2
INHOUD
NADENKEN OVER EEN NIEUW MARITIEM MUSEUM: WAAROM NU?
11
ONZE MARITIEME MUSEA VANDAAG
15
Scheepvaart- en havenmusea in België: hoe het groeide
16
De Vlaamse watererfgoedmusea in kaart
32
Watererfgoed in de Antwerpse context
34
Profiel van de Antwerpse maritieme museumcollectie
46
De speciale gevallen: vier iconische scheepswrakken
68
MARITIEME SUPERSTAR-ATTRACTIES IN HET BUITENLAND
99
Maritieme attracties heruitgevonden: van bromvlieg tot superstar
100
Amsterdam – Het Scheepvaartmuseum
110
Belfast – Titanic Belfast
114
Bristol – ss Great Britain
122
Cartagena – Arqua
126
Chatham – The Historic Dockyard
128
Gdansk – Centralne Muzeum Morskie
132
Genua – Galata Museo del Mare
134
Glasgow – Riverside Museum
136
Greenwich – National Maritime Museum
140
Hamburg – Internationales Maritimes Museum Hamburg
144
Helsingør – M/S Museet for Søfart
148
Londen – Museum of London Docklands
152
Portsmouth – Mary Rose
154
Stockholm – Vasamuseet
158
Swansea – National Waterfront Museum
164
189
Bremerhaven – Deutsches Auswandererhaus
166
EEN SUPERSTAR IN ANTWERPEN: WAT IS NODIG?
Bremerhaven – Deutsches Schiffahrtsmuseum
167
10 voorwaarden voor een Antwerpse maritieme superstar
190
Busan – National Maritime Museum
168
Superstar-haven?
191
Falmouth – National Maritime Museum Cornwall
169
Superstar-stad?
192
Flensburg – Schifffahrtsmuseum
170
Superstar-collectie?
194
Hartlepool – Hartlepool’s Maritime Experience
172
Superstar-site?
196
Lingang – China Maritime Museum
173
Superstar-missie?
206
Oslo – Frammuseet
174
Superstar-kennis?
209
Singapore – The Maritime Experiential Museum
175
Superstar-drama?
210
Stralsund – Ozeaneum
176
Superstar-legende?
212
Sydney – Australian National Maritime Museum
178
Superstar-entertainment?
218
Tokio – Tokyo DisneySea
180
Superstar-geld?
221
Turku – Forum Marinum
181
Superstar-wil?
228
Vlissingen – Het MuZEEum
182
Yangjiang – Maritime Silk Road Museum of Guangdong
183
ZOEKEN NAAR HET ULTIEME SUPERSTAR-CONCEPT
Maritieme attracties vergeleken: profielen, bezoekersaantallen en conclusies
184
Naar een maritiem museum in Antwerpen: 10 mogelijke scenario’s
239 240
Het nulscenario: status quo
241
Verdere uitbouw van het Maritiem Lint
242
Heropbouw van het Nationaal Scheepvaartmuseum
244
Wegdromen naar Wereldhaven 1550 | 2050
245
Maritiem Museum Antwerpen – MaMA
246
Waar de wereld samenvloeit – World Rivers
248
World Harbours Museum – WHaM
250
Dol plezier in Port Tintin & Haddock
252
Een unieke beleving in het Wereldwrakkenmuseum
254
Alles samen – WHaMM!
257
Plus een superstar-Zeemuseum in Oostende?
258
WHaMM! HET WERELD HAVEN & MARITIEM MUSEUM
261
HOE KAN JIJ HELPEN?
Al het Antwerpse watererfgoed eindelijk terug bijeen
262
Denk mee na en reageer
338
Het juiste erfgoed op de juiste plaats – Drie museumthema’s langs twee dokoevers
264
Geef je op als vrijwilliger
338
Gebouwconcept voor De Bootbubbel
274
Watererfgoed Vlaanderen – wie we zijn en wat we doen
339
Gebouwconcept voor Kaai 20
284
Een adembenemend museumparcours
288
VERANTWOORDING
Schelde
290
Dankwoord
342
Kogge
291
Bibliografie
343
Mercator
293
Iconografie
346
Azië
294
Noordpool | Zuidpool
295
Europa
297
Oorlog
298
Afrika
300
Jacques Brel
304
Kapitein Haddock
306
Museumhaven, droogdokken en veerpont
308
Wereldhaven
314
Van Mieghem
316
Dockers
318
10 nevenfuncties van een gonzende watererfgoedtempel
324
Hoe en waarom? Missie, kosten en baten
334
337
342
SAMENVATTING RÉSUMÉ SUMMARY ZUSAMMENFASSUNG
348 350 352 354
PARTNERS EN SPONSORS COLOFON
357 359
80
81
DD Hiernaast en op de volgende pagina’s een selectie van andere historische zeeschepen waaromtrent behoudsprojecten werden opgestart. Slaagden: de Queen Mary (hiernaast) alsook het kwartet op p. 92, v.l.n.r en van boven naar onder, de France I, de Cap San Diego, de Bleichen en de Kungsholm (op de foto als Mona Lisa, nu Veronica) en, AD Na een lange lijdensweg is het ss Rotterdam nu volledig in ere
onderaan p. 93, de Keewatin.
