Inhoudsopgave
Samenvatting .......................................................................................................................................... 5 INLEIDING ................................................................................................................................................ 8 1. Belang van onderzoek naar seksuele intimidatie in de sport ..................................................... 8 2. Het Nederlandse preventiebeleid in de sport ............................................................................. 10 2.1 Ontstaansgeschiedenis ............................................................................................................ 10 2.2 Beleidsinstrumenten ............................................................................................................... 11 2.3 Werking van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport .......................................... 14 ONDERZOEKSMETHODE ........................................................................................................................ 15 1. Onderzoeksvraag ........................................................................................................................ 15 2. Onderzoeksopzet ......................................................................................................................... 15 3. Procedure .................................................................................................................................... 17 3.1 Dataverzameling ..................................................................................................................... 17 3.2 Verwerking en preparatie van de gegevens ............................................................................ 17 RESULTATEN .......................................................................................................................................... 18 1. Van meldingen naar incidenten ................................................................................................ 18 1.1 Overzicht van de meldingen per jaar ...................................................................................... 18 1.2 Incidentie? ............................................................................................................................... 19 1.3 Bijstand door de vertrouwenspersonen en adviseurs ............................................................ 21 2. Het slachtoffer ............................................................................................................................ 23 2.1 Geslacht van het slachtoffer ................................................................................................... 23 2.2 Leeftijd van het slachtoffer ..................................................................................................... 24 2.3 Vergelijking van het geslacht van de slachtoffers in de verschillende leeftijdsgroepen ......... 25 2.4 Positie van het slachtoffer ....................................................................................................... 26 3. De beschuldigde.......................................................................................................................... 27 3.1 Geslacht van de beschuldigde ................................................................................................ 27 3.2 Leeftijd van de beschuldigde ................................................................................................... 28 3.3 Positie van de beschuldigde .................................................................................................... 29 4. De sport ....................................................................................................................................... 30 4.1 Sporttak ................................................................................................................................... 30 4.2 Sportcategorie ......................................................................................................................... 32 4.3 Sportniveau ............................................................................................................................. 33 4.4 Incidenten in topsport ............................................................................................................. 35
5. Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie ............................................................................. 36 5.1 Vaststellingen van seksuele intimidatie .................................................................................. 36 5.2 Aantal vormen van seksuele intimidatie per incident ............................................................. 37 5.3 Andere vormen van grensoverschrijdend gedrag ................................................................... 38 5.4 Frequentie ............................................................................................................................... 40 5.5 Tijdstip ..................................................................................................................................... 41 5.6 Aantal slachtoffers .................................................................................................................. 42 6. De melding .................................................................................................................................... 43 6.1 Aantal aangestelde vertrouwenspersonen/adviseurs ............................................................ 43 6.2 Kanaal ...................................................................................................................................... 43 6.3 Evolutie in het gebruik van het kanaal .................................................................................... 44 6.4 Rol van de melder ................................................................................................................... 45 6.5 Doorverwijzing ........................................................................................................................ 46 6.6 Resultaat ................................................................................................................................. 47 6.7 Eindresultaat ........................................................................................................................... 49 CONCLUSIE & DISCUSSIE ....................................................................................................................... 50 1. Conclusie en discussie ................................................................................................................ 50 1.1 Van meldingen naar incidenten .............................................................................................. 50 1.2 Het slachtoffer ........................................................................................................................ 51 1.3 De beschuldigde ...................................................................................................................... 52 1.4 De sport ................................................................................................................................... 52 1.5 Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie ....................................................................... 53 1.6 De melding .............................................................................................................................. 53 2. Aanbevelingen voor het project seksuele intimidatie in de sport ............................................. 54 3. Suggesties voor verder onderzoek .............................................................................................. 55 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 56 BIJLAGEN ............................................................................................................................................... 58 Bijlage 1: Lijst van tabellen .......................................................................................................... 58 Bijlage 2: Lijst van figuren ........................................................................................................... 59 Bijlage 3: Gedragsreglement Seksuele Intimidatie ...................................................................... 60 Bijlage 4: Registratieformulier voor de vertrouwenswerk van slachtoffers ............................... 63 Bijlage 5: Het codeboek ................................................................................................................ 65 Bijlage 6: Overzicht van het aantal incidenten per sporttak (2001-2010) ................................. 66 COLOFON .............................................................................................................................................. 67 4
Samenvatting Het meldpunt seksuele intimidatie in de sport is één van de instrumenten die NOC*NSF inzet in de strijd tegen seksuele intimidatie en misbruik in de sport. In opdracht van NOC*NSF is een analyse gedaan naar de meldingen tussen 2000 en 2010, uitgevoerd door Tine Vertommen (Universiteit Antwerpen). Tussen 2000 en 2010 registreerde het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport 607 telefonische, schriftelijke of rechtstreekse meldingen. Er zijn daarvan 432 interventies door een vertrouwenspersoon uit de poule gedaan. Uiteindelijk leidde dit tot 323 werkelijke, unieke incidenten van seksuele intimidatie waarbij een vertrouwenspersoon of adviseur is aangesteld.
Jaarlijks worden ongeveer 40 dossiers geopend door een vertrouwenspersoon of adviseur. Bij sommige zaken kunnen meerdere vertrouwenspersonen en/of adviseurs aangesteld worden, waardoor het aantal unieke incidenten lager ligt dan het aantal geopende dossiers. Het aantal vertrouwenszaken neemt de laatste jaren af, ten voordele van het aantal advieszaken dat stijgende is. Uit de analyse van het meldpunt seksuele intimidatie over de periode 2000-‐2010 vallen een aantal cijfers op. Deze cijfers zijn gebaseerd op de werkelijke incidenten (N=323). 5
Slachtoffer Het slachtoffer van de gemelde incidenten in de Nederlandse sport is jong en is sporter. Bij de meerderheid van de incidenten zijn er vrouwelijke slachtoffers, maar toch zijn er bij ongeveer 30% van de incidenten mannelijke slachtoffers betrokken. Vooral in de jongste leeftijdscategorie, slachtoffers jonger dan 12 jaar, valt het op dat er veel mannelijke slachtoffers zijn. In de overige zaken is het onbekend of zijn er meerdere slachtoffers. In 53,5% van de zaken is het slachtoffer jonger dan 16 jaar en in 74,2% van de zaken is het slachtoffer jonger dan 20 jaar. In 88,9% van de zaken is het slachtoffer een sporter. Beschuldigde/dader De beschuldigde is in overgrote meerderheid mannelijk, ouder dan het slachtoffer en hiërarchisch hoger geplaatst binnen de sportbond of vereniging. Slechts bij een kleine hoeveelheid incidenten gaat het over seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen sporters onderling. 92% van de beschuldigden is van het mannelijke geslacht. De leeftijd ligt in 61,6% van de zaken tussen de 21 en 50 jaar. De positie van de beschuldigde is in 75,2% van de zaken een trainer, coach of begeleider. Breedtesport versus topsport De 323 werkelijke incidenten van seksuele intimidatie speelden zich af in 46 sporten. Er zijn geen risicosporten te benoemen. Zowel teamsporten als individuele sporten en zowel topsport als breedtesport blijken incidenten van seksuele intimidatie te kennen. Het aantal zaken in topsport is echter wel, verhoudingsgewijs, talrijker dan het aantal zaken in breedtesport. Seksuele intimidatie kwam 5,3% voor in een andersvalide sport. Het incident De vastgestelde vormen van seksuele intimidatie zijn tevens zeer verscheiden. Lichtere vormen zoals verbale seksuele intimidatie en ongewenste (al dan niet functionele) aanrakingen komen het vaakst voor. In 16% van de incidenten is er sprake van aanranding of seksueel misbruik, in 4% van verkrachting. Opvallend is het vaststellen van andere vormen van intimidatie, zonder seksuele bijbedoelingen, bij 127 van de 323 incidenten. De correlatie van seksueel grensoverschrijdend gedrag met andere vormen van machtsmisbruik, zoals het overschrijden van gedragsregels en emotionele intimidatie wordt hiermee aangetoond. Seksuele intimidatie is vaak een langdurig, opbouwend proces en treft vaak meerdere slachtoffers. In 68,4% van de meldingen gaat het om seksuele intimidatie die meermaals herhaald is door de dader. Melden van seksuele intimidatie In 31% van de zaken neemt een bestuurslid van een vereniging de telefoon op om via het meldpunt melding te maken van een zaak. In 21% van de gevallen doet het slachtoffer dit zelf en in 20% de beschuldigde. Ouders van slachtoffers schakelen in 7,9% van de zaken een vertrouwenspersoon in. Het telefonisch meldpunt blijkt het meest gebruikte kanaal om een melding tot bij de hulpverleners te brengen, wat ook de doelstelling van NOC*NSF is. De melder is in veel gevallen een bestuurslid van de vereniging. Uit de registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseurs blijkt verder nog dat zij slechts zelden de afloop van het incident kennen. Hun interventie eindigt vaak
6
vroegtijdig, waarna ze niet meer op de hoogte gehouden worden van verdere (strafrechtelijke of tuchtrechtelijke) ontwikkelingen. Dit wordt door de hulpverleners als jammer en nadelig gezien. Aanbevelingen Aanbevelingen voor het project seksuele intimidatie in de sport richten zich in deze onderzoeksrapportage vooral op het optimaliseren van de inhoud van het registratieformulier en de attitude van de hulpverleners bij het registreren. Mits kleine aanpassingen aan het formulier en een meer betrokken houding van de hulpverleners kan er immers veer meer informatie verzameld worden om verder wetenschappelijk onderzoek op uit te voeren. Verder onderzoek kan vervolginterviews met de vertrouwenspersonen en adviseurs inhouden, zodat deze kwantitatieve informatie aangevuld wordt met verhalen over omstandigheden, risicofactoren, ervaringen en adviezen van deze experts. Bijzondere aandacht voor het voorbereidingsproces (i.e. grooming) is van belang, gezien het tekort aan informatie hierover. Een grootschalige kwantitatieve bevraging naar de perceptie en ervaring van de Nederlandse sportbevolking met seksuele intimidatie dringt zich op. Het is immers van belang om de grootorde van dit probleem te kunnen inschatten en zo verder preventiebeleid te sturen.
7
INLEIDING
1. Belang van onderzoek naar seksuele intimidatie in de sport Sport en moraliteit worden reeds eeuwen met elkaar in verband gebracht. Sport wordt gezien als middel bij uitstek om de morele waarden die gelden in onze samenleving door te geven. Vriendschap, eerlijkheid, zelfdiscipline en loyaliteit worden bewonderenswaardige eigenschappen geacht die we kunnen aanleren door aan sport te doen. Helaas worden er vandaag steeds meer excessen, zoals agressie, uitbuiting en drugsmisbruik aan het licht gebracht. Seksuele exploitatie, seksueel geweld en seksueel misbruik komen ook in de sportwereld voor. Misbruik van jonge atleten, maar ook van adolescenten en volwassenen, druist radicaal in tegen de assumptie dat sport de ontwikkeling van morele waarden ondersteunt. Hoewel seksueel misbruik al enkele decennia aan de kaak gesteld wordt als sociaal probleem, krijgt deze problematiek in de sportwereld slechts zeer recentelijk aandacht. In een aantal landen, waaronder Nederland, wordt effectief werk gemaakt van preventiebeleid. Elders heerst er vaak nog een groot taboe rond dit thema in de vele lokale sportclubs. De sportautoriteiten worden immers niet graag geconfronteerd met deze vorm van ‘wrong doing’ en voelen zich al snel bedreigd. Men gaat er immers vanuit dat sport, en zeker jeugdsport, een moreel reine activiteit is. Helaas wordt er nog al te vaak gedacht dat fair play enkel voor atleten geldt, en niet voor begeleiders, dat mannen meer waard zijn dan vrouwen en dat ongewenste seksuele aangelegenheden niet besproken hoeven te worden.1 Het opmerkelijke gebrek aan degelijk wetenschappelijk onderzoek werd de laatste jaren bijgesteld. Een tiental jaar verricht men onderzoek, voornamelijk in Groot-‐Brittannië, Scandinavië en Canada. Resultaten zijn onthutsend en confronterend: ongeveer 25% van onze vrouwelijke sportbevolking ondervond één-‐ of meermaals last van seksueel intimiderend gedrag, ongeveer 5% werd seksueel misbruikt (o.a. Brackenridge, 2001; Fasting, 2005, Vanden Auweele & Van Kelst, 2006a, 2006b; Vertommen, 2007; Vanden Auweele et al., 2008). Een eerste grootschalig nationaal onderzoek vond plaats in Canada (Kirby & Greaves, 1996). 22% van de bevraagde topatleten gaf aan seksuele betrekking gehad te hebben met een autoriteitsfiguur in de sport, waarvan 9% verklaarde dat dit onder dwang gebeurde. In de Verenigde Staten constateerden Volkwein en collega’s (1997) dat een derde van de sportende universiteitsstudenten ervaring had met potentiële seksuele intimidatie en/of misbruik. 20% van de respondenten gaven aan dit als bedreigend te hebben ervaren. 1
Begin 2007 nam het Internationaal Olympisch Comité de ‘consensus statement’ aan over seksuele intimidatie en misbruik in de sport. Hiermee erkent het IOC de problematiek, duidt ze de risicofactoren aan en voorziet ze richtlijnen voor preventie en uitroeiing. Het IOC organiseerde vanuit haar medisch wetenschappelijk commissies hiervoor in 2006 een grote internationale conferentie en een beperkt aantal experts (waaronder ook Nederlandse experts) werd uitgenodigd om advies te geven in verband met preventiebeleid en implementatie. Deze consensus statement is de eerste belangrijke stap die het IOC zet op het gebied van een mondiale bestrijding van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport. Het IOC neemt hiermee niet alleen een duidelijk standpunt in, ze geeft ook het signaal dat ze vanaf nu de sociale veiligheid van de sportomgeving tot één van haar verantwoordelijkheden rekent. Deze stellinginname van het IOC is van uitermate groot belang als basis voor nationale en internationale inspanningen om seksuele intimidatie in de sport te bestrijden.
8
Uit een Noors onderzoek blijkt dat 28% van de respondenten (Noorse topsportsters) ervaring heeft met seksuele intimidatie tijdens de sportcarrière (Fasting, 2005). Ook in Denemarken, Israël en Australië kon men besluiten dat seksueel misbruik in dezelfde grootorde gerapporteerd wordt in de sportwereld (Toftegaard Nielsen, 2001; Fejgin & Hanegby, 2001; Leahy, 2002). In de Nederlandse sportwereld is er tot op heden geen incidentiecijfers kwantitatief onderzoek gevoerd naar de incidentiecijfers van seksuele intimidatie in de sport. Uit secundaire analyses op data van een Nederlandse bevolkingsstudie bleek dat bij benadering 3 op 2000 mannen en 10 op 2000 vrouwen te maken heeft gehad met seksueel misbruik door een bekende van de sportclub of vrijetijdsbesteding. Door de lage respons en doordat niet gevraagd is naar seksuele intimidatie (ongewenste seksuele opmerkingen zijn buiten beschouwing gelaten) en eveneens niet naar verschillende vormen van dwang, moten deze cijfers echter als ondergrens beschouwd worden (de Haas, Cense, van Ditzhuijzen & van Berlo, 2009). Verder kwalitatief onderzoek naar omstandigheden, verloop en gevolgen van seksuele intimidatie in de sport is slechts beperkt te vinden en kan moeilijk met elkaar vergeleken noch veralgemeend worden omwille van methodologische en theoretische verschillen (Brackenridge, 2001; Fasting, 2005). De cijfers geven aan dat er weldegelijk sprake is van een probleem, zij het dat er geen redenen zijn om aan te nemen dat her probleem in de sportwereld groter is dan in andere sectoren, zoals het onderwijs of andere vrijetijdsbestedingen zoals jeugdbewegingen. Nederland voert sinds halverwege de jaren ‘90 beleid op seksuele intimidatie in de sport en zijn er vele beleidsinstrumenten ontwikkeld (zie paragraaf 2.2), echter weinig geflankeerd door wetenschappelijk onderzoek. Hier wordt nu een inhaalslag op gemaakt door onderzoek te doen naar één van de ontwikkelde instrumenten, namelijk het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport (zie paragraaf 2.2.2 en 2.3). Daarnaast wordt er onderzoek gedaan naar het gebruik van het geheel van ontwikkelde instrumenten door sportverenigingen (Serkei, 2011). Beide onderzoeken worden in opdracht van NOC*NSF uitgevoerd. Onderhavig onderzoek richt zich op de analyse van het meldpunt.
9
2. Het Nederlandse preventiebeleid in de sport2 2.1 Ontstaansgeschiedenis
Begin jaren ‘90 werd er een vertrouwenscommissie Ongewenste Intimiteiten opgericht met de Koninklijke Nederlandse Schaatsbond als voortrekker. Deze commissie ontwikkelde preventieve maatregelen zoals voorlichting aan de doelgroep, scholing van begeleiders en het opstellen van gedragsregels voor begeleiders. Tevens ondernam de commissie bestrijdingsactiviteiten zoals het installeren van een telefoonlijn in het kantoor van de toenmalige Nederlandse Sportfederatie, het opleiden van vertrouwenspersonen, het opstellen van een klachtenprocedure voor sportbonden en het opleiden van 7 vertrouwenspersonen. In 1992 nam het toenmalig Nederlands Olympisch Comité de commissie over en breidde het uit met de ontwikkeling van beleid tegen seksuele intimidatie in de sport. Maar hoe graag men ook wou, als gevolg van weerstand binnen de sportwereld was men niet in staat om enig draagvlak te creëren. De Nederlandse sportwereld was duidelijk nog niet klaar voor dergelijke stappen en in 1995 zag men zich genoodzaakt de commissie op te heffen. In 1996 schrok de Nederlandse sportwereld op door de 'affaire Ooms'. Drie topjudoka's dienden een klacht in bij de bond, waarin zij hun coach beschuldigden van seksuele intimidatie3. Met uitgebreide media-‐aandacht voor deze spraakmakende zaak en een stortvloed aan publicaties over andere zaken in de sport en onderwijs, werd het achterliggende probleem blootgelegd. Toen door deze affaire daarbij behorende publiciteit duidelijk werd dat de sportsector achterbleef bij andere sectoren op het vlak van beleidsontwikkeling omtrent preventie van seksueel misbruik in sport, dreigde de sportwereld in diskrediet te worden gebracht. De zaak Ooms fungeerde dan ook als katalysator voor beleidsontwikkeling die meteen volgde. NOC*NSF wordt centrale beleidsontwikkelaar, terwijl afgesproken wordt dat de sportbonden in een later stadium dit beleid implementeren en onder sportverenigingen gestreefd zal worden naar een draagvlak voor preventie van deze problematiek. Uitgebreid overleg met beleidspartners en bonden resulteert uiteindelijk in november 1996 tot een intentieverklaring, waarin de bonden het voornemen uitspreken activiteiten te ontwikkelen ter preventie en bestrijding van seksuele intimidatie in de sport en te bevorderen dat ook de andere verantwoordelijke partijen uit de sportwereld soortgelijk beleid zullen ontwikkelen. Vanaf dit moment gaat NOC*NSF met verschillende betrokkenen uit het veld aan de slag om procedures en voorlichtingsmateriaal te ontwikkelen.
