inhoudsopgave twee puzzelfietstochten over het oude land
3
inleiding
3
instructie
3
historische puzzelfietstocht Noordroute
4
plattegrond van de Noordroute
4
vragen Noordroute
5
historische puzzelfietstocht Zuidroute
9
plattegrond van de Zuidroute
9
vragen Zuidroute
10
achtergrondinformatie historische fietstocht
15
algemeen
15
de Tweede wereldoorlog
15
landschap
16
maritiem
17
colofon tekst educatieve dienst Ecomare illustraties Juultje Putman en Ecomare fotografie Ecomare lay-out Ecomare
historische fietstocht twee puzzelfietstochten over het oude land inleiding
Dit boekje bestaat uit 2 historische fietstochten over Texel. De fietstochten starten in Den Burg. Je kunt deze fietstochten ook combineren met de speurtocht door Den Burg. De speurtocht door Den Burg en de antwoorden van de tochten zijn te vinden op www.ecomare.nl of verkrijgbaar bij de receptie van Ecomare.
instructie • • • •
Je kunt kiezen voor de Noordroute (ong 2 uur) of de Zuidroute (ong 1,5 uur). De nummers van de vragen komen overeen met de nummers op de plattegrond. Schrijf de letter van het goede antwoord bij je vraag. Als je alle vragen goed hebt ontstaat er een woord dat met de geschiedenis van Texel te maken heeft. Achter de speurtochten kun je achtergrondinformatie vinden. In de vragen wordt hiernaar verwezen door dit symbooltje:
3
historische puzzelfietstocht Noordroute plattegrond van de Noordroute
De nummers bij de route komen overeen met de vragen. Bij deze nummers is er een “stop”.
N W
O Z
n 3
n 5
4
n 2
n 6 n 7+8 n 9
n 10
n 11 n12
n 1
4
Noordroute - vragen 1.
Stop bij punt 1. Hier ligt de bunker waar de Duitsers in de oorlog hun hoofdkwartier hadden. Welke mensen waren in de oorlog bij de Duitsers in dienst en zijn dus in deze bunker geweest? : de tweede wereldoorlog • • •
Amerikanen, vul een D in Joodse Nederlanders, vul een E in Georgiërs, vul een M in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
Aan het begin van de burgerdijk staat aan de linkerkant een gebouw. De zuidmuur is getroffen door kogelinslagen. Tel de kogelinslagen (beschadigde bakstenen) in de muur. Ik tel
2.
..................................... kogelinslagen
Stop bij punt 2. Aan het Waal en Burgerdijkje zie je een meertje: de Weegeswaal. Dit meertje is ontstaan door een dijkdoorbraak. Aan welke kant van de dijk lag toen de zee? Kijk ook op de plattegrond! • •
Ten westen van de dijk, vul een H in Ten oosten van de dijk, vul een O in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
3.
Stop bij punt 3. Op de Pijpersdijk Is de Pijpersdijk ook een oude zeedijk, denk je? • •
Nee, vul een T in Ja, vul een N in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
5
Noordroute 4.
Stop bij punt 4. Op de Pelikaanweg zie je de schuur van “De Razende Bol”. Wat is het belangrijkste produkt van de boer die hier werkt? • • •
Aardappelen, vul een O in Bloembollen, vul een N in Mais, vul een i in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
5.
Stop bij punt 5 bij het natuurgebied ‘t Alloo langs de Ruijslaan. Hoe komt het dat de naaldbomen tegenover het Alloo een stuk lager zijn dan elders in het bos? • • •
Door de zeewind, vul een i in Door de droge en voedselarme duingrond, vul een D in Doordat ze zo gesnoeid zijn, vul een S in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
6.
Stop bij punt 6 In het bos. Vroeger was dit een naaldbos, nu is het gemengd bos Welke bomen zijn hoger? • •
De naaldbomen, vul een K in De loofbomen, vul een O in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
7.
Stop bij punt 7 en 8 bij de Rovershut. Stel dat hier inderdaad een rover heeft gewoond. Wat zou die rover dan zeker NIET als buit gehad hebben? :Algemeen • • • • •
Konijnenvellen, vul een L in Houten planken, vul een M in Meeuweneieren, vul een N in Vossenhuiden, vul een E in Wijnvaten, vul een P in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
6
Noordroute 8.
Je fietst voor en na de Rovershut over een wildrooster. Welke dieren worden hiermee tegengehouden? • • •
Herten, vul een E in Wilde zwijnen, vul een i in Schotse Hooglanders, vul een N in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
9.
