deel 1 23-05-2005 16:22 Pagina 5
INHOUD Over deze gids Voorwoord
11 13
ACHTERGRONDEN 17 De Baltische landen in vogelvlucht 17 Balticum: Estland, Letland, Litouwen – drie nieuwe landen in Noordoost-Europa 17 Balticum – politiek correcte benaming 17 Staatsbestel 20 Nationale symbolen van Estland 22 Volkeren 23 Godsdiensten 24 Landschap 25 Klimaat 25 Milieu 26 Oostzee, Russisch afval en het milieu 27 Flora en fauna 28 Samenleving Korte inleiding Eind 1991, Estland is onafhankelijk – het communisme ter ziele Bevolking Talen Maatschappijstructuur Sociale voorzieningen Gezondheidszorg Onderwijs Media Kunst en cultuur Stalin-architectuur Sport Wintersporten Geschiedenis Prehistorie Barnsteen – het ‘Baltische goud’ Van prehistorie naar historie
30 30
31 32 33 34 35 36 36 36 37 38 41 41 42 42 43 44
Orde van de zwaardridders verovert de landstreken Estland en Letland 46 Ontstaan van de Lijflandse orde 47 Teutoonse ridderorde onderwerpt de Pruisen 49 Litouwen behoudt zelfstandigheid 51 De Hanzesteden en Hollandse scheepvaart op de Oostzee 52 De Lijflandse oorlog: verwoesting treft Estland, Lijfland en Letland 52 Estland, Lijfland, Koerland en Letland – geografische ligging 54 Liberaal Zweeds bewind 54 De grote Noordse oorlog van 1700-1721 54 De drie Poolse delingen: Litouwen onder Russisch gezag 56 Rusland en de Baltische provincies van 1721-1918 56 De Baltische landen tijdens het Interbellum: van 1918-1939 57 De Tweede Wereldoorlog en de Baltische landen 58 De Baltische staten ‘during soviet time’: 1945 -1991 60 Stappen naar onafhankelijkheid: milieubeweging, de ‘Zingende Revolutie’ en de menselijke keten van Vilnius via Riga naar Tallinn 62 Slim manoeuvreren naar hernieuwde onafhankelijkheid in augustus 1991 62 Terug in Europa 62 Nederlandse en Belgische diplomatieke vertegenwoordiging in de Baltische landen 64
deel 1 23-05-2005 16:22 Pagina 6
6
B A LT I S C H E L A N D E N
Economie en middelen van bestaan Landbouw, veeteelt en visserij Handel, bankwezen en dienstensector Verkeer en vervoer Ondergang van de Estonia: grootste scheepsramp in Europa na de Tweede Wereldoorlog Mijnbouw en industriële activiteiten Toerisme Handelsrelaties met Nederland en België Vooruitzichten PRAKTISCHE INFORMATIE Aankomst Afstanden en reistijden Enkele afstanden (afgerond) met gemiddelde reistijden Afval Alarm Alcoholhoudende dranken Wodka Alleengaande reizigers én reizigsters Ambassades Auto’s Bedelaars Beste reistijd Boekwinkels Criminaliteit en andere ongemakken Culturele ontspanning Cybercafé en internet Dagindeling en werktijden Douanebepalingen Drinkwater Drugs Elektriciteit Eten en drinken Feestdagen Fooien Officiële feestdagen Fotograferen
69 69 70 70
71 72 73 74 75 76 76 76 77 80 80 81 81 82 82 85 88 88 88 88 89 89 90 90 90 91 91 91 91 91 92 92
Geldzaken 92 Gezondheid en ziekten 95 Homoseksualiteit 99 Insecten 99 Jagen 99 Kerkdiensten 99 Kleding 100 Kranten en tijdschriften 100 Landkaarten en plattegronden 100 Logies: hotels en kamperen 100 Saun 102 Luchthavens 103 Luchtvaartmaatschappijen 103 Markten 104 Militairen 104 Motoren en fietsen 104 Nationale parken 106 Musea 108 Omgangsvormen 108 Paspoort en visum 108 Politie 109 Post en filatelie 109 Postzegels 109 Prostitutie 110 Radio 110 Reisbureaus en touroperators 110 Reisgidsen, reisverhalen en achtergrondinformatie 111 Reisadviezen 111 Reizen naar, vanuit en in de Baltische landen 113 Reizen met kinderen 115 Reserveren 115 Restaurants 115 Baltische keuken 116 Rijbewijs 117 Souvenirs 117 Sport 117 Telefoon en telefax 117 Televisie 117 Toeristische informatie 118 Tijdsverschil 118 Uitgaan 118 Verzekering 118 Vissen 119