2
Dit deel is gebaseerd op interne beleidsdocumenten van NOC*NSF (o.a. Ter Besluitvorming, Algemene Vergadering NOC*NSF, 15 november 2011) en mondelinge informatieoverdracht van drs. Petra Moget, senior beleidsadviseur Seksuele Intimidatie in de Sport, NOC*NSF, 2008. 3 Voor meer achtergrond bij deze zaak, zie o.a. De Volkskrant, http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/435718/1996/02/23/Judoka-‐s-‐klagen-‐ Ooms-‐aan-‐om-‐anderen-‐te-‐beschermen.dhtml , geraadpleegd op 30 december 2011.
10
2.2 Beleidsinstrumenten4
NOC*NSF ontwikkelde in de voorbije jaren verschillende instrumenten om seksuele intimidatie te bestrijden, zowel repressief als preventief (Moget & Weber, 2008). 2.2.1
Preventie
De gedragsregels5
NOC*NSF heeft ter preventie van seksuele intimidatie in de sport een aantal gedragsregels opgesteld. In 1997 zijn deze door de 90 landelijke sportorganisaties, aangesloten bij NOC*NSF, aangenomen en later ook door NebasNsg6. De gedragsregels zijn richtlijnen voor begeleiders en sporters. Ze geven de grenzen van het handelen aan en fungeren als toetssteen voor het gedrag van begeleiders en sporters in concrete situaties. Ze nodigen uit tot nadenken en discussiëren over het eigen handelen en dat van anderen in de sportomgeving. Vertrouwenscontactpersonen
In 2005 is NOC*NSF is gestart met het opleiden van vertrouwenscontactpersonen (VCP) die binnen sportbonden of verenigingen werken en daar het eerste aanspreekpunt worden voor incidenten en doorverwijzingen. Daarnaast voeren zij ook preventieactiviteiten uit bij één (of meerdere) sportbonden of verenigingen. Het project wordt op die manier zo dicht mogelijk bij de doelgroepen gebracht. De VCP wordt aangesteld door het bestuur van een vereniging of sportbond. De taken en rollen van de VCP staan beschreven in een functieprofiel en protocol. De training van de VCP wordt verzorgd door NOC*NSF. Op 1 januari 2013 moet iedere bond beschikken over een door NOC*NSF opgeleide VCP. Opleidingsmodule Seksuele Intimidatie
Een opleidingsmodule in het kader van de Kwalificatiestructuur Sport over seksuele intimidatie is vanaf najaar 2011 beschikbaar voor de sportbonden om zelf aan te bieden in hun opleidingsprogramma of als generiek leertraject te volgen bij de Academie voor Sportkader (ASK). In de e-‐learningmodule met aansluitende workshop worden situaties van grensoverschrijdend seksueel gedrag in filmpjes getoond en een zogenaamd ‘gouden pad’ aangeboden. Deze e-‐learning is zelfstandig te volgen of in combinatie met een workshop. Door middel van deze filmpjes wordt de rol van de begeleider7 besproken, zijn gedrag, en hoe hij/zij een ander kan benaderen bij grensoverschrijdend gedrag. De basis voor deze module zijn de gedragsregels voor begeleiders in de sport (cf. supra).
4
Dit deel is gebaseerd op verslagen van de Algemene Vergadering van NOC*NSF (interne documenten) en op persoonlijke informatieoverdracht van drs. Martine Witteveen, projectleider Seksuele Intimidatie in de Sport, NOC*NSF, 2011. 5 De gedragsregels zijn terug te vinden in bijlage 3. 6 NebasNsg nam ondertussen de naam ‘Gehandicaptensport Nederland’ aan. 7 Met de term ‘begeleider’ wordt doorheen deze tekst bedoeld: trainer, coach, sportbegeleider…
11
Voorlichting
Het voorlichtingsmateriaal van NOC*NSF bestaat uit folders en een website8 en is beschikbaar voor sportbonden en verenigingen. Het voorlichtingsmateriaal betreft de doelgroepen jongeren, ouders, begeleiders, volwassenen en verenigingen. In het voorlichtingsmateriaal wordt uitgelegd wat seksueel grensoverschrijdend gedrag is en welke stappen er ondernomen kunnen worden wanneer je ermee wordt geconfronteerd. Regelmatig wordt een update van het materiaal voorzien, zo is de laatste aanpassing gebeurd in november 2011. Verklaring Omtrent Gedrag
Naar de mogelijkheid om een Verklaring Omtrent Gedrag (VOG) in de sportsector in te voeren, wordt momenteel een onderzoek uitgevoerd. Het invoeren van een VOG kan helpen om recidive tegen te gaan. In de verklaring staat of een persoon in aanraking geweest met justitie, bijvoorbeeld wegens zedenfeiten ten aanzien van minderjarigen. Verder onderzoek dient uit te wijzen voor welke functies en op welke manier de VOG ingevoerd kan worden. In november 2011 werd in de Tweede Kamer beslist om het aanvragen van een VOG gratis te maken voor begeleiders van jeugdkampen en vrijwilligers bij sportclubs en scouting9. Dit zal drempelverlagend werken voor de eventuele verplichting om een VOG te overleggen voor alle sportbegeleiders. Toolkit voor verenigingen
In samenwerking met de sportbonden heeft NOC*NSF een toolkit ontwikkeld om op verenigingsniveau een sociaal veilige sportomgeving te realiseren. De toolkit ondersteunt het verenigingsbestuur in de uitvoering van een sociaal veiligheidsbeleid. Vanaf januari 2012 is de toolkit beschikbaar zijn voor verenigingen. 2.2.2 Repressie
Ondanks alle inspanningen van onder andere verenigingsbesturen, begeleiders, sporters, ouders en sportbonden om incidenten van seksuele intimidatie te voorkomen, komt seksuele intimidatie toch voor. Om in de sport eenduidig en effectief om te gaan met het bestrijden van seksuele intimidatie, zijn de maatregelen genomen, zoals hieronder beschreven. Meldpunt Seksuele Intimidatie en de vertrouwenspersonen
Het meldpunt is in eigen beheer van NOC*NSF. Zij wil samen met bonden zoeken naar manieren op een integraal preventiebeleid op te zetten en uit te dragen. Veel aandacht is nodig voor opleidingen en bespreekbaarheid in de verenigingen. In 1997 werkte men samen met SOS Telefonische hulpdienst en de Kindertelefoon. Deze samenwerking bleek echter niet efficiënt voor de sportsector, omdat men te weinig affiniteit met de sport had en er onvoldoende meldingen waren om de aandacht van vrijwilligers voor het meldpunt te behouden. De oplossing bestond erin om in 2003 een eigen meldpunt op te richten, aangestuurd door het NOC*NSF. Door het beheren van een eigen meldpunt kan sneller en gerichter ondersteuning worden verzorgd voor mensen met vragen of 8
Meer inhoudelijke informatie over het voorlichtingsmateriaal is terug te vinden op http://www.nocnsf.nl/nocnsf.nl/olympische-‐droom/sport-‐en-‐maatschappij/seksuele-‐intimidatie/seksuele-‐ intimidatie , geraadpleegd op 30 december 2011. 9 Zie http://nos.nl/artikel/309711-‐gedragsverklaring-‐jeugdclubs-‐gratis.html , geraadpleegd op 3 november 2011.
12
klachten. Het meldpunt staat direct in contact met alle vertrouwenspersonen, waardoor snel ingespeeld kan worden op de vraag. De lijn is dag en nacht beschikbaar. De werkelijke opvang en vertrouwenswerk van de hulvrager wordt verzorgd door een groep vertrouwenspersonen en adviseurs die opgeleid en aangesteld wordt door NOC*NSF. Zij hebben de taak slachtoffers van seksuele intimidatie, hun ouders, beschuldigden10, sportbonden en sportverenigingen te ondersteunen en te adviseren in geval van een incident. Tevens kunnen zij ondersteunen bij het opzetten van een preventiebeleid. In geval van een incident worden vertrouwenspersonen voor slachtoffer of beschuldigde ingeschakeld. In geval van een adviesvraag wordt de hulp ingeroepen van een adviseur voor de vereniging of sportbond. De vertrouwenspersonen en adviseurs blijven up to date door regelmatig intervisie te hebben en met elkaar inhoudelijke onderwerpen te bespreken om kennis-‐ en vaardigheden op het gebied van vertrouwenswerk en adviseren op peil te houden. Het strategisch team, een selecte groep vertrouwenspersonen met de nodige expertise en ervaring, wordt voorzien voor zeer ernstige zaken of zaken die mogelijk veel mediaophef kunnen veroorzaken. Het registratiesysteem plegers van seksuele intimidatie en uniform tuchtrecht
Het registratiesysteem, vaak ook zwarte lijst genoemd, opgesteld binnen de sportwereld, dient om recidive te voorkomen. Het registratiesysteem is een middel dat noodzakelijk is om voor sporters en andere betrokkenen in de sport (werknemers, kader, ouders van sporters, bezoekers en vrijwilligers) een sociaal en emotioneel veilige sportomgeving te creëren. Daarmee is het een onmisbaar onderdeel van een beleid dat zich richt op gezondheid, veiligheid en welzijn van alle betrokkenen bij sportactiviteiten. Om adequaat te kunnen optreden in gevallen van seksuele intimidatie en om de omgeving waar dergelijke gevallen zich voordoen zo veilig mogelijk te maken, is het niet alleen noodzakelijk gebleken om tot goede procedures en regelgeving te komen, maar lijkt registratie van veroordeelde plegers van seksuele intimidatie in de sport ook nodig. Doel van deze registratie is te voorkomen dat de plegers bij andere verenigingen en sportbonden of in andere sporttakken weer aan de slag kunnen gaan. In 2008 hebben de sportbonden ingestemd met het instellen van een centraal registratiesysteem van plegers van seksuele intimidatie. Inmiddels is een dergelijk registratiesysteem ontwikkeld, waarin veroordeelde plegers vanaf 16 jaar kunnen worden geregistreerd. Blauwdruk tuchtrecht seksuele intimidatie
Om eenduidigheid in tuchtreglementen aangaande seksuele intimidatie te bewerkstelligen is in overleg met de werkgroep een ‘blauwdruk tuchtrecht seksuele intimidatie in de sport’ ontwikkeld, waarin precies staat omschreven aan welke eisen de sportbonden moeten voldoen bij het opstellen van een tuchtreglement seksuele intimidatie. De blauwdruk bestaat uit een aantal procedurele en inhoudelijke eisen. Hierbij is het belangrijkste dat er één definitie is van seksuele intimidatie én van begeleiders in de sport is en dat in de sport een uniform systeem van sanctioneren geldt. 10 Doorheen dit rapport wordt de term ‘beschuldigde’ gebruikt voor de dader van het incident. Dit omdat er op het moment van melding (nog) geen waarheidsvinding gebeurd is noch feiten bewezen zijn en de beschuldigde persoon onschuldig is tot zijn onschuld bewezen is.
13
Vooraleer overgegaan wordt naar het beschrijven van de onderzoeksmethode, wordt de werking van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport gedetailleerder uitgelegd in paragraaf 2.3. 2.3 Werking van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport11
De telefonische hulplijn, te bereiken via het nummer 0900-‐2025590, is permanent bereikbaar. In de meeste gevallen komt een melding, klacht of vraag over een incident van seksuele intimidatie via dit kanaal binnen. Andere kanalen om te melden zijn bijvoorbeeld rechtstreeks contact met één van de vertrouwenspersonen of via brief/e-‐mail. De hulpverlener aan de telefoon stelt enkele korte vragen om het incident te situeren en kan, indien de melder dit wil, de hulp inroepen van één van de vertrouwenspersonen en adviseurs van de poule seksuele intimidatie van NOC*NSF. Hier komen dus zowel adviesvragen als vragen naar hulpverlening binnen. Bij de poule zijn er drie categorieën hulpverleners opgeleid: vertrouwenspersonen voor slachtoffers (en ouders), vertrouwenspersonen voor beschuldigden en adviseurs voor sportbonden en verenigingen. Op dit moment zijn er 18 vertrouwenspersonen werkzaam in de poule, waarvan 4 adviseur zijn voor verenigingen, 3 vertrouwenspersonen voor beschuldigden en de overige voor slachtoffers/klagers. De informatie wordt strikt vertrouwelijk behandeld. De vertrouwenspersoon luistert naar het verhaal en kan, indien gewenst, helpen bij het indienen van een klacht bij de sportbond of bij de aangifte bij politie of justitie. Vertrouwenspersonen kunnen ook ingeschakeld worden als ondersteuning bij een gesprek met verenigingsbestuur, slachtoffer, ouders en/of beschuldigde. De vertrouwenspersonen voor slachtoffers en beschuldigden zijn onafhankelijk, kennen de sportwereld en zijn opgeleid om dit werk te doen. Adviseurs zijn ook onafhankelijk en hebben ook kennis van de sportwereld. Zij zijn daarnaast onderlegd in het verenigingsrecht en kunnen de hulpvrager informeren over welke stappen er gezet kunnen worden bij de melding of het vermoeden van een incident binnen een sportbond of vereniging. Verder kunnen de adviseurs ook ondersteunend ingezet worden bij het uitwerken van preventiemaatregelen of een tuchtprocedure binnen de sportbond. Adviseurs doen geen vertrouwenswerk en vertrouwenspersonen verlenen geen advies. De taken worden strikt gescheiden om belangenvermenging te vermijden. Elke vertrouwenspersoon en adviseur is verplicht om per zaak waarvoor hij of zij aangesteld wordt, een registratieformulier bij te houden. Voorliggend onderzoek is gebaseerd op de informatie die op deze formulieren terug te vinden is. Zoals blijkt uit bovenstaande schets van de werking van het meldpunt, gaat het hier dus niet om de waarheid of vastgestelde feiten, maar om de weergave van de interpretatie van de hulpvrager, door de vertrouwenspersoon of adviseur aangesteld bij de zaak. Waarheidsvinding is dan ook geen taak van de vertrouwenspersoon, noch van de adviseur.
11
Dit deel steunt op de informatie van de NOC*NSF website: http://www.nocnsf.nl/nocnsf.nl/olympische-‐ droom/sport-‐en-‐maatschappij/seksuele-‐intimidatie/vertrouwenspersonen/vertrouwenspersonen, geraadpleegd op 5 november 2011.
14
ONDERZOEKSMETHODE Het doel van dit onderzoek is de analyse van de registratieformulieren voortkomend uit het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport. Dit is wereldwijd een primeur. Nederland is het enige land ter wereld waar meldingen van seksuele intimidatie en seksueel misbruik binnen de sport verzameld worden in een onafhankelijk meldpunt, los van de reguliere hulpverlening. Alle registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseurs, die in contact komen met sportclubs, slachtoffers en beschuldigden, worden bewaard bij NOC*NSF. In dit onderzoek worden de registratieformulieren gecodeerd en geanalyseerd. Deze cijfers zullen wereldwijd het onderzoek naar en de preventie van seksuele intimidatie in de sport beïnvloeden. In deze onderzoeksrapportage zullen de gegevens van 2000 tot en met 2010 geanalyseerd worden. Voor NOC*NSF, de opdrachtgever van dit onderzoek, zijn de resultaten niet enkel van wetenschappelijk en maatschappelijk belang, maar kunnen zij ook helpen om het beleid verder te sturen. We beschikken nu immers over het aantal en de karakteristieken van alle meldingen, hoe en door wie er gemeld wordt, wanneer er gemeld wordt en wat het resultaat van de interventie is.
1. Onderzoeksvraag De brede onderzoeksvraag is de volgende: hoe verloopt seksuele intimidatie in de sport? Er wordt gekeken naar algemene karakteristieken bij de gemelde incidenten: wat is de leeftijd, de geslacht en de positie van het slachtoffer en de beschuldigde? Welke vorm van seksuele intimidatie wordt er vastgesteld? Worden er meerdere vormen van seksuele intimidatie geregistreerd bij eenzelfde incident? Zijn er meerdere slachtoffers? Is er ook sprake van andere vormen van grensoverschrijdend gedrag? In welke sporttak en op welk sportniveau komen de meldingen voor? De tweede, bijkomende vraag peilt naar het verloop van de melding: wie meldt er? Welk kanaal wordt er gebruikt en hoeveel vertrouwenspersonen of adviseurs worden er ingezet? Wat is het resultaat van de melding? Het onderzoek is descriptief van aard. Aangezien de dataset enkel gebaseerd is op de gemelde incidenten bij het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport, kan er geen uitspraak gedaan worden over de niet gemelde incidenten en kunnen we enkel beschrijvende statistiek toepassen.
2. Onderzoeksopzet Dit onderzoek gebeurt met geregistreerde gegevens bij een helder afgebakende onderzoeksgroep. De onderzoeksgegevens worden herleid uit de registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseurs van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport van NOC*NSF. De formulieren bevatten kwantitatieve en kwalitatieve gegevens. De kwalitatieve informatie (i.e. beschrijving van de omstandigheden van het incident) zullen zo veel mogelijk herleid worden tot kwantitatieve informatie. Alle zaken tussen 2000 en 2010 waarvan een registratieformulier bijgehouden is, worden opgenomen in de dataset. Uiteraard speelt er ook hier het probleem van het dark number (wat niet gemeld wordt en heeft men daardoor geen zicht op de werkelijke incidentie van seksuele intimidatie in de sport in Nederland.
