Informatiemagazine van de Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen
– september 2009
De toekomst van de
gezondheidszorg onder de loep w w w. m l o z . b e
De Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen (LOZ) groepeert 7 dynamische niet-verzuilde ziekenfondsen uit het hele land waaronder: Euromut, Partena Ziekenfonds, Onafhankelijk Ziekenfonds Securex en het OZ Onafhankelijk Ziekenfonds. Zij staan garant voor een kwalitatieve sociale dienstverlening binnen de verplichte verzekering, aangepast aan de hedendaagse eisen en behoeften.
De Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen werft momenteel aan:
Adviserend Geneesheer voor Vlaanderen, regio Antwerpen en West-Vlaanderen (m/v)
& voor de regio Brussel (tweetalig, m/v)
Als pluralistische en onafhankelijke groep verzekeren wij momenteel
1.950.000 mensen
Autonoom en flexibel als zij zijn, anticiperen de Onafhankelijke Ziekenfondsen snel en vernieuwend op de groeiende zorgbehoeften in de huidige samenleving en ziekteverzekering. Zorg op maat, ongebondenheid, vrije keuze van zorgverlener en solidariteit zijn dé speerpunten van deze sterk groeiende onafhankelijke verzekeringsgroep.
Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen
Interesse? 9Zj^i\ZWgZ^YZ[jcXi^Z" WZhX]g^_k^c\Zco^_ciZ k^cYZcdeYZlZWh^iZ lll#bado#WZdcYZg]Zi aj^`È?dWhÉ
GZXgj^ibZci H^ci"=j^WgZX]ihhigVVi&. &&*%7gjhhZa lll#bado#WZ gZXgj^ibZci@bado#WZ
www.mloz.be
3
De gezondheidszorg in een veranderende wereld
N
et zoals in de ons omringende landen,
terugbetalingsinstituut, zonder toegevoegde waarde
evolueert ook onze gezondheidszorg naar
voor het gezondheidszorgsysteem, dan is het behoud
nieuwe zorgmodellen. Het actuele model
van hun positie binnen de ziekteverzekering moeilijk
werd progressief opgebouwd rond toegankelijkheid
te verdedigen. Slagen ze er daartegen in om, op
van dringende zorg, vooral gerelateerd aan de strijd
basis van hun expertise op het vlak van de
tegen
De
ziekteverzekering, een meerwaarde aan te bieden
terugbetaling van geneeskundige verzorging is
voor hun leden, de overheden en de zorgverstrekkers
eveneens hierop gebaseerd.
(door middel van nieuwe diensten en informatie), dan
infectieziekten
en
traumatologie.
zullen ze hun rol versterken. De samenleving en de epidemiologie zijn evenwel in volle evolutie, de patiënt heeft andere verwachtingen
Gelet op deze ontwikkelingen loont het de moeite
t.a.v. ons gezondheidszorgsysteem en de chronische
om de nieuwe rollen van de verschillende actoren
aandoeningen nemen stelselmatig toe.
Door de
zoals de arts, de patiënt, het ziekenfonds, de
introductie van informatica en de geleidelijke
verpleegkundige en anderen in de gezondheidszorg
invoering van de automatisering verschijnen er
nader te bekijken.
nieuwe samenwerkingsmogelijkheden en verandert wellicht ook de inhoudelijke taak van elke actor in de
In onze Fax Medica nr. 7 belichten we deze nieuwe
zorg. De chronische ziekten b.v. vergen echter een
opdrachten in het kader van de grote toekomstige
meer multidisciplinaire en gecoördineerde aanpak,
uitdagingen.
maar de huidige verticale financiering van onze gezondheidszorg maakt de realisatie van deze benadering niet gemakkelijk.
Veel leesplezier!
En de ziekenfondsen? Hun huidige rol staat eveneens
Pascal Mertens
ter discussie. Indien de ziekenfondsen zich in de
Directeur-generaal
toekomst beperken tot een puur intermediaire rol als
4
Fax Medica in een nieuw kleedje
D
e wereld van de gezondheidszorg blijft evolueren, dus Fax Medica ook! Fax Medica werd voor het eerst uitgegeven in 1998 en in 2006 werd het magazine opnieuw gelanceerd met een nieuwe, frisse look. Na deze editie zal Fax Medica, het informatiemagazine van de Onafhankelijke Ziekenfondsen, echter ophouden te bestaan.
even gevarieerd en interessant zal zijn als het magazine dat u momenteel in handen heeft. Want de ziekenfondswereld en het artsenkorps heeft meer dan ooit nood aan debatten, uitwisseling van ideeën en inzicht.
Maar niet getreurd, de Onafhankelijke Ziekenfondsen komen binnenkort terug met een nieuw magazine dat
Karima Amrous Hoofdredactrice
Tot binnenkort!
Inhoud /François Daue
Pagina 5
/
Pagina 8
De wereld van de gezondheid verandert!
De nieuwe rol van de huisarts Chris Van Hul & Hilde Celis
/Jan Van Emelen
Pagina 16
/nemen het voortouw
Pagina 18
/Christian Horremans
Pagina 20
De diverse uitdagingen van het ziekenfonds
Pagina 11
/
Pagina 12
De Onafhankelijke Ziekenfondsen
Dominique Dieng
De toekomst voor de chronisch zieke patiënt is… zelfmanagement Karen Willems
Pagina 14
De adviserend geneesheer: advies, Bernard Landtmeters
/van samenwerken
Op weg naar nieuwe manieren
/informatie en begeleiding
Jan Van Emelen
Verantwoordelijke Uitgever: Pascal Mertens Hoofdredacteur: Karima Amrous, Jan Van Emelen Coördinatie : Pascale Janssens, Stéphanie Brisson Pre-press : Luc De Weireld Werkten mee aan dit nummer: Hilde Celis, François Daue, Dominique Dieng, Christian Horemans, Bernard Landtmeters, Piet Van Eenooghe, Jan Van Emelen, Chris Van Hul, Kim Verbruggen, Karen Willems
De Europese gezondheidszorg in beweging
Vertalingen: Annemie Mathues, Emilie Van Isterdael, Barbara Van Ransbeek Foto’s: Reporters, Europese Commissie Uw reacties naar:
[email protected] of Karima Amrous, Manager Externe Communicatie, Sint-Huibrechtsstraat 19, 1150 Brussel
5
De wereld van de gezondheid verandert!
D
e functies van alle actoren uit de gezondheidszorg moeten geleidelijk evolueren, om beter te kunnen beantwoorden aan de verwachtingen van de patiënten en aan de nieuwe uitdagingen van deze eeuw. Wat zal de rol zijn van de arts, de verpleegkundige, de apotheker, het ziekenfonds, het ziekenhuis…. ? Stand van zaken door François Daue, Senior Fellow aan het Itinera Institute.
De arts van de toekomst Hij is nog beter en performanter, want hij slaagt erin om aan zijn bestaande medische praktijk een ruimere dimensie te geven, die niet langer alleen stoelt op een geïsoleerde medische handeling. Hij houdt rekening met de heikele punten van het beheer van het gezondheidsstelsel en kiest voor de juiste alternatieve oplossingen. Hij werkt nauw of in ploeg samen met zijn collega’s (“peers”). Er worden nieuwe incentives ingevoerd, die de preventie en het beheer van de chronische ziektes moeten bevorderen: hij werkt dus niet langer op korte termijn, maar heeft oog voor de lange termijn. De arts deelt zijn kennis bij het nemen van beslissingen met zijn patiënt die steeds op zoek is naar meer informatie. Hij benut alle mogelijkheden die de informatica biedt en krijgt in reële tijd toegang tot alle informatie. Hij kan tevens gebruikmaken van gestandaardiseerde en optimaal gemaakte verwerkingsprocedures, die hij afstemt op het specifieke geval van zijn patiënt. De verpleegkundige van morgen Hij of zij krijgt nieuwe taken toevertrouwd, die bevestigd zouden moeten worden in het kader van de wettelijke resultaatgebieden. De functies zullen aldus evolueren naar het bevorderen van de gezondheid (eerstelijnsgezondheidsbalans, educatie
van de patiënt, opsporing, …), de opvolging van gestabiliseerde chronische aandoeningen (astma, diabetes, cardiovasculaire aandoeningen, …) én de coördinatie van de zorg en de tenlasteneming van de patiënt. Er tekenen zich aldus nieuwe vormen van samenwerking af tussen artsen en verpleegkundig personeel. Deze evolutie is zeer belangrijk, zoals onderstreept wordt in het Franse rapport Berland1, niet alleen om "het hoofd te bieden aan de aangekondigde daling van de medische demografie, maar ook om het zorgstelsel te optimaliseren, om niet-erkende bestaande praktijken te regulariseren en om een legitieme erkenning te bewerkstelligen." De apotheker De rol van de apotheker zal op zijn beurt aanzienlijk veranderen. Hij zal meer en meer bijkomende diensten met een hoge meerwaarde moeten leveren: - een raadgevende functie die inhoudt dat hij de patiënt moet helpen om zijn weg te vinden in het gezondheidsstelsel (hij moet hem helpen om de best mogelijke keuzes te maken), - een preventieve rol, - een coördinerende rol met de huisarts of het rusthuis b.v.
