Inhoud
Afkortingen
11
4.3
Deel I
Arbeidsrecht
13
4.4
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Juridische constructies voor het verrichten van arbeid Inleiding Arbeidsovereenkomst Aanstelling als ambtenaar Aannemen van werk Overeenkomst tot opdracht Samenvatting
15 15 16 16 16 17 18
2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5
De sollicitatieprocedure Inleiding Zorgvuldige behandeling Gelijke behandeling Medische keuringen Samenvatting
21 21 22 23 24 25
3
De kern van de arbeidsovereenkomst: gezag, loon en arbeid Inleiding Gezag Loon Doorbetalen van het loon als er niet gewerkt wordt Zelf de arbeid verrichten Belang van een arbeidsovereenkomst Samenvatting
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 4 4.1 4.2
De inhoud van de arbeidsovereenkomst Inleiding Inhoud van de arbeidsovereenkomst
29 29 29 30 32 34 34 35 39 39 39
4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7 7.1 7.2 7.3 7.4
De invloed van de wet en de cao op de arbeidsovereenkomst Opstellen van een arbeidsovereenkomst Proeftijdbeding Concurrentiebeding Bedingen die de grondrechten raken Wijziging van de inhoud van de arbeidsovereenkomst Samenvatting Rechten en plichten van werkgever en werknemer Inleiding Plichten van de werkgever Plichten van de werknemer Gelijke behandeling Samenvatting
40 42 42 45 45 47 48 51 51 51 54 55 58
De collectieve arbeidsovereenkomst Inleiding Werknemers- en werkgeversorganisaties Verhouding tussen wet en cao Inhoud van de cao Werking van de cao Stakingsrecht Samenvatting
61 61 62 62 63 64 65 66
Arbeidstijden, arbeidsomstandigheden, medezeggenschap, vakantie en verlof Inleiding Arbeidstijden Arbeidstijden voor jongeren Arbeidsomstandighedenwet
69 69 70 71 74
8
7.5 7.6 7.7 7.8
Ondernemingsraad Arbeid en zorg Vakantie en loopbaanonderbreking Samenvatting
75 76 78 79
12.2 12.3 12.4 12.5
Beschikkingen in de sociale zekerheid Behandeling van de aanvraag Opstellen van een beschikking Samenvatting
8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
Arbeidsongeschiktheid en re-integratie Inleiding Arbeidsongeschiktheid Poortwachtersverplichtingen Sancties Samenvatting
83 83 84 85 87 88
13
9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7
Ontslag 91 Inleiding 91 Wederzijds goedvinden 91 Ontslag door de werkgever 92 Ontslag via het UWV Werkbedrijf 93 Redenen voor ontslag 94 Opzegverboden 95 Ontbinding van de arbeidsovereenkomst door de kantonrechter 96 Ontslag op staande voet 99 Onregelmatige, vernietigbare of nietige opzegging 100 Samenvatting 101
13.7 13.8
Algemene beginselen van behoorlijk bestuur Inleiding Fair play Zorgvuldige voorbereiding Motivering Gelijkheidsbeginsel Vertrouwensbeginsel en rechtszekerheid Evenredigheid Samenvatting
134 135 136
14 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6
Nederlanders en vreemdelingen Inleiding Nederlandse nationaliteit Verblijf van vreemdelingen Beperkt toelatingsbeleid EU-burgers Samenvatting
139 139 140 141 143 144 144
15 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6
Asielzoekers Inleiding Asielzoekers Verblijfsvergunning asiel Asielprocedure Uitzetting Samenvatting
149 149 149 150 151 153 153
16 16.1 16.2
De omgang met persoonsgegevens Inleiding Kernbegrippen Wet bescherming persoonsgegevens Doel van de verwerking Beveiliging van persoonsgegevens Uitwisseling van persoonsgegevens Rechten van cliënten Samenvatting
