INHOUDSOPGAVE KNIPSELKRANT SEPTEMBER 2012

INHOUDSOPGAVE KNIPSELKRANT SEPTEMBER 2012

Titel

Bron

Grondstoffen en energie uit restwater

Het Financieele Dagblad, 23 juni 2012

Watersector wil regionale aanpak instroom waterprofessionals

WaterForum, 18 september 2012

Financiering proefcentrale ‘blue energy’ rond

Resource, 12 juli 2012

Provincie Friesland subsidieert project ‘Groen Gas en Algen’

Provincie Friesland, 5 september 2012

Scholieres winnen landelijke waterprijs `

Leeuwarder Courant, 19 juni 2012

Topconsortium zet extra stappen tegen versnippering watersector


Energieproject Afsluitdijk ‘onzinnig’

Leeuwarder Courant, 1 september 2012

Een gesloten energiekringloop

Trouw, 10 september 2012

Van toilet naar akker en weer terug


Rijk en waterketenpartners sluiten Green Deal


Wetsus zoekt link tussen wetenschap en commercie

Kijk op het noorden, nummer 378

Waterwandelingen app Vitens 2500 keer gedownload

RTV Noordoost-Friesland, 24 augustus 2012

Leeuwarder waterlab voor bedrijven


Buitenlanders wagen de sprong

Leeuwarder Courant, 25 juli 2012

Grondstoffen en energie uit restwater Tjitske Ypma zaterdag 23 juni 2012, 00:00

Afval waterzuiveringsinstallatie In Sneek loopt een proef met een innovatief rioleringssysteem dat het waterverbruik fors vermindert en energie genereert. Nu nog gaat 2% van ons nationale energieverbruik op aan het inzamelen en zuiveren van afvalwater. Via een vernieuwend systeem van gescheiden opvang kantelt die verhouding: waterzuivering kan juist energie opleveren, en daarnaast waardevolle grondstoffen als fosfaat en stikstof. Wereldprimeur Sneek claimt daarin een wereldprimeur. In deze waterstad van Friesland hebben ze de vernieuwing van de naoorlogse wijken Noorderhoek en Lemmerweg- Oost aangegrepen om een duurzaam, decentraal waterzuiveringssysteem aan te leggen. ‘Afvalwater wordt niet gezien als een afvalstof, maar als een grondstof, waaruit energie kan worden gewonnen en meststoffen kunnen worden onttrokken’, legt directeur Brendo Meulman van het Friese bedrijf Desah uit. Samen met de Universiteit van Wageningen en onderzoeksinstituut Wetsus is Desah uitvinder van het systeem, dat ook de naam Desah — decentrale sanitatie en hergebruik — draagt. Nu zijn er in Sneek zestig woningen aangesloten op het systeem, straks zijn dat er 230. Basisgedachte is dat de energie en grondstoffen die menselijke uitwerpselen en urine bevatten, goed zijn te benutten, mits de stromen gescheiden van andere waterstromen worden opgevangen. De huizen die aangesloten zijn op het Desah-systeem hebben dus twee

leidingsystemen, een voor ‘zwart water’ (toiletstromen) en een voor ‘grijs water’ uit douche, vaatwasser en wasmachine. Daarnaast zijn de huizen uitgerust met een vacuümtoilet dat de zwartwaterstroom geconcentreerd houdt en een groenvermaler in de gootsteen, die het groenafval verwerkt en toevoegt aan de toiletstroom. Moeilijk voor wijkbewoners Voor de wijkbewoners, veelal senioren, was het aanvankelijk moeilijk, vertelt projectmanager Aafke Postma van woningstichting De Wieren. ‘De meeste mensen woonden al vijftig jaar in hun oude huis en moesten wennen aan alle nieuwigheden’, vertelt zij. Vooral het vacuümtoilet, dat net als een vliegtuig-wc uitwerpselen wegzuigt, riep eerst verzet op. ‘Het maakt meer lawaai dan een gewone wc. Dat is inmiddels iets verbeterd’, zegt zij. Pluspunt is dat de nieuwe wc’s slechts een liter water per spoeling gebruiken, tegen zes liter voor een doorsnee toilet. De gescheiden afvalstromen uit het huis worden apart naar de wijkcentrale geloodst. Deze installatie bestaat uit een vergister, een biorotor, een struvietreactor, een grijswaterinstallatie en een warmteterugwinning. Het grijswater wordt apart gezuiverd en het ontstane slib wordt toegevoegd aan de vergister, die naast het zwarte water van de wc’s ook het groenafval verwerkt, waardoor de uiteindelijke biogasopbrengst verdubbelt. Warmte uit het afvalwater wordt teruggewonnen. Vergister belangrijkste energiebron De vergister is de belangrijkste energiebron van de installatie: bacteriën zetten organische stof zonder zuurstof om in methaan, biogas. In een gewone zuivering zetten bacteriën de organische stof met zuurstof om in CO2 en water. Ze vermenigvuldigen zich en verworden tot slib, dat soms ook vergist wordt. Met biogas uit vergisting wordt er echter per kuub rioolwater meer energie gewonnen. Het biogas wordt verbrand in de centrale verwarmingsketel. Samen met het terugwinnen van warmte uit douche- en wasmachinewater en het gebruik van een warmtepomp levert dit naar verwachting per woning een besparing van 20% op de energierekening. Terwijl gewone zuivering energie kost, levert dit systeem dus netto energie op. Behalve energie worden ook stikstof en fosfaten uit het water gehaald. Stikstof wordt na de vergisting door bacteriën uit het water gehaald in de zogenoemde biorotor en vervolgens als stikstofgas in de lucht afgezet. De rest van stikstof en fosfaten komt aan bod in de struvietreactor. Daarin wordt magnesium aan het water toegevoegd, dat reageert met stikstof en fosfaat tot struviet, een kunstmestvervanger. Wereldwijd zal de terugwinning van fosfaat in de toekomst steeds belangrijker worden, want de voorraad raakt uitgeput en het is een gewilde grondstof voor intensieve akkerbouw. Het is bovendien alleen voorradig als delfstof in met name China en Marokko.Medicijnresten zijn in het Desah-systeem ook makkelijker te verwijderen, want de toiletstroom is geconcentreerder. De noodzaak hiervan wordt steeds duidelijker door de nadelige effecten van deze reststoffen op het milieu. Zo komen er meer vrouwelijke en meerslachtige vissen door de vele vrouwelijke hormonen die