De informatica zal een alsmaar crucialer wordende rol gaan spelen voor al die beroepen (gedeeld medisch dossier, dossier over nursing, geïnformatiseerd voorschrift…). Het belang van de opleiding De evolutie van al die beroepen naar nieuwe functies kan niet bewerkstelligd worden zonder een bijkomende inbreng op het vlak van opleiding. Alle beroepen moeten immers een of meerdere nieuwe dimensies integreren in hun dagelijkse praktijk. Deze wijziging van de gewoontes, de aandachtspunten en de dagelijkse werkwijze vereist zowel een opleiding als een begeleiding van het change management. De opleidingen zoals deze vandaag in België gegeven worden, beantwoorden nauwelijks of helemaal niet aan de nieuwe noden. De basisopleiding management ontbreekt bijna volledig in de universitaire cursus van de artsen. Behalve in één universiteit, schitteren de basisopleidingen management door hun afwezigheid in alle opleidingsjaren van de nieuwe artsen. Er bestaan weliswaar bijkomende opleidingen en de kwaliteit daarvan is soms uitstekend, maar ze vereisen zeer aanzienlijke persoonlijke inspanningen en ze zijn niet algemeen voorhanden. 1
Berland Y. “Rapport de la mission Coopération des professionnels de santé : le transfert des tâches et des compétences” Paris Ministère de la Santé 2003
6
De programma’s voor de basisopleiding moeten herzien worden om die nieuwe dimensies te integreren. De kennis van het gezondheidsstelsel, met inbegrip van de aandachtspunten qua beheer, het belang van samenwerking en de informaticaopleiding zijn evenveel thema’s waarvoor de zorgverleners warmlopen. Uit een recente studie van het Riziv, bleek dat de artsen immense verwachtingen koesteren in termen van informaticaopleiding. De ziekenfondsen: begeleiden, informeren, coördineren De ziekenfondsen zullen in deze context een cruciale rol toebedeeld krijgen en hun functies zullen sterk veranderen. Ze beperken zich niet langer tot een terugbetalende functie binnen het stelsel, maar nemen actiever deel aan de keuze en de begeleiding van de diensten. Ze kennen de organisaties en de diensten die ze terugbetalen. Ze werken actief samen met de hulpverleners aan de verbetering van de kwaliteit en de efficiëntie van de medische praktijken. Ze streven alsmaar vaker een gerichte en gesegmenteerde aanpak van de ziektes na (disease management) en bevorderen de preventie en het proactieve beheer van de chronische ziektes. Ze nemen globaal actiever deel aan de zorgcoördinatie en aan de nieuwe geïntegreerde horizontale visie: alle actoren van de keten werken daar gecoördineerd in synergie. Een interessant voorbeeld in die zin is Frankrijk, waar de wet van 13 augustus 2004 een gecoördineerd gezondheidstraject ingevoerd heeft. De “mutuelles santé” moeten de invoering van een zorgtraject daar integreren in hun activiteit. Deze hervorming “is een essentiële uitdaging voor het ziekenfonds in termen van organisatie van (en toegang tot) het zorgstelsel”. De patiënten responsabiliseren Een essentiële opdracht van de ziekenfondsen in de 21ste eeuw is het verstrekken van informatie en het doorverwijzen van de patiënten naar de meest geschikte diensten. In de toekomst moet de burger-patiënt inderdaad als een hoofdrolspeler beschouwd worden, door het volgende te bevorderen: • De verantwoorde consumptie van geneeskundige verzorging, dankzij een betere kennis van de kosten en de gemaakte keuzes. De burgers-patiënten beschikken vandaag nauwelijks over informatie, waarmee ze rationele, kwalitatief en economisch optimale keuzes kunnen maken. Het is noodzakelijk om hen bewuster te maken en te informeren over de keuzes en
Nieuwe taken voor de verpleegkundige van morgen : van gezondheidspromotie tot begeleiding van
mogelijkheden van het stelsel. Onterecht gebruik en misbruik worden zo vermeden. Op die manier kan de patiënt ook verwezen worden naar het meest geschikte kanaal. • Het bevorderen van een "gezonde" levensstijl en het persoonlijke beheer van de eigen gezondheid. Obesitas is een van de vele kwalen die een gevolg zijn van een ongezonde levensstijl. En de andere actoren? Deze functiewijzigingen passen in een gewijzigd gezondheidslandschap, waarin ziekenhuizen zich specialiseren en niet langer de volledige waaier van diensten aanbieden. Deze specialisatie geeft aanleiding tot een veel nauwere samenwerking tussen de instellingen en
De evolutie van al die beroepen naar nieuwe functies kan niet bewerkstelligd worden zonder een bijkomende inbreng in termen van opleiding
“
tot een doorverwijzing naar de meest competente entiteit. Samenwerking, tot zelfs horizontale integratie, wordt de werkingsnorm: eerstelijnsgeneeskunde, thuiszorg en ziekenhuis werken veel meer
7
Een optimistische visie l die functiewijzigingen kunnen een positieve dynamiek tot stand brengen. De WGO2, onderstreept trouwens dat artsen, verpleegkundigen en andere gezondheidsactoren niet enkel gemotiveerd worden door hun arbeidsomstandigheden, hun inkomsten en hun leiding. Maar ook door de manier waarop ze de toekomst bekijken op basis van hun voorbije ervaringen. Ze ondergaan de invloed van de standpunten die geformuleerd worden door anderen en van de trends die ze observeren. Als gekwalificeerd personeel zich zorgen maakt over de toekomst, dan lijden de professionele beslissingen en motivering van dat personeel daaronder. Een positievere communicatie en cultuur zijn noodzakelijk om gezamenlijk te slagen!
A
Realistische, maar dynamische, doelstellingen en inspirerende vooruitzichten zijn van essentieel belang voor alle huidige en toekomstige actoren van de gezondheidswereld. Zonder dit alles, dreigt een negatieve perceptie van de toekomst, met alle aanwervingsproblemen en demotivering van het veld van dien. In een wereld waar somberheid troef is, krijgen wij de gelegenheid om een waarlijk motiverend, ambitieus en dynamisch project tot stand te brengen. De sector biedt reële toekomstmogelijkheden in het veld: in de ziekenhuizen, ziekenfondsen, verzekeringsmaatschappijen, nijverheid, federale en gewestelijke instellingen.
chronische ziekten.
in samenspraak. Het ziekenhuis organiseert zich niet langer per dienst, maar in een nieuwe patiëntgerichte structuur. De patiënten eisen meer kwaliteit en die aanspraak om voorrang te geven aan de kwaliteit, komt bovenop de budgettaire eisen. De overheid zal haar prioriteiten en rol eveneens moeten herzien door de middellange en lange termijn beter te integreren, door meer aandacht te besteden aan kwaliteit, door de burger-patiënt beter te informeren en door een gecoördineerde benadering te bevorderen. De essentiële uitdaging van deze eeuw zal zijn om een duurzaam en degelijk gezondheidssysteem te verzekeren, dat toegankelijk is voor iedereen en dat gefinancierd kan worden door de overheid
en de burger. Dit betekent dat men permanent een nieuwe doelstelling moet nastreven: meer gezondheid bieden voor elke geïnvesteerde euro. Alle partners uit de gezondheidswereld moeten hun steentje bijdragen naargelang hun specifieke competenties. De producenten van geneesmiddelen en van technologische oplossingen zullen samen met de overheid, de ziekenfondsen, de particuliere verzekeraars en de zorgverleners op zoek gaan naar oplossingen die zowel kwalitatief als financieel een meerwaarde bieden. I
François Daue Senior fellow Itinera Institute
Om het hoofd te kunnen bieden aan de immense uitdagingen van deze eeuw, moeten wij het aandurven om al deze nieuwe opdrachten toe te vertrouwen aan de 500.000 personen die in ons land rechtstreeks of onrechtstreeks voor de gezondheid ijveren!