deel 1 04-11-2005 18:21 Pagina 7
INHOUD
Wasserij en stomerij/ dry-cleaning Werken Winkelen
119 119 119
BEZIENSWAARDIGHEDEN Algemeen Stedentrips naar de hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius Zomervakantie in de Baltische landen
120 120
Estland Tallinn, hoofdstad met historie De Deense vlag en de naam van de stad Tallinn Toompea en Vanalinn Intrede in de moderne tijd Tallinn en het Westen in de sovjettijd Hedendaags Tallinn Hollandse straatnamen Wandelen door Tallinn Geen hoger gebouw dan de Oleviste Kirik Stadsmuren Het nationale zangfestival en de ‘Zingende Revolutie’ Dagtochten in de omgeving van Tallinn Mõisad, prachtige herenboerderijen uit de Duitse tijd van de landadel Helsinki: Met de catamaran naar de Finse hoofdstad Het oosten: Narva en omgeving Narva Omgeving / Ida-Virumaa Oud-gelovigen Het zuiden: Tartu en omgeving Tartu Omgeving Tartu Setomaa – een onbekend volk
122
120 121
126 126 127 130 131 132 132 133 140 141 147 149
151 154 157 157 160 162 162 162 165 167
Het westen: Pärnu, Haapsalu en de eilanden Saaremaa en Muhu, Hiiumaa en Vormsi, Kihnu en Ruhnu 169 Pärnu 169 Natuurfilm “Ooievaars Natuurlijk” kreeg een goede nominatie op het 2e Internationale Natuurfilmfestival in Lihula 171 Haapsalu 172 De eilanden 173 Begraafplaatsen 175 PRAKTISCHE INFORMATIE ESTLAND 176 Letland 179 Riga, bruisende hoofdstad met historie 183 Riga: stukje historie 183 Nationale symbolen van Letland 186 Intrede in de moderne tijd 188 Riga en het Westen 189 Hedendaags Riga 189 Wandelen door Riga 190 Uitgaan in Riga 195 Andere bezienswaardigheden 195 Dagtochten in de omgeving van Riga 197 Het westen: Kurzeme 198 Restanten van de koude oorlog 199 De Lijflanders 202 Het zuiden: Zemgale 202 Het oosten: Latgale 203 Daugavpils 204 Het noorden: Vidzeme 205 Gauja Nationaal Park 208 Een tragische vertelling 209 Venen en moerassen 212 PRAKTISCHE INFORMATIE LeTLAND 213 Litouwen 216 Het midden en het oosten van Litouwen: Aukætaitija met de hoofdstad Vilnius 222 Vilnius, barokke hoofdstad met trots verleden 222 Vilnius: stukje historie 222 Intrede in de moderne tijd 223
7
deel 1 23-05-2005 16:22 Pagina 8
8
B A LT I S C H E L A N D E N
Hedendaags Vilnius Wandelen door Vilnius Verborgen schat in de muur Heidenen en christenen Joods Vilnius Andere bezienswaardigheden Uitgaan in Vilnius Dagtochten in de omgeving van Vilnius Ooievaars Kaunas, hoofdstad tussen 1919 en 1939 Æiauliai Nationale symbolen van Litouwen Overige plaatsen: Kedainiai, Panevëøys, Ukmergë en Utena Het zuiden: Dzùkija en Suvalkija Dzùkija Suvalkija Het westen: Øemaitija Klaipëda (Memel) Koerse Nering met het plaatsje Nida Palanga PRAKTISCHE INFORMATIE LITOUWEN
224 225 227 228 229 231 232 233 236 237 239
Met de auto naar de Baltische landen Verschillende routes Heen via Polen Warschau – Vilnius – Riga Van Riga naar Tallinn Terug via Finland en Zweden Ideale reisroute Ten slotte
253 256 256 257 258 258 259 260
Plaatsnamen, geografische en historische namen 261 Telwoorden
263
Woordenlijst Het Ests / Eesti keel Het Lets Het Litouws Woorden voor dagelijks gebruik
265 265 266 266
Over de auteur
274
Register
276
240
241 241 241 243 244 244 246 249 250
267
deel 1 23-05-2005 16:22 Pagina 17
17
ACHTERGRONDEN