hersteld. Vandaag wordt het geëxploiteerd door dezelfde onderne-
Het project voor de France
ming die in de voormalige zetel van de Holland-Amerikalijn wat ver-
(bovenaan p. 92 als Norway)
derop het Hotel New York uitbaat. Het wrak van de Charlesville komt
mislukte, dat voor de QE2
allicht niet meer voor dergelijke restauratie in aanmerking.
(bovenaan p. 93) is onzeker.
90
91
Bristol SS GREAT BRITAIN
Het terughalen van de Falklands naar Bristol van het wrak van het ss Great Britain was een al even knettergek idee als de initiële bouw van wat eens het grootste schip ter wereld was. Maar vandaag pronkt Bristol met een van de mooiste maritieme musea ter wereld. Het schip wordt nu gekoesterd in zijn originele bouwdok, waar het dankzij een glazen, met water bedekte constructie schijnt te drijven, doelmatig kan worden beheerd, en van alle zijden kan worden bezichtigd.
Het museumschip ss Great Britain is het enige bewaarde
wordt de sfeer opgeroepen van een levende scheepswerf en is
reuzenschip van de legendarische ingenieur Isambart Kingdom
het belevingsgehalte van het bezoek hoog.
Brunel (1806-1859), een volstrekt eigenzinnig genie dat tal van gigantische, uiterst gedurfde bouwprojecten leidde. De
Een speciaal Brunel Institute ondersteunt onderzoek. De ss
revolutionaire ijzeren en schroefaangedreven transatlantieker
Great Britain Trust staat onder de bescherming van de hertog
(met de sterkste stoommachine ooit en bovendien zes (!)
van York. Inkomsten worden gegenereerd door de verkoop van
masten), toen het grootste schip ter wereld, kwam in de vaart
zgn. daglidmaatschappen, merchandising, een Dockyard Café
in 1845. Later vervoerde het schip lange tijd immigranten
Bar, evenementenverhuur, sponsoring en legaten. Onder de
naar Australië. In 1884 werd het een drijvend magazijn op
sponsors vallen o.m. de Lloyd’s Register Educational Trust, het
de Falklands en in 1937 is het er, gedeeltelijk gezonken, op
Heritage Lottery Fund, de aloude lokale Society of Merchant
het strand achtergelaten. Dankzij aanzienlijke schenkingen
Venturers en de University of Bristol op.
kon het zwaar beschadigde wrak in 1970 worden geborgen. Op een ponton keerde het terug naar Engeland, waar het
Het schip is beschermd als deel van de National Historic
onder internationale mediabelangstelling Bristol binnenvoer,
Fleet (Core Collection). Het museum ontving tal van prijzen,
en nu de kern vormt van een nieuw maritiem museum. Na
waaronder in 2007 de Luigi Micheletti Award voor het beste
roestbestrijdingsmaatregelen werd het schip terug voor het
Europese industriële, wetenschappelijke of technische museum.
publiek opengesteld in 2005.
Als symbool van de prille industriële revolutie is het toen zo innovatieve schip vandaag misschien wel het allerbelangrijkste
Het schip is tentoongesteld in het originele, als monument
historische schip ter wereld.
beschermde bouwdok. Ter hoogte van de waterlijn ligt een glazen dak waarop een waterpartij rust, waardoor het
Jaarlijks ontvangt het ss Great Britain ongeveer 180.000
schip in het water schijnt te liggen. Onder dit dak kunnen
bezoekers. De komende jaren streeft de Trust naar een
de bezoekers rondlopen op de bodem van het droogdok en
verhoging van de bezoekersaantallen en, door de verlenging
van nabij de scheepsromp bestuderen. Het interieur van het
van de gemiddelde bezoekduur, van de bestedingen,
schip wordt gestaag heringericht. In een werfgebouw is een
naar een versterking van de Brunel-connectie, en naar
museum ondergebracht. De beherende Trust bezit ca. 8.000
de verdere ontwikkeling van de informele en formele
Brunel-gerelateerde objecten. Door interactiviteit, waaronder
opleidingsprogramma’s.