2
WHO (2006), “The World Health Report 2006: making the most of existing health workers”
8
De nieuwe rol van
de huisarts
In de toekomst, zal de huisarts de verzorging van de patiënt coördineren
9
e rol van de huisarts, en per uitbreiding van de hele eerste lijn, ondergaat momenteel een aantal ingrijpende veranderingen. In de toekomst zal huisarts zich kunnen focussen op dat deel van zijn klassieke taken, waarvoor zijn 'medische blik' een echte meerwaarde betekent. En daarnaast zal hij een coachings- en coördinatiefunctie krijgen binnen nieuwe zorgmodellen.
D
karakter, de arts stond als het ware 'boven' de patiënt. Hij schreef de behandeling voor en de patiënt volgde deze 'passief' op. De huisarts en patiënt staan nu als gelijkwaardige partners naast elkaar en bespreken zij samen het doel van de behandeling. De patiënt documenteert zich ook zelf over zijn aandoening, maar wordt daarbij begeleid. Zie hier, volgens de Onafhankelijke Ziekenfondsen, enkele mogelijke nieuwe zorgmodellen: • In de eerste plaats zeer zeker de zorgtrajecten. Zij passen volledig in het WGO-kader van de geïntegreerde eerstelijnszorg (met diëtisten, educatoren, podologen,..) met verticale programma’s, gericht op één specifieke aandoening. De zorgtrajecten kunnen ook een alternatief zijn voor een te ver doorgedreven “echelonnering”, die in België niet wenselijk is.
• De multidisciplinaire netwerken. Om de zorgtrajecten te ondersteunen, wil het RIZIV pilootprojecten opzetten. Het doel is niet om een nieuwe structuur op te zetten ten einde de zorg te coördineren, maar wel om bestaande samenwerkingsverbanden tussen huisartsen, geneesherenDe rol van de huisarts evolueert. Bepaalde maatschappelijke specialisten en andere zorgverleners te ondersteunen met een ontwikkelingen spelen hierbij ongetwijfeld een belangrijke rol. financiële stimulus. Ook hier zijn de huisartsen (meer bepaald Zonder het nog maar te hebben over de kwalijke gevolgen van de de huisartsenkringen) de belangrijkste partners én ankerpunten plethora, die het beroepskorps jarenlang moest ondergaan. van deze proefprojecten, maar geen enkele andere zorgverlener die aan een zorgproject zou kunnen meewerken, mag Maar het plaatje dreigt nu helemaal te keren. Door enerzijds uitgesloten worden. Binnen het werkingsgebied van een een lager 'aanbod' aan huisartsen (door de vergrijzing en dergelijk pilootproject moet minstens één ziekenhuis liggen de vervrouwelijking van het artsencorps) en anderzijds ten met een toereikend aanbod aan 'zorgtraject-specifieke gevolge van een hogere nood aan geneeskundige verzorging (door gespecialiseerde zorg'. De lokale huisartsenkringen moeten de vergrijzing van de bevolking) zou er in de niet eens meer zo een vierjarenactieplan opmaken, waarbij samenwerking met verre toekomst een tekort aan huisartsen kunnen ontstaan. Wil dit een lokale geïntegreerde dienst voor thuisverzorging nu zeggen dat wij pleiten voor zoveel mogelijk huisartsen en dus noodzakelijk is. Enkele belangrijke actiepunten van deze voor het loslaten van de numerus clausus? Niet noodzakelijk. lokale multidisciplinaire netwerken zijn: het ondersteunen Maar waarom wordt er niet gedacht aan een herverdeling van en 'faciliteren' van lokale initiatieven voor het verstrekken sommige taken? van informatie aan de zorgverleners en aan de patiënten met Taken durven delegeren een zorgtrajectcontract (bijvoorbeeld Naast de evidente nood aan praktijkinformatie geven over de dienstverlening assistentie (inclusief informaticaonderdie lokaal aangeboden wordt) én steuning) kunnen vele andere taken het vergaren van informatie over de (zoals routinemetingen) evengoed of zelfs Als de omnipracticus werking van het netwerk, om deze beter (educatie i.v.m. obesitaspreventie, te kunnen evalueren. In het kader van vandaag taken durft lifestyle-interventies voor diabetes...) door van elk pilootproject moet er dan paramedici gebeuren. te delegeren, zal hij er een arbeidsovereenkomst gesloten worden met één of meerdere De hooggekwalificeerde huisarts zal zich een veel boeiendere job 'zorgtrajectpromotoren', die de dan kunnen focussen op dat deel van zijn aan overhouden actiepunten uit het actieplan in de klassieke taken, waarvoor zijn 'medische praktijk moeten omzetten. De eerste blik' een echte meerwaarde betekent. reacties vanuit de medische wereld op En daarnaast zal hij een coachings- en dit initiatief zijn positief. coördinatiefunctie krijgen binnen nieuwe zorgmodellen, die dankzij de nieuwe technologische • Multidisciplinaire aanpak in de eerste lijn. De eerste (en mogelijkheden ook innoverend en uitdagend zullen zijn. De misschien wel dé belangrijkste) nieuwe taak voor de huisarts zal paradox is dus: als de omnipracticus van vandaag taken durft te bestaan uit het coördineren van de zorg voor zijn patiënten. delegeren, zal hij er een veel boeiendere job aan overhouden. Het doel hiervan is om de multidisciplinaire zorg niet langer voor te behouden aan de tweede of derde lijn, maar om deze tot op Wat betreft de kwaliteitsbevordering in de huisartspraktijk stelt het de eerste lijn te brengen. De mogelijkheid voor de huisarts om Kenniscentrum (rapport 76A) dat accreditatie en peer-reviews op een meer structurele manier samen te werken (desgevallend (LOK’s) aangevuld moeten worden met efficiënte instrumenten met bijvoorbeeld een psycholoog, een kinesitherapeut, een voor kwaliteitsverbetering en dat de nauwkeurige registratie van diëtist) zal maken dat sommige aandoeningen (bijvoorbeeld data door huisartsen daartoe een voorwaarde is. Belangrijk is dus CVS) in een vroegtijdiger stadium en dus kostenefficiënter de finaliteit van dataregistratie, die niet (of in elk geval niet louter) aangepakt kunnen worden. financieel moet zijn (Itinera).
“
Arts-Patiënt: nieuwe samenwerkingsverbanden Patient empowerment is een begrip dat niet meer weg te denken is uit de huidige visie op de relatie tussen arts en patiënt. Enige decennia geleden had deze relatie eerder een hiërarchisch
En dat is dan meteen ook in het belang van de derdelijnscentra die zich meer zullen kunnen toespitsen op moeilijke diagnoses, de behandeling van een sterk geselecteerde doelgroep, onderzoek en coaching van de eerste lijn.