als het gevolg van pilgebruik in het oppervlaktewater belanden. Ook ibuprofen en andere medicijnen komen via het afvalwater in het milieu terecht. Systeem levert geld op Meulman verwacht veel van het systeem, dat inmiddels ook in Wageningen, Venlo en Hoofddorp te vinden is. ‘Behalve dat het systeem energie en dus geld oplevert, kost de aanleg ook veel minder dan het traditionele rioleringssysteem’, zegt hij. ‘Dat komt vooral door lagere transportkosten. Onze installatie is duurder dan een traditionele waterzuivering, maar de leidingen kunnen veel goedkoper.’ Dat ligt aan de kortere afstanden, de kleinere diameter die nodig is en een ondieper traject. Reguliere rioleringsbuizen moeten vorstvrij diep onder de grond, omdat anders het vet stolt, terwijl in het Desah-systeem grijs water warm genoeg is om door bevroren grond te blijven stromen. Zwart water van de wc’s van Desah wordt weggezogen en hoeft dus niet te stromen. Meulman: ‘Ook al heb je bij ons systeem drie (grijs, zwart en hemelwater) in plaats van twee (gemengd en hemelwater) leidingen nodig, het is goedkoper dan de grote traditionele rioleringsbuizen. Daarbij levert het systeem energie en dus geld op en bovendien CO2-winst. Wij denken dat het in woonwijken vanaf 500 wooneenheden rendabel is of in flats met 300 appartementen. Hoe het financiële plaatje er precies uitziet, moet echter nog blijken.’ In het huidige bouwplan in Sneek worden nog 140 woningen extra gerealiseerd met Desahaansluiting. Bij een gunstig onderzoeksresultaat zullen meer huizen met het systeem worden uitgerust. Voorlopig alleen nieuwbouw, want in bestaande woningen zijn de aanlegkosten hoger. Definitieve resultaten in 2015 De definitieve resultaten van het nieuwe systeem worden in 2015 bekend. De komende jaren wordt er van alles gemeten: bewonerstevredenheid, biogasproductie, waterbesparing, CO2-reductie en fosfaatwinning. Hier zijn diverse organisaties bij betrokken, zoals Wageningen UR, adviesbureaus en woningcorporaties. De kosten worden betaald door onder andere provincie Friesland, het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (via Agentschap NL), onderzoeksinstituut Stowa, Wetterskip Fryslân en de EU. Ook de woningstichting en Desah zelf leveren een bijdrage. Wanneer de meetresultaten van Desah positief uitvallen, ziet Meulman een goede toekomst. Maar hij kijkt ook verder: ‘Afvalwaterstromen vanuit woningen kunnen goed gecombineerd worden met andere afvalstromen uit de omgeving. Denk aan etensresten van restaurants en hotels of afvalstromen uit de industrie of vet van slachterijen’, zegt hij. ‘Welke installaties precies zullen worden toegepast, hangt af van de locatie. Welke afvalstromen zijn beschikbaar? Wat is er waardevol? In Nederland zijn dat energie en fosfaat, in warme landen eerder water. Daar ontwerp je je installatie op.’ Het Financieele Dagblad, 23 juni 2012

Watersector wil regionale aanpak instroom waterprofessionals Werkgevers en onderwijsinstellingen gaan imago- en instroombevordering van de watersector, internationalisering van het onderwijs en onderzoek samen oppakken. Tijdens een bijeenkomst op 13 september kwam veel bijval voor de oproep tot een gezamenlijke inzet van de maritieme sector, deltatechnologie en watertechnologie op het gebied van ‘human capital’. Een regionale aanpak geniet de voorkeur en werkgevers gaan een voortrekkersrol spelen. Tijdens de bijeenkomst in Bunnik, georganiseerd door de Topsector Water, deelden private en publieke partijen hun zorgen over het toekomstige aanbod aan waterprofessionals. CEO´s van bedrijven zoals Damen Shipyards, Van Oord en Tauw, maar ook bestuurders van kennisinstellingen zoals Wetsus en vertegenwoordigers vanuit de hele onderwijssector van voortgezet onderwijs tot universiteiten verwachten een tekort aan arbeidskrachten. De deelnemers constateerden dat de sector veel arbeidsmarktinitiatieven neemt, maar dat deze sterk gefragmenteerd zijn. Beter in beeld Volgens programmacoördinator Leon Maas werken werkgevers uit de watersector al op diverse gebieden samen met het onderwijs. Zo vervullen CEO´s uit het bedrijfsleven vaak de rol van toezichthouder of zij zijn lector bij onderwijsinstellingen. “Werkgevers en onderwijsinstellingen zullen hun investeringen in de kwaliteit van het onderwijs verder intensiveren.” Dat brengt de sector duidelijker onder de aandacht van jongeren en zijinstromers. Bedrijven en onderwijsinstellingen moeten ook vaker samen onderzoeksprojecten uitvoeren, om de kloof tussen onderwijs en werkgevers te verkleinen. Thecla Bodewes, voorzitter van het kernteam Human Capital, benadrukte dat de aandacht niet alleen moet uitgaan naar hbo en wo, maar ook naar mbo, waar de ‘makers’ aanwezig zijn. Afwisselend carrièrepad Uit het carrièrepad van veel CEO´s blijkt bovendien dat zij verschillende disciplines en rollen binnen de watersector doorkruisen, voor zij hun toppositie bereiken. Dit gegeven willen werkgevers meenemen bij de opzet van (gezamenlijke) traineeships. Een ‘young professional’ krijgt straks de mogelijkheid om afwisselend bij bijvoorbeeld een toeleverancier, een bouwer of een publieke opdrachtgever ervaring op te doen. Vervolgbijeenkomsten Naast de Topsector Water waren Scheepsbouw Nederland, de Vereniging van Waterbouwers, het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en het Netherlands Water Partnership, betrokken bij de organisatie van de Human Capital-bijeenkomst. Eind oktober komen er vervolgbijeenkomsten die concrete acties moeten opleveren. WaterForum, 18 september 2012