DE BALTISCHE LANDEN IN VOGELVLUCHT Balticum: Estland, Letland, Litouwen – drie nieuwe landen in Noordoost-Europa In het noordoosten van Europa, tussen Polen, Belarus (Wit-Rusland) en Rusland, liggen aan de Oostzee drie landen, Litouwen, Letland en Estland, die vaak worden aangeduid als de ‘Baltische landen’ of ook wel als de ‘Baltische staten’. Deze aanduidingen suggereren een grote mate van gelijkvormigheid maar schijn bedriegt. De verschillen op allerlei gebied zijn groot en één land – Estland – heeft eigenlijk niets met ‘Balt’ te maken. De afkomst en taal van de Esten vindt zijn oorsprong in het Oeralgebied, ver weg in Rusland. De Letten en Litouwers en hun talen zijn van Indo-Europese oorsprong en als zodanig verre, verre achterneven van Spanjaarden, Bulgaren of Nederlanders. Wat de drie landen en hun kleine bevolkingen voor een belangrijk deel wel gemeen hebben is een lange geschiedenis van overheersing en onderdrukking door machtige en grote buren als Zweden, tsaristisch Rusland, Duitsland en Sovjet-Rusland. Balticum – politiek correcte benaming. Nog even over de benaming. De inwoners spreken zelf liever over de ‘Baltische landen’ dan over de ‘Baltische staten’. Litouwen, Letland en Estland, de drie landen die tot het Balticum worden gerekend, hechten zeer aan een politiek correcte benaming. De ‘Baltische staten’ doet hen sterk denken aan de tijden van de sovjetoverheersing. Politiek incorrect dus. In de benaming komt de bewogen geschiedenis en de overheersing door grote buurvolken tot uitdrukking. Het is daarom oppassen geblazen de juiste politieke terminologie te hanteren. Toch zult u vaak de benaming ‘Baltische staten’ tegenkomen. Het gebied dus waar de Balten wonen wordt Balticum genoemd. Tot dit gebied moet eigenlijk ook het huidige Russische Kaliningrad Oblast worden gerekend, omdat daar immers lang geleden de Baltische Pruisen woonden. Ook Estland wordt tot het Balticum gerekend, maar het Estse volk is geen Baltisch volk. Het Latijnse woord Balticum werd al in de Romeinse geschiedschrijving gebruikt. De Oostzee wordt ook wel de Baltische Zee genoemd. Deze benaming is nog jong en pas in gebruik vanaf begin 19e eeuw. Behalve Kaliningrad, Litouwen, Letland en Estland zijn ook Denemarken, Duitsland,
deel 1 23-05-2005 16:22 Pagina 18
18
ACHTERGRONDEN
Polen, Finland en Zweden oeverstaten van de Oostzee of Baltische Zee. De Baltische regio – daaronder wordt het gehele gebied gerekend waar de rivieren van alle oeverstaten afwateren op de Baltische Zee. De drie Baltische landen maken maar een klein gedeelte uit van de regio. In de tsarentijd, toen Rusland er de scepter zwaaide, werden de gebieden de ‘Baltische provincies’ genoemd. ‘During soviet time’ werd de benaming de ‘Baltische staten’ gebruikt om de status aan te geven van de drie sovjet-deelrepublieken binnen de Sovjetunie. Hoewel thans politiek heel incorrect, kom je de benaming ‘Baltische staten’ nog ruimschoots tegen! Een beetje ironisch gebruik ik in mijn boek de woorden ‘during soviet time’ – dat komt omdat je zo gauw je met de bevolking spreekt en de verhalen loskomen, de woorden ‘during soviet time’ bij wijze van spreken om de andere zin gebezigd worden. Een teken ook hoe diep de sovjetperiode heeft ingegrepen in het dagelijkse leven van de burgers. Overigens, hoewel Russen niet erg geliefd zijn, is de vijandschap meer gericht tegen het sovjet-Russische systeem dan tegen de individuele Rus of Russin. De ‘Baltische landen’ is de huidige en meest gangbare benaming van de drie landen. Maar Esten hebben er soms moeite mee. Zij voelen zich veeleer behoren tot de Noordse landen (Nordic Countries), dat wil zeggen verbonden met Finland en Scandinavië (Zweden, Noorwegen en Denemarken). Opmerkingen in die richting worden door Letland en Litouwen niet in dank afgenomen maar er is eigenlijk geen reden om er niet zo over te denken. En let op: de landen van de Balkan liggen echt heel ergens anders in Europa!
