Inhoud DEEL I FUNDAMENTELE PRAKTISCH-THEOLOGISCHE REFLECTIE THEOLOGIE EN VAN DE PASTORAALTHEOLOGIE... 9

Inhoud BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1

DEEL I FUNDAMENTELE PRAKTISCH-THEOLOGISCHE REFLECTIE HOOFDSTUK 1. TERMINOLOGIE, OBJECT EN DEFINITIE VAN DE PRAKTISCHE THEOLOGIE EN VAN DE PASTORAALTHEOLOGIE . . . . . . . .

9

§1. Terminologie: praktische theologie, pastoraaltheologie, pastorale studies en pastorale praxeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

§2. Het object van de praktische theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het begrip handelingswetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Het object van het handelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het handelen van de ambtsdrager . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Het handelen van de kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Het christendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De maatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Bespreking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 15 16 16 17 18 19 21

§3. Definitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Verkenning van definities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het empirische paradigma: J.A. van der Ven . . . . . . . . . . . . . 2. Het hermeneutische paradigma: D.S. Browning, J. Woodward en S. Pattison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Definitie van praktische theologie en pastoraaltheologie in deze studie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Definitie van praktische theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Definitie van pastoraaltheologie als de reflectie op het handelen van de pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Betekenis van de definities voor deze studie . . . . . . . . . . . . .

22 22 22 25 27 28 30 31

VI

INHOUD

HOOFDSTUK 2. PASTORALE

..........................

33

§1. Het kerygmatische model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. E. Thurneysen: biografische en contextuele notities . . . . . . . . . . B. Het theologische kader van E. Thurneysen . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. E. Thurneysen en zijn verzet tegen piëtisme . . . . . . . . . . . . . 2. Het mensbeeld van E. Thurneysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Het godsbeeld van E. Thurneysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Het pastorale model van E. Thurneysen . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De verhouding tot psychologie en psychotherapie . . . . . . . . . 6. Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 36 42 42 44 48 50 60 62

§2. Het therapeutische model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. S. Hiltner: biografische en contextuele notities . . . . . . . . . . . . . B. Het theologische kader van S. Hiltner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De verhouding tussen de verschillende theologische disciplines 2. Het mensbeeld van S. Hiltner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Het godsbeeld van S. Hiltner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Het pastorale model van S. Hiltner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. De verhouding tussen psychologie, psychotherapie en pastorale zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66 66 72 72 78 79 80

MODELLEN

90 93

§3. Het hermeneutische model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De hermeneutiek van P. Ricœur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Van symbool naar tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Metaforen en metaforische referentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Tekst als hermeneutisch model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De narratieve identiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De invloed van P. Ricœur op het model van de pastorale zorg . . 1. D. Capps: de pastorale zorg als betekenisvolle handeling . . . 2. C.V. Gerkin: de hermeneutische theorie in de pastorale begeleiding en in de praktische theologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Ontwerp van een hanteerbaar hermeneutisch pastoraal model . . 1. Algemeen kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De pastorale begeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 104 104 115 118 142 153 154 154

HOOFDSTUK 3. METHODOLOGISCHE VERANTWOORDING . . . . . . . . . . . .

217

A. De vraag naar een verantwoorde methodologie . . . . . . . . . . . . .

217

167 186 187 195 214

INHOUD

VII

B. De correlatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. P. Tillich en de correlatietheologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. D. Tracy en de kritische correlatietheorie . . . . . . . . . . . . . . . 3. D.S. Browning en de “revised correlational conversation” . . . C. Methodologie voor het verdere onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . .

218 218 222 225 226

DEEL II PRAKTISCH-THEOLOGISCH ONDERZOEK NAAR SEKSUEEL MISBRUIK: EEN INTERDISCIPLINAIRE STUDIE HOOFDSTUK 1. EEN

PSYCHOLOGISCH EN SEKSUOLOGISCH ONDERZOEK

............

231

§1. Omschrijving van seksueel misbruik en pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Definitie van seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Verschillende definities van seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . 2. Samenvatting en de definitie van seksueel misbruik in deze studie B. Definitie van pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Verschillende definities van pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Samenvatting en voorlopige definitie van pedofilie . . . . . . . . C. Typologieën van pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het gefixeerde, het geregresseerde en het antisociale type . . . 2. De typologie van O. Travers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Typologieën van adolescente plegers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Het empirische model van R.A. Knight en R.A. Prentky . . . 5. Het model van F.J. Machovec en E. Wieckowski . . . . . . . . . 6. De classificatie van het universitair forensisch centrum te Antwerpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Besluit: een hanteerbare typologie van pedofilie . . . . . . . . . . . . . 1. Gefixeerde pedofielen en efebofielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Niet gefixeerde pedofielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Adolescente plegers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

232 233 233 236 237 238 240 240 241 244 247 253 255

§2. Pedofilie en perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. DSM IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De definitie van parafilie volgens DSM IV . . . . . . . . . . . . . . 2. De definitie van pedofilie volgens DSM IV . . . . . . . . . . . . . 3. Bespreking van de definitie van pedofilie in DSM IV . . . . . . B. De psychoanalytische visie op perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De visie van S. Freud op perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De post-Freudianen en hun visie op perversie . . . . . . . . . . . . 3. Perverse trekken versus perverse structuur . . . . . . . . . . . . . . .