Financiering proefcentrale ‘blue energy’ rond tekst: Rob Ramaker / Foto: Gouwenaar 11:22u 12 July 2012 - Op de Afsluitdijk komt definitief een proefcentrale voor blue energy; energie opgewekt door het vermengen van zout en zoet water. Hiermee wordt een lang gekoesterde wens van WUR-hoogleraar Cees Buisman werkelijkheid. Doel van de proef is: ‘Demonstratie dat de technologie werkt, op een echte schaal, met echt water, midden op de Afsluitdijk,' zo licht Cees Buisman, hoogleraar Milietechnologie en wetenschappelijk directeur van Wetsus, toe via e-mail. Hij werkt sinds 2004 aan het

plan en is voorvechter van de techniek die: ‘CO2neutraal, volledig schoon en onderdeel van een oneindige cyclus.' Andere voordelen zijn volgens hem een lage prijs en weeronafhankelijkheid.

De proefcentrale wordt de eerste van misschien vele 'blue energy' centrales op de Afsluitdijk. De belofte om energie op te wekken waar zout en zoet water elkaar ontmoeten bestaat al sinds de jaren zeventig. Het idee is eenvoudig: In zout water komen veel meer ionen (geladen chloor- en natriumatomen) voor. Dit water kun je door naastgelegen kamers leiden van elkaar zijn met een membraan dat slechts positieve of negatieve ionen doorlaat. Uit de spanning die zo ontstaat tussen zout en zoet is stroom op te wekken. De proefcentrale krijgt een capaciteit van 50 kilowatt, vergelijkbaar met ‘een kleine windmolen', en wordt gebouwd door een consortium met onder andere waterinstituut Wetsus waarin de WUR participeert. Deelnemende bedrijven zijn onder andere Fuji, Alliander en Redstack. Een bedrag van acht miljoen is afgehaald om de bouw te financieren. De centrale is deel van een groter plan om de Afsluitdijk toekomstklaar te maken. Dit voorziet in een opknapbeurt, meer capaciteit voor de afvoer van IJsselmeerwater en het opwekken van duurzame energie. Het inzetten van blue energy pakt mogelijk ook positief uit voor de natuur. Door de watervermenging ontstaan gebieden met brak water die vaak bijzonder soorten huisvesten.

Blue energy heeft veel potentieel maar is nog omgeven met vraagtekens. In een rapport uit 2010 becijfert het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) het potentieel op de Afsluitdijk op 200 megawatt. Op papier kun je daar ruim 450.000 huishoudens van stroom voorzien. ECN meent wel dat deze capaciteit niet voor 2030 gerealiseerd kan worden. Buisman verwacht de vraagtekens ‘binnen enkele jaren' weg te kunnen nemen. Ook de investeringskosten moeten geen probleem zijn, denkt Buisman, omdat deze in modules van 200 kilowatt kan worden aangelegd.

Resource, 12 juli 2012

Provincie Friesland subsidieert project 'Groen Gas en Algen' Algen kunnen helpen om van biogas groen gas te maken. In het project 'Groen Gas en Algen' wordt onderzocht of dit daadwerkelijk zo is. Het college van Gedeputeerde Staten van Friesland kent een bijdrage van 187.800 euro aan het project toe. De subsidie komt uit het Regionaal Innovatie Programma ‘Fryslân Fernijt III’. Om van biogas groen gas te maken, moet het biogas worden gezuiverd en het CO2-gehalte omlaag worden gebracht. In dit project onderzoekt men of algen bijdragen aan dit zuiveringsproces en of dit op grote schaal toepasbaar is. Ook kijken de onderzoekers of algen zorgen voor een juiste samenstelling van het biogas. Tot nu toe was het gebruik van algen alleen gericht op de productie van olie en/of eiwitten voor de voedselindustrie. Samenwerking In het project werken de MKB-bedrijven Algaecom en DMT Milieu Techniek samen met de Rijksuniversiteit Groningen. Daarnaast ondersteunt de Gasunie het project. Verder werken de organisaties samen met Wetsus en de Stichting Groen Gas Nederland in Leeuwarden. Deze fungeren als testbedrijven. De testlocaties zijn Nij Bosma Zathe in Leeuwarden en de Groengashub Omrin in Heerenveen. Subsidie Naast de provincie Friesland, dragen ook de Europese Unie, het ministerie van EL&I en Samenwerkingsverband NoordNederland bij aan het project.