Het grondgebied van de Baltische landen beslaat een oppervlakte van ongeveer 175.000 km2; dat is ongeveer 2,3 maal de oppervlakte van de Benelux (75.000 km2), ofwel ruim 4x Nederland en bijna 6x België. Estland heeft een oppervlakte van 45.000 km2; Letland en Litouwen van ieder om en nabij 65.000 km2. De landen zijn overwegend vlak. In het zuidoosten van Estland is er bij de plaats Võru, niet ver van Rusland en Letland, sprake van een heuvellandschap, dat in hoogte varieert van 150 tot 300 meter. Daar ligt ook de hoogste berg van de Baltische landen, Suur Munamägi genaamd, met een hoogte van 318 meter. Door het Baltische gebied stromen een groot aantal kleine(re) rivieren en eigenlijk maar twee grote rivieren: in Litouwen stroomt de Nemunas vanuit Belarus (Wit-Rusland) via Kaunas naar de Baltische Zee en mondt uit in de Oostzee bij Klaipëda. Door Letland kringelt de Daugava, die vanuit Belarus via Daugavpils naar de bijna aan zee gelegen hoofdstad Riga stroomt. Estland kent geen rivieren die van betekenis zijn voor de scheepvaart. De belangrijkste rivier van Estland is de Emajõgi, hetgeen
deel 1 25-05-2005 15:24 Pagina 19
D E B A LT I S C H E L A N D E N I N V O G E LV L U C H T
Turku ●
Åland
FINLAND HELSINKI ■
(Finland)
N ▲
SINT PETERSBURG ■
Finse Golf
Narva laht Kohtla-Järve ● Narva ●
TALLINN
■
100 km
Narva ...
ESTLAND
Hiiumaa Saaremaa
Pärnu ●
● Kuressaare
ozero
Viljandi ● Võrtsjärv
●
Tartu
G olf va n Rig a
OOSTZEE
Valga ● Valmiera ●
Ventspils●
RIGA
●
Jurmala ●
Kuldiga
■
Da ug av a
. Telæiai Kuræenai Kretinga ● ● ● . ● ● Æiauliai Plunge ● . Radviliækis ● Paneveøys
● Kaliningrad
Dz vi na
. ● Ukmerge
Kaunas ●
. Marijampole ●
(RUSLAND)
●
LITOUWEN
Taurage ● Ne Nemunas m an
Kuræskij zaliv
Rezekne ●
Daugavpils
. Klaipeda ●
.
VILNIUS ■ ● Alytus
BELARUS MINSK ■
POLEN ● Grodno
Shetland Eilanden
ATL AN TI S C H E OCEAAN
Finland
Orkney Eil. Schotland NoordNOORDZEE Ierland Denemarken
Verenigd Koninkrijk
Wales
Ladogameer
Noorwegen
Hebriden
Ierland
Engeland
● Pskov
Aluksne ●
● Jekabpils
Kuræiu, marios
Pskovsoje ozero
Võru ●
LETLAND
● Jelgava
- ● Liepaja
Peipsi järv Wudskoje
RUSLAND
0
Rakvere ●
Golf Finse
Zweden
O
O
ST
E ZE
Estland
Rusland
Letland
(Russische Federatie)
Litouwen
Rusl.