15
De registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseurs zijn in de meeste gevallen de enige vorm van informatie die ter beschikking is over de gemelde incidenten. Ze zijn dan logischerwijs ook hét uitgangspunt van dit onderzoek. De vertrouwenspersonen en adviseurs zijn verplicht om bij elke zaak die ze toegewezen krijgen een verslag op te stellen waarin ze niet alleen de gebeurtenissen beschrijven, maar ook hun stappen en gegeven adviezen. Ze gebruiken hiervoor standaardformulieren12. Elke zaak krijgt een dossiernummer, een aanmeldingsdatum en een verwijzing naar de sporttak. Verder wordt het incident en/of de hulpvraag omschreven, alsook de inhoud van de vertrouwenswerk en het resultaat, indien de vertrouwenspersoon of adviseur hiervan op de hoogte is. Andere gegevens die te herleiden zijn uit het formulier: § Geslacht, leeftijd (opgedeeld in categorieën) en positie van het slachtoffer § Geslacht, leeftijd (opgedeeld in categorieën) en positie van de beschuldigde § Vorm van seksuele intimidatie of misbruik § Frequentie en tijdstip van het incident § Aantal slachtoffers13 § Functie van de melder § Kanaal, doorverwijzing, adviezen en resultaat van de melding Er worden duidelijke afspraken gemaakt met de vertrouwenspersonen met betrekking tot het gebruik van de definities van de verschillende vormen van seksuele intimidatie. Deze definities worden sinds de start van het project aangehouden, om mogelijke verwarring te vermijden en uniformiteit te garanderen. Hieronder een tabel met de gehanteerde omschrijvingen van de verschillende vormen. Tabel 1: Werkdefinities
Benaming verbale seksuele intimidatie
ongewenste, zogenaamd functionele, aanraking(en) andere ongewenste aanraking(en) aanranding, seksueel misbruik
verkrachting of poging hiertoe exhibitionisme voyeurisme 12
Omschrijving ‘grapjes’, dubbelzinnige opmerkingen, verhalen over seksleven e.d. onder het mom van instructie bijvoorbeeld borst of kruis aanraken bv. arm om schouder of middel, zoenen e.d. o.a. betastingen, moeten masturberen (ander of zichzelf), moeten toekijken, ongewenste tongzoenen met penetratie: oraal, anaal of vaginaal ‘potloodventen’ bespieden of begluren in bv. kleedkamer, douche
Een voorbeeld registratieformulier is opgenomen in bijlage 4. Deze vraag wordt als volgt gesteld “Is er meer dan één slachtoffer?” met antwoordmogelijkheden: ja / vermoedelijk wel / vermoedelijk niet / nee / onbekend. Het exact aantal slachtoffers wordt niet geregistreerd en is slechts in weinig gevallen bekend bij de vertrouwenspersoon of adviseur. 13
16
3. Procedure 3.1 Dataverzameling
Alle registratieformulieren worden verzameld in het archief van NOC*NSF. De dataverzameling verliep moeizaam doordat er geen eenduidig archiveringssysteem bestaat. Het tijdstip van invullen van het registratieformulier is niet uniform bepaald. Sommige vertrouwenspersonen vullen per incident elke maand een nieuw formulier in met de laatste ontwikkelingen van de interventie, anderen voegen een update aan het eerste verslag toe. Voor sommige jaartallen was er een gebundelde map te vinden met alle dossiers, gestart in dat jaar, voor andere jaartallen was het een kwestie van het bij elkaar zoeken van alle dossiers. Bij sommige jaargangen zijn minder dossiers terug te vinden dan dat er dossiernummers geopend zijn volgens de administratie. Dit wil waarschijnlijk zeggen dat de registratieformulieren niet bewaard of nooit ingediend zijn. 3.2 Verwerking en preparatie van de gegevens
Het verwerken van de registratieformulieren gebeurt aan de hand van een codeerschema14 en de berekeningen gebeuren met behulp van het statistisch pakket SPSS. Bij het coderen van de formulieren stuitten we meteen op een aantal problemen: -‐ Verschil tussen adviesvragen en meldingen: soms bevatten de adviesvragen een ‘verdoken’ melding van een incident en dienden deze vragen wel meegerekend worden als melding van een incident15; -‐ Onvolledige registratieformulieren: soms te wijten aan het gebrek aan informatie vanwege de hulpvrager, in andere gevallen te wijten aan onzorgvuldigheid van de vertrouwenspersoon of adviseur; -‐ Foute noteringen van de vertrouwenspersonen: we ontdekten soms verschillen tussen de beschrijving van het probleem en de notatie in het ‘bolletjesformulier’. Wanneer het overduidelijke schrijf-‐ of tikfouten zijn, worden die gecorrigeerd. Wanneer er twijfel is, werd de vertrouwenspersoon in kwestie, indien mogelijk, gecontacteerd hierover; -‐ Er werden zaken gevonden zonder rechtstreeks slachtoffer in de sportcontext, zoals bezit van kinderporno of uiting als travestie. We besloten om deze zaken toch te registreren als ‘incident’ omdat ze risicogedrag kunnen inhouden; -‐ Subjectiviteit van de vertrouwenspersonen: wanneer we een zaak bestudeerden waarbij verschillende vertrouwenspersonen aangesteld werden, konden we soms een verschil in registratie vinden bij vertrouwenspersoon van het slachtoffer en die van de beschuldigde. De vorm van intimidatie was dan meestal zwaarder bij de vertrouwenspersoon van het slachtoffer dan bij die van de beschuldigde. Dit is te verklaren vanuit de partijdige positie van de vertrouwenspersonen en adviseurs. Dit onderzoek is afhankelijk van hun registratie en dus niet gebaseerd op vastgestelde feiten. 14
Het codeboek is terug te vinden in bijlage 5. Bijvoorbeeld: een voorzitter belt met een adviesvraag over het opstellen van een gedragscode voor de sportbegeleiders van zijn vereniging. Tijdens het gesprek ter plaatse met de adviseur van NOC*NSF wordt duidelijk dat er op dat moment sprake is van een situatie met seksueel intimiderend gedrag. Vaak wordt er dan, naast de oorspronkelijke adviesvraag naar het opstellen van een gedragscode, advies gevraagd over een correcte afhandeling van het incident. In dit geval wordt deze advieszaak geregistreerd als werkelijk incident. 15
17
RESULTATEN
1. Van meldingen naar incidenten16 1.1 Overzicht van de meldingen per jaar
Tussen 2000 en 2010 registreerde het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport 607 meldingen, waarbij men in 432 zaken een vertrouwenspersoon of adviseur aanstelde na het eerste contact. In de 175 overige gevallen beperkte het antwoord op de advies-‐ of hulpvraag zich tot een telefonisch advies door de hulpverlener van het meldpunt en vond er geen persoonlijke ontmoeting plaats tussen de hulpvrager en een vertrouwenspersoon of adviseur van de poule van het project seksuele intimidatie in de sport. Over de 175 meldingen die beperkt bleven tot een telefonisch contact met de hulplijn is bijzonder weinig informatie beschikbaar. De hulpverlener aan de telefoon antwoordt ad hoc op vragen van de beller en beschikt daarbij meestal over zeer weinig gegevens. In deze onderzoeksrapportage zullen de 175 telefonische interventies daarom niet opgenomen worden. In voorliggend verslag zijn de 432 persoonlijke interventies door de vertrouwenspersonen en adviseurs van de poule het uitgangspunt. Van het jaar 2000 konden slechts van één vertrouwenspersoon de registratieformulieren (N=6) terug gevonden worden. Alle registratieformulieren van alle andere vertrouwenspersonen en adviseurs tijdens het jaar 2000 kunnen niet teruggevonden worden, waardoor het werkelijke aantal zaken in dat jaar ligt hoger dan 6, maar meer informatie hierover ontbreekt helaas. Voor verdere inhoudelijke analyse wordt het jaar 2000 daarom uitgesloten. Het totale aantal opgenomen registratieformulieren komt zo op 426 over een periode van 10 jaar. Gemiddeld werden er dus 42.6 dossiers per jaar behandeld door de vertrouwenspersonen en adviseurs van NOC*NSF. Hieronder volgt een overzicht van het aantal teruggevonden registratieformulieren van deze interventies in de periode van 2001 tot en met 2010 (cf. tabel 2 en figuur 1). Daarin is duidelijk te zien dat 2003 en 2004 tot nu toe de topjaren van het meldpunt zijn geweest, met respectievelijk 57 en 54 behandelde meldingen in dat jaar. In 2006 kende het aantal registratieformulieren een dieptepunt met slechts 31 zaken op jaarbasis17. De laatste jaren lijkt dit cijfer zich te stabiliseren rond 40 zaken per jaar. 16 De gevoelige en vertrouwelijke onderzoeksdata bemoeilijkten uiteraard dit onderzoek. Daarnaast zijn de auteurs van dit materiaal, de vertrouwenspersonen en adviseurs, er niet op uit om aan waarheidsvinding te doen. Het onderzoek gaat dus niet over harde feiten, maar over hun interpretatie, gevormd op basis van het verhaal van betrokkenen. Dit is een sterkte van het onderzoek, er kan immers gewerkt worden met echte verhalen, maar ook de zwakte. De manier waarop de vertrouwenspersonen registreerden, met de beste bedoelingen, diende niet altijd de wetenschappelijke doeleinden. De weergave van de proceskant van de hulpvrager zijn slechts een indicatie van wat er speelt in de sport. Aan de hand van deze informatie zullen we echter nooit kunnen nagaan of de gegevens ook werkelijk overeenstemmen met de werkelijkheid. 17 Bij het interpreteren van de terugval van het aantal registratieformulieren in 2006 kan vermeld worden dat de projectleider Seksuele Intimidatie drs. Petra Moget de eerste maanden van dat jaar afwezig was wegens moederschapsrust. Het ontbreken van een aantal registratieformulieren is daarom niet uit te sluiten. Het werkelijke aantal behandelde zaken kan hoger liggen dan de geregistreerde 31 zaken.
18
Tabel 2: Aantal zaken behandeld per jaar
Jaartal
Aantal zaken
Percentage
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Totaal
36 47 57 54 45 31 39 43 36 38 426
8.3 10.9 13.2 12.5 10.4 7.2 9.0 10.0 8.3 8.8 100.0
60 50 40 30 20 10 0 2001
2002
2003
2004
Figuur 1: Aantal zaken behandeld per jaar
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1.2 Incidentie?
Het aantal zaken dat door de vertrouwenspersonen en adviseurs in deze periode behandeld werd, laat zich niet meteen vertalen in de werkelijke incidentie van het aantal gemelde incidenten van seksuele intimidatie in de Nederlandse sport. Het gebeurt immers dat er meerdere vertrouwenspersonen en/of adviseurs aangesteld worden bij eenzelfde incident, bijvoorbeeld een vertrouwenspersoon voor het slachtoffer en een adviseur voor de sportvereniging. Daarnaast kan een vereniging of bond ook beroep doen op de adviseurs van het meldpunt om hen bij te staan bij het implementeren van preventiebeleid zonder dat er sprake is van een incident. De adviseurs hebben in dat geval een louter adviserende taak. Ook van deze interventies worden registratieformulieren bijgehouden.
19
Deze twee redenen zorgen ervoor, dat het werkelijke aantal incidenten, geregistreerd door het project seksuele intimidatie in de sport lager ligt dan het aantal werkelijke incidenten. Van de 426 registratieformulieren zijn er 36 zeer onvolledig ingevuld en kon geen enkele inhoudelijke informatie over het incident achterhaald worden. Die registraties worden om deze reden dan ook uitgesloten van verdere inhoudelijk analyse. Van de 390 overige, goed ingevulde formulieren zijn er 30 die enkel een adviserende interventie beschrijven zonder dat er op dat moment sprake is van een incident van seksuele intimidatie in de vereniging of sportbond. Deze 30 zaken tellen dus niet mee in het incidentiecijfer. Daarnaast zijn er nog 27 dubbele registraties: incidenten die door meer dan één vertrouwenspersoon/adviseur behandeld zijn. Om een foute weergave van de incidenten te vermijden, werden deze incidenten ontdubbeld en werd slechts één registratieformulier per incident behouden. Zo komt het werkelijke aantal unieke incidenten in de periode 2001-‐2010 op 323, wat een gemiddeld van 32 incidenten per jaar betekent.
Figuur 2: Overzicht van de meldingen
20
1.3 Bijstand door de vertrouwenspersonen en adviseurs
1.3.1 De verhouding vertrouwenswerk versus advieswerk
Het meldpunt voorziet in twee soorten bijstand: vertrouwenswerk voor slachtoffers en beschuldigden en advieswerk voor verenigingen, sportbonden of andere betrokkenen. Uit tabel 3 blijkt dat in 72% van de zaken een vertrouwenspersoon ingeschakeld is om het slachtoffer of de beschuldigde bij te staan. In 21.1% van de dossiers is er een adviseur ingeroepen. Bij deze zaken kan het gaan over adviseurs bij een incident van seksuele intimidatie, die bijvoorbeeld raad geven aan het bestuur van de vereniging over de te nemen stappen, maar ook over ‘louter’ advies aangaande preventiebeleid, zonder dat er een incident speelt op het moment van de hulpvraag. Tabel 3: Verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk
Soort interventie
Aantal zaken
Percentage
Advieswerk Vertrouwenswerk Onbekend Totaal
90 307 29 426
21.1 72.1 6.8 100.0
Onbekend, 29
Advieswerk, 90
Vertrouwenswerk;
307
Figuur 3: Verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk
21
1.3.2 Evolutie in de verhouding vertrouwenswerk versus advieswerk
In tabel 4 en figuur 4 wordt de evolutie van deze verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk in de loop der jaren weergegeven. Het aantal zaken die vertrouwenswerk gevergd hebben, is zeer onstabiel. Hier kan geen trend waargenomen worden. Het advieswerk daarentegen is duidelijk toegenomen, op enkele uitzonderingen na. Sinds 2007 is het aantal advieszaken in stijgende lijn, tot een verhouding van 55% advieswerk versus 45% vertrouwenswerk in 2010. Tabel 4: Evolutie in de verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk
2001
2002 2003
2004 2005
2006
2007
2008
2009
2010
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
Advieswerk
8.3
10.6
3.5
27.8
6.7
48.4
5.1
14.0
50.0
55.3
Vertrouwenswerk
83.3
78.7
89.5
53.7
93.3
38.7
94.9
86.0
41.7
44.7
Onbekend
8.3
10.6
7.0
18.5
-‐
12.9
-‐
-‐
8.3
-‐
Totaal
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
51 42 37
37
30
29
2001
2002
2004
2005
Figuur 4: Evolutie in de verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk
2006
15
2007
17
2008
2009
vertrouwenswerk
advies
onbekend
3 vertrouwenswerk
vertrouwenswerk
onbekend
vertrouwenswerk
advies
vertrouwenswerk
advies
onbekend
vertrouwenswerk
advies
onbekend
vertrouwenswerk
2003
21
6
4 2
3
advies
4
2 advies
onbekend
vertrouwenswerk
advies
onbekend
vertrouwenswerk
advies
3
5
advies
10 3 5
12
vertrouwenswerk
15
18
advies
15
22
37
2010
2. Het slachtoffer18 2.1 Geslacht van het slachtoffer
Bij meer dan de helft van de geregistreerde incidenten in de periode 2001-‐2010 zijn er uitsluitend vrouwelijke slachtoffers betrokken. Bij 30% van de incidenten gaat het over mannelijke slachtoffers. Bij 4.6% van de incidenten registreert men zowel mannelijke als vrouwelijke slachtoffers. In 4.6% kan er geen rechtstreeks slachtoffer aangewezen worden. Het gaat hierbij vooral over het bezit van kinderpornografisch materiaal en in één geval over een uiting van travestie, wat voor onrust zorgde binnen de sportvereniging. In 3.4% van de zaken is het geslacht van het slachtoffer onbekend voor de vertrouwenspersoon of adviseur. Tabel 5: Geslacht van het slachtoffer
Geslacht Incident met vrouwelijk slachtoffer(s) Incident met mannelijk slachtoffer(s) Incident met slachtoffers van beide geslachten Incident zonder (rechtstreeks) slachtoffer Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
186 96 15 15 11 323
57.6 29.7 4.6 4.6 3.4 100.0
Geen slachtoffer, 15 Beide, 15
Onbekend, 11
Mannelijk, 96
Figuur 5: Geslacht van het slachtoffer
Vrouwelijk, 186
18
Voor de berekeningen met betrekking tot slachtoffer, beschuldigde en sporttak wordt de dataset met 323 werkelijke incidenten gebruikt (cf. figuur 2), zodat adviesvragen zonder incident en dubbeltellingen uitgesloten worden.
23
2.2 Leeftijd van het slachtoffer
Per zaak wordt de leeftijd van de slachtoffer(s) geregistreerd in leeftijdscategorieën. De exacte leeftijd wordt niet gevraagd in het registratieformulier19, waardoor er ook geen verdere berekeningen (gemiddelde enz.) mogelijk zijn. Wanneer er meerdere slachtoffers bij eenzelfde incident betrokken zijn, is het vaak onmogelijk voor de vertrouwenspersonen/adviseurs om het exact aantal slachtoffers en hun leeftijden te achterhalen. Wel kunnen we vaststellen dat bij minstens 47.6% van de incidenten slachtoffers jonger dan 16 jaar betrokken zijn. 74.2% van alle geregistreerde slachtoffers is jonger dan 20. 7% bevindt zich in de leeftijdsgroep tussen 21 en 30 jaar, 6% in de groep 31-‐50 jaar en 1% van de slachtoffers is ouder dan 50. Bij 21 incidenten (6.5%) is de leeftijd van het slachtoffer onbekend. Tabel 6: Leeftijd van het slachtoffer
Leeftijd
Frequentie
Percentage
25 109 20 19 67 24 19 4 15 21 323
7.7 33.7 6.2 5.9 20.7 7.4 5.9 1.2 4.6 6.5 100.0
Incident met slachtoffer(s) jonger dan 12 jaar Incident met slachtoffer(s) tussen 12 en 15 jaar Incident met slachtoffers jonger dan 12 en tussen 12 en 15 jaar Incident met slachtoffers tussen 12 en 15 en tussen 16 en 20 jaar Incident met slachtoffer(s) tussen 16 en 20 jaar Incident met slachtoffer(s) tussen 21 en 30 jaar Incident met slachtoffer(s) tussen 31 en 50 jaar Incident met slachtoffer(s) ouder dan 50 jaar Zaken zonder (rechtstreeks) slachtoffer Onbekend Totaal 109
67
25
20
19
24
19
15
21
4 jonger dan 12j
12-‐15j
jonger 12-‐15j en 16-‐20j dan 12 & 16-‐20j 12-‐15j
21-‐30j
31-‐50j ouder dan Geen SO Onbekend 50j
Figuur 6: Leeftijd van het slachtoffer
19
Na de aanbeveling van het belang hiervan in een tussentijds onderzoeksrapport over de registratieformulieren uit de periode 2005-‐2008 (Vertommen, 2009) werd het registratieformulier aangepast. Sinds 2010 wordt de exacte leeftijd van slachtoffers en beschuldigden wel geregistreerd indien gekend.