mondelinge verhalen en de inzet van re-enactmentgroepen, 122
123
FEITEN & CIJFERS
OM TE ONTHOUDEN
• Afmetingen en capaciteit van de Vasa: lengte 69 m, breedte
• Een uniek scheepswrak kan op zijn eentje een ambitieus
11,7 m, diepgang 4,8 m, originele hoogte 52,5 m (tot de
museumproject dragen (ter).
hoofdzaling), waterverplaatsing 1.210 ton, zeilvlak 1.275 m , 10 2
zeilen 10, 64 kanonnen, 145 zeelieden en 300 soldaten
• Een maritiem topmuseum kan het grootste museum van een stad en een land worden. • Een nationaal maritiem museum kan verschillende lokale
• Volume van het museumgebouw: 117.000 m
3
afdelingen uitbaten (bis).
• Hoogte van de scheepshal: 34 m • Publieksoppervlakte: 7.600 m (waarvan 3.265 m 2
2
tentoonstellingsruimte) • Bouwkost (tot de opening in 1990, zonder de inrichting): 23 miljoen EUR • Kost van de recente uitbreiding: 13,8 miljoen EUR • Aantal bezoekers per jaar: meer dan 1,2 miljoen • •
162
bbb (nr. 1 in Stockholm)
163
EEN SUPERSTAR IN ANTWERPEN WAT IS NODIG?
188
189
MARITIEME LEGENDEN EN CELEBRITIES Hieronder brengen we een willekeurige selectie van beroemde namen uit de internationale en de Belgische maritieme geschiedenis samen. Het helpt op een realistische wijze de internationale bekendheid van onze maritieme legenden en beroemdheden in te schatten, en het concept voor een succesrijk en aan een breed publiek appellerend maritiem museum te bepalen.
DE WERELD
A Mercator – The man who mapped the planet van de Engelse schrijver Nicholas Crane werd in 2002 een internationale bestseller. Misschien was het wel de allereerste keer dat een maritieme Belg die eer te beurt viel.
BELGIË | VLAANDEREN | ANTWERPEN
A De exploten uit onze nationale zeevaartgeschiedenis die in het collectief geheugen zitten, zijn allicht op één hand te tellen. Pogingen om ons maritiem verleden te populariseren zijn er in de 19de en de 20ste eeuw nochtans genoeg geweest, zoals deze Liebig-prentjes aantonen. Maar welke Belg kent vandaag in godsnaam nog de Antwerpse reder Diederik van Paeschen en de Oostendse vrijbuiter Jan van Hoorne? En welke buitenlandse museumbezoeker zal voor hun verhalen afreizen naar Antwerpen? De internationale obscuriteit van het Belgische watererfgoed is bij de creatie van
CONCLUSIE • Een maritieme superstar-attractie in Antwerpen kan internationaal aantrekkelijk worden gemaakt door celebs als Mercator, kapitein Haddock en Jacques Brel uit te spelen.
een maritiem superstar-museum allicht het grootste probleem – maar ook dit kan worden opgelost. 216
217
J De legendarische Antwerpse burgemeesters Frans Van Cauwelaert (1880-1961) en Lode Craeybeckx (1897-1976) zetten destijds voluit hun schouders onder de campagne voor de oprichting van het Nationaal Scheepvaartmuseum. We kunnen alleen maar hopen dat onze voorstellen in dezelfde, weliswaar geactualiseerde richting meer dan een halve eeuw later op dezelfde steun mogen rekenen.
DE MUSEUMSTRIJD VAN ALEXANDRE BERQUEMAN: HERHAALT DE GESCHIEDENIS ZICH?
voor 80.000 frank. Ondervraagd in het Parlement verklaarde
Legermuseum, in het Antwerpse Steen en in Fort Napoleon
de Minister van Nationale Opvoeding dat hij niet bevoegd
in Oostende. De auteur schimpte op de Oostendenaren,
was voor het toezicht op de baggerwerken in de Schelde…
die restaurant- en hotelhouders waren, zodat van de
Het in 600 exemplaren gedrukte en nu bijna onvindbare
gemeenteraad moeilijk kon worden verwacht dat ze zich
De ironie van de geschiedenis wil dat de strijd voor een
boekje Les musées belges de marine, dat we pas konden
gingen bezighouden met zuiver culturele aangelegenheden.