10
• Grondige evaluatie van de bestaande zorgtrajecten. • Interdisciplinaire equipes in eerste lijn. Voor sommige aandoeningen (bijvoorbeeld obesitas) zijn een goede preventie • Gevalideerde begeleiding van het “empowerment” van de en de opsporing in een vroeg stadium zeer kostenbesparend. patiënt. In de U.K. werd “NHS Direct Online” ontwikkeld om Er bestaan beperkte initiatieven alle burgers toegang te geven tot inforvan huisartspraktijken, waar op matie over gezondheid en gezondheidszeer gestructureerde wijze (in de zorg. Dit blijkt een immens succes. De huisartspraktijk zelf) samengewerkt ontwikkeling van nieuwe educatietools is De huisarts en patiënt wordt met diëtist en (algemeen) nodig om pas gediagnosticeerde patiënpsycholoog. Pilootprojecten zoals haalstaan nu als gelijkwaardige ten met een chronische ziekte op een pabaarheidsstudies voor de uitbreiding tiëntvriendelijke wijze en op maat een inpartners naast elkaar van dergelijke modellen zijn zeker zicht te geven in hun nieuwe wenselijk. en bespreken samen levenssituatie. ZorgTV (met telecoaching en video on demand) is hiervan een in• Transmurale zorg voor ernstig zieke het doel van de behandeling noverend pilootproject, ontwikkeld door patiënten die toch thuis verzorgd willen de Onafhankelijke Ziekenfondsen. worden. Typevoorbeeld hiervan zijn kinderen met oncologische of • De bereidheid van de artsen om mee vergelijkbare ernstige aandoeningen en bij wie de hospitalisatie te werken aan een systeem van continue dataregistratie voor zo kort mogelijk wordt gehouden. De huisarts en de klassieke kwaliteitsevaluatie en -verbetering. Omdat de doorsnee eerstelijnszorg kunnen deze moeilijke missie aan, op Belgische arts nog niet heel vertrouwd is met dit hele proces ter voorwaarde dat zij ondersteund worden door gespecialiseerde verbetering van het eigen medische handelen, zal het enige tijd paramedici of (uitzonderlijk) door medici die technische en vergen vooraleer deze nieuwe cultuur van investeren in “kennissupport” geven en daarvoor ook aan huis komen. kwaliteitsverbetering werkelijk zal doordringen in zijn dagelijkse klinische praktijk. Maar het is wel een essentiële stap, aldus het • Telegeneeskunde. Chronische patiënten (met hartfalen, Kenniscentrum (KCE). COPD...) zullen minder vaak gehospitaliseerd worden als dagelijks een aantal kritische parameters worden opgevolgd en Deze intense reflectie rond de eerste lijn is natuurlijk geen overgemaakt. Dankzij goede protocollen met taak- en Belgische exclusiviteit. Integendeel, succesvolle buitenlandse bevoegdheidsafspraken, zal de huisarts bij de eerste initiatieven moeten ons doen beseffen dat we snel uit de alarmtekens adequaat kunnen ingrijpen. startblokken moeten schieten. I Wat is er nodig om dit te doen lukken? • Aangepaste nomenclatuur om coördinatietaken en intellectuele handelingen billijk te vergoeden; idem voor verplaatsingen van Chris Van Hul, Geneesheer expert equipes bij transmurale zorg. Hilde Celis, Medical researcher • Vergoeding van paramedici (psychologen, ergologen,…) die functioneren binnen een goed omschreven kader van multi- of interdisciplinaire equipes in eerste lijn.
“
Chronisch zieken: de grote uitdaging e enorme toename van diabetespatiënten type 2, naast - verrasD send ook- de verwachte verdubbeling van kinderen onder 5 jaar met diabetes type 1 op enkele jaren tijd (cf. Lancet juni 2009) is een belangrijk, maar niet uniek voorbeeld van hoe ons huidig systeem toenemend onder druk zal komen te staan. Palliatieve (lees: terminale) en ondersteunde (lees: ongeneeslijke, zwaar zorgbehoevende) patiënten zullen in toenemende mate de hoop koesteren dat men hen thuis of in gezinsvervangende structuren zal kunnen opvangen, liever dan in het ziekenhuis. Patiënten met beginnende en matige dementie zullen langer in de thuissituatie kunnen blijven, als
respijtzorg in zijn vele vormen en initiatieven zoals baluchon (kortdurend inwonen van een plaatsvervangende zorgverlener) worden veralgemeend.
• een noodzakelijke verschuiving van het zwaartepunt van de tenlaste neming naar de eerste lijn, volgens goed uitgeschreven zorgprotocollen.
De kosten van de preventie van obesitas zijn een fractie van de behandeling ervan in tweede- of derdelijnscentra. Toch gaat amper 0.1 % van de begroting naar preventie (Itinerastudie 2008) en is er onvoldoende communicatie over de structuren heen (CLB, huisarts, pediater, school).
• Het uitbouwen van een echt gestructureerde preventie vanuit de eerste lijn, geïnspireerd op draaiboeken en 'stepped-care' modellen (interventies in functie van de risicograad).
Een betaalbaar en toch kwaliteitsvol antwoord vinden op de explosieve toename van het aantal chronisch zieken is de voornaamste uitdaging voor het volgende decennium. Dit wil dus zeggen:
• Het ontwikkelen van efficiënte instrumenten voor dataregistratie in eerste lijn, met als doel kwaliteitsmeting en -bevordering, plus beleidssturing in het algemeen. • Het adequaat omgaan met de steeds mondigere burger-patiënt.
11
Op weg naar nieuwe
manieren van samenwerken inds enkele jaren maakt de gezondheidswereld grondige veranderingen door, mede door de impact van de nieuwe medische technologie en informatie- en communicatietechnologie. Ook de manier waarop de gezondheidsprofessionals met elkaar samenwerken wordt hierdoor beïnvloed, of het nu gaat om huisartsen onder elkaar, huisartsen en specialisten of de samenwerking tussen een verpleegkundige en een arts of een arts en een apotheker.
S
De onderzoekers1 onderscheiden 4 soorten van rolverschuivingen tussen gezondheidsprofessionals. • Substitutie: versterkt de expertise van een beroep door de persoon taken toe te vertrouwen die vroeger voorbehouden waren voor een ander beroep. Zo krijgt de verpleegkundige nu de mogelijkheid om een injectie te plaatsen of een wonde open te snijden, ingrepen die vroeger gereserveerd waren voor de arts of kan een zorghulp het toilet verzorgen van een zieke, wat vroeger een voorrecht was van de verpleegkundige.
Een betere samenwerking voor een geïntegreerde patiëntenbehandeling
de creatie van bijvoorbeeld mobiele supportteams voor palliatieve verzorging of, zoals in Frankrijk, thuishospitalisaties of zelfs, psychiatrische structuren die zich ontplooien tot therapeutische appartementen of medisch-psychologische centra.
• Verbetering: ofwel de uitdieping van de expertise in een gegeven domein. Het gaat bijvoorbeeld om een verpleegkundige, gespecialiseerd in diabetologie die het zorgproces van de patiënt kan ondersteunen en begeleiden. • Delegatie: ofwel de verschuiving van de acties die normaal uitgevoerd worden door een gespecialiseerde arts, naar een huisarts. Telegeneeskunde zal de ontwikkeling van deze nieuwe manieren van samenwerken bevorderen. Zo zal in de toekomst de gespecialiseerde arts via teleconferentie de huisarts kunnen begeleiden en helpen bij het stellen van bepaalde handelingen. • Innovatie: nieuwe beroepen, nieuwe actoren duiken op. Denk aan gespecialiseerde verpleegkundigen die diabetespatiënten of patiënten die lijden aan COPD van op afstand zullen volgen, door hen essentiële preventieve tips te geven via telefoon of internet… Of “baluchonneuses”2 die de normale hulp van een alzheimerpatiënt vervangen om haar wat op kracht te laten komen. Geïntegreerde tenlasteneming van de patiënt De veranderingen zijn echter ook in de artsenpraktijken voelbaar. De patiënt wordt meer en meer thuis verzorgd, vandaar ook
“
De informatie- en communicatietechnologie speelt hierbij een grote rol: ze vergemakkelijkt een geïntegreerde tenlasteneming van de patiënt en versterkt de samenwerking tussen de verschillende gezondheidspartners. Het medisch dossier is een perfect voorbeeld van deze nieuwe vormen van samenwerken, waaruit de patiënt in principe voordeel zou moeten kunnen halen. Hetzelfde geldt voor de nauwere samenwerking tussen apotheker en arts dankzij het elektronisch voorschrift.