Fiets bij het 1e kruispunt na het wildrooster linksaf het Gerritslanderdijkje op. Stop bij punt 9. Links en rechts zie je bulten langs de weg in het bos. Hieronder zitten bunkers uit de 2e wereldoorlog. Ga maar eens kijken! :De tweede wereldoorlog Hoeveel bunkers tel je in dit bos • • •
Ongeveer 5, vul een Q in Ongeveer 10, vul een W in Ongeveer 20, vul een Z in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
10.
Aan het eind van het bos op het Gerritslanderdijkje stop je bij punt 10 + 11 Waar werden al deze bunkers in de oorlog voor gebruikt, denk je? • Hier lagen wapens opgeslagen, vul een K in • Ze werden niet gebruikt, vul een M in • Vanaf deze bunkers schoten ze op vliegtuigen, vul een E in Vul de letter van het juiste antwoord in:
11.
Zoek de naam op van de verharde weg links. :Algemeen Hoe heet deze weg?....................................... Wat betekent deze naam? • Dat is een soort monnik, zij hebben in de 12e eeuw op Texel gewoond, vul een R in • Dat is een soort bier, dat op Texel gebrouwen werd met water uit de duinen, vul een i in • Deze weg is vernoemd naar tempels die op Texel staan, vul een T in Vul de letter van het juiste antwoord in:
7
Noordroute 12.
Stop bij punt 12, Na de bocht op de Kogerweg staat links een boerderij met de naam "De Strooppot". :maritiem Deze boerderij zou zijn betaald met goud dat door een arme Texelaar in een strooppot was verstopt, zodat de politie het goud niet kon vinden. Hoe had deze Texelaar het goud gevonden en waarom verstopte hij het goud? • • •
Bij het duiken naar oude scheepswrakken; het goud behoorde hem niet toe, vul een U in Bij het graven in zijn tuin, hij was bang dat de politie het zou inpikken, vul een S in Bij het jutten; en jutten is illegaal, vul een K in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
Schrijf nu de letters van de vragen over in de genummerde vakjes. Als je de vragen goed beantwoord hebt, krijg je een woord dat iets met Texel te maken heeft.
1
8
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
historische puzzelfietstocht Zuidroute plattegrond van de Zuidroute
De nummers bij de route komen overeen met de vragen. Bij deze nummers is er een “stop”.
N W
O Z
13
1+2 +3
n11 n 12
n5 n4
n7 n6
10
n 9
8
9
Zuidroute Steek over vanaf de Schilderweg bij "lucky home" naar de Schansweg
vragen
Stop bij punt 1,2 en 3, daar maak je deze vragen.
1.
Hier, op de helling van de Hoge Berg, was vroeger het galgenlandje. Waarom stonden de galgen juist hier? :Maritiem • • •
De gehangenen hingen er zo lekker in de wind. Vul een K in Je kon de gehangenen van zee af zien. Vul een L in Dat had Napoleon zo bevolen. Vul een N in.
Vul de letter van het juiste antwoord in:
2.
Je ziet hier op verschillende plaatsen tussen de weilanden tuinwallen die als erf afscheiding dienen. Waar zijn deze tuinwallen van gemaakt? :landschap • • •
Takken en ander snoei-hout, Vul een A in Graszoden, vul een O in Plantenresten, vul een E in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
3.
Je staat nu boven op de Hoge Berg. Hoe is deze berg ontstaan? • • •
Een bult grond die is opgestuwd door een gletsjer in de ijstijd, vul O een in Net zoals de duinen, zand aangevoerd door de wind en vastgehouden door planten, vul een Z in Aangelegd door de eerste Texelaars om droog te blijven, vul een A in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
10
:Landschap
Zuidroute 4.
Stop bij punt 4. Dit wordt “t Bossie”genoemd. Loop naar het heuveltje in het midden. Deze plek werd De Engelse steen genoemd, naar de enorme kei die er begraven ligt. Volgens de overlevering liep deze steen onder de Noordzee door, helemaal tot in Engeland. Deze steen is met zand bedekt, later ontstond een heuveltje dat men beklom langs een trapje met treden, die pannenkoeken genoemd werden. Hoeveel treden zijn het? : Het Doolhof Het zijn…..treden (pannenkoeken). Vroeger was hier een attractie voor Texelaars. Welke attractie was dat? • • •
Zwembad, vul een Z in Pannekoekenrestaurant, vul een P in Doolhof, vul een D in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
5.