Belarus
Amsterdam ●
Polen
Nederland België Duitsland Luxemburg
Tsjechië
Frankrijk O
akije Slow r ij k en t arije s g o Hon
Oekraïne Mo
ld a
v ië
Roemenië
ZWARTE ZE E
BALTISCHE LANDEN, LIGGING IN EUROPA
19
deel 2 23-05-2005 16:26 Pagina 83
VA N A T O T Z
de (hernieuwde) onafhankelijkheid in 1991 zijn de drie landen weer zelfstandig internationale relaties aangegaan, hebben zij ambassades geopend (zoals in Brussel en Den Haag) en hebben ‘buitenlanden’ ambassades geopend in de hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius. Uiteraard is het aantal over en weer nog beperkt. Ambassades van de Baltische landen zult u niet of nauwelijks aantreffen in Azië, Afrika of Zuid-Amerika. Omgekeerd geldt hetzelfde.
Nederlandse en Belgische ambassades Nederland en België erkenden (voor de tweede keer) de Baltische landen direct al in september 1991 en gingen ook diplomatieke relaties aan. Het daadwerkelijk openen van ambassades kwam pas later: er zijn ambassades in Riga sinds 1997 en in Tallinn en Vilnius sinds 2000. Een algemene regel is dat (Nederlandse) ambassades slechts in dringende noodgevallen (en dat is niet dubbelop bedoeld!) tegen inhouding van uw paspoort een noodvoorschot verstrekken. Voor meer informatie over consulaire bijstand kunt u bij het ministerie van Buitenlandse Zaken de brochure ‘Wijs op Reis’ aanvragen of informatie opvragen via: www.bz.minbuza.nl Voor België: www.diplomatie.be/nl Het is handig en verstandig van uw paspoort, rijbewijs, creditcards, travellercheques, verzekeringspolis en andere (reis)documenten fotokopieën te maken. Eén setje laat u thuis bij familie of bekenden achter, een ander setje neemt u gescheiden opgeborgen van de originelen mee op reis. Dit vergemakkelijkt bij verlies of diefstal het traceren van gegevens bij de uitgevende instanties. Dit is temeer van belang aangezien de consulaire afdeling van de ambassade in de regel uw gegevens zal moeten verifiëren
bij de uitgevende instantie (gemeente) in Nederland of België, hetgeen enkele dagen kan duren. Voor een terugreis naar Nederland kan een ‘laissez-passer’ (tijdelijk paspoort) worden afgegeven. Hoewel u officieel een identiteitsbewijs op zak moet hebben, kan het soms beter of handiger zijn een fotokopie mee te nemen. In geval van zakkenrollerij bent u niet uw originele documenten kwijt; wordt u eventueel staande gehouden door de politie dan kunt u zich toch identificeren. Bezoekuren voor publiek: maandag t/m vrijdag: 09.00-12.30 uur. Tijden kunnen eventueel lokaal afwijken. Buiten deze uren kan voor noodgevallen altijd contact met ambassade en/of dienstdoende ambtenaar worden opgenomen.
Nederlandse ambassades: Tallinn / Estland: Rahukohtu 4-I, Toompea, op 50 meter afstand van de domkerk en tegenover het Stenbock huis, het kantoor van de Estse ministerpresident. 10130 Tallinn 9 00-372-6805500 j 00-372-6805501 E-mail:
[email protected] Website: www.netherlandsembassy.ee
Nederlandse ambassade in Tallinn © PEETER SARE
83
deel 3 04-11-2005 18:38 Pagina 190
190
B E Z I E N S WA A R D I G H E D E N
Na de hernieuwde onafhankelijkheid in 1991 heeft Vecrîga een enorme verbeterslag ondergaan om de sovjetgrauwheid van zich af te schudden en achterstand in onderhoud weg te werken. En het mag worden gezegd dat dat goed is gelukt. Het karakter van de stad is bewaard gebleven en er zijn geen schreeuwende lichtreclames of straatbepalende winkelketens, die in het straatbeeld van onze oude steden zo dominant zijn. Het oude centrum is grotendeels autovrij en parkeren kan alleen op enkele parkeerterreinen buiten de oude stad.