157 157
9.8 9.9 9.10 10 10.1 10.2 10.3
106
10.5 10.6
Flexibele arbeidsvormen Inleiding Tijdelijke arbeidscontracten Omzetting van een tijdelijk contract in een vast contract Afroepkrachten en andere flexibele werknemers Uitzendkrachten Samenvatting
Deel II
Sociale zekerheid: juridisch voorwerk
115
11 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6 11.7 11.8
Sociale zekerheid is bestuursrecht Inleiding Sociale zekerheid en bestuursrecht Groei van de bestuurstaak Bestuursorgaan Belanghebbende Besluit Legaliteit en specialiteit Samenvatting
117 117 117 118 119 119 120 121 122
12 12.1
De beschikking Inleiding
125 125
10.4
105 105 105
108 109 110
13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6
16.3 16.4 16.5 16.6 16.7
Deel III Sociale zekerheid: het stelsel 17 17.1 17.2 17.3
Sociale verzekeringen en sociale voorzieningen Inleiding Verzekeringen en voorzieningen Werknemersverzekeringen
125 126 128 129 133 133 133 134 134 134
157 159 159 160 161 162 167 169 169 169 170
17.4 17.5 17.6 17.7 17.8 18 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 18.6 18.7 18.8 18.9 19 19.1 19.2 19.3 19.4 19.5 19.6 19.7 19.8 19.9 20 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 21 21.1 21.2 21.3 21.4 21.5
Volksverzekeringen Sociale voorzieningen Sociale zekerheid en particuliere verzekeringen Bronnen van het socialezekerheidsrecht Samenvatting
175 176
De uitvoeringsorganen van de sociale zekerheid Inleiding UWV Werkbedrijf Gemeentelijke sociale dienst Sociale Verzekeringsbank Zorgverzekeraars Belastingdienst Toezichthouders en adviseurs Boeten en maatregelen Samenvatting
179 179 179 180 180 180 180 181 181 183
Drie volksverzekeringen: AOW, Anw en AKW Inleiding Het systeem van de AOW Hoogte van het AOW-pensioen Systeem van de Anw De hoogte van de Anw-uitkeringen Het systeem van de AKW Kinderbijslag voor kinderen die niet thuis wonen Kindgebonden budget Samenvatting Verzekeringen tegen ziektekosten: Zvw, AWBZ en Wmo Inleiding Systeem van de Zvw Soorten verzekering Zorgtoeslag Systeem van de AWBZ Wet maatschappelijke ondersteuning Samenvatting Werkloosheidswet Inleiding Voorwaarden voor een WW-uitkering Voorschriften voor de uitkeringsgerechtigde Basisuitkering Verlengde uitkering
171 172 173
187 187 188 189 190 192 193 194 195 196 199 199 199 201 201 202 203 204 207 207 208 209 211 212
21.6
Samenvatting
214
22
Ziektewet, Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen en Wet sociale werkvoorziening Inleiding Ziektewet Voorwaarden voor een ZW-uitkering Systeem van de WIA IVA-regeling WGA-regeling Wajong Wet sociale werkvoorziening Samenvatting
217 217 218 219 220 222 223 225 226 227
22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 22.8 22.9 23 23.1 23.2 23.3 23.4 23.5 23.6 23.7 23.8 23.9
Wet werk en bijstand Inleiding Sociale dienst en UWV Werkbedrijf Voorwaarden voor een bijstandsuitkering De hoogte van de bijstandsuitkering Eigen inkomsten of vermogen Bijzondere bijstand Re-integratietaak gemeente Wet werken naar vermogen Samenvatting
231 231 231 232 234 235 237 237 238 239
24 24.1 24.2 24.3
Toeslagenwet Inleiding Systeem van de Toeslagenwet Samenvatting
243 243 243 244