24
2.3 Vergelijking van het geslacht van de slachtoffers in de verschillende leeftijdsgroepen
Het aantal zaken met enkel vrouwelijke slachtoffer is in de meerderheid (cf. tabel 4). Wanneer we echter kijken naar het geslacht per leeftijdsgroep, zien we dat in de jongste leeftijdsgroep (slachtoffers jonger dan 12 jaar) 60% mannelijk is. In de oudere leeftijdsgroepen zijn vrouwelijke slachtoffers in de meerderheid, met respectievelijk 61%, 70% en 84% in de leeftijdsgroepen 12 tot en met 15 jaar, 16 tot en met 20 jaar en ouder dan 20 jaar. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de verschillen in geslacht per leeftijdsgroep20.
Tabel 7 : Overzicht van de verschillen in sekse naar leeftijdsgroep van het slachtoffer
Leeftijdsgroep
Man
Vrouw
Totaal
N
%
N
%
N
%
Jonger dan 12 jaar
13
59.1
9
40.9
22
100.0
12 tot en met 15 jaar
41
38.7
65
61.3
106
100.0
16 tot en met 20 jaar
20
30.3
46
69.7
66
100.0
Ouder dan 20 jaar
7
15.6
38
84.4
45
100.0
Totaal
81
33.9
158
66.1
239
100.0
Het blijkt dat er een significant verschil bestaat tussen mannen en vrouwen wat betreft de leeftijd van hun slachtofferschap. Slachtoffers jonger dan 12 jaar zijn in meer dan de helft van de geregistreerde zaken mannelijk (59.1%) (Cramer’s V = 0.246; df = 3; p<0.005). In alle oudere leeftijdscategorieën is het slachtoffer vaker vrouwelijk. Het aandeel vrouwelijke slachtoffers in de geregistreerde zaken stijgt, in vergelijking met dat van mannen, naarmate de leeftijd van het slachtoffer toeneemt.
20
Om de vergelijking overzichtelijk te maken, worden de leeftijdsgroepen van de slachtoffers herverdeeld naar 4 categorieën: jonger dan 12 jaar, tussen 12 en 15 jaar, tussen 16 en 20 jaar en ouder dan 20 jaar. De zaken met slachtoffers uit verschillende leeftijdsgroepen of met slachtoffers van beide seksen werden voor deze vergelijking niet weerhouden waardoor de oorspronkelijke dataset (N=323) verminderd wordt met 84 incidenten (N=239).
25
2.4 Positie van het slachtoffer
In de overgrote meerderheid van de gevallen (90%) is het slachtoffer sporter. Bij de overige incidenten vervult het slachtoffer de rol van begeleider (2.2%), maakt deel uit van het (para-‐) (medisch) kader (0.9%) of heeft een andere, niet nader gespecificeerde positie binnen de sportbond of vereniging (1.2%). Tabel 8: Positie van het slachtoffer
Positie Sporter Coach, trainer, begeleider Lid van (para)medische staf Overig kader Andere positie Incident zonder (rechtstreeks) slachtoffer Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
287 7 2 1 4 15 7 323
88.9 2.2 0.6 0.3 1.2 4.6 2.2 100.0
Staf en kader, 3 Coach, 7
Ander, 4
Sporter, 287
Figuur 7: Positie van het slachtoffer
26
3. De beschuldigde
3.1 Geslacht van de beschuldigde
Bij 297 van de 323 incidenten (92%) wordt er een mannelijke beschuldigde geregistreerd. 6% van de beschuldigden is vrouwelijk. Bij 2% (6 incidenten) is het geslacht van de beschuldigde niet gekend bij de vertrouwenspersoon of adviseur. Tabel 9: Geslacht van de beschuldigde
Geslacht Man Vrouw Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
297 20 6 323
92.0 6.2 1.9 100.0
Onbekend ; 6 Vrouw, 20
Man, 297
Figuur 8: Geslacht van de beschuldigde
27
3.2 Leeftijd van de beschuldigde
Bijna 80% van de beschuldigden is op het moment van het incident ouder dan 20 jaar, volgens de vaststellingen van de adviseurs en vertrouwenspersonen van NOC*NSF. 60% is tussen 21 en 50 jaar en 40% bevindt zicht in de leeftijdscategorie 31 tot en met 50 jaar. 18.3% van de beschuldigden is ouder dan 50 jaar. Bij 15 incidenten (4.7%) is de beschuldigde jonger dan 16 jaar, in bijna de helft daarvan zelfs jonger dan 12. In 11.5% van de incidenten ontbrak deze informatie op het registratieformulier.
Tabel 10: Leeftijd van de beschuldigde
Leeftijd Jonger dan 12 jaar Tussen 12 en 15 jaar Tussen 16 en 20 jaar Tussen 21 en 30 jaar Tussen 31 en 50 jaar Ouder dan 50 jaar Onbekend Totaal
140
Frequentie
Percentage
6 9 13 70 129 59 37 323
1.9 2.8 4.0 21.7 39.9 18.3 11.5 100.0
129
120 100 80
70 59
60
37
40 20
6
9
Jonger dan 12j
12-‐15j
13
0
Figuur 9: Leeftijd van de beschuldigde
28
16-‐20j
21-‐30j
31-‐50j
50j+
Onbekend
3.3 Positie van de beschuldigde
De beschuldigde vervult in driekwart van de gevallen de rol van coach/trainer/begeleider, eventueel aangevuld met een andere functie binnen de vereniging (bestuurslid of sporter). Bij 12.7% van de incidenten is de beschuldigde een sporter. Bij een minderheid van de incidenten (2.4%) is de beschuldigde lid van het verenigingsbestuur of van de (para)medische staf van de sportbond of vereniging. Bij 3.4% van de incidenten wordt de positie van de beschuldigde geregistreerd onder ‘overig kader’ binnen de vereniging of sportbond. Onder ‘overig kader’ vallen bijvoorbeeld scheidsrechters, juryleden, mensen die instaan voor het materiaal, het vervoer, de kantine… 12 beschuldigden (3.7%) hadden nog een andere dan de opgesomde functies binnen de vereniging of sportbond. Bij 2.5% van de incidenten is de positie van de beschuldigde onbekend. Tabel 11: Positie van de beschuldigde
Positie Sporter Coach, trainer, begeleider21 Bestuurslid Lid van (para)medische staf Overig kader Andere Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
41 243 5 3 11 12 8 323
12.7 75.2 1.5 0.9 3.4 3.7 2.5 100.0
Overig kader, 11
Andere, 12
Medische staf, 3 Bestuurslid, 5
Onbekend, 8
Sporter, 41
Begeleider, 243
Figuur 10: Positie van de beschuldigde
21
15 van deze 243 coaches vervulden binnen dezelfde sportvereniging ook een functie in het bestuur.
29
4. De sport 4.1 Sporttak
De vertrouwenspersonen registreren per incident de sporttak waarin het incident speelt. Voor de 323 incidenten in de periode 2001-‐2010 werden 46 verschillende sporttakken22 geregistreerd. 44 van de 323 incidenten (13.6%) spelen zich af in het voetbal. Zwemmen, atletiek en gymnastiek hebben een 30’tal geregistreerde incidenten in een periode van 10 jaar, waarmee ze elk een kleine 10% van het totale aantal incidenten representeren. In het volleybal werden 24 incidenten (7.4%) behandeld door een vertrouwenspersoon en/of adviseur en in het wielrennen 17, wat overeenkomt met 5.3% van het totale aantal. Deze 6 sporten vertegenwoordigen 174 van de incidenten (53.9%). De overige 149 incidenten (46.1%) speelden zich af in 40 andere dan hierboven genoemde sporttakken. Om een beter beeld te krijgen van het aantal incidenten per sporttak, wordt de verhouding berekend ten opzicht van het aantal geregistreerde leden van deze sportbonden. Het aantal incidenten moet immers relatief bekeken worden, in verhouding tot het aantal aangesloten sportbeoefenaars per sporttak. Uit deze berekeningen blijkt dat het aantal incidenten per 10 000 sportbeoefenaars in het voetbal lager ligt dan in de andere sporttakken uit de top 6 van meest voorkomende sporten. Wielrennen heeft het grootste aantal incidenten per 10 000 sporters (6.6), gevolgd door atletiek, zwemmen en volleybal, met elk ongeveer 2 incidenten per 10 000 leden. Tabel 12: Aantal incidenten per sporttak
Sporttak Voetbal Zwemmen Atletiek Gymnastiek Volleybal Wielrennen Subtotaal 40 andere sporttakken Totaal
Aantal zaken (Ntot = 323)
Percentage
Aantal incidenten per 10 000 leden23
44 31 29 29 24 17 174 149 323
13.6 9.6 9.0 9.0 7.4 5.3 53.9 46.1 100.0
0.4 2.2 2.2 1.1 1.9 6.6 -‐ -‐ -‐
22
Een volledig overzicht van de incidenten per sporttak is opgenomen in bijlage 6. Het aantal leden per sportbond is gebaseerd op de jaartelling van NOC*NSF in 2010 (NOC*NSF, 2010): Voetbal 1 188 873 Gymnastiek 255 281 Zwemmen 140 618 Volleybal 125 785 Atletiek 134 359 Wielrennen 25 730 23
30
Voetbal, 44 Zwemmen, 31 andere sporxakken, 149
Atlewek, 29
Gymnaswek, 29 Wielrennen, 17 Volleybal, 24 Figuur 11: Aantal incidenten per sporttak
31
4.2 Sportcategorie
Alle aangetroffen sporttakken worden ingedeeld in drie categorieën: teamsporten, individuele sporten en semi-‐individuele24 sporten. Met 147 incidenten zijn de individuele sporten de meest voorkomende categorie (45.5% van het totaal). Teamsporten worden in 38% van de incidenten genoemd, semi-‐individuele sporten in bijna 14%. Om een beter beeld te krijgen van het aantal incidenten per sportcategorie, wordt de verhouding berekend ten opzicht van het aantal geregistreerde leden van alle sportbonden in deze 3 categorieën. Uit deze berekeningen blijkt dat het aantal incidenten per 10 000 het grootst in de categorie met individuele sporten (0.78 per 10 000 leden). De verschillen met teamsporten (0.63) en semi-‐individuele sporten (0.48) zijn echter klein. Tabel 13: Sportcategorie
Sportcategorie Teamsport Semi-‐individuele sport Individuele sport Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
Aantal incidenten per 10 000 leden25
123 44 147 9 323
38.1 13.6 45.5 2.8 100.0
0.63 0.48 0.78 -‐ -‐
onbekend, 9
Team, 123 Individueel, 147
Semi-‐ind., 44
Figuur 12: Sportcategorie
24
Semi-‐individuele sporten zijn sporten die individueel beoefend kunnen worden maar waarvoor je altijd een tegenspeler nodig hebt. Per definitie heb je één tegenstander nodig om de sport te beoefenen. Bron: NOC*NSF website. 25 Het aantal leden per sportcategorie is gebaseerd op de jaartelling van NOC*NSF in 2010 (NOC*NSF, 2010): Teamsporten 1 944 020 Semi-‐individuele sporten 924 458 Individuele sporten 1 888 786
32
4.3 Sportniveau
Het niveau waarop het slachtoffer zijn of haar sport beoefent, kan moeilijk weergegeven worden omdat dit niet uitdrukkelijk gevraagd werd op het registratieformulier. Aan de hand van de beschrijving van de situatie kan bij de meerderheid van de incidenten wel afgeleid worden of het gaat om topsport26, breedtesport of andersvalide sport27. In 74.3% van de zaken gaat het om breedtesport en in 11.5% om topsport. Een kleine procent van de zaken speelde in vereniging met een combinatie van breedtesport en topsport, wat wil zeggen dat er meerder slachtoffers betrokken zijn die op de verschillende niveaus sporten. Er zijn 17 incidenten (5.3%) in de andersvalide sport geregistreerd. Bij 26 dossiers (8%) kan het sportniveau niet achterhaald worden. Wanneer we het aantal incidenten per sportniveau bekijken en vergelijken met het aantal sporters op dat sportniveau, dan zien we een duidelijke oververtegenwoordiging van incidenten op topsportniveau. Er worden 5 incidenten per 100 topsporters gemeld in de voorbije 10 jaar. Bij de andersvalide sport ligt het aantal incidenten per 100 sporters op 0.1 tegenover 0.005 bij de breedtesporters. Ook incidenten in gehandicapte sport zijn, verhoudingsgewijs met het aantal sportbeoefenaars (0.136 per 100 sporters), meer geregistreerd dan incidenten in de breedtesport. Tabel 14: Sportniveau
Niveau Topsport Breedtesport Zowel topsport als breedtesport Andersvalide sport Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
Aantal incidenten per 100 sporters28
37 240 3 17 26 323
11.5 74.3 0.9 5.3 8.0 100.0
5.082 0.005 -‐ 0.136 -‐ -‐
26
Binnen de sport in Nederland wordt volgende definitie gehanteerd: “Je bent topsporter als in internationaal op het hoogste seniorenniveau (EK’s, WK’s en Olympische spelen) meedoet, binnen een erkend topsportprogramma”. De topsporters worden door NOC*NSF ingedeeld in topsporters met A-‐status of HP-‐ status (high potential) en topsporters met B-‐status. Deze gehele groep sporters worden in deze analyse dus opgenomen onder topsporters’. Bron: http://www.nocnsf.nl/topsporters Opmerking hierbij: Deze onderzoeksdata zijn gebaseerd op de inschatting van de vertrouwenspersonen en adviseurs. We hebben geen zekerheid dat het werkelijk om topsporter met het erkende statuur gaat. 27 Bij incidenten in de andersvalide sport kan het gaan over zowel topsport als breedtesport. Gezien het kleine aantal zaken is hierin geen onderscheid gemaakt. 28 Het aantal leden per sportniveau is gebaseerd op de opvraging bij NOC*NSF en Gehandicaptensport Nederland voor het jaartal 2010: Topsporters 728 Andersvalide sporters 12 476 (op 11/11/2011) Breedtesporters 5 167 829
33
Andersvalide sport, 17
Onbekend, 26
Topsport, 37 Top-‐ & breedtesport, 3
Breedtesport, 240
Figuur 13: Sportniveau
34
4.4 Incidenten in topsport
De 37 incidenten met slachtoffers agerend op topsportniveau op dat moment worden hier verder verdeeld in individuele sporten, semi-‐individuele sporten en teamsporten. 18 incidenten (49%) in individuele sporten betreffen topsport slachtoffers. 27% van de topsportincidenten gebeurde in teamsporten en 6 incidenten in semi-‐individuele sporten. Dit wil niet zeggen dat de slachtoffers op het moment van de melding een topsportstatuut hebben, maar wel op het moment van het incident. In sommige gevallen wordt een incident van seksuele intimidatie pas jaren later gemeld, waardoor het uiteraard kan dat het slachtoffer op dat moment geen (top-‐)sporter meer is. Tabel 15: Verhouding teamsporten en (semi-‐)individuele sporten
Soort sport
Frequentie
Percentage
Teamsport
10
27.0
6
16.2
18
48.6
3 37
8.1 100.0
Voetbal (3)*, basketbal (2), waterpolo (2), handbal, honkbal en volleybal
Semi-‐individuele sport Judo (2), dammen, schermen, tafeltennis en gevechtssport
Individuele sport Gymnastiek (6), wielrennen (3), schaatsen (2), zwemmen (2), atletiek, krachtsport, paardensport, schieten en triatlon
Onbekend Totaal
* Het aantal incidenten per sporttak staat vermeld tussen de haakjes. Geen vermelding betekent dat er 1 incident in deze sporttak op topsportniveau werd geregistreerd.
onbekend, 3
Team, 10
Individueel, 18
Semi-‐ind., 6
Figuur 14: Verhouding teamsporten en (semi-‐)individuele sporten
35
5. Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie 5.1 Vaststellingen van seksuele intimidatie
Bij de 323 incidenten worden 567 vaststellingen van seksuele intimidatie of andere vormen van (niet seksueel) intimiderend gedrag geregistreerd. Dit wil zeggen dat er gemiddeld 1.76 vormen van seksuele intimidatie per incident vastgesteld wordt. Functionele en niet-‐functionele ongewenste aanrakingen komen het vaakst terug in de rapportages (beide 103 keer). De klachten van ongewenste aanrakingen representeren 36.4% (2 keer 18.2%) van het totale aantal. Onder ongewenste functionele aanrakingen verstaan we het aanraken van de borststreek of schaamstreek van de sporter tijdens een instructie of uitvoering van een oefening. Niet-‐functionele ongewenste aanrakingen situeren zich rond het middel, de schouder of andere lichaamsdelen (met uitzondering van de geslachtsstreek en de borsten bij de vrouw) op momenten dat er geen instructie plaatsvindt. Voorbeelden hiervan zijn knuffelen na een wedstrijd of ongepaste aanrakingen voor of na een training. Ook ongewenst zoenen van een meerderjarig29 slachtoffer wordt in deze categorie geregistreerd. Bij 82 incidenten (14.5%) wordt de klacht ‘verbale seksuele intimidatie’ genoteerd, al dan niet in combinatie met een andere vorm van seksuele intimidatie. Voorbeelden van verbale seksuele intimidatie zijn aanspreken met koosnaampjes, commentaar geven op het uiterlijk van de atleet of de atleet uitvragen over zijn/haar privéleven of seksleven. 16% van de klachten (91 incidenten) gaat over aanranding of seksueel misbruik (o.a. betasten van de geslachtsdelen, gedwongen masturberen van of door de beschuldigde en zoenen van een minderjarige) en in 21 dossiers (3.7%) gaat het over (poging tot) verkrachting. Bij 31 incidenten (5.5%) zijn er meldingen van voyeurisme door de beschuldigde en bij 9 incidenten (1.6%) vonden er exhibitionistische feiten plaats. Opvallend is de constatering dat er in 127 zaken (22.4% van het totale aantal vaststellingen) sprake is van andere vormen van intimiderend gedrag, al dan niet in combinatie met seksuele intimidatie. Tabel 16: Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie
Vastgestelde vorm Verbale seksuele intimidatie Ongewenste functionele aanrakingen Andere ongewenste aanrakingen Aanranding, seksueel misbruik Verkrachting of poging hiertoe Exhibitionisme Voyeurisme Andere vormen van intimidatie Totaal
29
Aantal vaststellingen
Percentage
82 103 103 91 21 9 31 127 567
14.5 18.2 18.2 16.0 3.7 1.6 5.5 22.4 100.0
De seksuele meerderjarigheid vangt in Nederland aan op de leeftijd van 16 jaar.