Wandelen door Riga Dé manier om Riga te verkennen is te voet. Lekker zittende (wandel) schoenen mogen niet in uw bagage ontbreken, temeer daar de straten vaak bestraat zijn met klinkers en kinderkopjes! Er is inmiddels veel informatie te verkrijgen over Riga, zowel in druk als op internet. Bezoek ook thuis de websites www.rigatourism.com of www.latviatourism.lv (met veel links) en u bent van alle laatste ontwikkelingen op de hoogte. Bent u dat vergeten dan is een bezoek aan het ‘Rîgas Tùrisma Informïcijas Centrs’, Rïtslaukums 6 in de oude stad aan te bevelen. Er is overigens ook een VVV-kantoor op het vliegveld. Een wandeling op uw gemak door Vecrîga en Jugendstil Riga zal ongeveer een ochtend of middag in beslag nemen. Doet u de grote marktwijk er ook bij dan moet u op nog zeker twee uur rekenen. De meeste van de hierna beschreven kerken, huizen en musea zijn voor Gildehuizen in Vecrîga (Oud-Riga)
deel 3 04-11-2005 18:38 Pagina 191
LETLAND
bezoek toegankelijk. Dat betekent dat u, wanneer u ook een kijkje binnen wilt nemen, natuurlijk veel meer tijd moet uittrekken voor een stadswandeling. Wandel lekker op uw gemak: er zijn veel restaurants, cafeetjes en terrassen waar het heerlijk uitrusten is… De oude stadsgedeelten staan op de UNESCO lijst van werelderfgoederen, zodat veranderingen in het aanzien en karakter van de stad niet zonder meer zijn toegestaan.
Stadswandeling 1: Vecrîga – Oud-Riga: Van Rïtslaukums via Doma laukums, K.Valdemïra iela, Rain,a bulvïris, Teïtra iela en Meistaru iela terug naar Rïtslaukums Tijdens deze wandeling van ongeveer twee uur kruist u of loopt u achtereenvolgens door de volgende straten of pleinen: Rïtslaukums, Skïrn,u iela, Kaíûu iela, Æûùn,u iela, Doma laukums, Jêkaba iela, Mazï Pils iela, Pils laukums, Klostera iela, Jêkaba iela, Trokæn,u iela, Aldaru iela, Torn,a iela, Jêkaba iela, K.Valdemïra iela, Rain,a bulvïris, kruising Brîvîbas bulvïris, Pilsêtas kanïls en Nationale Opera, Aspazijas bulvïris, Teïtra iela, Kalêju iela, Meistaru iela en Kaíûu iela. (N.B.: laukums = plein; iela = straat en pils = burcht of kasteel). Aan deze straten ligt een aantal van de belangrijkste bezienswaardigheden van Vecrîga. De oude stad is evenwel zo rijk aan fraaie gebouwen dat het een genot is doelloos rond te wandelen… Aangezien Rïtslaukums het begin- en eindpunt is van de wandeling kunt u natuurlijk overal ‘instappen’ en ‘uitstappen’. Ook is wandeling 1 met wandeling 2 te combineren. Aan het Rïtslaukums bevindt zich het kantoor van Rîgas Tùrisma Informïcijas Centrs, dat het uitgangspunt is van deze wandeling. Verder liggen aan het plein de vroegmiddeleeuwse huizen van de ‘broederschap der zwarthoofden’. Deze gebouwen werden in de Tweede Wereldoorlog volledig verwoest maar zijn geheel waarheidsgetrouw aan het einde van de jaren negentig herbouwd. Daarnaast ligt – het gebouw valt qua architectuur uit de toon – het bekende Bezettingsmuseum van Riga dat de verschrikkingen van de sovjetbezetting via foto’s, films en documenten reconstrueert (www.occupationmuseum.lv). Aan de achterkant tegenover de brug (vanaf de brug heeft u een mooi uitzicht op Oud-Riga) staat bij een bushalte een groot bombastisch standbeeld ter ere van de ‘Letse schutters’. De ‘Letse schutters’ waren enkele regimenten die in de Eerste Wereldoorlog in het tsaristische leger vochten maar later de zijde van de bolsjewieken kozen. Zij vormden de paleiswacht van Lenin en streden in de oorlog tegen de mensjewieken, de meer gematigde socialisten die streden tegen de communisten. In de onafhankelijkheidsoorlog van Letland tegen de Sovjetunie in 1919 schaarde een aantal van hen zich aan de kant van de Letse nationalisten en vocht tegen het Rode Leger. Vanaf het Rïtslaukums loopt u naar de Sint-Pieterskerk (Pêtera Baznîca) door de Kungu iela over te steken. Deze, met barokke elementen voorziene kerk uit de 13e eeuw was een geschenk van de Noord-Duitse Hanze-
191
