan het roer in Wageningen, Almere, Deventer, de kop van Drenthe, Twenterand, Bussum.  EnergieLokaal werkt samen met/verwijst door naar lokale duurzame energiebedrijven in en om Amsterdam, zoals Zuiderlicht i.o., Windvogel/Amstelvogel, Amsterdam Energie etc. Daar kunt u lid worden, stroom afnemen, samen inkopen van PV, etc.  EnergieLokaal werkt samen met/verwijst door naar Energiewinkels i.o. in Nieuw West en Zuidoost, die in de loop van 2013 zullen verschijnen. In die winkels draait het om ‘zien is geloven’. Daar kunt u naast leveranciers die hun producten tonen ook installateurs ‘spotten’! Voor meer info, vragen, meedoen etc. kunt u contact opnemen met Dr. Anne Stijkel (tot 12/12/12 projectleider ‘kennis in actie’ van Wij krijgen Kippen en mede-initiatiefnemer van EnergieLokaal in 2009) [email protected]

27

PERSBERICHT 35 nieuwe lokale duurzame energie-initiatieven in Amsterdam Innovaties door slim samenwerkende inwoners, ondernemers en gemeente Amsterdam, 11 december 2012. Woensdag 12 -12- 12 staat de metropool Amsterdam in het teken van lokale duurzame energie. Wij krijgen Kippen, een energiecollectief van inwoners, ondernemers en gemeente, met de kern in Amsterdam Zuid, blikt dan terug op twee jaar werken aan lokale duurzame energie. In die tijd zijn 35 nieuwe lokale duurzame energie-initiatieven opgericht; is gelobbyed voor salderen (geen energiebelasting betalen over zelf opgewekte schone energie) en zijn er oplossingen gevonden hiervoor. Wij krijgen Kippen is onderdeel van het programma Innovatie Klimaatneutrale Steden van Agentschap NL – stadsdeel Zuid is partner hierin. Sinds januari 2011 zijn 35 lokale duurzame energie–initiatieven opgebloeid door samen werken, kennis delen en lobbyen. Uit de samenwerking tussen inwoners, ondernemers en overheid zijn een aantal proces- en systeeminnovaties voortgekomen. De belangrijkste ontdekking is dat de manier om de energietransitie voor elkaar te krijgen niet top-down of bottom-up is, maar dat ondernemers en inwoners vaak aanjagers en trekkers zijn waarbij de lokale overheid faciliteert. Bijvoorbeeld eenmanszaken zoals een copyshop en zzp’ers die investeren op daken van buren en waarbij de buren gedurende zes jaar hun elektriciteitsrekening aan de eenmanszaak betalen in plaats van aan energiereuzen in Nederland. Deze aanpak, ‘Bedrijf zoekt Buur’, wordt inmiddels ook gevolgd in steden als Wageningen, Deventer en Almere. Biologische supermarktketen Ekoplaza in Amsterdam Zuid lanceert op 12/12/12 een variant waarbij klanten zonnepanelen voorfinancieren voor scholen in de wijk. Een technische innovatie is ‘Herman de zonnestroomverdeler’, ontwikkeld door Christiaan Brester. Een slim systeem dat energie van zonnepanelen over aangesloten huishoudens verdeelt. Hierdoor kunnen ook leden van VvE’s en huurders gezamenlijk stroom opwekken – zonder dat iedereen mee hoeft te doen en zonder energiebelasting te betalen over de zelf opgewekte stroom (ook een oplossing voor het salderingsprobleem). De afgelopen twee jaar is zo een heuse duurzame energieroute door de metropool Amsterdam ontstaan, met uitstapjes naar samenwerkende initiatieven in andere delen van Nederland. Wij krijgen Kippen stopt -zoals gepland- als innovatieproject, maar blijft kennis bundelen, delen en verrijken middels het 'EnergieLokaal Wij krijgen Kippen' en de website www.wijkrijgenkippen.nl Nog meer op 12/12/12 in Amsterdam Ekoplaza lanceert om 11:00 de actie om met klanten te investeren op zonnepanelen voor scholen. Klanten leggen €250 in en krijgen voor €300 aan waardebonnen terug die zij kunnen besteden bij Ekoplaza. Ekoplaza betaalt met het inleggeld zonnepanelen voor daken van scholen in de buurt. Een vorm van geld ‘groen wassen’. Aan het eind van de dag komen flink wat energie-initiatieven samen op de NDSM-werf, de bakermat van veel van deze lokale energie-initiatieven. Energiecoöperatie NDSM Energie gaat om 16:00 van start met 40 bedrijfsleden – doel is dat de gehele NDSM-werf haar eigen energiebehoefte lokaal en duurzaam produceert, vooral middels windmolens. Alles komt bij elkaar tijdens het eindfeest dat Wij krijgen Kippen – de aanjagers van lokale duurzame energie initiatieven uit Amsterdam Zuid, organiseert samen met CleanDrinks, het internationale netwerk voor ondernemers in duurzaamheid.