Provincie Friesland, 5 september 2012


Topconsortium zet extra stappen tegen versnippering watersector In het topconsortium voor Watertechnologie (TKI) gaan technologisch topinstituut Wetsus, KWR Watercycle Research Institute, NWO en TNO vanaf november in een afgestemd onderzoeksprogramma met elkaar samenwerken. Daarnaast is het streven ook het onderzoek van de Stichting Toegepast onderzoek waterbeheer (STOWA) en Rioned te verbinden met het gezamenlijk programma, zegt de secretaris van het kernteam watertechnologie en innovatie adviseur Anne Reitsma van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). Door een afgestemd programma op te zetten, dubbelingen te voorkomen en ‘goede praktijken’ uit te wisselen, kunnen partijen van elkaar leren. Het gezamenlijke onderzoeksprogramma moeten leiden tot een kortere ‘time-to-market’ voor commerciële toepassingen en lagere kosten voor eindgebruikers van de ontwikkelde technologie. Vier thema’s staan centraal, variërend van de productie van drink- en industriewater en zuivering van afvalwater tegen minimale kosten tot nieuwe vormen van schone energie op basis van watertechnologie. Daarnaast komen een hoogwaardige zoetwatervoorziening voor de productie van voedsel en een efficiencyverbetering van de winning, reiniging en transport van water door ICT-toepassingen aan bod. Deelnemende partijen Het gezamenlijke onderzoeksprogramma heeft een groot aantal deelnemers. Zo zijn er bij technologisch topinstituut Wetsus in totaal 90 bedrijven en 17 kennisinstellingen betrokken. Het KWR Watercycle Research Institute, waarvan de aandelen in handen zijn van de Nederlandse drinkwaterbedrijven, ontwikkelt onder meer technieken en hulpmiddelen waarmee drinkwaterbedrijven hun leidingnetten veilig kunnen ontwerpen, onderhouden en beheren. NWO schrijft een call voor publiek private samenwerking uit op het hele deelgebied van de sector watertechnologie, waarbij 50 procent private bijdrage is vereist. Daarnaast voert TNO verschillende onderzoeksprojecten uit die onder meer door de overheid en financiële partners uit het bedrijfsleven worden gefinancierd. Verder streeft het topconsortium ernaar om de eigen programma’s van STOWA en Rioned in het TKI te integreren, net als samenwerkingsprojecten van bedrijven met NWO, STW en KWR die nu nog niet in een van de programma’s zijn ondergebracht. Tijdens het Wetsus congres, dat op 2 en 3 oktober plaatsvindt in theater De Harmonie in Leeuwarden, komen de verschillende thema’s uitgebreid aan bod. Ook zijn inmiddels de voorbereidingen gestart van de Innovatieestafette in november 2013. Daarbij gaat het om een gezamenlijk initiatief van overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen dat een platform wil bieden aan innovatieve ideeën op het gebied van milieu, mobiliteit, ruimte, transport en water. Juridische structuur Begin september zijn er voor de drie topconsortia in de watersector (water-, delta-, en maritieme technologie) aparte stichtingen opgericht. De stichtingsbesturen worden geadviseerd door programmaraden die zijn samengesteld uit vertegenwoordigers uit de sector. Deze raden gaan toezien op de goede afstemming tussen de programma’s en bewaken tevens de balans tussen vraaggestuurd en wetenschapsgedreven onderzoek. In november moeten het definitieve onderzoeksprogramma gereed zijn, zodat in 2013 een TKI toeslag kan worden ontvangen, stelt Anne Reitsma van het ministerie van EL&I. Peter

Vermaat (directeur Evides) is benoemd als voorzitter van het eerste TKI-bestuur. Daarnaast maken Wim van Vierssen (directeur KWR) en Cees Buisman (wetenschappelijk directeur Wetsus) deel uit van het bestuur. Jan Peter van der Hoek (voorzitter van het College van Opdrachtgevers van het Bedrijfstakonderzoek van de Drinkwatersector) is benoemd tot voorzitter van de programmaraad. De namen van de overige bestuurders en leden van de programmaraad volgen binnenkort. Verder gaat het topconsortium het netwerk van de verschillende onderzoeksinstituten en brancheorganisaties op watergebied inzetten om ook het mkb bij het onderzoeksprogramma te betrekken. “Daarmee zetten we concrete stappen ter verdere vermindering van de veelgehoorde klacht dat de watertechnologiesector is versnipperd”, aldus Reitsma. Financiering De financiering van de verschillende onderdelen van het programma is voor twee jaren inmiddels geregeld. Zo krijgt Wetsus vanaf 2013 jaarlijks ruim vijf miljoen euro van de overheid, terwijl bedrijven jaarlijks minimaal 3,5 miljoen euro bijdragen. Bedrijven die aan het KWR verbonden zijn hebben jaarlijks zeven miljoen euro toegezegd. NWO heeft voor 2012 en 2013 in totaal 1,5 miljoen euro beschikbaar en TNO één miljoen. Bedrijven leggen naar verwachting eenzelfde bedrag erbij. Daarnaast zijn er nog lopende investeringen vanuit de overheid in de InnoWater regeling en kunnen bedrijven vanaf 2013 een TKI-toeslag aanvragen van 25 procent van het ingelegde onderzoeksgeld. Reitsma benadrukt dat het zeker niet alleen om onderzoek gaat. “Doel is ook om de eindgebruikers meer van het onderzoek te laten profiteren. Daarvoor is het belangrijk dat we ‘launching customers’, zoals waterschappen, vinden die innovaties ook in de praktijk kunnen testen. Vervolgens kunnen we deze wellicht weer in het buitenland verkopen. Meer omzet en export tot stand brengen is immers een van de belangrijkste doelen van de topsector water.” Deltatechnologie Ook in het topconsortium deltatechnologie zijn inmiddels verschillende stappen gezet om de communicatie en de coördinatie tussen de verschillende partijen die hierbij betrokken zijn te verbeteren, stelt secretaris Felix Wolf van het kernteam deltatechnologie. Zo is er een stichtingsbestuur samengesteld onder leiding van Peter van der Linde (vereniging Waterbouwers) met Gerrit-Jan van de Pol (GMB) als secretaris en Harry Baayen (Deltares) als penningmeester. Wolf verwacht dat drie lopende innovatieprojecten vanaf 2013 onder het TKI gaan vallen. “Daarbij gaat het om de lopende projecten Building with Nature, Flood Control en Digitale Delta. Verder is er ook ruimte voor andere innovatieve projecten en de ontwikkeling van instrumenten.” De financiering van de verschillende projecten komt, naast private bijdragen, voor een deel uit het Hoogwaterbeschermingsprogramma van de overheid en uit fondsen van de deelnemende kennisinstituten. WaterForum, 3 september 2012