Stop bij punt 5, Direct na 't bossie, bij het huis "Tjandi". Dit is De Zandkuil, een mini natuur gebiedje. Waarom is De Zandkuil bijzonder? • • •
Vanwege de vlinders, vul een K in Vanwege de bijen en graafwespen, vul een S in Vanwege de reptielen, vul een N in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
6.
Stop bij punt 6 en 7, dit landhuis heet Brakestein. Hier lag vroeger een deftig landgoed. Wie is hier regelmatig op bezoek geweest? :maritiem • • •
Admiraal Michiel de Ruijter, vul een M in Keizer Napoleon Bonaparte, vul een N in Stadhouder Willem van oranje, vul een W in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
7.
Voor wie waren de Wezenputten belangrijk? • • •
:maritiem
Voor de weeskinderen en zeelui, vul een A in Voor de vissers en boeren, vul een B in Voor de burgemeester, vul een C in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
11
Zuidroute 8.
Stop bij punt 8, boven op de dijk. Dit was ooit de Reede van Texel. Klim over de dijk en kijk goed om je heen. Hier lagen de VOC schepen te wachten op gunstige wind. Waarom lagen ze niet in de haven? :maritiem • • •
De haven was veel te klein voor de grote schepen, vul een M in De haven bestond nog niet, vul een N in Het liggeld was te hoog in de haven, vul een O in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
9.
Fiets een klein stukje terug en ga links de Schansweg in. Stop bij punt 9, de ingang van het fort. Stal je fiets en bezoek het fort. Dit fort is gebouwd in opdracht van Willem van Oranje. Dit fort beschermde vroeger het Marsdiep tegen vijandige schepen. Loop het fort in en zoek het kanon. Welke belangrijke persoon heeft dit fort ooit versterkt? :maritiem • • •
12
Alexander de Grote, vul een R in Napoleon, vul een S in Ceaser, vul een O in
Vul de 1e letter van deze naam in:
Zuidroute 10.
Stop bij punt 10. Dit is een drinkpoel tegenover het Russenkerkhof. :De Tweede wereldoorlog Hoe zijn dit soort poelen ontstaan? • • •
Het zijn bomkraters uit de 2e wereldoorlog, vul een B in Ze zijn ontstaan in de ijstijd, vul een P in Ze zijn door mensen gegraven voor het vee, vul een D in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
11.
Ga naar het Russenkerkhof aan de overkant bij punt 11.
Waarom liggen hier eigenlijk soldaten uit Georgië? • • •
Dit waren verdwaalde soldaten, vul een A in Deze soldaten hadden Texelse voorouders, vul een O in Dit waren gevangenen van de Duitsers, vul een U in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
12.
Stop bij punt 12. Bekijk de schuurtjes die je hier overal ziet staan. Dit zijn schapenboeten. Waarom zijn dit halve schuurtjes? • Er was geen geld voor een heel schuurtje, vul een S in • Zo bleef je uit de wind als je hooi moest opslaan, vul een i in Vul de letter van het juiste antwoord in:
13.
Stop bij punt 13, het VVV-gebouw Voor het VVV-gebouw liggen een aantal zwerfkeien die zijn opgevist uit de Noordzee. Hoe zijn deze stenen in zee terechtgekomen? • • •
Met het ijs van de gletsjers in de ijstijd, vul een N in Door vulkanische uitbarstingen meegevoerd, vul een O in Meegesleurd door rivieren, vul een P in
Vul de letter van het juiste antwoord in:
13
Zuidroute Schrijf nu de letters van de vragen over in de genummerde vakjes. De letter van vraag 1 schrijf je in vakje 1, enzovoort. Als je de vragen goed beantwoord hebt, krijg je een woord dat iets te maken heeft met Texel:
1
14
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
achtergrondinformatie algemeen geen vossen op Texel!