25 25.1 25.2 25.3 25.4 25.5 25.6
Bezwaar en beroep Inleiding Bezwaar Beroep Voorlopige voorziening Andere procedures Samenvatting
247 247 248 250 253 253 254
26 26.1 26.2 26.3 26.4 26.5
Financiering van de sociale zekerheid Inleiding Van brutoloon naar nettoloon Loonbelasting en inkomstenbelasting Wie betaalt de sociale zekerheid? Samenvatting
257 257 257 260 261 261
9
10
Deel IV Sociale zekerheid: overige voorzieningen 27
265
27.1 27.2 27.3 27.4 27.5 27.6 27.7
Huurtoeslag, zorgtoeslag en kinderopvangtoeslag Inleiding Toetsingsinkomen Toeslagpartner Huurtoeslag Zorgtoeslag Kinderopvangtoeslag Samenvatting
267 267 267 269 269 271 272 273
28 28.1 28.2 28.3 28.4 28.5 28.6
Studiefinanciering Inleiding Voorwaarden voor studiefinanciering Vier vormen van studiefinanciering Duur van de prestatiebeurs Terugbetalen van de studieschuld Samenvatting
277 277 277 278 281 282 282
29 29.1 29.2 29.3 29.4 29.5
Rechtshulp en rechtsbijstand Inleiding Het Juridisch Loket Rechtsbijstandverleners Toevoeging Samenvatting
287 287 287 288 290 290
Register
295
Hoofdstuk 1
Juridische constructies voor het verrichten van arbeid Na dit hoofdstuk kun je de kenmerken beschrijven van: •
de arbeidsovereenkomst;
•
de aanstelling als ambtenaar;
•
de overeenkomst tot opdracht;
•
het aannemen van werk.
Casus Doktersassistente Sezen solliciteert bij huisarts Vergeer. Vergeer benadrukt in het gesprek dat hij het belangrijk vindt dat zijn assistente op een zorgvuldige en plezierige manier met patiënten omgaat, en dat ze nauwkeurig is bij het maken van afspraken. Omdat Vergeer er wel vertrouwen in heeft, laat hij enige dagen na het gesprek weten dat Sezen met ingang van de nieuwe maand bij hem kan gaan beginnen.
1.1
Inleiding
Een advocaat, een doktersassistente, zoals Sezen, een loodgieter en een medewerker van de sociale dienst van de gemeente verrichten werk voor een ander. Als tegenprestatie voor hun werk ontvangen ze alle vier een bedrag in geld. Maar toch is hun juridische positie verschillend. Is de advocaat bijvoorbeeld ziek, dan krijgt hij geen geld van zijn cliënt, terwijl de doktersassistente en de medewerker van de sociale dienst bij ziekte wel worden doorbetaald. Heeft de huisarts genoeg van zijn assistente, dan kan hij haar niet zomaar ontslaan, want ze heeft ontslagbescherming. Maar vindt de cliënt van de advocaat het juridische
werk dat de advocaat levert niet goed, dan geeft hij hem in het vervolg geen opdrachten meer. Waarom deze verschillen? Omdat de juridische positie van de vier werkers verschillend is. Zij werken allemaal op basis van andere juridische afspraken. Dit deel gaat over de arbeidsovereenkomst. We beginnen met een overzicht van de vier verschillende juridische constructies op basis waarvan arbeid kan worden verricht. Zo krijg je namelijk beter zicht op de specifieke kenmerken van de arbeidsovereenkomst. We zullen verderop in dit boek zien dat het belangrijk is om te weten of er wel of niet een arbeidsovereenkomst is. Want alleen werknemers die op basis van een arbeidsovereenkomst werk verrichten hebben bijvoorbeeld recht op een uitkering van werknemersver-
16
zekeringen zoals de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen en de Werkloosheidswet. Ook biedt alleen de arbeidsovereenkomst de werknemer ontslagbescherming.