Leeuwarder Courant, 1 september 2012

Een gesloten energiekringloop

© Reyer Boxem. Huizen in de wijk Noorderhoek in Sneek. Geen leiding komt van buitenaf de straat in. Op de foto de ontluchter van de Sneker energiehuizen. Marianne Wilschut

Zo op het eerste gezicht is het nieuwe appartementencomplex aan de Lutzen Wagenaarstraat in Sneek een gebouw als veel andere. Op de balkonnetjes van het uit rode bakstenen opgetrokken pand staan tuinmeubelen, voor de ramen gezellige kamerplanten en in de hal hangen naast sommige deurbellen tegeltjes met teksten als 'Beter een goede buur dan een verre vriend'. In de appartementen zelf is al beter te zien dat het hier om een wijk gaat die een proeftuin is voor innovatieve energie- en waterzuiveringsprojecten. Naast de gootsteen in de keuken, zit bijvoorbeeld een apart bakje met daaronder een drukknop. "Gedurende de dag verzamel ik daar mijn aardappelschillen, groenteafval en de gebruikte koffiefilters", laat mevrouw Klaske Bergsma zien. "Met een druk op de knop verdwijnen ze dan in de verhakselaar." Dat gemalen organische keukenafval verdwijnt vervolgens via een vacuümsysteem richting het energiegebouw dat midden in het wijkje staat. Daar gaat het samen met de uit de vacuümtoiletten weggeschoten ontlasting van de bewoners in een biovergister. In deze grote zwarte tank worden de aardappelschillen en de poep en plas door bacteriën omgezet in groen gas. Dit gas wordt deels gebruikt voor de verwarming van de woningen en het tapwater. Warmte van afvalwater Een andere warmtebron is het water dat uit de baden, douches, wasmachines en vaatwassers van de Lutzen Wagenaarstraat en het verzorgingshuis in de Napjusstraat komt. "Douchewater dat in het putje verdwijnt, heeft een temperatuur van ongeveer 36 graden", legt Henk Heikema, directeur van woningstichting de Wieren uit. De Wieren is de eigenaar van de nieuwe wijk. "Die warmte halen we er met warmtewisselaars uit. Tegelijkertijd zuiveren we het water en het vocht dat overblijft in de biovergister. Dit scheelt energie. Nu kunnen we het gezuiverde water rechtstreeks op het oppervlaktewater lozen in plaats van het helemaal naar de rioolwaterzuivering te pompen, die er dan vervolgens nog energie in moet stoppen om het te zuiveren." Het grootste deel van de warmte wordt geleverd door een warmte-koude-opslagsysteem. Dit haalt met

pompen warmte uit het grondwater. Door compressietechnieken en met behulp van het gas uit de biovergister wordt dit water nog warmer gemaakt. 's Zomers koelt het systeem de gebouwen door de warmte juist de grond in te pompen. Onder de vensterbank vol orchideeën van mevrouw Bergsma hangt dus geen verwarming. De door warmtepompen aangedreven vloerverwarming zorgt voor een redelijk constante temperatuur in huis. Uit het laboratorium Het idee voor het project in de wijk Noorderhoek komt uit de koker van de Wageningse universiteit. Die wilde kijken of ideetjes op het gebied van energiewinning uit afvalwaterstromen die zij in het laboratorium hadden bedacht, ook in de praktijk werkten. Na wat leuren bij verschillende gemeentes, kwamen de Wageningers uiteindelijk bij de Sneker woningstichting uit. Heikema: "Wij hadden het hergebruik van toiletwater al eerder in 32 woningen getest en zagen een nieuwe proef wel zitten." Woningstichting de Wieren vindt het belangrijk om duurzame innovaties een kans te geven. "Voor de herbouw van deze naoorlogse wijk hadden we wat betreft energiebesparing ook zogeheten passiefwoningen kunnen bouwen, dat zijn huizen die door hun ligging en inrichting een zo laag mogelijk energieverbruik hebben. Maar die techniek is al bekend en uitgebreid getest. Wij vinden het juist belangrijk dat nieuwe duurzame technieken in de markt kunnen landen. "Op zich zijn de hier gebruikte technieken niet nieuw, de combinatie wel. Vacuümtoiletten kennen we bijvoorbeeld wel uit het vliegtuig en de trein, maar niet in woningen. En biovergisters vind je vooral op boerenbedrijven, niet in woonwijken. Met al deze technieken samen creëren we een soort gesloten energiekringloop. Afgezien van de stroomkabels, komt er geen leiding van buitenaf de wijk meer in." Subsidie Voor én de energiebesparende passiefwoningen én de energiekring-loop had de Wieren niet genoeg geld. Het 2,5 miljoen euro kostende project krijgt subsidie van onder meer de provincie Friesland, het samenwerkingsverband van waterschappen, de Stowa, en van de Europese Unie. De gemeente Súdwest Fryslân betaalde het nieuwe riool en legde dit ook aan. Omdat de in de wijk toegepaste nieuwe technieken tot nieuwe opdrachten voor het Nederlandse bedrijfsleven kunnen leiden, gaf de Nederlandse overheid via Agentschap NL ook geld. Heikema: "In Nederland komt het water vrijwel dagelijks met bakken uit de lucht, maar in veel landen is water juist schaars en zijn ze erg geïnteresseerd in het hergebruik van afvalwater." Heikema heeft inmiddels al verscheidene belangstellenden uit het buitenland en van andere gemeenten rondgeleid. Op de Floriade in Venlo en bij de aanleg van het olympische dorp in het Russische Sochi is het Sneker model om energie te winnen uit de ontlasting al gekopieerd. Voor de levering van de warmte en de facturering daarvan heeft de Wieren een eigen energiebedrijf opgericht. De woonstichting verrekent in de energierekening de investerings- en beheerkosten, maar heeft geen winstoogmerk. Voor de huurders betekent dit dat ze een vast laag bedrag kwijt zijn. Voor hun verwarming dan. Voor elektriciteit zijn ze nog wel van het gangbare energiebedrijf afhankelijk. het blijkt dat dit bij enkele bewoners tot verwarring over de energiekosten leidt. Besparing Daar staat tegenover dat het hergebruik van het afvalwater en de warmtepompen 33 procent energiebesparing opleveren. Bovendien verbruiken de huishoudens bijna de helft minder water. "Voor het doorspoelen van een vacuümtoilet is 1 liter water nodig, bij een normaal toilet is dat 7 liter", legt Heikema uit. "Bovendien zorgt dit project voor een mentaliteitsverandering bij de bewoners. De kraan blijft niet onnodig openstaan."