36
140 120 100 80 60 40 20 0
127 103
103
82
91
21
31 9
Figuur 15: Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie
5.2 Aantal vormen van seksuele intimidatie per incident
Het is uiteraard ook mogelijk dat er meerdere vormen per incident vastgesteld worden. Bij een incident kan er bijvoorbeeld sprake zijn van een combinatie van verbale intimidatie met ongewenste aanrakingen. Uit de registraties kan niet opgemaakt worden of het gaat over het gelijktijdig voorkomen van deze vormen, of dat er een chronologisch opeenvolging van verschillend vormen plaatsgevonden heeft. In iets meer dan de helft van de zaken gaat het over 1 vorm, in alle andere gevallen werden er 2 of meerdere vormen vastgesteld. Een belangrijke bemerking hierbij is dat de manier van registreren door de vertrouwenspersonen en adviseurs hierbij een rol speelt. Wanneer er een ernstige vorm van seksuele intimidatie vastgesteld gemeld wordt, bijvoorbeeld een verkrachting, focust de vertrouwenspersoon/adviseur zich waarschijnlijk daarop en kan het zijn dat er in de registratie geen aandacht meer besteed wordt aan mildere vormen van seksuele intimidatie (zoals ongewenste seksuele opmerkingen of handtastelijkheden) die misschien ook ervaren werden. Daar waar in de registratie overduidelijk sprake is van overige aanwezige vormen worden deze ook opgenomen in de dataset, maar dit kon uiteraard niet overal nagegaan worden. We kunnen dus stellen dat seksuele intimidatie in bijna de helft van de geregistreerde gevallen onder verschillende vormen tot uiting komt. Tabel 17: Aantal vastgestelde vormen per incident
Sporttak 1 vorm 2 vormen 3 vormen 4 vormen 5 vormen 6 vormen 7 vormen Onbekend Totaal
Aantal zaken
Percentage
175 79 36 18 6 1 1 7 323
54.2 24.5 11.1 5.6 1.9 0.3 0.3 2.2 100.0 37
200 180
175
160 140 120 100
79
80 60
36
40
18
20
6
1
1
7
0 1 vorm
2 vormen 3 vormen 4 vormen 5 vormen 6 vormen 7 vormen Onbekend
Figuur 16: Aantal vastgestelde vormen per incident
5.3 Andere vormen van grensoverschrijdend gedrag
Om een volledig beeld te krijgen van de meldingen van andere, niet seksuele, vormen van grensoverschrijdend gedrag, worden alle 426 registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseurs van NOC*NSF nagekeken op het voorkomen van deze vormen. Van de 146 vaststellingen30 zijn er toch een aantal in de seksuele sfeer te situeren, die niet ondergebracht kunnen worden bij één van de 7 omschreven werkdefinities van NOC*NSF (cf. tabel 1): het aangaan van een relatie met een meerderjarige sporter (13 vaststellingen, 8.9%), met een minderjarige sporter (10 vaststellingen, 6.8%) en seksueel grensoverschrijdend gedrag dan niet anders omschreven kan worden31 (4 vaststellingen, 2.7%). Wanneer we het totale aantal andere vormen van grensoverschrijdend gedrag (N=146) verminderen met deze vaststellingen (N=27), komen we op een totaal van 119 vormen van niet-‐seksueel grensoverschrijdend gedrag, vastgesteld in 426 interventies. Algemeen grensoverschrijdend ‘grooming’ gedrag komt, met 24 vaststellingen (16.4%) het vaakst voor. Het overschrijden van de gedragsregels, zoals opgesteld door NOC*NSF en aangenomen door verscheidene bonden en clubs, wordt 20 keer geregistreerd (13.7%). Deze gedragingen kunnen niet onder seksuele intimidatie gecategoriseerd worden, maar vormen toch een risico op later seksueel intimiderend gedrag. Volgens Brackenridge (2001) en anderen vallen deze gedragingen onder de term ‘grooming’ (i.e. het voorbereidingsproces dat aan seksuele intimidatie en seksueel misbruik vooraf gaat). Emotionele intimidatie en machtsmisbruik is ook vaak voorkomend (18 vaststellingen, 12.3%) en toont zo een duidelijke verband met seksueel grensoverschrijdend gedrag. 30
In 146 van de 426 registratieformulieren van vertrouwenspersonen en adviseurs werd er een niet-‐seksuele grensoverschrijding vastgesteld. In tabel 16 worden enkel de 323 registratieformulieren met unieke incidenten weerhouden, waardoor het aantal zaken met niet-‐seksuele grensoverschrijding lager ligt (127 vaststellingen). 31 Wanneer het (seksueel) grensoverschrijdend gedrag niet specifiek benoemd kan worden door de betrokkene of door de vertrouwenspersoon, word het in onderstaande tabel 18 opgenomen als NAO, wat staat voor ‘niet anders omschreven’.
38
Het aangaan van een gewenste (seksuele) relatie tussen sporter en coach wordt door de Nederlandse sportoverheden afgeraden32 maar komt toch vaak voor in tabel 18 (13 keer). In deze gevallen wordt het bestaan van de relatie gesignaleerd door bestuursleden van de sportvereniging of (ongeruste) ouders van de sporter. Een seksuele relatie met minderjarigen, wat 10 keer voorkomt in deze rapportages, is uiteraard wel wettelijk verboden en strafbaar. Het bezit van (kinder-‐)pornografisch materiaal of een verleden van pedofilie komt 9 keer (6.2%) terug in de 426 registratieformulieren. Het is mogelijk dat er bij deze casussen geen sprake is van hands-‐on feiten binnen de sportvereniging van de beschuldigde33. Het ter kennis komen van deze informatie zorgt voor onrust, wat leidde tot de contactname met het meldpunt. Tabel 18: Vaststellingen van andere grensoverschrijdingen bij 432 meldingen
Andere vastgestelde grensoverschrijdingen
Aantal
Percentage
Grensoverschrijdend gedrag NAO (niet seksueel) en ‘grooming’
24
16.4
Overtreden van de gedragsregels
20
13.7
Psychische/emotionele intimidatie, machtsmisbruik, bedreiging Aangaan van een (seksuele) relatie met een meerderjarige sporter
18 13
12.3 8.9
Aangaan van een (seksuele) relatie met een minderjarige sporter Verleden van SI/pedofilie
10 9
6.8 6.2
Bezit/verspreiding erotische /(kinder-‐)pornografische e-‐mails, chat, SMS… Stalking, lastig vallen
9 8
6.2 5.5
Fysieke mishandeling, geweld, agressie
7
4.8
Beschuldigingen /geruchten van pedofilie
6
4.1
Seksueel grensoverschrijdend gedrag NAO
4
2.7
Indringen in privéleven
4
2.7
Discriminatie, racisme
3
2.0
Aanzetten tot ontucht
3
2.0
Laster, pesten
2
1.4
Wanbeheer, schuldig verzuim of nalatigheid door bestuur Alcoholmisbruik
2 1
1.4 0.7
Weigering om VOG te overleggen34
1
0.7
Travestie
1
0.7
Selectieperikelen
1
0.7
146
100.0
35
Totaal
32
Cf. NOC*NSF gedragsregels op http://nocnsf.nl/cms/showpage.aspx?id=1505 (geraadpleegd op 16 september 2011). 33 De overzichtstabellen over de slachtoffers illustreren dit: 15 incidenten kennen geen (rechtstreeks) slachtoffer. 34 Op het moment van schrijven is het voorleggen van de Verklaring Omtrent Gedrag (nog) geen verplichting bij het aanstellen van vrijwilligers in de sport. 35 Een uiting van travestie wordt in regel niet beschouwd als grensoverschrijdend gedrag of onderdeel van een groomingproces. De reden waarom deze casus toch opgenomen is, is de ongerustheid van het bestuur van de vereniging over deze uiting als mogelijk ongewenst bij haar leden. In deze zaak zijn geen slachtoffers geregistreerd.
39
5.4 Frequentie
In 21.7% van de incidenten geeft de vertrouwenspersoon aan dat het om een eenmalige incident gaat, in 68.4% van de incidenten vindt het seksueel intimiderende gedrag, al dan niet onder verschillende vormen, meerdere keren plaats. In 10% van de gevallen is dit onbekend voor de vertrouwenspersoon of adviseur die aangesteld is bij het incident. Tabel 19: Frequentie van de seksuele intimidatie
Frequentie
Aantal zaken
Percentage
70 221 32 323
21.7 68.4 9.9 100.0
Eenmalig incident Meerdere keren Onbekend Totaal 250 221 200
150
100 70 50
32
0 Eenmalig incident Figuur 17: Frequentie van het incident
40
Meerdere keren
Onbekend
5.5 Tijdstip
Er wordt ook gekeken naar het moment van het incident en het moment waarop de melding gemaakt werd. In 70% van de gevallen gaat de melding over actuele of zeer recente gebeurtenissen. In bijna 16% van de zaken spelen de gebeurtenissen zich in het verleden af en beslist de melder pas na enige tijd om toch de hulp van het meldpunt in te schakelen. Bij 3.7% van de gevallen is er sprake van meerdere gebeurtenissen, zowel in het verleden als in het heden. In de overige dossiers (5.6%) is deze informatie niet gekend. Tabel 20: Tijdstip van de seksuele intimidatie
Tijdstip Actueel In het verleden Zowel actueel als in het verleden Onbekend Totaal
Aantal zaken
Percentage
226 51 28 18 323
70.0 15.8 8.7 5.6 100.0
250
226
200
150
100 51 50
28
18
0 Actueel
In het verleden
Zowel actueel als verleden
Onbekend
Figuur 18: Tijdstip van het incident
41
5.6 Aantal slachtoffers
In 55% van alle incidenten is er sprake van (vermoedelijk) meerdere slachtoffers. Bij 14.9% van de zaken staat het vast dat er slechts 1 slachtoffer bekend is in de sport en in 9.9% van de incidenten gaat de vertrouwenspersoon of adviseur er vanuit dat er vermoedelijk maar één slachtoffer is. In een groot aantal zaken (20.1%) kan de vertrouwenspersoon of adviseur hierover geen uitspraken doen. Tabel 21: Aantal slachtoffers per zaak
Aantal slachtoffers Meerdere slachtoffers Vermoedelijk meerdere slachtoffers Vermoedelijk slechts één slachtoffer Slechts één slachtoffer Onbekend Totaal
Aantal zaken
Percentage
106 72 32 48 65 323
32.8 22.3 9.9 14.9 20.1 100.0
120 106 100 80
72 65
60
48
40
32
20 0 Meerdere slachtoffers
Vermoedelijk meerdere
Figuur 19: Aantal slachtoffer per zaak
42
Vermoedelijk slechts één
Slechts één slachtoffer
Onbekend
6. De melding De tweede onderzoeksvraag richt zich op het verloop van de melding bij het project seksuele intimidatie. 6.1 Aantal aangestelde vertrouwenspersonen/adviseurs
In de helft van het totale aantal dossiers (N=426), behandeld door de poule in de periode 2001-‐2010, wordt slechts 1 vertrouwenspersoon of adviseur aangesteld. Bij 132 gevallen (30.6%) zijn er meerdere (2 of 3) vertrouwenspersonen en/of adviseurs ingezet bij eenzelfde zaak, meestal ter ondersteuning van verschillende partijen (slachtoffer, beschuldigde, vereniging, bond) betrokken bij het incident. In 17% van de registratieformulieren kan de vertrouwenspersoon hier niet op antwoorden, omdat hij of zij geen zicht heeft op eventuele andere betrokken adviseurs of vertrouwenspersonen. 6.2 Kanaal36
Het overgrote deel (68.2%) van de meldingen gebeurt via het telefonisch meldpunt dat 24 op 24 bereikbaar is. 8.6% van de zaken wordt geopend na contact met een collega vertrouwenspersoon. Deze beantwoordt daarmee de vraag van de oorspronkelijke melder om ook andere partijen te voorzien van een vertrouwenspersoon of adviseur of de vertrouwenspersoon zelf schakelde de hulp in van een collega vertrouwenspersoon. Dit gebeurde meestal bij complexe zaken waarbij meerdere partijen betrokken zijn. Tot 2003 werden er ook meldingen doorgestuurd via de Kindertelefoon of de SOS telefoon. Na 2003 worden geen gegevens meer teruggevonden van verwijzingen door deze instanties. Bij 83 zaken wordt de melding op een andere manier gemaakt. Sinds 2005 vervult de vertrouwenscontactpersoon, geïnstalleerd bij de lokale sportverenigingen en bonden hierin een centrale rol en neemt hij een groot deel van de verwijzingen naar het meldpunt voor zijn rekening. Tabel 22: Kanaal van de melding
Kanaal NOC*NSF telefonisch meldpunt Andere Collega vertrouwenspersoon SOS telefoon Kindertelefoon Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
267 81 37 2 2 1 390
68.5 20.8 9.5 0.5 0.5 0.3 100.0
36
Voor de berekeningen m.b.t. kanaal en rol van de hulpvrager en de doorverwijzing van een melding wordt de totale dataset (N=426) verminderd met de zaken waarvan geen registratieformulier beschikbaar is (N=36) (cf. figuur 2). In deze dataset (N=390) zijn alle loutere adviesvragen en zaken waarbij meerdere vertrouwenspersonen en/of adviseurs betrokken zijn ook opgenomen. Het is immers mogelijk dat er bij het aanstellen van deze personen bij eenzelfde zaak toch meerdere kanalen gebruikt zijn door verschillende hulpvragers.
43
SOS tel, 2 Collega VP, 37
Kindertel, 2 Onbekend, 1
Andere, 81 NOC*NSF , 267
Figuur 20: Kanaal van de melding
6.3 Evolutie in het gebruik van het kanaal
De meerderheid van de meldingen gebeurt doorheen het onderzochte decennium via het telefonisch meldpunt. Het aantal meldingen via de Kindertelefoon en de SOS Telefoon is in de beginjaren beperkt aanwezig, maar valt volledig weg vanaf 2003 (cf. Paragraaf 2.2.2). Een collega vertrouwenspersoon of adviseur uit de poule is ook een mogelijk kanaal om een zaak in behandeling te nemen. Het gebruik van dit kanaal wordt in beperkte mate benut, een eenduidige trend doorheen de jaren is niet waar te nemen. Ook het gebruiken van andere kanalen naast deze gebeurt weinig. Voorbeelden van andere kanalen is het rechtstreeks contact van de hulpvrager met een vertrouwenspersoon of adviseur van NOC*NSF vanwege persoonlijk contact of naambekendheid binnen een bepaalde sporttak. De laatste jaren lijkt het telefonisch meldpunt bijna het enige kanaal te zijn waarlangs meldingen binnenkomen. Tabel 23: Evolutie van het kanaal per jaar
Jaartal 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Totaal
44
NOC*NSF tel 13 15 27 34 35 19 33 33 22 37 267
SOS tel -‐ -‐ 2 -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ 2
Kanaal Kindertel 1 -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ -‐ 2
Collega 4 12 4 4 3 1 1 3 4 1 37
andere 14 15 20 6 7 -‐ 5 7 7 0 81
Totaal 32 42 53 44 45 20 39 43 33 38 389
60 50 NOC*NSF tel
40
SOS tel Kindertel
30
Collega 20
Andere Totaal
10 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Figuur 21: Evolutie van het kanaal per jaar
6.4 Rol van de melder
Een bestuurslid van een vereniging neemt in 31% van de meldingen de telefoon op om het meldpunt in te schakelen. In 19.7% van de gevallen neemt het slachtoffer zelf contact op, net iets meer dan de beschuldigde dat doet (18.1%). In 31 dossiers gebeurt de melding door de ouders van het slachtoffers (7.9%). Andere personen die melding maken zijn kaderleden van de bond of de vereniging (7.9%) of anderen zonder benoemde functie in de sportvereniging (4.9%). Medesporters maken bijzonder weinig gebruik van het meldpunt om hulp in te roepen bij een incident (0.7%). Tabel 24: Rol van de melder
Melder Bestuurslid van de vereniging Slachtoffer Beschuldigde Ouder(s) van het slachtoffer Andere Kaderlid van de bond Persoon van bond of vereniging Kaderlid van de vereniging Medesporter Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
121 82 78 31 22 22 19 9 3 3 390
31.0 21.0 20.0 7.9 5.6 5.6 4.9 2.3 0.8 0.8 100.0
45
140
121
120 100
82
80
78
60 40
31
22
22
20
19
9
3
3
0
Figuur 22: Rol van de melder
6.5 Doorverwijzing
De vertrouwenspersoon en adviseurs kunnen op elk moment in het begeleidingsproces beslissen om de hulpvrager door te verwijzen naar andere professionals. Uit de registratieformulieren blijkt dat dit weinig gebeurt. We kunnen niet achterhalen of dit niet noodzakelijk werd geacht of niet gewenst was door de hulpvrager zelf. In 80% vindt er geen doorverwijzing plaats. In 8% wordt hierover geen informatie gegeven door de vertrouwenspersoon of adviseur. In de andere 11% van de incidenten vindt er wel een doorverwijzing plaats; in het bijzonder naar hulpverleners van de geestelijke gezondheidszorg (6.4%), advocaten (2.6%), artsen (0.8%) of politie (0.3%). Uiteraard kan de hulpvrager ook op zelfstandige wijze andere professionals inschakelen, zonder doorverwijzing van de NOC*NSF vertrouwenspersoon/adviseur, wat dan niet zichtbaar is in deze registratieformulieren. Tabel 25: Doorverwijzing
Verwijzing Geen Geestelijke gezondheidszorg Advocaat Arts Politie Andere Onbekend Totaal
46
Frequentie
Percentage
311 25 10 3 1 8 32 390
79.7 6.4 2.6 0.8 0.3 2.1 8.2 100.0
Poliwe, 1 Arts, 3 Advocaat, 10
Andere, 8 Onbekend, 32
GGZ; 25
Geen, 311
Figuur 23: Doorverwijzing
6.6 Resultaat37
Aan het einde van het registratieformulier wordt de vertrouwenspersoon/adviseur gevraagd om het resultaat van zijn tussenkomst weer te geven. Slechts in weinig gevallen is de vertrouwenspersoon/adviseur volledig op de hoogte gebracht van de uiteindelijke afloop van een zaak. Meestal verneemt hij niets meer van zodra zijn interventie afgelopen is. In 37.5% van de zaken werd er gekozen voor een informele afhandeling van de zaak tijdens de periode waarin de vertrouwenspersoon/adviseur aangesteld is. Uiteraard kan dit nadien altijd nog veranderen en kan er een andere uitkomst gekozen worden waarvan het meldpunt niet op de hoogte wordt gebracht. In 24.8% van de zaken werd een klacht neergelegd bij de sportbond, waarvan 16.1% uitsluitend bij de sportbond en bij 8.1% in combinatie met een aangifte bij justitie en bij 0.6% in combinatie met een informele oplossing. Van 78 zaken (21.7%) werd aangifte gedaan bij justitie, al dan niet in combinatie met een informele oplossing (0.8%) of zoals hierboven vermeld een klacht bij de bond (8.1%). Dit is opvallend omdat uit de tabel omtrent doorverwijzing (cf. tabel 25) blijkt dat er slechts éénmaal door de vertrouwenspersoon of adviseur verwezen wordt naar politie. In de realiteit wordt er dus wel regelmatiger (informeel) doorverwezen naar andere professionals, maar dit wordt niet zorgvuldig zo geregistreerd. Bij 14 zaken (3.9%) wordt er, volgens de vertrouwenspersoon/adviseur geen resultaat bereikt. Bij 3 zaken wordt er doorverwezen naar het strategisch team van NOC*NSF en eindigde zo de opdracht van de vertrouwenspersoon/adviseur. Bij 30 zaken (8.3%) wordt er een ander resultaat bereikt. In de meeste gevallen gaat dit over het vrijwillig opstappen van slachtoffer en/of beschuldigde uit de sportvereniging waardoor het incident ook gesloten en ‘opgelost’ wordt. In 11.1% van alle dossiers is er geen informatie over de afloop van de zaak. 37
Voor de weergave van het resultaat van de melding en het eindresultaat van het incident wordt de dataset gebruikt waarin alle advieszaken en vertrouwenszaken opgenomen zijn. De zaken uit 2000 (N=6), de zaken waarvan er geen registratieformulier kon worden teruggevonden (N=36) en de adviesvragen zonder incident (N=30) zijn uit de totale dataset verwijderd.