1.2
Arbeidsovereenkomst
Sezen, de doktersassistente uit de casus aan het begin van dit hoofdstuk, is in dienst van de huisarts. De afspraken die werkneemster Sezen en werkgever Vergeer hebben gemaakt, staan in een arbeidsovereenkomst. Kenmerkend voor de arbeidsovereenkomst is dat de werknemer (doktersassistente) arbeid verricht waarvoor de werkgever (huisarts) loon betaalt. De werknemer staat onder gezag van de werkgever. Dit wil zeggen dat deze bepaalt welk werk er moet worden gedaan en hoe dat moet gebeuren. Daarmee hebben we de drie kenmerken van een arbeidsovereenkomst op een rij: • arbeid; • loon; • gezag. De arbeidsovereenkomst is geregeld in Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek (BW) vanaf art. 7:610. Kenmerken van de arbeidsovereenkomst: • gezag; • arbeid door de werknemer zelf te verrichten; • loon, door de werkgever te betalen.
1.3
Aanstelling als ambtenaar
De medewerker van de sociale dienst uit paragraaf 1.1 verricht ook arbeid tegen betaling van loon door de gemeente. De gemeente oefent als werkgever gezag uit over de medewerker. Toch is zijn arbeidscontract geen arbeidsovereenkomst. Hij heeft een aanstelling als ambtenaar . In feite is het enige feitelijke verschil tussen hem en de doktersassistente dat zij bij een particulier in dienst is en hij bij de overheid. Een werknemer van de overheid wordt ambtenaar genoemd. Een ambtenaar heeft een andere juridische positie, maar zijn feitelijke positie (salaris, vakantiedagen, sociale zekerheid) gaat steeds meer lijken op die van een werknemer. De rechtspositie van de ambtenaar is onder andere geregeld in de Ambtenarenwet.
Kenmerken van de aanstelling als ambtenaar: • gezag; • arbeid door de ambtenaar zelf te verrichten; • loon door overheid te betalen.
1.4
Aannemen van werk
Een loodgieter installeert in opdracht van een klant een nieuwe badkamer. De juridische regels die daarvoor gelden, staan in de overeenkomst tot het aannemen van werk. De overeenkomst tot het aannemen van werk is geregeld in Boek 7 van het BW vanaf art. 7:750. Kenmerken voor het aannemen van werk zijn: • de zelfstandigheid van de aannemer; • de overeenkomst gaat over een tastbaar product; • de aannemer wordt afgerekend op het resultaat.
Zelfstandigheid
Bij een overeenkomst tot het aannemen van werk bestaat er geen gezag tussen de aannemer (loodgieter) en de opdrachtgever (klant). De aannemer bepaalt zelf op welke uren hij werkt, wie hij daarbij inschakelt, en hoe hij zijn werkzaamheden uitvoert. De aannemer heeft een vrij beroep of een eigen onderneming.
Tastbaar product
Bij het aannemen van werk gaat het altijd om iets tastbaars: het bouwen van een schuur of een huis, de reparatie van een badkamer, het slopen van een oude stal, het naaien van een bruidsjurk, het schilderen van een school, enzovoort.
Resultaat
Op dit tastbare product wordt de aannemer afgerekend. Daarom wordt het aannemen van werk wel een resultaatsverbintenis genoemd. Dit wil zeggen dat de aannemer van het werk verantwoordelijk is voor het resultaat. Hij krijgt de afgesproken prijs vanwege het resultaat dat hij aflevert, en niet omdat hij een bepaald aantal uren voor de klant heeft gewerkt. Voldoet het product niet aan de eerder gemaakte afspraken, dan krijgt de aannemer zijn geld (voorlopig) niet.
De gerichtheid op het resultaat is een belangrijk verschil met de arbeidsovereenkomst. De arbeidsovereenkomst is een inspanningsverbintenis. De werknemer krijgt zijn loon vanwege zijn inspanningen (omdat hij ‘zijn best’ doet), hij kan niet zonder meer op het resultaat worden afgerekend.
Kenmerken van het aannemen van werk: • geen gezag, aannemer is zelfstandig; • aannemer maakt tastbaar product; • resultaatsverbintenis.