Het medisch dossier is een mooie illustratie van nieuwe samenwerkingsmodaliteiten in het voordeel van de patiënt
Een ander, niet te onderschatten gevolg van deze nieuwe werkwijzen, is dat de patiënt, die steeds beter geïnformeerd is, aangezet wordt om meer en meer zijn gezondheid zelf in handen te nemen en samen te werken met de gezondheidsprofessionals. Deze nieuwe samenwerkingsvormen zouden, op termijn, discussies moeten uitlokken en vragen opwerpen rond de bezoldigingswijze en het gebruik van financiële of andere stimuli om deze coöperatie te versterken. I
Dominique Dieng Project Manager
1
2
Sibbald & alii, 2004 in “Enjeux économiques des nouvelles sources de coopération entre professionnels de la santé”, Haute Autorité de Santé (HAS), 2007 www.baluchon-alzheimer.be
12
De toekomst voor de chronisch zieke patiënt is… zelfmanagement aar de chronisch zieke patiënt in de traditionele zorg een eerder passieve rol kreeg toebedeeld, neemt de zorgvrager van de toekomst de regie over zijn leven in eigen hand. Het sleutelwoord daarbij is ‘zelfmanagement’. Tal van studies tonen aan dat het centraal stellen van de chronische patiënt in zijn behandeling, bijzonder positieve resultaten oplevert. Zich baserend op deze bewijzen hebben de Onafhankelijke Ziekenfondsen verschillende pilootprojecten opgestart, waarin zelfmanagement en ‘patient empowerment’ centraal staan.
W
Zelfmanagement gaat uit van het principe van ‘collaborative care’ of gedeelde zorg. De arts of gezondheidsprofessional fungeert als expert voor alles wat met de ziekte te maken heeft, de patiënt is expert van zijn eigen leven. Dit concept wordt ook wel ‘patient empowerment’ genoemd. Het betekent dat de patiënt de verantwoordelijkheid aanvaardt om zijn eigen ziekte en levensstijl te managen. Hij wordt daarbij aangemoedigd om problemen die zich voordoen zelf op te lossen aan de hand van informatie – en dus niet van orders – die hij krijgt van de professional. Waar de traditionele patiënteneducatie bestaat uit informatie en aanleren van technische vaardigheden met betrekking tot de ziekte, gaat zelfmanagementeducatie nog een stapje verder. De patiënt leert er de nodige vaardigheden voor het oplossen van problemen die hij tegenkomt in het beheer van zijn ziekte/gezondheid. Vandaar dat in zelfmanagementtheorieën veel nadruk ligt op ‘self-efficacy’, het vertrouwen dat de patiënt heeft in zijn eigen capaciteiten om zijn leefstijl te verbeteren. Een ander centraal onderdeel in zelfmanagementeducatie is het gebruik van ‘korte termijn actieplannen’ die door de patiënt zelf worden opgesteld. Een dergelijk actieplan stelt haalbare en realistische doelstellingen voorop voor een periode van een à twee weken. Deze doelstellingen zijn eenvoudig (bv. op maandag en donderdag ga ik na de lunch een toertje wandelen) zodat de patiënt er vertrouwen in heeft dat hij zijn doel ook daadwerkelijk kan halen. Visie van de Onafhankelijke Ziekenfondsen De Onafhankelijke Ziekenfondsen geloven in de toenemende aandacht voor zelfmanagement en zijn ervan overtuigd dat de
chronisch zieke patiënt ‘eigenaar moet worden van zijn ziekte’. Deze evolutie zal samen met de vooruitgang van e-health diensten zorgen voor een volledig andere kijk op de zorg voor chronische patiënten. De Onafhankelijke Ziekenfondsen willen op dit vlak een voortrekkersrol spelen door het opzetten van verschillende pilootpro-
De Onafhankelijke Ziekenfondsen geloven dat de chronisch zieke patiënt ‘eigenaar moet worden van zijn ziekte’
“
jecten. Zo willen ze onderzoeken in hoeverre ze - in samenwerking met huisartsen, thuiszorgdiensten en andere actoren – de patiënt op een laagdrempelige manier een actievere en centrale rol kunnen doen spelen in zijn eigen zorg. De nagestreefde resultaten zijn betere gezondheidsuitkomsten en minder ziektekosten. Voor herstellende kankerpatiënten In mei 2009 organiseerde de dienst Health Promotion van de Onafhankelijke Ziekenfondsen twee pilootweken voor mensen die herstellen van kanker in het herstelverblijf Dunepanne in De Haan. Het groepsprogramma – bestaande uit workshops opgebouwd rond fysieke activiteit, psychologische ondersteuning, relaxatie, voeding, zelfvertrouwen – had tot doel om de patiënten een inzicht te geven in de succeselementen van oncologische revalidatie en om de deelnemers via zelfmanagementstrategieën te motiveren om de
aangereikte methoden ook na afloop van het residentiële programma in het dagelijkse leven te integreren. Er werd samengewerkt met experten van de Vlaamse Liga tegen Kanker en de Stichting tegen Kanker. Het pilootproject bestond uit twee gezondheidsweken (1 NL en 1 FR) en werd zeer positief beoordeeld door de deelnemers. Het programma krijgt dit najaar een vervolg. Meer info: neem een kijkje op de website www.dunepanne-mloz.be Pilootproject Zorg-TV In juni 2009 lanceerden de Onafhankelijke Ziekenfondsen - in samenwerking met de huisartsenvereniging Domus Medica, 3 huisartsenkringen, de Vlaamse Diabetesvereniging, Solidariteit voor het Gezin en Belgacom - het pilootproject Zorg-TV. Voor dit pilootproject werden 25 patiënten met type 2 diabetes geselecteerd. Via een videotelefoon kunnen zij regelmatig in contact komen met hun diabeteseducatorcoach. Daarnaast wordt de patiënt aangemoedigd om via zijn tv en decoder een interactieve videobibliotheek te raadplegen, waar hij een schat aan informatie vindt over diabetes. Zorg-TV wil op een innovatieve, interactieve én laagdrempelige manier een substantiële bijdrage leveren tot een efficiëntere zorgverlening en tot de zo noodzakelijke empowerment van de chronische patiënt. Zorg-TV wordt gefinancierd door EFRO (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling), de Vlaamse Gemeenschap en de Onafhankelijke Ziekenfondsen. Meer info: neem een kijkje op de website www.mloz.be I
Karen Willems Health Promotion Manager
13
Diabetici behoren tot de doelgroep van zelfmanagement
14
De adviserend advies, informatie “
et adviseren, informeren en sociaal teneinde ervoor te zorgen dat de tegen de beste prijs wordt verleend, van de verzekering voor geneeskundige zijn de nieuwe opdrachten voor de Gezondheidswet van eind 2008.