259 259 260 261 261 262 262 265 266

NAAR SEKSUEEL MISBRUIK VAN KINDEREN

256 257 258 258 258

VIII

INHOUD

C. De leertheoretische en sociaal-cognitieve visies op perversie . . . . 1. De klassieke formulering van de leertheoretische opvatting van perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Recentere leertheoretische opvattingen . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De visie van J. Money op perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Samenvatting van de leertheoretische en sociaal-cognitieve visies op perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Biologische opvattingen over perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De defect- of ontregelingstheorieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De neveneffect-theorieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Sociologische en evolutionaire theorieën . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Samenvatting van de biologische theorieën . . . . . . . . . . . . . . E. De antropologische benadering van perversie . . . . . . . . . . . . . . . 1. Perversie als relatiestoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Perversie als zucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Samenvatting van de antropologische visie op perversie . . . . F. Samenvattende visie op perversie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267 268 269 270 272 273 273 274 275 275 276 276 277 279 279

§3. Pedofilie en incest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Omschrijving van het begrip incest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Definitie van de term incest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De band tussen incest en pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Typologie en karakteristieken van incestplegers . . . . . . . . . . . . . 1. De typologie van A.N. Groth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De karakteristieken van incestvaders volgens L. Meyer Williams en D. Finkelhor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De typologie van K.C. Meiselman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De typologie van J. Staffeleu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Ontwerp voor een hanteerbare typologie van incestplegers . . C. Verklaringsmodellen voor het verbod op incest . . . . . . . . . . . . . 1. Biologische verklaringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Psychoanalytische verklaringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Sociologische verklaringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Samenvattende visie op incest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

280 280 280 282 284 284 285 286 287 288 289 289 290 291 292 293

§4. De vrouwelijke pleger en de rol van de moeder bij het misbruik . . . . . A. Prevalentie en taboe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Prevalentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Taboe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Typologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De heterogeniteit van de vrouwelijke plegers . . . . . . . . . . . . . 2. De typologie van A. Mayer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De typologie van J. Staffeleu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 294 294 294 295 296 296 298

INHOUD

IX

4. De typologie van J. Saradjian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Besluit: seksueel misbruik door vrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . .

300 303

§5. Oorzaken van pedofilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het model van D. Finkelhor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Emotionele congruentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Seksuele opwinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Blokkade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ontremmende factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Een integrerend model op basis van het model vanW.L. Marshall en H.E. Barbaree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Biologische factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ontwikkelingsfactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Socioculturele factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Samenvatting van de oorzaken van seksueel misbruik . . . . . . . .

303 304 304 305 305 305 306 307 308 313 321

§6. Het slachtoffer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Typologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De traumatheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Resilient child sexual abuse survivors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Omschrijving en definitie van het trauma . . . . . . . . . . . . . . . D. Gevolgen van seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Gevolgen op lichamelijk vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gevolgen op relationeel vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Gevolgen op psychisch vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Gevolgen op het spirituele vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Samenvattende visie op de positie van het slachtoffer . . . . . . . . .

321 322 322 323 323 325 330 330 330 332 335 336

§7. Therapieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Slachtoffertherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het Leuvense model van het Vertrouwenscentrum Kindermishandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De cognitieve gedragstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De cliëntgerichte aanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De systeemtheoretische therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Besluit: de slachtoffertherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Dadertherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De biomedische therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De psychoanalytische behandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De gedragstherapeutische behandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. De ethische en de religieuze therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Besluit: de slachtoffer- en dadertherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

337 337 337 341 343 344 345 345 345 347 349 356 358

X

INHOUD

§8. Theologische resonanties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

HOOFDSTUK 2. ETHISCHE

360

VISIE OP DE PROBLEMATIEK VAN SEKSUEEL

........................

363

A. De plaats van de ethiek in een pastoraaltheologisch model . . . . 1. De invloed van het therapeutische model op de positie van de moraal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De noodzakelijkheid van een ethisch model . . . . . . . . . . . . . 3. Samenvatting: de plaats van de ethiek in de pastoraaltheologie B. Een christelijke ethiek van de geleidelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . 1. R. Burggraeves ethiek van de geleidelijkheid . . . . . . . . . . . . . 2. De waarde van de ethiek van de geleidelijkheid voor een hermeneutisch pastoraal model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Een ethisch zinmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Uiteenzetting van R. Burggraeves ethisch zinmodel . . . . . . . . 2. Bespreking van het model vanuit praktisch-theologisch oogpunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Seksueel misbruik: van privé naar publiek discours . . . . . . . . . . 1. Seksueel misbruik als vorm van seksueel geweld . . . . . . . . . . 2. Clergy malfeasance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De plaats van het thema “seksueel misbruik” in de media . . . E. Een ethisch standpunt tegenover daders van seksueel misbruik van kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De pedofiele argumentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ethische weerlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Een ethisch groeimodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

363

MISBRUIK VAN KINDEREN

HOOFDSTUK 3. PASTORALE

363 366 376 377 377 380 381 381 385 386 386 389 391 392 392 392 393 398

BEGELEIDING BIJ SEKSUEEL MISBRUIK VAN

...................................

401

A. De prefiguratie bij seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Het slachtoffer als pastorant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De pleger als pastorant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De pastor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De configuratie bij seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Verbondenheid en verlies aan verbondenheid . . . . . . . . . . . . 2. Schuld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De refiguratie bij seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

402 403 411 416 417 418 424 434 439

KINDEREN

INHOUD

XI

1. Herstel van verbondenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Van schuld naar vergeving en verzoening? . . . . . . . . . . . . . . . 3. Verandering van machtsverhoudingen . . . . . . . . . . . . . . . . . .

442 447 451

BESLUIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

457