groot maritiem museum al eens eerder werd gevoerd,
inkijken toen ons eigen boek bijna helemaal af was, is wel
De Antwerpenaren moesten het echter even hard ontgelden:
met name toen werd geijverd voor de oprichting van het
heel bijzonder. De omslag is versierd door Hergé en het
ze hadden in 1925, “entre la poire et le fromage”, al eens
Nationaal Scheepvaartmuseum. In Antwerpen was de
staat vol tekeningen van historische scheepstypes door
een nijverheids- en handelsmuseum opgericht, dat alras was
grote pionier Emile Beuckeleers-Donche. Maar anderen
de bekende Antwerpse marineschilder Maurice Seghers
verdwenen naar een zolderkamer in de Rodestraat en nooit
voerden mee de strijd. De combattieve watererfgoedfanaat
(1883-1959), die mee voor een maritiem museum ijverde en
één enkele publicatie tot stand bracht. Hoewel Berqueman
Alexandre Berqueman, die Hergé assisteerde in maritieme
samenwerkte met zijn buurman, de Antwerpse conservator
als vestigingsplaats Brussel verkoos, liep de regering aldaar
kwesties (zie p. 306-307) en het nationaal maritiem museum
K.C. Peeters. Beide laatsten besteedden avond na avond aan
ook al niet warm voor zeegeschiedenis. Bitter schreef
eigenlijk liever in Brussel zag, publiceerde een eerste verslag
gesprekken over het droombeeld van het nieuwe museum,
Berqueman dat baron de Gerlache de Belgica gratis had
over zijn campagne in het boekje L’Art et la Mer uit 1942.
waarbij ze steeds eindigden met een sprookjesachtig
aangeboden aan de Belgische regering, die het schip had
Het verscheen in 800 exemplaren, die op 6 weken waren
“Kan dat mogelijk zijn?” De ‘dreiging’ van een Brussels
geweigerd, zodat het dan maar ging dienen als drijvend
uitverkocht. De obstakels van toen lijken wel heel sterk
museum was voor het Antwerpse stadsbestuur alvast
kolenmagazijn in Noorwegen. Berqueman claimde ook dat
op deze van nu. Het werkje vangt aan met de klassieke
een belangrijke aansporing. Eén enkel exemplaar van Les
de Vrienden van het Nationaal Scheepvaartmuseum precies
verzuchting: “La Belgique, bien que pays maritime, n’a
musées belges de marine is door Seghers geaquarelleerd en
ingevolge de virulentie van zijn campagne waren opgericht.
cependant aucune tradition maritime”. Daarmee bedoelde
bevat een originele tekening door Hergé (vermoedelijk het
De intentie om dan toch een maritiem museum in te
de auteur dat de burgerij neerkeek op iedereen die zich met
auteursexemplaar). In het boekje wees Berqueman nog maar
richten in het Antwerpse Hessenhuis, hielp het humeur van
scheepvaart bezighield. De desinteresse van de publieke
eens met beschuldigende vinger naar de ongeïnteresseerde
Berqueman niet vooruit, want de Antwerpenaars stonden
opinie stak schril af tegen de situatie in Nederland. Het
politici en de lauwe maritieme ondernemers. Als lichtend
bekend voor hun particularisme, en een maritiem museum
hoofdargument van Berqueman was dat België het enige
voorbeeld beschreef hij de recente oprichting van het
behoorde te worden ingericht in een speciaal daartoe
Europese land was dat niets ondernam om zijn maritiem
maritiem museum van Stockholm. Voorts herinnerde hij aan
ontworpen gebouw. In 1939 vond Berqueman er niet beter
erfgoed te bewaren en te valoriseren. Hij ontketende
de poging van de Brusselse advocaat Charles Maroy aan
op dan in Brussel zelf het ‘Musée Folklorique de la Marine’
schandaal rond de aankoop door het British Museum van een
het begin van de 20ste eeuw om een privé-museum op te
op te richten. Hij richtte alvast een eigen scheepvaartzaal
uit de Schelde opgebaggerd boegbeeld van een Vikingschip
richten in Brussel, en besprak hij wat voorhanden was in het
in, die later blijkbaar model stond voor deze in het
234
235
1 2 3
4 6 7
5
8
Eilandje zal uiteraard moeten worden geactualiseerd.