28

Reisgenoten: 15 gemeenschappen gevonden in 7 kleuren. Sluit je aan en reis mee! Mensen zijn zeer moeilijk in hokjes te duwen… toch denken we een paar hokjes gevonden te hebben die een gezamenlijk vraag hebben op het gebied van energie. Door ons samen in een hokje te zetten, kunnen we samen optrekken naar onze wereld op schone energie! Gemeenschap Bewoners van een eengezinskoopwoning op duurzame energie

Mensen die vooral aan elektriciteit uit wind werken Huurders van een corporatiewoning

Mensen in dit hokje, kom je er ook bij? Kies onze kleur button! Jeroen Kruisheer Christaan Brester Anne Stijkel Pauline Westendorp [email protected] Siward Zomer Wolf Brings

Huurders van een woning van een particuliere Liddie Austin verhuurder Kopers binnen een Vereniging van Eigenaren voor Layana Mokoginta 0620011181 zon op een lijn krijgen [email protected] Maarten van Asperen Mensen die een oliekachel willen ruilen voor Jeffrey Prins zonneboiler plus hout- of gasketel Mensen die alles weten over gemeentelijke Heidi de Boer gebouwen Marion Bloem Mensen die alles over energiebesparing weten Gideon van Toledo [email protected] Rolf Steenwinkel Bestuurders van scholen Lieke Hobus Joost de Valk Winkeliers Alfred van Ekoplaza Corinne en Willem van de Geitenboerderij Copieerwinkel in Oost Noortje met Praxis in West Mensen die vooral aan energie uit zon werken Christiaan Brester (stroomdelen en inkopen) Mensen die een gebied Pauline Westendorp (dorp/wijk/bedrijventerrein) energie willen Martijn Pater leveren Ronald van Oijen Yolanda Sikking Ellen Mensink Mensen die een gebied Maartje Romme (dorp/wijk/bedrijventerrein) helemaal duurzaam ambieren Mensen die vooral aan een hout- of Pauline Westendorp 0654723019 biogascoöperatie werken [email protected] Mensen die vervoer willen delen Han Hoonakker .Gerben Schoorl

29

#REISBINGO Wij Krijgen Kippen E-taxi 120 km Bereik Nissan Leaf Milieuzone Bord

Ekoplaza

Car2Go

Een Boer van BOERzoekBuur

Zonnepaneel

Kip

BLAUW EI-tje Iemand lid van de Amstelvogels Gebouw met Woord: houtkachel Speelveld

Hopper Elektrische Scooter

ZWART Winkelier Of School Directeur Een Buur van Bedrijf zoekt Buur

Ambtenaar

Connect Car

(Oud) Wethouder

Gebouw met Warmtepomp

Radiator Folie

Dubbel Glas

Green Wheels

Auto op Biogas

WIT VvE lid Energie neutraal pand (i.o) Woord: “Proberen”

Lid van NDSM Energie

OV-Fiets

Windmolen

1 van de 90.000 B Werknemers in A’dam Zuid Zonneboiler op het dak C

Flat/Huis met opslagvat van 500-20.000 liter

Iemand van de Pers

Woorden: “Dat is nu te vroeg”

ORANJE Bewoner van gezinswoning, koop, met PV Snellader: Een In 20 min weer installateur driekwart vol die printplaat voor pelletkachel heeft Langzaamlader: Directeur In 1 uur 25 km Netwerk erbij. bedrijf

1 van de 138.000 burgers van A’dam Zuid

GROEN Initiatiefneme r heel gebied op schone energie

Woord: “DOEN”

GEEL Inkoper van zonnepaneel

Woord: “Wij”

Woord: “Jullie”

E-taxi 120 km Bereik Nissan Leaf Milieuzone Bord

EkoplazaTwitter Een#BINGO Boer van #WKKippen Zonnepaneel BOERzoekBuur

van NDSM bijLidBingo!

A

ROOD Huurder of verhuurder met PV offerte Bus of waterstof

Woorden: “Dat is nu te laat”

D

E

F

Deelauto particulier

G

Deelauto Lease Accenture ABN Amro OV-Fiets

H

Energie

Bingo bij een horizontale of verticale lijn met kruisjes Car2Go

BLAUW EI-tje Iemand lid van de Amstelvogels Gebouw met Woord: houtkachel Speelveld

Kip

ZWART

Windmolen

De Prijs is eenWinkelier Energie-Atlas Hopper Elektrische Scooter

Of School directeur Een Buur van Bedrijf zoekt Buur

Ambtenaar

Connect Car

1 van de 90.000 Werknemers in A’dam Zuid

Iemand van de Pers

Zonneboiler op het dak

Flat/Huis met opslagvat van 500-20.000 liter

ROOD Huurder of verhuurder met PV offerte

30