De bewoners zijn door de wetenschappers uit Wageningen en de medewerkers van watertechnologiebedrijf Desah - die het project begeleiden - dan ook uitgebreid voorgelicht. "We hebben een rondleiding gekregen in het energiegebouw", vertelt mevrouw Bergsma. "Toen is ons ook uitgelegd dat we de bacteriën in de biovergister doden als we bleekmiddelen of ammoniak gebruiken om het toilet schoon te maken." Nog niet af In het gebouw met de biovergister en de waterzuiveringsinstallatie, staat ook het warmtekoudeopslagsysteem. In hetzelfde pand hangen ook drie traditionele cv-ketels die in geval van nood of bij een extreem koude winter kunnen bijspringen. Bij de buizen van de warmtekoude-opslag is nog ruimte voor extra aansluitingen. Het project is namelijk nog niet klaar. In totaal worden in dit naoorlogse deel van de wijk 282 woningen gesloopt. Hier komen 232 huurhuizen en een zorgcentrum voor in de plaats. Zesenzestig woningen, waaronder ook de kamers van het zorgcentrum, zijn al af. De overige nieuwbouw moet er eind 2015 staan. Dat betekent dat de sombere jaren vijftig rijtjeshuizen die achter het energiegebouwtje staan, binnenkort tegen de vlakte gaan. De huurders van deze slooppanden kunnen weer terugkomen in de nieuwbouw. Vaak zijn dit al wat oudere Snekers. Met haar 66 jaar is mevrouw Bergsma zelfs een van de jongere inwoners van haar appartementencomplex. Dat er vooral oudere mensen wonen, is niet in het voordeel van de proef. "Ouderen plassen meer dan dat ze poepen. Bovendien gooien ze minder organisch afval weg. Dat levert minder aanvoer voor de biovergister op dan we hadden gehoopt", vertelt Heikema. Medicijnen Een ander nadeel is dat ouderen vaak veel medicijnen slikken. Een speciaal apparaat dat vlak bij de biovergister staat, filtert de resten uit het afvalwater. Dat geldt ook voor de fosfaten in het afvalwater. Die worden tot korrels geperst en in de landbouw als mest gebruikt. De bewoners zijn over het algemeen enthousiast over het systeem. Alleen aan het lawaai van het vacuümtoilet moesten de meeste mensen wennen. Mevrouw Bergsma beaamt dit. "Dat was wel even schrikken in het begin. En vroeger gooide je nog weleens wat overgebleven dweilwater in het toilet of een restje koffie. Nu kan dat niet, anders komt er te veel water in de biovergister."


VAN TOILET NAAR AKKER EN WEER TERUG Al duizenden jaren worden ontlasting en urine gebruikt om de akkers te bemesten. In Nederland zijn we daar een eeuw geleden om hygiënische redenen mee opgehouden. Grietje Zeeman, hoogleraar ‘Nieuwe publieke sanitatie’ in Wageningen, wil de aloude kringloop weer sluiten. Maar wel netjes. In de wijk Noorderhoek in Sneek fungeren plas, poep en keukenafval van nu 60 en straks 280 huishoudens als brandstof. Via een vergister wordt er biogas uitgehaald en daarmee worden woningen en tapwater verwarmd. Grietje Zeeman, die donderdag 13 september haar inaugurele rede houdt, stond ruim tien jaar geleden aan de wieg van het Sneker project. Haar ambitie als kersvers hoogleraar is om veel meer dan alleen energie uit het toilet te halen. ‘In Sneek hebben we daar ook al een begin mee gemaakt’, vertelt ze. ‘Het water dat uit de biovergister komt, bevat nog veel fosfor in de vorm van fosfaat. Door daar magnesiumzout aan toe te voegen slaat dat neer als struviet en daarmee kun je je akkers bemesten.’ Het terugwinnen van fosfor is volgens Zeeman belangrijk omdat dat een eindige grondstof is. ‘Het is deze eeuw nog niet op’, zegt ze, ‘maar het wordt wel steeds lastiger en dus ook duurder om het te winnen. Als we het terug kunnen winnen uit zwart water kunnen we voorzien in een kwart van het kunstmest gebruik in de landbouw.’