H
De rol van de adviserend geneesheer wordt actiever door zijn participatie in het gezondheidssysteem. Wat houdt die participatie van de adviserend geneesheer juist in ? Een goed voorbeeld hiervan zijn de zorgtrajecten voor chronische nierinsufficiëntie en diabetes type II, die de patiënt ertoe moeten aanzetten om zijn ziekte beter te beheersen door een optimale opvolging en behandeling. De adviserend geneesheer kan hierover informatie verschaffen om zo het nut van de zorgtrajecten aan iedereen duidelijk te maken. Als arts, maar ook als expert binnen de ziekteverzekering, kan de adviserend geneesheer een stimulerende partner zijn die samenwerkt met de andere verstrekkers van ons gezondheidszorgsysteem. De complexiteit van onze sociale wetgeving en reglementering maakt het voor de
zorgverleners niet makkelijk om de juiste weg te vinden. De input aan gegevens uit de tarifering bij de ziekenfondsen, samen met het registreren van medische gegevens door de adviserend geneesheer tijdens een raadpleging of bij aanvragen voor terugbetaling van geneeskundige verzorging, zou in de toekomst een opportuniteit kunnen zijn om gezondheidseconomische studies op te zetten. Deze kunnen dan in de vorm van feedback worden toegelicht aan de zorgverleners en andere partners. De adviserend geneesheer is een aanspreekpunt voor medische en sociale verzekeringskundige inlichtingen binnen de gezondheidszorg. Controle als positieve hefboom Naast deze informatieve opdrachten vinden we de meer ‘controlerende’ taken terug van de adviserend geneesheer. Het takenpakket van de adviserend ge-
neesheer binnen de geneeskundige verstrekkingen betreft onder meer toelatingen tot opname in het ziekenhuis of het rusten verzorgingstehuis, toelatingen tot terugbetaling van bepaalde farmaceutische specialiteiten, tandzorg, aanvragen voor kinesitherapie, fysiotherapie of logopedie, verpleegkundige zorg, hulpmiddelen zoals orthopedische schoenen, lenzen, rolstoelen, enz.. De criteria van deze vergoedingen zijn vastgelegd in de nomenclatuur van de geneeskundige verstrekkingen, in conventiebepalingen of andere reglementeringen. Deze zijn zeer uitgebreid en ingewikkeld. De adviserend geneesheren behandelen al deze aanvragen tot terugbetaling, samen met hun paramedische en administratieve medewerkers. Voor bepaalde materies is specialisatie noodzakelijk om hun ervaring en kennis te vergroten. De kosten van de medische zorg worden steeds groter. Toezien op de naleving van de terugbetalingsvoorwaarden waarvoor machtigingen werden gegeven in de gezondheidszorg, is en blijft een essentiële opdracht. De adviserend geneesheer beperkt zich tot de beoordeling van de medische regels. Hij gaat na of de wettelijke criteria vervuld zijn en probeert inbreuken op deze reglementeringen te voorkomen. Zo dient ook de controle a posteriori opgevat te worden. Wanneer door de adviserend geneesheer medische bewijsstukken worden opgevraagd, is dit in eerste instantie voor een evaluatie van de terugbetaalde verstrekkingen. Werden wetgeving en regelgeving hier correct toegepast? Of bevat de reglementering onduidelijkheden? Moet er bijgestuurd worden? Een dergelijke evaluatie moet een inzicht geven in de terugbetalingen en moet leiden tot een optimalisatie van het gebruik van de middelen. Deze middelen zijn ook niet onuitputtelijk en de solidariteit moet gegarandeerd kun-
15
geneesheer: en begeleiding begeleiden van de sociaal verzekerden meest geschikte verzorging en behandeling rekening houdend met de globale middelen verzorging en uitkeringen.” In deze termen adviserend geneesheer vastgelegd in de
nen blijven. Vele medische behandelingen zijn individueel niet te betalen. De wetenschap evolueert voortdurend. Ook hier kan door feedback aan de zorgverleners een discussie ontstaan die kan leiden tot een beter begrip en inzicht in ons gezondheidssysteem, waar elke partner een deel van de verantwoordelijkheid draagt. Dit zou de draagkracht van het systeem moeten waarborgen. Van arbeidsongeschiktheid tot sociale en professionele reïntegratie De evaluatie van de arbeidsongeschiktheid blijft voor de meeste adviserend geneesheren de belangrijkste opdracht. Hij erkent deze arbeidsongeschiktheid op basis van een wetgeving (artikel 100 van de gecoördineerde wet van 14 juli 1994). Bij een erkenning heeft de patiënt recht op een uitkering, een vervangingsinkomen. Hij kan verder nagaan of de arbeidsongeschikte patiënt recht heeft op hulp van een derde. Samen met de sociale en administratieve dienst van het ziekenfonds zorgt hij ervoor dat de patiënt een correcte terugbetaling krijgt in functie van zijn financiële situatie.
lutie van de aandoening. Soms is een beroepsherscholing door het aanleren van een nieuw beroep de enige weg naar een herinschakeling in het arbeidscircuit. De ziekte dwingt de patiënt om zich te heroriënteren.
Hij ziet toe op de sociale en profesIn de toekomst sionele reïntezal de adviserend gratie van de argeneesheer het De adviserend geneesheer beidsongeschikte functioneren in gerechtigde. Hij functie van zijn ziet toe op de sociale en neemt daartoe aandoening regiprofessionele reïntegratie alle nuttige maatstreren in een geregelen en constandaardiseerd van de arbeidsongeschikte tacteert, met het classificatiesysgerechtigde akkoord van de teem. Zo wordt patiënt, elke pereen meer gesoon die kan richte evaluatie bijdragen tot zijn van de arbeidsonberoepsinschakeling. Bij deze beroepsgeschiktheid mogelijk en maximaliseert reïntegratie houdt hij rekening met de evomen de begeleiding, zodat de kans op een
“
volledige of gedeeltelijke terugkeer naar het werk bevorderd wordt. Samenvattend kunnen we stellen dat de adviserend geneesheer, als partner in het gezondheidssysteem, instaat voor het verstrekken van de nodige informatie aan de verzekerde én aan de verschillende betrokken actoren. Dit gebeurt met respect voor het medisch geheim en de ‘therapeutische vrijheid’. Rekening houdend met deze voorwaarden, is hij dan ook zeer goed geplaatst om desgevallend te wijzen op de optimalisatie van de beschikbare middelen. I
Bernard Landtmeters Geneesheer Directeur
16
De diverse
uitdagingen van het ziekenfonds et aanpakken van het stijgend aantal chronische patiënten is één van de eerste objectieven… Maar er wachten de ziekenfondsen nog andere uitdagingen.
H
Het aantal chronische patiënten met o.m. diabetes, depressie, COPD en hartfalen kent een grote toename. In België wordt het aantal chronische zieken in 2009 geschat op 30% van de bevolking.
Kwaliteit en opvolging van de zorg verzekeren
zorg aan huis en hospitalisatie thuis. Dit veronderstelt samenwerking tussen alle betrokken zorgverleners in de eerste lijn. De mantelzorg kent een achteruitgang door het verminderd aantal gezinsleden, waardoor de patiënt zelf de belangrijkste actor wordt voor zijn eigen gezondheidszorg. Effectieve "Empowerment" en opleiding van de patiënt zelf is evident.