47
Tabel 26: Resultaat van de melding
Resultaat
Frequentie
Percentage
135 58 46 30 29 14 3 3 2 40 360
37.5 16.1 12.8 8.3 8.1 3.9 0.8 0.8 0.6 11.1 100.0
Informele afhandeling voorgesteld Klacht neergelegd bij de sportbond Aangifte bij justitie Andere Klacht bij de sportbond en aangifte bij justitie Geen resultaat Informele oplossing en aangifte bij justitie Bemiddeling door het strategisch team NOC*NSF Informele oplossing en klacht bij de sportbond Onbekend Totaal 160 140
135
120 100 80 60
58
46 30
40
40
29 14
20
3
3
2
0
Figuur 24: Resultaat van de melding
48
6.7 Eindresultaat
Tenslotte geven we een overzicht van uitkomst van de zaken, voor zover de vertrouwenspersoon of adviseur hiervan op de hoogte is. In 28.3% van de gevallen wordt de zaak informeel opgelost en daarmee ook volledig afgehandeld. Dit percentage ligt iets lager dan de 37.5 % waarin een informele afhandeling gestart wordt (cf. bovenstaande tabel 23). In 14.2% van de zaken wordt er geen oplossing bereikt tijdens de periode dat de vertrouwenspersoon/adviseurs nog op de hoogte gebracht is van de zaak. Bij 14 zaken (4.3%) wordt genoteerd dat de beschuldigde veroordeeld werd door de rechtbank, alvorens de interventieperiode van de vertrouwenspersoon/adviseur afgesloten wordt. Na 3% van de incidenten volgt een royement door de bond. In 3% (10 zaken) wordt de beschuldigde vrijgesproken: 6 keer voor de rechtbank en 4 keer voor de tuchtcommissie van de sportbond. In 6 zaken (1.9% van alle incidenten) wordt een onterechte beschuldiging vastgesteld. Bij de overige 140 zaken (43.3%) is de vertrouwenspersoon/adviseur niet op de hoogte van de uiteindelijke afloop. Tabel 27: Eindresultaat van het incident
Eindresultaat Zaak informeel opgelost Zaak niet opgelost Veroordeling voor de rechtbank Royement door de bond Vrijspraak voor rechtbank Onterechte beschuldiging vastgesteld Vrijspraak door de bond Onbekend Totaal
Frequentie
Percentage
94 50 14 10 6 5 4 140 323
29.1 15.5 4.3 3.1 1.9 1.5 1.2 43.3 100.0
160
140
140 120 100
94
80 60
50
40 20
14
10
6
5
4
0
Figuur 25: Eindresultaat van het incident
49
CONCLUSIE & DISCUSSIE 1. Conclusie en discussie Uit de resultaten blijkt dat het slachtoffer van een incident van seksuele intimidatie in de sport in meer de helft van de geregistreerde gevallen vrouwelijk is. Het slachtoffer is over het algemeen een jonge sporter. Opvallend is dat in de jongste leeftijdscategorie (slachtoffers jonger dan 12 jaar) de meerderheid mannelijk is. De beschuldigde is bijna altijd mannelijk, ouder en heeft een hiërarchische positie ten opzicht van het slachtoffer. Seksuele intimidatie kan in elke sport op alle niveaus voorkomen, blijkend uit de grote variatie aan sporten (46) in deze dataset. In de meerderheid van de incidenten wordt er melding gemaakt van ongewenste aanrakingen of aanranding. De gedragingen hebben zich vaak meerdere keren herhaald en er zijn dan ook dikwijls meerdere slachtoffers bij betrokken. Hieronder volgt een interpretatie van de meest opmerkelijke cijfers en worden discussiepunten aangehaald. 1.1 Van meldingen naar incidenten
In het decennium 2001-‐2010 kwamen er 601 meldingen binnen bij het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport. Bij 426 van de 601 meldingen werd een vertrouwenspersoon of adviseur aangesteld na het eerste contact. Bij de overige 175 meldingen beperkte het contact zich tot een telefonisch gesprek met de hulpverlener van de noodtelefoon. De 426 dossiers die geopend worden na de hulpvraag omvatten niet allemaal een uniek incident. Na weglating van lege formulieren, dubbele registraties van eenzelfde incident waarbij meerdere hulpverleners aangesteld waren en strikte adviesvragen zonder incident, werden 323 unieke incidenten weerhouden. Gezien de gevoeligheid van de problematiek en de traditie van de zwijgcultuur in de sport (Kirby et al., 2000), kunnen we ervan uitgaan dat de werkelijke incidentie van seksuele intimidatie in de sport groter zijn dan het aantal meldingen bij het meldpunt van NOC*NSF. Het doel van dit onderzoek is dan ook niet het weergeven van het werkelijke aantal incidenten in de Nederlandse sport. We kunnen stellen dat deze cijfers slechts het topje van de ijsberg zijn en het grootste deel van de klachten niet tot bij het meldpunt komt. Het is ook mogelijk dat slachtoffers er voor kiezen om geen melding te maken bij NOC*NSF, maar rechtstreeks naar justitie of hulpverlening stappen. Het dark number wordt zo nog aangevuld met incidenten die elders wel gemeld werden. Vertrouwenswerk versus advieswerk
Het meldpunt voorziet in twee soorten bijstand: hulpverlening onder de vorm van vertrouwenswerk voor slachtoffers en beschuldigden en adviesverlening aan sportbesturen. Sinds 2007 is er een duidelijke toename aan adviesvragen bij het meldpunt zichtbaar en is het aantal opgestarte begeleidingsprocessen dor de vertrouwenspersonen verminderd. Het lijkt zo dat men het meldpunt eerder als adviesorgaan gaat raadplegen en men meer en meer zelf voorziet in het begeleiden van slachtoffers of hiervoor andere kanalen benut.
50
1.2 Het slachtoffer
Uit deze resultaten blijkt dat er zowel vrouwelijke als mannelijke slachtoffers van seksuele intimidatie in de sport zijn. Er zijn in deze registraties twee keer zoveel incidenten met vrouwelijke slachtoffers dan incidenten met mannelijke slachtoffers. Deze cijfers zouden kunnen betekenen dat vrouwen meer slachtoffer worden van seksuele intimidatie. Het kan echter ook betekenen dat het taboe bij mannelijke slachtoffers van seksuele intimidatie nog groter is, waardoor er nog minder gemeld wordt, zoals in de literatuur gedacht wordt (o.a. Toftegaard Nielsen, 2001). Wat opvalt, is het significant verschil bij slachtofferschap op zeer jonge leeftijd: slachtoffers in de categorie ‘jonger dan 12 jaar’ zijn, als enige leeftijdsgroep, meestal mannelijk (59.1%). Wanneer we dit nader analyseren, zien we dat 8 van de 22 incidenten met slachtoffers jonger dan 12 jaar zich in jongensgeoriënteerde sporten (zoals voetbal) voorgedaan hebben. In wetenschappelijke literatuur is reeds aangetoond dat pedofielen38 een grotere seksuele interesse vertonen in prepubertaire jongens dan meisjes (Freund & Watson, 1992; Seto, 2001; 2004). Bij interpretatie van deze cijfers is echter voorzichtigheid geboden. We kunnen hieruit niet afleiden dat het gaat over incidenten gepleegd door pedofiele daders. Vanuit deze descriptieve analyse is het onmogelijk om uitspraken te doen over het al dan niet aanwezig zijn van een parafilie39 bij de beschuldigden. Het plegen van seksuele feiten op kinderen jonger dan 12, geeft immers geen zekerheid voor het bevestigen van de diagnose van pedofilie. Ongeveer 40 à 50% van de seksuele daders met slachtoffers jonger dan 12 zijn geen pedofielen (Seto, 2009). Er zijn echter andere hypotheses zoals diegene die Seto (2009) naar voren schuift: gebrek aan ‘betere mogelijkheden’, hyperseksualiteit of seksuele disinhibitie als gevolg van middelenmisbruik of andere. Daarnaast ligt de leeftijd van de beschuldigde bij deze incidenten tevens lager dan bij de totale dataset: 27.3% van de beschuldigden met jonge slachtoffers is zelf ook jonger dan 16 jaar. In dit geval spreken we over incidenten van seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen jongeren, waarbij er dus geen sprake is van pedofilie. Dit wordt ook bevestigd door de positie van de beschuldigde, die in 33.3% van de gevallen zelf ook sporter is, wat een groter percentage is dan bij de totale dataset (12.7%). De helft van alle zaken telt slachtoffers jonger dan 16 jaar, bij 74% van de zaken is het slachtoffer jonger dan 20. Dit toont, samen met de positie van het slachtoffer dat in 90% van de incidenten sporter is, dat jonge sporters het meest kwetsbaar zijn voor seksuele intimidatie. Preventie van seksuele intimidatie dient zich daarom vooral te richten op het afzwakken van de hiërarchische positie van de dader ten opzicht van het slachtoffer, door bijvoorbeeld meerdere coaches aan te stellen bij eenzelfde team en de sociale controle in sportverenigingen te verhogen. Het invoeren van gedragsregels voor sportbegeleiders, zoals reeds gebeurde in Nederland, is hiervoor ook een stap in de goede richting. 38
Pedofilie wordt door Seto (2009: 392) als volgt gedefinieerd: “Pedophilia is defined as a persistent sexual interest in prepubescent children, as reflected by one’s sexual fantasies, urges, thoughts, arousal, or behavior.“ Voor de blanke bevolking is de gemiddelde leeftijd voor de aanvang van de puberteit bij meisjes op 12 jaar, bij jongens gemiddeld 1 tot 2 jaar later. Prepubertaire jongeren zijn dus jonger dan 12 jaar en vertonen nog geen secundaire geslachtskenmerken. 39 Parafilie is een verzamelnaam voor stoornissen van het seksueel verlangen die gekenmerkt worden door sterke opwinding, weerkerende seksuele fantasieën, intense aandrang en gedragingen en dit gedurende ten minste zes maanden. Deze impuls moet als afwijkend ervaren worden ten aanzien van de culturele normen en moet gepaard gaan met klinisch betekenisvol lijden voor de persoon zelf ofwel beperkingen veroorzaken op sociaal of beroepsvlak of op andere levensdomeinen (APA, 2000).
51
1.3 De beschuldigde
De overgrote meerderheid (92%) van de beschuldigden is mannelijk en ouder dan 21 jaar (80%). Dit komt overeen met beschrijvingen van seksuele daders in de literatuur (Abel & Rouleau, 1990). De beschuldigde staat in 81% van de incidenten hiërarchisch hoger geplaatst dan het slachtoffer. De machtspositie van de beschuldigde en de afhankelijkheid van het slachtoffer (o.a. Brackenridge, 2001) ten aanzien van de beschuldigde worden hierdoor opnieuw bevestigd als risicofactoren voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. 1.4 De sport
Op vraag van sportbeleidvoerders, hebben wetenschappers zich reeds gebogen over de vraag of de soort sport een risicofactor kan zijn voor seksuele intimidatie (o.a. Fasting, 2005). Lopen individuele sporters meer risico dan teamsporters? Speelt de mate van onthulling in de kledij tijdens het beoefenen van de sport? Tot dusver kunnen er geen significante verschillen vastgesteld worden en kunnen we dus niet over ‘risicosporten’ spreken. De 323 incidenten troffen 46 verschillende sporttakken in de voorbije 10 jaar, wat wijst op de algemeenheid en wijdverspreidheid van het fenomeen. De meest voorkomende sporten in deze lijst zijn voetbal, zwemmen, atletiek, gymnastiek, volleybal en wielrennen, waarbij wielrennen het grootste aantal incidenten per 10 000 leden (7.6) optekent. Toch kunnen we niet spreken van een oververtegenwoordiging van bepaalde sporttakken bij deze meldingen. Overigens werden er geen opmerkelijke verschillen gevonden tussen meldingen in teamsporten versus (semi-‐) individuele sporten. Dit is een aselecte steekproef van het totale aantal incidenten in de Nederlandse sport. We hebben geen zicht op incidenten die niet gemeld worden bij het meldpunt Seksuele Intimidatie. Uitspraken over risico op seksuele intimidatie kunnen niet gedaan worden aan de hand van deze meldingen, aangezien alle casussen reeds slachtoffers omvatten van seksuele intimidatie. Brackenridge (2001) geeft ook aan dat het niet wenselijk is om risicosporten te benoemen, aangezien dit tal van perverse gevolgen kan hebben. De ‘onveilige’ sporten krijgen, misschien ten onrechte, een stigmatisering en de ‘veilige’ sporten zouden zich minder inzetten om preventiebeleid te ontwikkelen. Wat duidelijk wordt in dit onderzoek is de verhoudingsgewijze oververtegenwoordiging van incidenten op topsportniveau. 11,5% van de geregistreerde incidenten speelt zich af op topsportniveau, wat overeenkomt met 5 incidenten per 100 elitesporters. In de breedtesport zijn er 240 incidenten geregistreerd. Verhoudingsgewijs ligt dit aantal veel lager, met 0,005 incidenten per 100 aangesloten breedtesporters. Is topsport een risicofactor voor het voorkomen van seksuele intimidatie? Verschillende auteurs denken inderdaad dat de grotere afhankelijkheidsrelatie, in combinatie met veel trainingsuren, druk en andere factoren in topsport de kans op seksuele intimidatie vergroten (Fasting, 2005; Brackenridge, 2001 e.a.). Andere oorzaken kunnen, mijns inziens, zijn dat incidenten op dat niveau sneller gemeld worden of dat er sneller de media-‐aandacht opgezocht wordt, dat er nauwkeurigere opvolging van deze sporters bestaat, dat er meer aandacht is voor het welzijn van deze sporters dus daardoor snellere signalisatie van problemen, of dat het project seksuele intimidatie en/of de telefonische hulplijn meer naambekendheid hebben in dit topsportmilieu. 52
1.5 Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie
Seksuele intimidatie is vaak een proces en veroorzaakt slechts zelden een eenmalig incident. Dit zien we ook terug in de rapportages van de vertrouwenspersonen en adviseurs. Positief is dat meer dan 80% van de incidenten speelt op het moment van de melding en dat de melder geen jaren wacht om hulp in te schakelen. In meer dan de helft van de incidenten (55%) is er meer dan één slachtoffer. 323 incidenten maken zo in feite meer slachtoffers. Uit het onderzoek blijkt dat er vaak meerdere vormen van seksuele intimidatie bij een incident vastgesteld worden, met een grote verscheidenheid aan alle mogelijke seksuele vormen. Andere vormen van niet-‐seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals het overtreden van gedragsregels of machtsmisbruik, komen vaak samen voor met vormen van seksuele intimidatie. Dit kan iets vertellen over de diffuusheid aan gedragingen die een pleger stelt tijdens de grooming, i.e. de voorbereidingsfase waarin hij het slachtoffer langzaamaan ‘klaar maakt’ voor het misbruik. Verder kwalitatief onderzoek is hiervoor echter noodzakelijk. Ook de grote verscheidenheid aan andere vormen van grensoverschrijdend gedrag komt in dit onderzoek naar voor. Wat deze cijfers zeker aantonen, is dat het construct ‘seksuele intimidatie’ bestaat uit verschillende handelingen. Vele van deze handelingen zijn op zichzelf niet strafbaar, maar door de aaneenschakeling aan elkaar, de afhankelijkheidspositie van het slachtoffer en de doelbewustheid van de pleger weldegelijk risicovol. Het overtreden van de gedragsregels van een vereniging kan zo een eerste signaal zijn of kan als risicogedrag beschouwd worden voor het ontstaan van seksueel intimiderend gedrag. 1.6 De melding
Het telefonisch meldpunt blijkt het meest gebruikte kanaal om een melding tot bij de juiste personen te brengen. Dit is ook de doelstelling van NOC*NSF. De melder is in veel gevallen een bestuurslid van een vereniging. Aangezien het aantal vragen naar advisering nog toeneemt, zal de hulpvrager waarschijnlijk steeds meer uit die hoek komen. Opvallend is dat medesporter slechts zeer zelden (0.7%) diegene is die de melding doet. Wat terugkomt in deze cijfers is dat de vertrouwenspersonen en adviseurs van het meldpunt slechts zelden op de hoogte zijn van de uiteindelijke afloop van het incident. Na het beëindigen van hun taak, worden zij vaak niet meer op de hoogte gehouden van de verdere ontwikkelingen, bv. van de uitspraak in de rechtbank. Dit is bijzonder spijtig en nadelig voor zowel het begeleidingsproces, de voldoening van de vertrouwenspersoon/adviseur, als voor de kwaliteit van de registratie.