Het hoort bij een eiland dat sommige dieren er niet voorkomen. Ze hebben het eiland nooit bereikt. Er zijn op Texel bijvoorbeeld geen vossen, mollen, eekhoorns, bunzings, reeën, slangen en hagedissen voor. Andere dieren zijn door mensen meegenomen, zoals ratten, konijnen, egels en groene kikkers.
monnikenwerk op Texel
In de 12e eeuw waren er monniken op Texel. Zij hebben de techniek van het aanleggen van dijken op het eiland gebracht. Eeuwenlang spraken de Texelaars nog over de monnikenlanden. In het bos lopen twee paden die vernoemd zijn naar die tijd, de Monnikenweg en de Tempeliersweg.
de Tweede wereldoorlog bunkers
Het leven op Texel tijdens de Tweede Wereldoorlog was niet slecht. Er was geen voedselgebrek. De Duitse bezetters bouwden op Texel veel bunkers. Die werden gebruikt als verdedigingswerken, net zoals langs de rest van de kust. De Duitsers schoten op overvliegende Engelse en Amerikaanse bommenwerpers. Daarvan zijn er heel wat op en rondom Texel neergestort. Ook van de bunkers zijn nog veel resten te vinden, vooral op zuid-Texel.
de opstand van de Georgiërs
Toen het Duitse leger in 1941 Georgië bezette, konden de gevangenen daar kiezen tussen een ellendig leven in een concentratiekamp of dienst nemen in het Duitse leger. Velen kozen voor dienst in het Duitse leger. Ze werden overgebracht naar Texel, waar ze de kust moesten verdedigen. In april 1945, toen het voor iedereen duidelijk was dat de Duitsers de oorlog zouden verliezen, kwamen de Georgiërs in opstand. Ze vermoordden hun Duitse bewakers, de meesten in hun slaap. Daarna veroverden ze het grootste deel van het eiland. Maar
15
de Duitsers haalden versterking en wisten Texel terug te veroveren. Ze begonnen een klopjacht op de Georgiërs. Bij de vuurtoren is erg veel gevochten. Een groepje Texelse en Georgische mannen is met een boot overgevaren naar Engeland, om hulp te vragen, maar ze kregen geen militaire steun. De gevechten tussen de Duitsers en de Georgiërs gingen na de bevrijding op 5 mei nog door. Pas op 20 mei maakten de geallieerden een einde aan de strijd.
landschap tuunwallen
Rondom een stukje Texels land ligt vaak een ‘tuunwal’, een uit grasmatten opgebouwde wal. Op Wieringen (Noord-Holland) zijn ze ook te vinden, maar verder nergens. De tuunwallen zijn ontstaan na 1640. Het was nodig om stukken land af te scheiden, en om het vee binnen te houden. De dieren gebruiken de tuunwal ook als beschutting. De Texelaars gebruikten geen hout als afscheiding, want dat was er te weinig. Vanwege het ontbreken van (sloot) water kon men ook geen sloten graven. Tegenwoordig is prikkeldraad goedkoper, maar men wil graag de tuunwal behouden omdat het iets typisch Texels is.
De Hoge Berg, de hoogste berg?
De Hoge Berg, tussen Oudeschild en Den Burg, is ontstaan door een gletsjer die in de voorlaatste ijstijd (±150,000 jaar geleden) de grond omhoogduwde. Dat noemen we een stuwwal. In de stuwwal is keileem te vinden en zwerfkeien. De duinen bij De Koog zijn hoger (24 meter hoog) dan De Hogeberg (15 meter hoog). Het gebied is al duizenden jaren bewoond door mensen en er zijn veel stenen werktuigen e.d. gevonden. De duinen zijn veel jonger, hooguit zo’n 700 jaar. Het Loodsmansduin is beroemd als uitkijkpunt van de loodsen uit Den Hoorn, die van daar af de grote schepen zagen aankomen.
het Doolhof
In het ‘Bossie’ op de Hoge Berg waren vroeger een doolhof en een theekoepel. Het was bij de inwoners van Den Burg een populaire bestemming voor een wandeling op zondag. Op derde pinksterdag, oftewel ‘Bossiesdag’ deed men spelletjes en picknickte men bij de ‘Zeven pannenkoeken’ nu liggen er nog 6 pannekoeken, op het heuveltje in het midden, ga maar eens kijken!