De chronische aandoeningen Een enkelvoudige chronische aandoening is relatief goed te beheersen indien de bestaande "guidelines" worden toegepast. Beide evoluties, chronische zorg en LTC, noodzaken een nieuw Complexe aandoeningen komen echter meer en meer voor. zorgmodel. Het actuele zorgmodel, Hiervoor bestaat actueel geen optimaal ontwikkeld sinds 1945, is geöriënteerd opvolgingssysteem. De toename van het naar toegankelijkheid, zowel geografisch aantal chronische patiënten heeft een imals financieel, voor kortdurende acute pact op het budget: 75% van de uitgaven De zorgklant wordt zorg. Optimale chronische zorg vergt een wordt veroorzaakt door complicaties van bovendien veeleisend. nieuw model zoals het model van chronische aandoeningen. Het concept Wagner1. Dit model is gekend bij vele van zorgtrajecten, met de uiteindelijke Hij vraagt informatie over implementatie van nierinsufficiëntie op verstrekkers en in universitaire de kwaliteit van zorg, 1 juni en diabetes op 1 september 2009, opleidingscentra, doch kent weinig is een belangrijke stap in de richting de kosten van de zorg en operationele implementering. van horizontale begeleiding van chronide verzekering ervan. Tekort aan arbeidskrachten in de sector sche zorg. Niet alleen de zorg voor de Het aantal actieve huisartsen en aandoening zelf kan verbeteren, winst verpleegkundigen stijgt niet proportioneel valt er vooral te maken door de risicomet de toename van het aantal personen factoren voor chronische aandoeningen beter en vroegtijdiger boven de 65 jaar. Een dramatisch tekort aan beide beroepen zal te beïnvloeden. duurdere hospitaalzorg tot gevolg hebben. Een meer optimaal De belangrijkste risicofactoren voor chronische aandoeningen inzetten van beide beroepen op de arbeidsmarkt is aangewezen, zijn bekend : roken, hypertensie, overgewicht, ongezond voemaar noodzaakt een kader: de wil om dit te doen, de nodige dingspatroon, stress, gebrek aan beweging, hypercholesterolemie, informaticaondersteuning en telezorg. Dit gaat gepaard met een hyperglycemie, leeftijd, erfelijkheid, sociaal-economische factonieuwe invulling van de functies van beide beroepen. De huisarts ren… Vanuit de verzekering zijn er geen incentives ingebouwd zal een meer sturende managementsfunctie op zich nemen, de noch voor de artsen, noch voor de patiënten, om deze risicofacverpleegkundige zal de concrete operationele zorg voor de patiënt toren te beheersen in plaats van enkel te verzekeren. Een beuitvoeren en coördineren. Binnen de EU gaan stemmen op voor de heersing is enkel mogelijk als de patiënt zelf dit wil. Dit vergt opleiding tot meer en meer gespecialiseerde verpleegkundigen. goede informatie, maar is op zich niet voldoende. Iedereen weet De coördinatie- en de managementsrol moeten ondersteund dat tabak bijzonder slecht is voor de gezondheid, maar die inforworden met aangepaste informatica. matie alleen is ontoereikend om de 25% rokenden te overtuigen Budgetrestricties om te stoppen met roken. Er moet dus meer gebeuren: educatie, De budgettaire groeinorm van 4,5% voor de ziekteverzekering zal coaching, terugkoppeling van monitoring, financiële incentives, allicht niet kunnen behouden blijven in de toekomst. De actuele kortom diseasemanagement. Deze aanpak impliceert uiteraard begrotingsperikelen zijn evident en zullen zeker een impact een samenwerking met de verstrekkers. hebben op het budget van de gezondheidszorg en allicht ook op De Long Term Care (LTC) het budget voor de ziekenfondsen. Op het vlak van de De zorgnood voor de chronische patiënt gaat vaak gepaard met gezondheidszorg rekent men op besparingen en de verhoging van de efficiëntie. Deze zijn zeker te realiseren in het domein van een sociale zorgnood, bestaande uit onder meer geïntegreerde
“
17
de chronische aandoeningen waar programma’s van diseasemanagement zijn geïmplementeerd. Dit werd aangetoond voor hartfalen en voor COPD (zie onder meer Vitaphone Nederland en Duitsland, congres AOK 29.06.2009). Vraag naar kwaliteit en veiligheid van zorgen Is er een dreigende daling van zorgkwaliteit? Op basis van comparatieve Europese studies – cfr. Ranking met slechts een 12de plaats voor België - Euro Health Consumer Index (EHCI) 2008 - blinkt België alleszins uit door een gebrek aan gepubliceerde gegevens inzake de kwaliteit en veiligheid van zorgen. Voor de prestaties van de ziekenhuizen bestaan alleen de minimale klinische gegevens, waarmee vergelijkingen worden gerealiseerd tussen de ziekenhuizen. De eerstelijnszorg heeft geen minimale gegevens, noch gegevens omtrent de kwaliteit van de verstrekte zorg. Regelmatig rijst de vraag naar een meer structurele aanpak. Een initiatief in deze materie kan alleen lukken vanuit de artsen zelf. De zorgklant wordt bovendien veeleisend. Hij vraagt informatie over de kwaliteit van zorg, over de kosten van de zorg en over de verzekering ervan. Hij is "over- geïnformeerd over de zorgmogelijkheden via alle media (televisie, internet, geschreven pers). Doch informatie is niet voldoende om het gedrag van de klant te veranderen. Medisch-technische en ICT ontwikkelingen In de nabije toekomst wordt een verdere explosie verwacht van medisch technische vooruitgang. Hoe deze innovatie blijvend structureel en budgettair inpassen in het bestaande systeem, is een permanente opdracht van alle actoren. Samenwerking van verschillende disciplines in de zorg is slechts mogelijk als tussen verstrekkers en tussen patiënten en verstrekkers, en tussen patiënten – verstrekkers en ziekenfondsen, een dynamische en interactieve uitwisseling bestaat van basisgegevens. Zowel in België als in de ons omringende landen is de zorg- ICT totaal versnipperd en gebruiken de actoren vaak totaal verschillende ICT pakketten die een gemakkelijke oplossing voor samenwerking uitsluiten. Daarbij komen er steeds meer medisch technische ontwikkelingen op de markt.
Internationale evoluties In alle landen staat de gezondheidszorg onder druk. Het aantal hervormingen en nieuwe wetten in de ons omringende landen is relatief zeer groot. In Nederland zijn de zorgverzekeraars deels echte “verzekeraars“ geworden. Zij kopen zorgen op de markt en bepalen dan de premie die de verzekerde bij hen moet betalen. Concurrentie wordt verondersteld de kwaliteit van de zorgen en de dienstverlening van de verzekeraar te verbeteren. In Frankrijk is een toenadering op til tussen de verplichte verzekering en de ziekenfondsen om gezamenlijk te overwegen hoe chronische zorgen het best worden aangepakt. In Duitsland zijn reeds 5 miljoen mensen in programma’s van ‘disease management’ opgenomen. Het succes van HMO- organisaties in Israël en in de VSA inzake beheer van chronische aandoeningen, maakt dat verschillende organisaties exploreren wat Europese instellingen hiervan kunnen leren. Deze evoluties nopen tot een grondige reflectie over de toekomstige toegankelijkheid tot optimale zorg, over de garanties van kwaliteit, en over efficiëntie in de zorg, in één woord: het zorgmodel. Er is een behoefte aan een nieuwe organisatievorm rond chronische aandoeningen. Er is behoefte aan grondige informatieverstrekking, coaching en educatie. Er is nood aan het meten van kwaliteit en monitoring van zorg. Bovendien is de patiënt vragende partij. I
Jan Van Emelen Directeur Research & Innovation
1
Chronisch zorgmodel (Chronic Care Model), gepresenteerd door Wagner en collega's (Bodenheimer en cie. 2002), dat een kwaliteitsverbetering viseert voor de behandeling van chronische ziekten, door middel van 4 onderdelen van de eerstelijns-gezondheidszorg: de ondersteuning van de patiënt, de werkverdeling van de zorg equipe, klinische informatiesystemen en ondersteuning bij het nemen van beslissingen
De 4 uitdagingen van de ziekteverzekering van morgen olgens Pascal Mertens, Directeur-generaal van de Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen, zijn dit de belangrijkste uitdagingen die de ziekteverzekering moet aangaan in de komende jaren:
V
Financiering: het is onrealistisch om jaarlijks een stijging van 7 à 8% te behouden, terwijl het BBP met 4% zou kunnen dalen in 2009.
De organisatie van de verzorging: de corporatismen moeten vervangen worden door een echte cultuur van samenwerking en transversaliteit, waar geredeneerd wordt in functie van de noden van de patiënt.
Performantie: de performantie van het systeem moet verbeterd worden door de actoren bewuster te maken (zonder de solidariteit te verloochenen), door de ontwikkeling van de kwaliteit en de efficiëntie en het invoeren van een betrouwbare manier van evalueren.
De “Europeanisering”: het groeiende belang van de Europese richtlijnen opent de deur naar een ziekteverzekeringssysteem op Europees niveau, perfect levensvatbaar… als de concurrentie correct gereguleerd wordt om een neerwaartse nivellering van de aangeboden prestaties te vermijden.
18
De Onafhankelijke Ziekenfondsen nemen het
voortouw lle actoren in de gezondheidszorg analyseren hun rol in de maatschappij van morgen. Ook ziekenfondsen zullen moeten veranderen. De Onafhankelijke Ziekenfondsen zijn zich terdege bewust van de omwentelingen en gaan resoluut voor een positief en innovatief toekomstplan!