53
2. Aanbevelingen voor het project seksuele intimidatie in de sport Onderzoekstechnisch zou het bijzonder interessant zijn om de registratieformulieren van de vertrouwenspersonen en adviseur aan te passen en aan zwaardere normen te onderwerpen40. Informatie over de betrokken personen en omstandigheden zou, indien dit gekend is, zo precies mogelijk weergegeven moeten worden. Ook het sportniveau van het slachtoffer zou gedetailleerder omschreven kunnen worden, zodat er in de toekomst nagegaan kan worden of er kwetsbare momenten zijn in de opbouw van een topsportcarrière. Uiteraard zal de eerste bekommernis van de vertrouwenspersoon altijd hulpverlening zijn en komt de registratie bij elke hulpverlener pas op de tweede plaats. De wetenschappelijke meerwaarde is echter zo groot, dat de vertrouwenspersonen en adviseurs dienen aangespoord te worden om hun gegevens zo correct, uniform en gedetailleerd mogelijk te registreren. De onvolledige resultaten, te wijten aan ontbrekende registratieformulieren of onzorgvuldige registratie voor de hulpverleners, zijn te betreuren. Hulpverleners op de hoogte houden van wetenschappelijke onderzoeksresultaten en de onderzoeksdoelstellingen ook toespitsen op hun praktijk, kan hun betrokkenheid vergroten. Wanneer het belang van registratie voor een hulpverlener duidelijk is, zal dit de kwaliteit van de registratie en dus ook van het onderzoek ten goede komen. Het grote aantal meldingen van niet-‐seksuele vormen van intimidatie en machtsmisbruik doet besluiten dat het Project Seksuele Intimidatie zich zeker ook op deze andere vormen moet richten. Emotionele intimidatie, pesten, fysiek geweld zijn vormen van grensoverschrijdend gedrag waarmee Nederlandse sporters en begeleiders ook geconfronteerd worden en die eveneens ernstige gevolgen kunnen hebben. De samenhang tussen deze en de seksuele vormen wijst op gelijkenissen in risicofactoren en uitingsvormen. Tenslotte is het raadzaam om een veelheid aan preventiemaatregelen blijvend aan de dag te leggen. Dit onderzoek toont de diffuusheid van seksuele intimidatie aan waardoor enkel curatieve maatregelen onvoldoende zullen zijn. Bijkomende maatregelen, zoals het registratiesysteem voor seksuele plegers in de sport en de invoering van de Verklaring Omtrent Gedrag, zijn dan ook ten zeerste toe te juichen.
40
Ondertussen werden de eerste aanpassingen aan het registratiesysteem reeds doorgevoerd (15 november 2011).
54
3. Suggesties voor verder onderzoek “Perhaps never in the history of sport and leisure studies has so much interest (in sexual abuse in sport) been generated by so few data.” (Brackenridge, 2001: 8) “It should be clear from the overview of the research on sexual harassment in sport, that more knowledge is needed. There are many rumors and few facts based on research in this area.” (Fasting, 2005: 9)
Voor de hand liggend is een kwalitatief vervolgonderzoek na deze meldpuntanalyse. Een kwalitatieve bevraging van de vertrouwenspersonen en adviseurs kan meer informatie opleveren over de vormen, risicofactoren en verloop van deze incidenten. Bijzondere aandacht hierbij kan gaan naar het verloop van typische incidenten, waarbij een fase van grooming vooraf gaat aan het werkelijke misbruik versus atypische incidenten waarbij een eenmalige seksuele grensoverschrijding gebeurt. We kunnen bij de kwantitatieve informatie over deze atypische incidenten immers niet opmaken of dit werkelijk zo gebeurd is of dat de vertrouwenspersoon/adviseur enkel de meest ernstige (eind-‐) vorm (bv. verkrachting) geregistreerd heeft. Een aanvulling met informatie over de interventies van het strategisch team, wat in dit onderzoek ontbreekt, zal een meer gedetailleerd zicht geven op de zaken die extra aandacht vroegen. Onderzoek naar grooming in de sport zal meer inzicht opleveren in de risicogedragingen van pleger en slachtoffer en kan het onderzoek van Cense (1997) bij Nederlandse slachtoffers aanvullen met informatie van de vertrouwenspersoon en/of adviseur. De resultaten kunnen dan hun invloed hebben op het verfijnen van gedragscodes binnen sportbonden en verenigingen. Andere aanbevelingen naar verder onderzoek zijn in Nederland vooral gericht op meer kwantitatief incidentieonderzoek binnen de sportwereld. Het is relevant om de grootorde van deze problematiek te kennen Het onderzoek dat onlangs gebeurde in vrijwilligersorganisaties (de Haas et al., 2009) kan hiervoor een vertrekpunt zijn. Meer onderzoek is er ook nodig in contexten waar praten over seksueel misbruik nog taboe is en waar er geen open sfeer heerst. Uit onderzoek blijkt immers dat deze omgevingen vatbaarder zijn voor seksuele intimidatie (Finkelhor, 1984; 1986). In de studies naar seksuele intimidatie in de sport, maar ook elders, wordt er meestal enkel gekeken naar de relatie tussen mannelijke pleger en vrouwelijk slachtoffer. Er moet meer aandacht besteed worden aan andere vormen van seksueel geweld tussen atleten, met vrouwelijke pleger, met mannelijk slachtoffer. Belangrijk hierbij is de ondervinding dat seksueel grensoverschrijdend gedrag een vorm van geweld en machtsmisbruik is en weinig te maken heeft met (hetero-‐)seksualiteit. Daarnaast is het noodzakelijk om ook binnen de sportwereld meer onderzoek te doen naar de plegers van seksueel geweld. Kunnen er profielen opgesteld worden? Is er een samenhang met emotioneel en fysiek geweld? Het zwart-‐wit plaatje van de monsterlijke dader en het onschuldige slachtoffer zal overal overheersen maar mag toch het onderzoek naar (en de hulpverlening aan) de plegers niet in de weg staan.
55
BIBLIOGRAFIE Abel, G.G. & Rouleau, J.L. (1990). ‘The nature and extent of sexual assault’ in Marshall, W.L., Laws, D.R. & Barbaree, H.E. Handbook of Sexual Assault. Issues, Theories, and Treatment of the Offender. New York: Plenum Press. American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed., text rev.). Washington, DC: Author. Brackenridge, C.H. (2001). Spoilsports: understanding and preventing sexual exploitation in sport, London & New York: Routledge. Cense, M. (1997). Rode kaart of carte blanche. Risicofactoren voor seksuele intimidatie in de sport. Arnhem: Transact & NOC*NSF. Cense, M. & Brackenridge, C.H. (2001). ‘Temporal and developmental risk factors for sexual harassment and abuse in sport’, European Physical Education Review 7(1): 61-‐79. Fasting, K., Brackenridge, C.H. & Sundgot-‐Borgen, J. (2003). ‘Experiences of Sexual Harassment and abuse amongst Norwegian elite female athletes and non-‐athletes’, Research Quarterly for Exercise and Sport 74(1): 74-‐97. Fasting, K. (2005). Research on Sexual Harassment and Abuse in Sport, www.idrottsforum.org/researchers/faskar.html , geraadpleegd op 9 april 2007. Fejgin, N. & Hanegby, R. (2001). ‘Gender and Cultural Bias in Perceptions of Sexual Harassment in Sport’, International Review for the sociology of Sport 36(4): 459-‐78. Finkelhor, D. (1984). Child Sexual Abuse. New Theory and Research. New York: The Free Press. Finkelhor, D. (1986). A sourcebook on child sexual abuse. London: Sage. Freund, K. &Watson, R.J. (1992). ‘The proportions of heterosexual and homosexual pedophiles among sex offenders against children: an exploratory study’, Journal of Sex and Marital Therapy 18: 34-‐43. Haas, de, S., Cense, M., Dittzhuijzen, van, J. & Berlo, van, W. (2009). Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag binnen Vrijwilligersorganisaties. Utrecht: WODC. Kirby, S. & Greaves, L. (1996) ‘Foul Play: Sexual abuse and harassment in sport’, paper presented to the Pre-‐Olympic Scientific Congress, Dallas, USA, 11-‐14 July. Kirby, S., Greaves, L. & Hankivsky, O. (2000). The Dome of Silence. Sexual harassment and abuse in sport. Halifax: Fernwood. Leahy, T. Pretty, G. & Tenenbaum, G. (2002). ‘Prevalence of sexual abuse in organized sport in Australia’, Journal of Sexual Aggression 8 (2): 16-‐36. Moget, P. & Weber, M. (2008). ‘Vulnerabilities, pitfalls and chances in sports, A decade of social security policies in Dutch sports’, Application to the Panathlon Conference, Ghent. NOC*NSF (2011). Ledental NOC*NSF over 2010. Arnhem: NOC*NSF Unit Sportontwikkeling. Serkei, B. (2011). Onderzoek naar de effectiviteit van het beleid op het gebied van seksuele intimidatie zoals ontwikkeld door NOC*NSF . Utrecht: Movisie (in voorbereiding). Seto, M.C. & Lalumière, M.L. (2001). ‘A brief screening scale to identify pedophilic interests among child molesters’, Sexual abuse 13: 15-‐25. Seto, M.C., Harris, G.T., Rice, M.E., Barbaree, H.E. (2004). ‘The Screening Scale for Pedophilic Interests and recidivism among adult sex offenders with child victims’, Archives of Sexual Behavior 33: 455-‐66. Seto, M.C. (2009). ‘Pedophilia’, The Annual Review of Clinical Psychology 5: 391-‐407. 56
Toftegaard Nielsen, J. (2001). ‘The Forbidden Zone: Intimacy, sexual relations and misconduct in the relationship between coaches and athletes.’, International Review for the sociology of Sport 36(2): 165-‐83. Vanden Auweele, Y. & Van Kelst, K. (2006a). ‘Seksueel misbruik en ongewenste seksuele intimiteiten in de Vlaamse recreatie-‐ en competitiesport’ (deel 1), Tijdschrift voor Lichamelijke Opvoeding 209: 19-‐27. Vanden Auweele, Y. & Van Kelst, K. (2006b). ‘Seksueel misbruik en ongewenste seksuele intimiteiten in de Vlaamse recreatie-‐ en competitiesport’ (deel 2), Tijdschrift voor Lichamelijke Opvoeding 210: 7-‐12. Vanden Auweele, Y., Opdenacker, J., Vertommen, T., Boen, F., Van Niekerk, L., De Martelaer, K. & De Cuyper, B. (2008) ‘Unwanted Sexual Intimacies in Sport. Perceptions and reported prevalence among Flemish, female student-‐athletes’, International Journal of Sport and Exercise Psychology 6(4): 354-‐365. Vertommen, T. (2007). Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag in de Sport. Onuitgegeven eindverhandeling. Brussel: VUB. Vertommen, T. (2009). Risicofactoren, vormen en verloop van seksuele intimidatie in de sport. Onuitgegeven eindverhandeling: VUB. Volkwein, K., Schnell, F., Sherwood, D. & Livezy, A. (1997). ‘Sexual Harassment in Sport: Perceptions and Experiences of American Female Student-‐Athletes’, International Review for the Sociology of Sport 33(3): 283-‐95.
57
BIJLAGEN
Bijlage 1: Lijst van tabellen Tabel 1: Werkdefinities ......................................................................................................................... 16 Tabel 2: Aantal zaken behandeld per jaar ............................................................................................. 19 Tabel 3: Verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk ............................................................................... 21 Tabel 4: Evolutie in de verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk ......................................................... 22 Tabel 5: Geslacht van het slachtoffer .................................................................................................... 23 Tabel 6: Leeftijd van het slachtoffer ..................................................................................................... 24 Tabel 7 : Overzicht van de verschillen in sekse naar leeftijdsgroep van het slachtoffer ....................... 25 Tabel 8: Positie van het slachtoffer ....................................................................................................... 26 Tabel 9: Geslacht van de beschuldigde ................................................................................................. 27 Tabel 10: Leeftijd van de beschuldigde ................................................................................................. 28 Tabel 11: Positie van de beschuldigde .................................................................................................. 29 Tabel 12: Aantal incidenten per sporttak .............................................................................................. 30 Tabel 13: Sportcategorie ....................................................................................................................... 32 Tabel 14: Sportniveau ........................................................................................................................... 33 Tabel 15: Verhouding teamsporten en (semi-‐)individuele sporten ...................................................... 35 Tabel 16: Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie ..................................................................... 36 Tabel 17: Aantal vastgestelde vormen per incident ............................................................................. 37 Tabel 18: Vaststellingen van andere grensoverschrijdingen bij 432 meldingen .................................. 39 Tabel 19: Frequentie van de seksuele intimidatie ................................................................................ 40 Tabel 20: Tijdstip van de seksuele intimidatie ...................................................................................... 41 Tabel 21: Aantal slachtoffers per zaak .................................................................................................. 42 Tabel 22: Kanaal van de melding .......................................................................................................... 43 Tabel 23: Evolutie van het kanaal per jaar ............................................................................................ 44 Tabel 24: Rol van de melder ................................................................................................................. 45 Tabel 25: Doorverwijzing ...................................................................................................................... 46 Tabel 26: Resultaat van de melding ...................................................................................................... 48 Tabel 27: Eindresultaat van het incident .............................................................................................. 49
58
Bijlage 2: Lijst van figuren Figuur 1: Aantal zaken behandeld per jaar ........................................................................................... 19 Figuur 2: Overzicht van de meldingen .................................................................................................. 20 Figuur 3: Verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk .............................................................................. 21 Figuur 4: Evolutie in de verhouding vertrouwens-‐ en advieswerk ........................................................ 22 Figuur 5: Geslacht van het slachtoffer .................................................................................................. 23 Figuur 6: Leeftijd van het slachtoffer .................................................................................................... 24 Figuur 7: Positie van het slachtoffer ..................................................................................................... 26 Figuur 8: Geslacht van de beschuldigde ................................................................................................ 27 Figuur 9: Leeftijd van de beschuldigde ................................................................................................. 28 Figuur 10: Positie van de beschuldigde ................................................................................................. 29 Figuur 11: Aantal incidenten per sporttak ............................................................................................ 31 Figuur 12: Sportcategorie ...................................................................................................................... 32 Figuur 13: Sportniveau .......................................................................................................................... 34 Figuur 14: Verhouding teamsporten en (semi-‐)individuele sporten ..................................................... 35 Figuur 15: Vastgestelde vormen van seksuele intimidatie .................................................................... 37 Figuur 16: Aantal vastgestelde vormen per incident ............................................................................ 38 Figuur 17: Frequentie van het incident ................................................................................................. 40 Figuur 18: Tijdstip van het incident ....................................................................................................... 41 Figuur 19: Aantal slachtoffer per zaak .................................................................................................. 42 Figuur 20: Kanaal van de melding ......................................................................................................... 44 Figuur 21: Evolutie van het kanaal per jaar ........................................................................................... 45 Figuur 22: Rol van de melder ................................................................................................................ 46 Figuur 23: Doorverwijzing ..................................................................................................................... 47 Figuur 24: Resultaat van de melding ..................................................................................................... 48 Figuur 25: Eindresultaat van het incident ............................................................................................. 49
59
Bijlage 3: Gedragsreglement Seksuele Intimidatie NOC*NSF heeft ter preventie van seksuele intimidatie in de sport een aantal gedragsregels opgesteld. Deze gedragsregels zijn van belang voor iedereen die aan sport doet. Ze zijn vooral bedoeld om alle begeleiders van sporters en van sportactiviteiten een richtlijn te geven ten aanzien van welk gedrag wel en niet is toegestaan. Wat verstaan we onder seksuele intimidatie? Seksuele intimidatie is elke vorm van seksueel gedrag of seksuele toenadering, in verbale, non-verbale of fysieke zin, opzettelijk of onopzettelijk, die door de persoon die het ondergaat als ongewenst of gedwongen wordt ervaren. Seksuele intimidatie kan voorkomen tussen sporters onderling, tussen kader onderling en tussen sporters en kader. Het is een breed begrip. Dubbelzinnige grapjes, onverwachte aanrakingen en pin-ups in de verzorgingsruimte kúnnen als intimiderend worden ervaren. Ook ondubbelzinnige, strafbare vormen van seksueel misbruik, zoals aanranding en verkrachting, vallen onder seksuele intimidatie. Dergelijke vormen van seksuele intimidatie beginnen vaak met 'onschuldige' vormen van intimidatie. Machtsverschillen Seksuele intimidatie komt het meest voor in relaties waarbij sprake is van een machtsverschil. Dat machtsverschil kan te maken hebben met leeftijd (volwassene tegenover kind), positie (trainer tegenover sporter) of getal (groep tegenover eenling). De verantwoordelijkheid van de begeleider Naast een sportieve taak heeft een sportbegeleider ook een (weliswaar gedeelde) opvoedkundige opdracht. De begeleider is medeverantwoordelijk voor de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van de (jonge) sporter en voor diens ontwikkeling naar zelfstandigheid. Daarbij moet de begeleider zelf de persoonlijke grenzen van de sporter respecteren en de grenzen van professioneel gedrag niet overschrijden. Ook moet een begeleider de sporter ondersteunen in het zelf stellen van grenzen naar anderen toe. 'Mag ik ze dan geen aai meer over hun bol geven?' De omgang tussen mensen en het lichamelijke contact bij het sporten laten zich niet tot in detail regelen. Dat is ook niet de bedoeling van de gedragsregels. Lichamelijk contact kan functioneel zijn en een 'aai over de bol' kan motiverend en prettig zijn. Aanrakingen en bijvoorbeeld het geven van complimentjes moeten in de sport geen taboe worden. De gedragsregels zijn richtlijnen voor de begeleider, waarmee seksuele intimidatie kan worden voorkomen. Ze geven de grenzen aan van het handelen. Ze fungeren als toetssteen voor het gedrag van begeleiders en sporters in concrete situaties. Ze nodigen uit tot nadenken en discussiëren over het eigen handelen en dat van anderen in de sportomgeving. Hoe te handelen bij overschrijding van de regels? Als je grensoverschrijdend gedrag signaleert, dien je maatregelen te nemen. Wat kun je doen? • De betreffende persoon op zijn gedrag aanspreken; • Het bevoegde gezag (bestuur of directie) van de vereniging, sportschool of sportbond inlichten (in overleg met het slachtoffer); • Een officiële klacht indienen bij het bevoegde gezag (bestuur of directie) van de vereniging, sportschool of sportbond (in overleg met het slachtoffer). Aangifte doen bij de politie (in overleg met het slachtoffer) indien er een strafbaar feit is gepleegd; • Het slachtoffer wijzen op het NOC*NSF meldpunt seksuele intimidatie in de sport en op de mogelijkheid van het krijgen van ondersteuning van de NOC*NSF vertrouwenspersonen. Definities Onder ‘begeleider’ wordt in deze gedragsregels verstaan: • sporttechnisch kader (trainers, coaches, leraren); • sportmedisch kader (fysiotherapeuten, masseurs, artsen, psychologen); • sportorganisatorisch en facilitair kader (leiders, begeleiders, onderhoudsmedewerkers enz.); • bestuurlijk kader.