Algen Naast fosfor bevatten plas en poep ook stikstof in de vorm van ammoniak, eveneens een belangrijke meststof voor de landbouw. In Sneek wordt de ammoniak niet teruggewonnen, maar omgezet in gasvormige stikstof die in de atmosfeer verdwijnt. Zeeman: ‘Hoewel de vacuümtoiletten in Sneek maar heel weinig water gebruiken – vijf liter per persoon in plaats van 40 liter bij normale toiletten – is de hoeveelheid stikstof uiteindelijk nog te laag om efficiënt terug te winnen.’ ‘Algen kunnen hier uitkomst bieden’, vervolgt ze. ‘Het Nederlands instituut voor ecologisch onderzoek (NIOO) hier in Wageningen beschikt over hetzelfde systeem als in Sneek, maar dan kleiner. Samen met hen doen we onderzoek naar de groei van algen op het water dat uit de vergister komt. Die algen nemen niet alleen alle fosfor op, maar leggen ook driekwart van de stikstof vast. Op hun beurt kun je die algen oogsten en als mest op het land brengen. Je kunt er ook plantaardige olie uithalen om er brandstof van te maken en de rest als mest gebruiken. Of in de toekomt misschien grondstoffen voor chemicaliën. Als het werkt zoals we denken, zijn de mogelijkheden legio.’

Verdunnen Al bijna haar hele werkzame leven houdt Grietje Zeeman zich bezig met het bedenken van slimmere methoden om huishoudelijk afvalwater te benutten. ‘Toen ruim honderd jaar geleden de riolering werd aangelegd telde maar een ding: afvalwater, toentertijd een bron van infectieziekten, zo snel mogelijk de stad uit zien te krijgen. Niet alleen huishoudelijk afvalwater, maar ook regenwater en industrieel afvalwater. Verwijderen om ziekten als cholera te voorkomen en verdunnen, zodat de natuur het verder af kon breken.’ Toen de natuur het niet meer aan kon, hebben we zuiveringsinstallaties gebouwd. Maar daarbij speelt die verdunning ons parten. Er wordt heel veel water gebruikt om betrekkelijk weinig afval naar de zuiveringsinstallatie af te voeren. De traditionele zuivering vraagt dan ook veel energie. De installatie in Sneek produceert juist energie, omdat daar gebruik wordt gemaakt van het principe van anaerobe (zuurstofloze) vergisting, een techniek die in Nederland is ontwikkeld, maar hier vrijwel alleen wordt gebruikt voor industrieel afvalwater. Voor huishoudelijk afvalwater is Nederland eigenlijk te koud en zou je alle biogas moeten gebruiken om de reactor op temperatuur te houden. Zeeman. ‘In Sneek werkt het alleen omdat we het toiletwater zo min mogelijk verdunnen. Dan hoef je minder water op te warmen.’

Niet meer doortrekken Voor de volgende generatie zuurstofloze systemen wil Zeeman die verdunning nog verder beperken. ‘In Sneek gebruiken we vijf liter water om ongeveer anderhalve liter urine en iets minder dan een half pond ontlasting per dag af te voeren. Eigenlijk is het niet nodig om voor urine door te trekken, dus uiteindelijk willen we naar een liter per dag toe, alleen voor de ontlasting. En af en toe natuurlijk een beetje water om de toiletpot te reinigen.’

Door nog minder water te gebruiken om door te spoelen, komt er ook minder water in de bioreactor terecht. Zeeman: ‘Dat betekent dat je met dezelfde hoeveelheid energie de temperatuur in de reactor kunt verhogen. Nu schommelt die ergens tussen de 25 en 35 graden Celsius, maar dan kan de temperatuur zelfs op 70 graden worden gebracht. Het grote voordeel daarvan is dat het toiletwater als het ware wordt gepasteuriseerd. Die hogere temperatuur maakt nagenoeg alle ziekteverwekkers onschadelijk.’

Medicijnresten Een ander mogelijk probleem voor hergebruik vormen de medicijnresten. Worden die ook onschadelijk gemaakt bij een hogere temperatuur in de bioreactor? Zeeman: ‘Dat weten we, eerlijk gezegd, niet. We weten sowieso weinig over het effect van medicijnresten in huishoudelijk afvalwater. We weten dat een aantal medicijnen niet of slechts gedeeltelijk wordt afgebroken. Vermoedelijk vallen de effecten mee, omdat de concentratie erg laag is. Als het om drinkwater zou gaan, dan zou je bij wijze van spreken over je hele leven een tablet paracetamol binnenkrijgen. Wat we niet weten is wat de effecten zijn van cocktails van medicijnen.’ Samen met collega’s van de afdeling Toxicologie in Wageningen wil Zeeman het probleem van medicijnresten van een andere kant benaderen. ‘In plaats van uit te zoeken hoeveel en welke medicijnresten in gezuiverd afvalwater zitten, willen we gaan kijken naar het effect van afvalwater op levende systemen, gistcellen bijvoorbeeld of waterplanten. Er zijn al zulke testen voor bijvoorbeeld hormonen die in de anticonceptiepil zitten. Wat we willen is een setje testen, waarmee je snel kunt vaststellen of het gezuiverde afvalwater geen nadelige effecten meer heeft op het ecosysteem en uiteindelijk op de mens.’

Zonnebrand Overigens zijn medicijnresten niet het enige probleem. ‘Wat dacht je van verzorgingsproducten?’, zegt Zeeman. ‘Onze zepen, parfums, zonnebrandmiddelen en deodorants. Lang niet alles wordt afgebroken in de zuivering, blijkt uit een onderzoek van een van mijn promovendi. Haar opvolger kijkt nu naar mogelijkheden om de resten van verzorgingsproducten te verwijderen. Ze komen overigens niet in het toiletwater terecht, maar in het grijze water, afkomstig van douche en wasmachine. Een van de ideeën is om actieve kool toe te voegen aan de reactor, want daarmee vang je het overgrote deel van die resten weg. Het probleem is alleen dat je dan wel die actieve kool of een ander middel weer terug moet winnen.’ Actieve kool is een poreuze vorm van koolstof, die schadelijke stoffen uit water aan zich bindt.