1.5
Overeenkomst tot opdracht
Een advocaat verricht zijn werkzaamheden op basis van een overeenkomst tot opdracht. Ook voor de overeenkomst tot opdracht geldt dat er geen gezagsrelatie bestaat tussen de opdrachtnemer (advocaat) en de opdrachtgever (klant). Net als de aannemer heeft de opdrachtnemer een vrij beroep of een eigen onderneming. Voorbeelden van opdrachtnemers zijn: belastingconsulent, bedrijfsadviseur, advocaat, trainer, arts en pianist.
Verschil opdracht en aanneming van werk
Op het eerste gezicht lijken de opdracht en de aanneming van werk veel op elkaar. Toch zijn er belangrijke verschillen. Dienst geen tastbaar product Bij de overeenkomst tot opdracht wordt er een niettastbare dienst geleverd, zoals een advies, een opleiding, een concert of een medische behandeling. De aanneming van werk is gericht op tastbare producten, zoals een schuur, een huis, of de installatie van een badkamer. Inspanning geen resultaat Een tweede verschil tussen het aannemen van werk en het uitvoeren van een opdracht is dat de opdracht een inspanningsverbintenis is. De opdrachtnemer wordt dus niet afgerekend op het resultaat dat hij heeft bereikt, maar op zijn inspanningen. Anders gezegd: de opdrachtnemer is verplicht zo goed mogelijk zijn best te doen, maar hij kan geen garanties geven voor het resultaat. De overeenkomst tot opdracht is geregeld in Boek 7 van het BW vanaf art. 7:400.
Het verschil in karakter tussen de opdracht en de aanneming van werk is vooral van belang als het resultaat tegenvalt. Lekt het dak van de schuur na de reparatie nog steeds, dan is de aannemer verplicht om zijn werk over te doen totdat het dak de schuur droog houdt. Houdt de patiënt na een operatie toch nog klachten, dan kan hij de chirurg daar niet zonder meer op aanspreken. De chirurg kan alleen aansprakelijk worden gesteld als hij tekort is geschoten, dit wil zeggen als hij de operatie onzorgvuldig heeft uitgevoerd.
!
Zzp’er
Een zzp’er is een zelfstandige zonder personeel. Deze zelfstandige werkt op basis van een opdracht of van aanneming van werk. Hij is een ‘kleine’ zelfstandige die geen personeel in dienst heeft. Bijvoorbeeld een schrijver die voor een aantal uitgeverijen boeken schrijft, een organisatieadviseur, of een bouwvakker die voor verschillende aannemers klussen uitvoert. De zzp’er is geen werknemer, omdat hij niet in dienst is van een werkgever. Dit betekent dat hij ook geen recht heeft op uitkeringen van werknemersverzekeringen zoals de Werkloosheidswet en de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen. Dat maakt de zzp’er kwetsbaar in moeilijke tijden omdat hij weinig sociaal vangnet heeft om op terug te vallen. Bijvoorbeeld als hij tijdelijk geen werk heeft, of als hij langdurig ziek wordt. Ook geldt voor hem geen minimumloon en moet hij zelf voor een eventueel aanvullend pensioen zorgen. Bovendien is de zzp’er de eerste die ‘eruit gaat’ in economisch zware tijden, want hij heeft geen ontslagbescherming. Het bedrijf kan zomaar van de ene op de andere dag aan de zzp’er laten weten dat het geen gebruik meer zal maken van zijn diensten. De laatste jaren hebben bedrijven zoals PostNL en instellingen voor thuiszorg veel van hun vaste werknemers ontslagen en hen ‘ingeruild’ voor zzp’ers. Dat is goedkoper voor het bedrijf doordat de werkgever veel minder sociale premies hoeft te betalen en doordat zzp’ers flexibel kunnen worden ingezet, bijvoorveeld alleen op de momenten dat het druk is in het bedrijf of de instelling.