19
18
9 11
17
16
10
20
Bijzonder aan het WHaMM! is voorts dat de bewaarde, niet
14 13 12
15
meer drijvens- of varensklare historische schepen worden geïntegreerd in een op maat gemaakt museumgebouw. Dit
1. Droogdok 3 met Emmerbaggermolen B4
11. Museumveer met varend erfgoed
biedt een meerwaarde ten opzichte van andere maritieme
2. Droogdok 2 met New Belgica
12. Vlotkraan 9
musea, waar de bezoekers doorgaans eerst een inpandige
3. Bootbubbel met Schelde- en Schepenmuseum en horeca
13. Veerponton
museumexpo doorwandelt, om vervolgens buiten kennis te
4. Oude dienstwoning
14. Vlotkraan 22
maken met echte schepen. In ons concept worden de niet
5. Geklasseerd pomphuis
15. Afdak 21 met Havenmuseum
meer varende of vlottende schepen ingepast in de scenografie.
6. Open atrium onder Bootbubbel
16. Afdak 20 met Havenmuseum, tijdelijke expo's en shop
Vanop de relevante plaats binnen het museumparcours komt
7. Droogdok 1 met Charlesville
17. Historische walkranen
panoramisch uitzicht op de schepen die zich buiten bevinden
8. Afrikaanse jungle
18. Veerponton
(op het water of in een droogdok).
9. Vingerpieren met museumhaven en veerponton
19. De Shop en Red Star Line
10. Vingerpieren met passantenhaven en vertrek havenrondvaarten
20. Montevideo-magazijn
De ligging van het WHaMM! is ideaal ten opzichte van Red Star Line: beide attracties bevinden zich op wandelafstand van elkaar en een gecombineerde exploitatie is perfect mogelijk. Door de inplanting van WHaMM! krijgt het publiek park langs de Scheldedijk een meerwaarde en een extra functie. Het geheel belooft verpozing zoniet een onvergetelijke daguitstap voor wie de drukte van de grootstad wil ontsnappen en water, wind, historie en groen wil opsnuiven. A Specifiek aan de rondgang door het WHaMM! is de uitgekiende combinatie van en interactie tussen levensgrote ‘echte’ schepen met typisch museale objecten zoals scheepsmodellen en schilderijen. De foto toont de geslaagde aanpak in het Amandine-museum in Oostende, die in het WHaMM! op een veel ruimere schaal en met nog dramatischer effect kan worden toegepast. 272
A Plattegrond en maquettes van het WHaMM! 273
D Sinds 2013 wordt in het uitgebreide Fram-museum in Oslo om het kwartier een
Europa
film over de poolgeschiedenis getoond. Dergelijke hedendaagse presentaties horen ook in het WHaMM! thuis.
De binnenvaartsector heeft een rijk verleden en het MAS en het Rijn- en Binnenvaartmuseum bewaren een schitterend geheel van binnenvaarterfgoed. Een prachtvloot oude binnenschepen en andere museumobjecten spelen in het WHaMM! een ontroerende dialoog.
Thema’s • Binnenvaart, inbegrepen Rijnvaart • Geschiedenis van scheepstechniek en voortstuwing • Het leven aan boord
Objecten • Historische binnenschepen uit collecties van het MAS (Lauranda, Sint-Antonius, Cephée, Mar-Mar, Amical; de sleepboot en de sleepschepen in sleepverband) en, indien daarover akkoord, van het Rijn- en Binnenvaartmuseum (Liomar, Mon Désir, Angèle) • Andere binnenvaartobjecten van het MAS en het Rijn- en Binnenvaartmuseum • Interactieve en multimediale projectie van het Europees binnenvaartnetwerk
Ligging • Drooggezette binnenschepen met bijhorende expo in de Bootbubbel, volgend op ‘Noordpool | Zuidpool’ • Drijvende museumschepen in open lucht aan de kaai of aan D Een poolexpo in het in 2012 geopende nieuwe maritieme museum in
Partners • Rijn- en Binnenvaartmuseum • Scheepswerven Baasrode • Instituut voor Transport langs de Binnenwateren • Promotie Binnenvaart Vlaanderen
vlotsteigers
Busan, Zuid-Korea. 296
297
J Deze twee waterperskraantjes wachten al heel lang op restauratie en hereniging met hun grote broers.
SD De eerst bestelde elektrische havenkraan van Antwerpen stond vast op de Scheldekaaien en kon zware lasten tot 50 ton hijsen. Van deze solitaire reus rest alleen het bovendeel, dat ergens verloren staat in het gras en nog niet in de MAS-collectie is opgenomen. Watererfgoed Vlaanderen vraagt met nadruk dat dit unieke tuig volledig wordt gerestaureerd, inclusief reconstructie van de poten. Integratie in het WHaMM! verdient absoluut de voorkeur boven heropbouw in situ. Op de kaaien 20-21 hebben vroeger overigens ook vaste havenkranen voor zware lasten gestaan (weliswaar van een ander type). 320
321