wedstrijdfunctionarissen,
Ook andere betrokkenen, zoals meehelpende familieleden, dienen de regels na te leven. Onder 'sporter' wordt in deze gedragsregels verstaan: zowel meisjes en jongens als vrouwen en mannen. Onder 'professioneel' wordt in deze gedragsregels verstaan: de kwaliteit van het handelen, overeenkomstig de geldende standaard en opleiding (dus niet of er al dan niet wordt betaald voor de werkzaamheden).
60
De gedragsregels ter preventie van seksuele intimidatie in de sport 1. De begeleider moet zorgen voor een omgeving en een sfeer waarbinnen de sporter zich veilig voelt (om te bewegen). De sporter moet als mens worden gerespecteerd. Er mag geen onderscheid worden gemaakt naar of nadruk worden gelegd op godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, nationaliteit, seksuele gerichtheid, culturele achtergrond, leeftijd, lichamelijke kenmerken of burgerlijke staat. Dat betekent dat de sporter zich zowel tijdens het sporten maar ook daarbuiten, bijvoorbeeld in de kleedruimtes, veilig moet voelen en het gevoel moet hebben dat hij zich - letterlijk - vrij kan bewegen. 2. De begeleider onthoudt zich ervan de sporter te bejegenen op een wijze die de sporter in zijn waardigheid aantast, én verder in het privé leven van de sporter door te dringen dan nodig is voor het gezamenlijk gestelde doel. Hierbij gaat het erom dat de begeleider niet onnodig binnendringt in het privé leven van de sporter, bijvoorbeeld door er vragen over te stellen, afspraken te maken, contact op te nemen enzovoort. 3. De begeleider onthoudt zich van elke vorm van seksueel (machts)misbruik of seksuele intimidatie tegenover de sporter. De begeleider mag zijn specifieke situatie en relatie niet gebruiken voor doeleinden ten eigen nutte die in strijd zijn met zijn verantwoordelijkheid voor de sporter of die de grenzen van de relatie overschrijden. Grensoverschrijdend kan bijvoorbeeld zijn: • bevrediging van eigen seksuele en/of agressieve verlangens; • een seksueel/erotisch geladen sfeer scheppen; • de sporter op een niet-functionele wijze bekijken, waarbij de ogen gericht zijn op de geslachtskenmerken; • met seksueel gedrag ingaan op verliefde gevoelens, seksuele verlangens of fantasieën van de sporter; • vormen van aanranding; • exhibitioneren. In de (professionele) relatie met de sporter kunnen bij beide gevoelens ontstaan die zich niet verhouden met de relatie tot het trainen, begeleiden en dergelijke. Deze gevoelens kunnen bijvoorbeeld zijn: verliefdheid, afkeer of agressie. Beide partijen moeten alert zijn op deze gevoelens. De begeleider moet - zelfs als de sporter dat verlangt of daartoe uitnodigt - dan ook niet metterdaad ingaan op seksuele en/of al dan niet agressieve toenaderingspogingen, dan wel dergelijke toenaderingspogingen zelf ondernemen. Seksuele handelingen en (geforceerde) seksuele relaties tussen begeleider en sporter worden zeer sterk afgeraden. Door partijen moeten zo snel mogelijk maatregelen worden genomen om te voorkomen dat deze 'relatie' zich in welke vorm dan ook ontwikkelt. Hierbij kan gedacht worden aan verbreking van één van de twee verhoudingen: de seksuele relatie of de vertrouwenswerksrelatie. 4. Seksuele handelingen en seksuele relaties tussen de begeleider en de jeugdige sporter tot zestien jaar zijn onder geen beding geoorloofd en worden beschouwd als seksueel misbruik. Tussen volwassenen en jeugdigen is sprake van een natuurlijk overwicht. Het natuurlijke overwicht van de 'dader' en angst voor de gevolgen maken het vele malen moeilijker om hem 'lik op stuk' te geven bij ongewenst gedrag. Al dan niet jeugdige sporters die op het moment zelf wel positief staan tegenover seksueel contact, bijvoorbeeld omdat zij verliefd zijn op de begeleider, realiseren zich vaak pas achteraf dat bij het gebeurde vele vraagtekens zijn te plaatsen. Veelal blijkt dan dat hun eventuele instemming op dat moment niet 'echt' was. 5. De begeleider mag de sporter niet op een zodanige wijze aanraken dat de sporter en/of de begeleider deze aanraking naar redelijke verwachting als seksueel of erotisch van aard zal ervaren, zoals doorgaans het geval zal zijn bij het doelbewust (doen) aanraken van geslachtsdelen, billen en borsten. Uitgangspunt is dat de sporter het als seksueel intimiderend ervaart. Dit kan bijvoorbeeld zijn: • bij begroeten of afscheid nemen te lang de hand vasthouden; • iemand naar je toe trekken om te kussen; • zich tegen de sporter aandrukken; • andere ongewenste aanrakingen. De begeleider dient ervoor te zorgen dat daar waar lichamelijk contact noodzakelijk en functioneel is voor de sportbeoefening, dit contact of deze aanrakingen nooit verkeerd - in de zin van seksueel intimiderend - kan worden geïnterpreteerd.
61
6. De begeleider onthoudt zich van seksueel getinte verbale intimiteiten. Hierbij kan worden gedacht aan: • seksueel getinte opmerkingen en insinuaties, zoals grove taal en schuine moppen, onder het mom van 'dat moet kunnen'; • het stellen van niet-functionele vragen - vaak onnodig in detail - over het seksleven van de sporter, bijvoorbeeld over masturbatie, frequentie en vormen van vrijen. 7. De begeleider zal tijdens training(sstages), wedstrijden en reizen gereserveerd en met respect omgaan met de sporter en de ruimten waarin de sporter zich bevindt, zoals de kleedkamer of de hotelkamer. Gereserveerd en met respect omgaan met de sporter betekent bijvoorbeeld dat: • de begeleider en de sporter bij voorkeur niet met z'n tweeën op reis gaan, maar met bijvoorbeeld een extra begeleider of meerdere sporters; • de begeleider en sporter in ieder geval niet op één kamer slapen; • de sporter bij voorkeur niet alleen thuis bij de begeleider wordt ontvangen. • Gereserveerd en met respect omgaan met de ruimtes waarin de sporter zich kan bevinden, betekent dat de sporter zich daar veilig moet voelen, zijn privacy gewaarborgd is en sociale controle niet is uitgesloten. • Hierbij kan onder andere worden gedacht aan: • niet zonder aankondiging de kleedkamer of de hotelkamer betreden; • de deur open laten staan na het binnentreden, tenzij duidelijk is dat beiden behoefte hebben aan een zekere privacy; • gesprekken dan wel overleg met de sporter niet in de kleedkamer of de hotelkamer houden, maar in een niet-intieme ruimte. Een uitzondering wordt uiteraard gemaakt voor het coachen tijdens wedstrijden; dan is het veelal noodzakelijk zich ergens rustig terug te trekken. 8. De begeleider heeft de plicht de sporter te beschermen tegen schade en (machts)misbruik als gevolg van seksuele intimidatie. Daar waar bekend of geregeld is wie de belangen van de (jeugdige) sporter behartigt, is de begeleider verplicht met deze personen of instanties samen te werken opdat zij hun werk goed kunnen uitoefenen. Binnen zijn mogelijkheden heeft de begeleider de verantwoordelijkheid voor de veiligheid en het welzijn van de sporter. De begeleider zal de daarvoor redelijke en noodzakelijke maatregelen moeten nemen ter voorkoming van lichamelijke en geestelijke schade en misbruik, veroorzaakt door seksuele intimidatie. De begeleider zal moeten samenwerken met bijvoorbeeld jeugdconsulenten, vertrouwens-personen of ouders of hen van informatie voorzien. De begeleider zal feiten van vertrouwelijke aard, aan hem toevertrouwd, te allen tijde dienen te respecteren. Er zullen slechts mededelingen aan derden worden gedaan - indien enigszins mogelijk in overleg met de sporter - wanneer de begeleider ervan overtuigd is dat de belangen van de sporter of zijn omgeving hiermee zullen zijn gediend. 9. De begeleider zal de sporter geen (im)materiële vergoedingen geven met de kennelijke bedoeling tegenprestaties te vragen. De begeleider aanvaardt ook geen financiële beloning of geschenken van de sporter die in onevenredige verhouding staan tot de gebruikelijke dan wel afgesproken honorering Door vergoedingen dreigen de objectiviteit van het handelen en de onafhankelijke positie van de begeleider dan wel de sporter in het gedrang te komen. Hierdoor kan een voedingsbodem ontstaan voor seksuele intimidatie en seksueel misbruik. 10. De begeleider zal er actief op toezien dat deze regels door iedereen die betrokken is bij de sporter worden nageleefd. Indien hij gedrag signaleert dat niet in overeenstemming is met deze regels zal hij de betreffende persoon daarop aanspreken. De begeleider heeft een voorbeeldfunctie. Hij zal maatregelen moeten nemen op het moment dat hij grensoverschrijdend gedrag constateert. In eerste instantie dient hij de betreffende persoon erop aan te spreken. In tweede instantie het bevoegde gezag, dat wil zeggen het bestuur van een sportvereniging of sportbond of de directie daarvan. De sporter zal ook geholpen moeten worden. De begeleider kan hem bijvoorbeeld verwijzen naar een vertrouwenspersoon of hem helpen een klacht in te dienen. 11. In die gevallen waarin de gedragsregels niet (direct) voorzien, ligt het binnen de verantwoordelijkheid van de begeleider in de geest hiervan te handelen. Dit betekent dat de begeleider ook alert moet zijn op gedragingen die niet direct seksueel intimiderend zijn, maar wel als grensoverschrijdend worden ervaren. Ook in dit geval dienen door hem passende maatregelen te worden genomen, zoals het aanspreken van de betreffende persoon.
62
Bijlage 4: Registratieformulier voor de vertrouwenswerk van slachtoffers Code (initialen/jaartal/volgnummer): Datum eerste contact: Tak van sport: naam vertrouwenspersoon: Evt. andere betrokken vertrouwenspersoon/adviseur Hoe is de hulpvrager bij je terecht gekomen?
1. … 2. … O SOS Telefonische Hulpdiensten O Kindertelefoon O NOC*NSF O een collega vp/adviseur O anders, namelijk…
Inhoudelijk Omschrijving probleem / hulpvraag: Omschrijving vertrouwenswerk: Resultaat O klacht informeel opgelost
toelichting: Resultaat
O officiële klacht ingediend bij sportbond
resultaat (indien al bekend):
O aangifte gedaan bij justitie
resultaat (indien al bekend): toelichting:
O geen resultaat, klacht niet opgelost toelichting: O anders, namelijk…
O ja, naar……… Is de hulpvrager doorverwezen naar reguliere hulpverlening?
O nee
Ruimte voor opmerkingen
63
Gegevens over het probleem In welke tak van sport speelt het probleem? Geslacht slachtoffer leeftijd slachtoffer
positie van het slachtoffer
geslacht (vermoedelijke) dader leeftijd (vermoedelijke) dader, evt. geschat
positie van de (vermoedelijke) dader
vorm van seksuele intimidatie of misbruik
hoe vaak is het voorgekomen? wanneer is het voorgekomen? Is er meer dan 1 slachtoffer?
64
O man O vrouw O jonger dan 12 O 12 t/m 15 jaar O 16 t/m 20 jaar O 21 t/m 30 jaar O 31 t/m 50 jaar O 51 of ouder O sporter O trainer/coach/leider O bestuurslid O (para)medisch begeleider O overig kader O anders, namelijk… O man O vrouw O jonger dan 12 O 12 t/m 15 jaar O 16 t/m 20 jaar O 21 t/m 30 jaar O 31 t/m 50 jaar O 51 of ouder O sporter O trainer/coach/leider O bestuurslid O (para)medisch begeleider O overig kader O anders, namelijk… O verbale seksuele intimidatie O ongewenste, zogenaamd functionele, aanraking(en) O andere ongewenste aanraking(en) O aanranding, seksueel misbruik O verkrachting of poging hiertoe O exhibitionisme O voyeurisme O anders, namelijk… O 1 keer O meer dan eens O onbekend O actueel probleem O vroeger meegemaakt O onbekend O ja O vermoedelijk wel O vermoedelijk niet O nee O weet niet
Code Datum Advies of melding Sporttak Niveau Andere VP's Kanaal Rol hulpvrager Geslacht SO Leeftijd SO Positie SO Geslacht BS Leeftijd BS Positie BS Doorverwijzing Aantal vormen Verbale SI Ong funct aanrakingen Andere aanrakingen aanranding, SM Verkrachting of poging Exhibitionisme Voyerisme Andere Frequentie Tijdstip Meerdere SO's Resultaat Eindresultaat Incident of melding
0 1 2 initialen+jaartal+dossiernummer 6cijfers advies melding voluit topsport breedtesport nee ja NOC SOS tel SO BS man vrouw -12 12 tem 15 sporter begeleider man vrouw -12 12 tem 15 sporter begeleider nee advocaat aantal niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig niet aanw aanwezig één keer meerdere actueel vroeger ja verm wel informeel klacht bond niet opgelost veroordeling R herhaling incident andere kaderlid Bond 31-50 overig kader 31-50 overig kader arts
21-30 (para)med 21-30 (para)med andere
vroeger+nu nee weet niet geen res andere royement B vrijspraak B
onbekend onbekend verm niet aangifte justitie vrijspraak R
5
Collega VP ouder
Nebas
4
beide onbekend Kindertel medesporter beide 16-20 bestuur beide 16-20 bestuur GGZ
3
begl & best
1+2
kaderlid ver
7
9
2+3
1+3
bestuur Ver andere
8
bemidd ST bond+justitie inf+justitie inf+bond informeel onterechte beschuldiging vastgesteld
51+ andere politie
51+ andere
bonv/ver
6
Bijlage 5: Het codeboek
65
Bijlage 6: Overzicht van het aantal incidenten per sporttak (2001-‐2010) Sporttak
N
%
voetbal
44
13,6
zwemmen
31
9,6
atletiek
29
9
gymnastiek
29
9
volleybal
24
7,4
wielrennen
17
5,3
handbal, tafeltennis en waterpolo
Elk 10
Elk 3,1
hockey, schaatsen
Elk 9
Elk 2,8
basketbal, korfbal
Elk 8
Elk 2,5
badminton, honkbal, judo, taekwondo
Elk 6
Elk 1,9
showdown, tennis
Elk 5
Elk 1,5
paardensport, zweefvliegen
Elk 4
Elk 1,2
karate, reddingsbrigade, roeien
Elk 3
Elk 0,9
omnisport, schieten, tai chi, triatlon
Elk 2
Elk 0,6
jeu de boule, jiujutsi, kano, kickboks, krachtsport,
rolschaatsen, schaken, schermen, schoonspringen,
Elk 1
Elk 0,3
9
2,8
323
100
boogschieten, bowling, dammen, golf, Japans bordspel,
skiën, vechtsport, yoga onbekend Totaal
66
COLOFON Titel Analyse van het meldpunt voor seksuele intimidatie in de sport Tekst Tine Vertommen Gegevensverwerking en opmaak Tine Vertommen Onderzoeksbegeleiding Nicolette Schipper van Veldhoven Druk Repro, NOC*NSF NOC*NSF-publicatienummer: 715 Uitgave NOC*NSF Unit Sportontwikkeling/Onderzoek Postbus 302 6800 AH Arnhem tel. 026-4834400 www.nocnsf.nl
Deze publicatie kan worden besteld bij het Informatiecentrum van NOC*NSF:
[email protected] De kosten van deze publicatie bedragen € 10,- (inclusief verzendkosten).
Arnhem, januari 2012
67