Wettelijke belemmering Naast water en groen gas levert de bioreactor ook slib op, ‘digestaat’ in het jargon. Als het lukt om ziekteverwekkers en resten van medicijn en verzorgingsproducten te verwijderen, mag dat digestaat dan als mest over de akkers worden verspreid? ‘Nee’, zegt Zeeman. ‘Ergens in de jaren zeventig is wettelijk vastgelegd dat slib uit de zuiveringsinstallatie – en juridisch valt slib uit de bioreactor daar ook onder – niet als mest mag worden gebruikt. De reden was toen dat er teveel zware metalen in zaten, zoals koper, zink en lood. Die zijn afkomstig van daken en wegen en stromen met regenwater het riool in.’ ‘Het slib van alleen toiletwater, dat uit de bioreactor komt, bevat veel minder zware metalen, omdat er geen regenwater bij zit, zelfs geen douche- of waswater. Toch is het gehalte aan koper en zink hoger dan volgens de wet mag. Dat is raar, want wat er aan koper en zink in zit, zit ook in ons voedsel. Ik denk dan ook dat die wet niet deugt en dat we hem moeten aanpassen. Alleen dan kunnen we de kringloop van mest, via gewassen en voedsel tot mest op een nette manier sluiten.’


Rijk en waterketenpartners sluiten Green Deal Op maandag 10 september hebben de Friese waterketenpartners en staatssecretaris Atsma (Infrastructuur en Milieu) een Green Deal voor de waterketen getekend. Met deze deal slaan zij de handen ineen om innovaties in de Friese waterketen toe te passen. Dit moet gaan leiden tot het verminderen van water– en energieverbruik, hergebruik van afvalwater, grootschalig gebruik van regenwater en een veiliger en schoner oppervlaktewater. Uiteindelijk kan hiermee tot 2020 ongeveer 12 miljoen euro per jaar worden bespaard en op termijn zelfs zo’n 18 miljoen euro per jaar. De Green Deal die vandaag getekend is één van de Green Deals die in Nederland worden gesloten om concrete stappen naar een duurzame economie te zetten. Rijk, regionale overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen zorgen ervoor dat duurzaamheid en economische groei samen kunnen gaan. Dit gebeurt met projecten die zichzelf terugverdienen. Hier is de Green Deal Friese Waterketen van vandaag een voorbeeld van. Het Rijk, de provincie Fryslân, alle Friese gemeenten, Wetterskip Fryslân, Vitens, Wetsus, Wateralliance en Centre of Expertise Water Technology hebben hier hun handtekening onder gezet. Duurzame kansen Namens het Rijk was staatssecretaris Joop Atsma aanwezig. Atsma: “Ik beschouw deze deal als één van de parels binnen de Green Deals. Een unieke samenwerking binnen de waterketen in het Noorden; verduurzaming door bestaande en innovatieve watertechnologieën breed toe te passen. Het Rijk zal de verspreiding hiervan naar andere regio’s in Nederland bevorderen’’. Kosten besparen Gedeputeerde Tineke Schokker: “We hopen met deze deal extra kosten te kunnen besparen in de waterketen. Dit scheelt uiteindelijk in de portemonnee van 640.000 betrokken klanten; de inwoners van dé waterprovincie bij uitstek”.


Kijk op het noorden, nummer 378

Waterwandelingen app Vitens 2500 keer gedownload vrijdag 24 augustus 2012 AMELAND - De gratis waterwandelingen app van Vitens is al 2500 keer gedownload vanuit Google Play en de iTunes appstore. Begin deze maand voegde Vitens een nieuwe wandeling toe, en wel op Ameland. Waterwandelingen app Vitens maakt met de wandel app wandelaars bewust van de oorsprong van het beste kraanwater ter wereld. Het drinkwater van Vitens komt namelijk uit ongerepte natuurgebieden in Nederland. Met behulp van de app kunnen wandelaars deze mooie natuurgebieden zelf ontdekken. Door het GPS systeem in de app krijgen wandelaars informatie over de bijzondere aspecten van de waterwingebieden, op de plek waar zij op dat moment staan. De wandelingen zijn te vinden in Gelderland (Wezepsche Heide, Montferland), Friesland (Ameland, Terschelling), Overijssel (De Wieden, Mander, Sallandse Heuvelrug) en Utrecht (Beerschoten, Soesterduinen). Ameland Bij de nieuwe wandelroute op Ameland is er extra aandacht voor het duurzame cradle-to-cradle-principe. Op tien Noordzee-eilanden, waaronder Ameland, wordt dit principe toegepast. Ameland is een voorbeeld voor duurzame innovaties op het gebied van water, energie en afval. Vitens ondersteunt dit initiatief met andere partijen, zoals de gemeente Ameland en kennisinstituut Wetsus. Momenteel wordt er hard gewerkt aan nieuwe routes voor de app. De gratis app is te downloaden via iTunes en de Google Play store.

RTV Noordoost-Friesland, 24 augustus 2012

Leeuwarder waterlab voor bedrijven Gepubliceerd op 21 juni 2012, 09:03

LEEUWARDEN - Leeuwarden krijgt een eigen waterlaboratorium voor commercieel gebruik. In het Water Applicatie Centrum (WAC), ondergebracht bij hogeschool Van Hall Larenstein, kunnen bedrijven experimenten laten uitvoeren op het gebied van watertechnologie. Bij Van Hall Larenstein is nu al een waterlab gevestigd van watertechnologieinstituut Wetsus. Dit is echter vooral bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek.


Leeuwarder Courant, 25 juli 2012

INHOUDSOPGAVE KNIPSELKRANT SEPTEMBER 2012

Recommend Documents