16
de Texelse stolp
Verspreid over het oude land staan enkele honderden Texelse stolpen. Dit boerderijtype lijkt in bouw erg veel op de stolpen van West-Friesland en Wieringen. Elke stolp heeft een vierkant van zware balken, met het dak erop. Bij veel stolpen is het woonhuis in de stolp gebouwd, maar andere hebben een apart woonhuis ernaast. Stolpen zijn te klein voor de moderne boeren. Daarom staan er vaak grotere, moderne schuren om heen. Ook worden stolpen vaak omgebouwd tot woonhuis.
polderland
In de Middeleeuwen is men op Texel begonnen met het bedijken van stukken kwelder. Men heeft geprobeerd om het hele stuk tussen De Koog en het oude land bij Den Burg en De Waal in te polderen, maar dat mislukte vaak omdat de dijk door brak. Nog altijd zijn langs het Waalenburgerdijkje de “weelen” (vanwege de wielvorm) te zien, resten van oude dijkdoorbraken. Pas in 1612 werd de polder Waal en Burg voorgoed bedijkt.
drinkpoelen
In het heuvelachtige oude land, waar geen sloten zijn, vind je drinkpoelen. Deze “kolken” zijn uitgegraven om het vee drinkwater te bieden. Ze hebben een schuine kant, zodat de dieren makkelijk naar het water kunnen lopen.
maritiem jutterij
Bij een harde storm gebeurde het wel eens dat er schepen vergingen voor de Texelse kust. Als de lading aanspoelde gingen de arme duinbewoners naar het strand om de spullen te verzamelen, jutten genoemd. Jutten was, en is nog steeds, verboden. De overheid moet er op toezien dat de spullen naar de eigenaar terug gaan. Tegenwoordig is jutten een soort folklore. Veel eilanders worden ook nu nog onrustig als het stormt en helemaal als er een schip is gestrand.
17
de Reede van Texel
Tijdens de 17e eeuw was er veel scheepvaart door de groei van de handel. Alle schepen kwamen langs Texel. Er was in die tijd geen haven, dus de schepen legden buitendijks aan, ter hoogte van Oudeschild. Deze ankerplaats werd de Reede van Texel genoemd. Men wachtte daar op goede wind en men kon eten, drinkwater en bemanning inladen. Het was belangrijk dat iedereen kon zien dat er op Texel recht en orde heerste. Daarom ligt het Galgenlandje op de Hoge Berg. Men kon vanaf zee zien, dat op Texel misdadigers gestraft werden.
de Wezenputten
In de 17e eeuw werden de Wezenputten gebruikt om drinkwater uit te halen voor de schepen. Het water was ijzerhoudend en daardoor lang houdbaar op de lange zeereizen. De vaten met drinkwater werden via de Skilsloot in bootjes naar Oudeschild vervoerd. Langs deze sloot loopt het Skillepaadje. De putten waren eigendom van het Texelse weeshuis, vandaar de naam.
18
Brakestein
Aan het Skillepaadje, tegenover de Wezenputten, ligt de hoeve Brakestein. Vroeger was hier een deftig landhuis met een zogenaamde Franse tuin. Belangrijke heren, zoals de admiraals Tromp en De Ruijter, logeerden hier.
de Schans
Dit fort is aangelegd in de 16e eeuw, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, op bevel van Willem van Oranje. Het was bedoeld voor soldaten die het Marsdiep moesten bewaken. Het had aarden wallen met kenmerkende hoekpunten. Binnen waren slaapplaatsen voor de soldaten en een kruitkamer. Een deel van het fort is verloren gegaan bij de aanleg van de waddendijk en de weg naar Oudeschild. In de Gouden Eeuw werd Fort de Schans ook gebruikt als gevangenis en rechtbank voor muiterij op schepen. In het Fort zijn ook enkele mensen geëxecuteerd.
19
Ecomare, centrum voor wadden en Noordzee EcoMare ligt in Nationaal Park Duinen van Texel en omvat: • gratis toegankelijk bezoekerscentrum met informatie over natuur en cultuur van Texel (het bezoekerscentrum van het Nationaal Park zit onder één dak met EcoMare) • museum met uitgebreide exposities en ondergrondse Waterzaal mat grote zee-aquaria • centrum voor natuur- en milieueducatie met excursies en natuurprogramma’s voor scholen, kinderen en volwassenen • informatiecentrum over wadden, kust en Noordzee • vogelopvang, o.a. voor olieslachtoffers • Nederlands eerste zeehondenopvang met een vaste groep zeehonden Eén ding staat voorop: we willen de waardering van de bezoeker voor de natuur versterken en inzicht geven in onze gezamenlijke invloed op natuur en milieu op Texel, het waddengebied en de Noordzee.
Ruijslaan 92, 1796 AZ De Koog, Texel t 0222-317741 f 0222-317744
[email protected] www.ecomare.nl
Ruijslaan 92, 1796 AZ De Koog, Texel t 0222-317741 f 0222-317744
[email protected] www.ecomare.nl