17
18
Tabel 1.1
Verschillen tussen arbeidsovereenkomst, opdracht en aanneming van werk kenmerken
arbeidsovereenkomst
• • •
overeenkomst tot het aannemen van werk
• • •
opdracht
• • •
aanstelling als ambtenaar
• • •
partijen werkgever en werknemer
geen gezag, aannemer werkt zelfstandig aannemer maakt tastbaar product resultaatsverbintenis
de overeenkomst betreft een tastbaar product
geen gezag, aannemer werkt zelfstandig opdrachtnemer verricht niettastbare dienst inspanningsverbintenis
de opdracht bestaat uit een niet- opdrachtgever en opdrachtnetastbare dienst mer
gezag arbeid door ambtenaar persoonlijk te verrichtten loon
Kenmerken van de opdracht: • geen gezag, opdrachtnemer is zelfstandig • opdrachtnemer verricht niet-tastbare dienst; • inspanningsverbintenis.
1.6
opmerkingen
gezag arbeid door werknemer persoonlijk loon
Samenvatting
Er zijn vier verschillende juridische constructies voor het tegen betaling verrichten van werk voor een ander. Bij de arbeidsovereenkomst verricht de werknemer arbeid waarvoor de werkgever loon betaalt. Daarnaast heeft de werkgever gezag over de werknemer, dit wil zeggen dat hij zeggenschap heeft over de arbeidsuren
opdrachtgever en aannemer
bestuursorgaan en ambtenaar
en de manier waarop het werk wordt gedaan. Dezelfde drie kenmerken gelden ook voor de aanstelling als ambtenaar. Het verschil met de arbeidsovereenkomst is dat de ambtenaar in overheidsdienst is. Bij de overeenkomst tot het aannemen van werk bestaat er geen gezagsrelatie. De aannemer verricht voor zijn opdrachtgever een bepaald tastbaar werk. Voor het resultaat van dit werk is de aannemer verantwoordelijk. De overeenkomst tot opdracht gaat om een niet-tastbare dienst die de opdrachtnemer voor de opdrachtgever uitvoert. Er is sprake van een inspanningsverbintenis, dit wil zeggen dat de opdrachtnemer gehouden is zijn werk zo goed mogelijk te doen, maar dat hij niet zonder meer kan worden afgerekend op het resultaat.
19
Verklarende woordenlijst Arbeidsovereenkomst Overeenkomst waarbij de werknemer verplicht is om in dienst van de werkgever arbeid te verrichten waarvoor hij loon ontvangt. Aanstelling als ambtenaar De juridische basis voor het verrichten van arbeid tegen betaling van loon in dienst en onder gezag van de overheid. Overeenkomst tot het aannemen van werk Overeenkomst waarbij de aannemer zich verplicht om tegen betaling een bepaald tastbaar werk te verrichten voor zijn opdrachtgever, waarbij er geen gezagsrelatie tussen hen bestaat.
Overeenkomst tot opdracht Overeenkomst waarbij de opdrachtnemer zich verplicht om tegen betaling een niettastbare dienst te verlenen aan de opdrachtgever, waarbij er geen gezagsrelatie tussen hen bestaat. Inspanningsverbintenis Verplichting om zich in te spannen om een bepaald resultaat te bereiken zonder dat dit resultaat wordt gegarandeerd. Resultaatsverbintenis Verplichting waarbij een bepaald resultaat wordt gegarandeerd.
Vragen en opdrachten
20 1.1
Leg uit wat in de volgende gevallen de juridische basis is voor het werk dat wordt verricht. a Joyce werkt als personeelschef bij KPN. b Ingrid werkt bij de Belastingdienst op de afdeling ‘successierechten’. c Isma helpt als belastingconsulent de familie Radoux bij het invullen van het aangifteformulier voor de inkomstenbelasting. d John werkt als timmerman voor aannemersbedrijf De Groot. e Aannemer De Groot bouwt in opdracht van de gemeente Soest een nieuw stadhuis. f Yussef werkt voor een periode van een jaar als chef personeelszaken bij een woningbouwvereniging. g Kapster Anneke knipt het haar van een van haar klanten.