A
De centrale rol van het ziekenfonds vandaag is de uitvoering van de verplichte ziekteverzekering, met name: de terugbetaling van de medische zorgen en het beheer van de primaire arbeidsongeschiktheid, de organisatie van aanvullende verzekeringen, juridische en sociale bijstand. Als ledenvereniging nemen de ziekenfondsen eveneens deel aan het beleid van de ziekteverzekering via de organen van het Riziv. En wat morgen? De verplichte ziekteverzekering uitvoeren blijft de basis van de nieuwe rol. Maar verschillende functies moeten worden geautomatiseerd waardoor eventuele fouten worden beperkt en de efficiëntie verhoogd. De Onafhankelijke Ziekenfondsen wensen eveneens te fungeren als innovatieve actor in de gezondheidszorg. Door het ontwikkelen van nieuwe aanvullende verzekeringen en diensten en het aanbieden van informatie wensen de Onafhankelijke Ziekenfondsen garant te staan voor de kwaliteit en de zorg van hun leden. • Nieuwe aanvullende verzekeringen De ziekenfondsen ontwikkelen twee types van aanvullende verzekeringsproducten. Enerzijds op solidariteit gebaseerde aanvullende verzekeringen waarbij het lid elke maand een bijdrage betaalt aan zijn ziekenfonds. De Onafhankelijke Ziekenfondsen ontwikkelen
De telefoon, een innovatief informatiemiddel
b.v. nieuwe producten die het lid aanzetten tot meer preventie en tot snellere screening van aandoeningen. Anderzijds : facultatieve verzekeringen. Het uitgebreide aanbod van hospitalisatie-verzekeringen Hospitalia is hiervan een mooi voorbeeld. De Onafhankelijke Ziekenfondsen lanceerden eveneens Dentalia +, een aanvullend pakket voor mondgezondheidszorg.
zondheid, gezondheidszorg en verzekering. Recent riep prof. Eric Schokkaert tijdens een VUB event op tot meer transparantie en uitbreiding van de informatiescope van de ziekenfondsen tot doelgerichte informatie over de zorgsupplementen in ziekenhuizen. Internationaal is er evidentie dat correcte informatie effectief de consumptie van zorgen kan beïnvloeden.
• Informatie Als ledenvereniging hebben ziekenfondsen de opdracht te zorgen dat deze leden optimaal geïnformeerd zijn over ge-
De Onafhankelijke Ziekenfondsen geven sinds vele jaren exacte informatie over ziekenhuissupplementen op hun website www.mloz.be.
19
• Innovatieve infokanalen Niet alleen de inhoud van de boodschap moet uitgebreid worden, ook het kanaal dient te worden aangepast. Op 23 juni 2009 organiseerden de Onafhankelijke Ziekenfondsen een persconferentie rond de lancering van een pilootproject ZorgTV voor diabetici type 2, met als partners de huisartsenkringen, Domus Medica, Solidariteit voor het Gezin en de patiëntenvereniging VDV (Vlaamse Diabetesvereniging). Het medium televisie , een kanaal dat elke huiskamer bereikt, staat centraal in dit innovatief project. Nu al is duidelijk dat de combinatie televisie – internet een zeer krachtige tool is dat in de gezondheidszorg kan worden ingezet. Daarnaast heeft ook de telefoon b.v. zijn plaats. Patiënten met chronische aandoeningen kunnen via de telefoon positief worden ondersteund en gecoacht. Hun therapietrouw stijgt hierdoor op significante wijze. Dit vergt een nieuwe functie: de zorgcoach. Opleiding hiervoor wordt door de Onafhankelijke Ziekenfondsen onderzocht en geanalyseerd. Voor de Onafhankelijke Ziekenfondsen zijn dergelijke investeringen, in een context van een afname aan ziekenhuisopnames en een kortere hospitalisatieduur, gerechtvaardigd en evident. • Diensten Dit is de toekomst van ziekenfondsen: het ontwikkelen en aanbieden van gestructureerde diensten in de sociale economie. Naast de reeds bestaande
materiële dienstverlening (verhuur en verkoop van medisch materiaal) komen nieuwe diensten aan bod:
gen effectief bij tot het motivatieproces. In 2008 stopten 7 op 10 deelnemers met roken.
• Dienst voor “Disease management”: een volledig technisch en medisch-sociaal ondersteuningspakket voor leden met een chronische aandoening. Concreet wil dit zeggen: educatie, coaching, monitoring en permanente bereikbaarheid voor informatie.
• Geïntegreerde thuiszorg en opvang voor ouderen; met name een naadloze zorg dat toegang tot thuiszorg, tijdelijke opvang (kort verblijf) en mogelijks definitieve rusthuisopname faciliteert.
Om tegemoet te komen aan de toekomstige uitdagingen ontwikkelen de Onafhankelijke Ziekenfondsen een positief toekomstplan
“
• Dienst voor “Risk management” en ondersteuning van preventie – voorbeeld: ondersteuning voor rookstop. Sinds 2008 loopt binnen MLOZ een innovatieve ondersteuning voor wie met roken wil stoppen. Naast het groepsprogramma kunnen de deelnemers gebruik maken van een innovatieve ondersteuning via sms-begeleiding. Gedurende 10 weken ontvangen ze dagelijks een motiverende en gepersonaliseerde sms-boodschap. Uit de evaluatie van het programma blijkt dat de meerderheid van de deelnemers de sms-ondersteuning erg waardevol vindt. De boodschappen dra-
• Tijdelijke opvang, dienstverlening en revalidatie na hospitalisaties. De website www.dunepanne-mloz.be geeft een overzicht van nieuwe oplossingen voor dergelijke problematiek. • Dienstverlening in het huishouden via dienstencheques. • De promotie van gezondheidsreizen voor leden met risico op obesitas, diabetes, etc… • Organisatie van vrijwilligerswerk. Uit het voorgaande blijkt dat de Onafhankelijke Ziekenfondsen alles in het werk stellen opdat innovatie in gezondheidszorg ondersteund wordt door een innovatieve organisatie. Al deze nieuwe diensten moeten gefinancierd worden om de kwaliteit van zorgen en de levenskwaliteit te garanderen voor de leden. Dit alles in de geest van onze fundamentele waarden met name : de universele toegang tot de gezondheidszorg en een verantwoordelijke nationale solidariteit. I Jan Van Emelen Directeur Research & Innovation
Onafhankelijkheid en innovatie m tegemoet te komen aan de toekomstige uitdagingen ontwikkelen de Onafhankelijke Ziekenfondsen een positief toekomstplan gebaseerd op innovatie en een duidelijke kijk op hun missie.
O
De essentiële eigenschappen van de Onafhankelijke Ziekenfondsen zijn: Onafhankelijkheid Om deze nieuwe projecten te kunnen verwezenlijken moeten de Onafhankelijke Ziekenfondsen onafhankelijk blijven van de diverse politieke organisaties, zorgverstrekkers en drukkingsgroepen. Dankzij deze onafhankelijkheid kunnen de Onafhankelijke Ziekenfondsen initiatieven ontplooien en samenwerkingsverbanden aangaan, die andere ziekenfondsen niet kunnen realiseren. Toekomstgerichtheid De wereld verandert en de technologie geeft nieuwe impulsen en opent ongekende perspectieven, niet alleen voor geneeskundige behandelingen, maar ook voor een snellere en correctere afwikkeling van administratieve processen. Binnen dit domein willen de Onafhankelijke Ziekenfondsen een speerpunt zijn, met een uitdrukkelijke wil tot uitmuntendheid.
Klantgerichtheid De leden van de Onafhankelijke Ziekenfondsen worden als klanten beschouwd. Dit betekent dat het belang van onze leden centraal staat in de ontwikkeling van nieuwe verzekeringsproducten en diensten. De kwaliteit van onze eigen diensten en die van de zorgverstrekkers staat op de eerste plaats. Medewerkersgerichtheid Deze sociale en toekomstgerichte projecten creëren een verbondenheid tussen de medewerkers van de Onafhankelijke Ziekenfondsen en voorzien hen van het nodige enthousiasme. De wil om gezamenlijk vooruit te gaan, is essentieel om de weg naar uitmuntendheid in te kunnen slaan. De individuele ontplooiing van iedere medewerker gaat dan ook gepaard met een gezamenlijke vooruitgang van het geheel.
20
De Europese gezondheidszorg
in beweging e dagen dat het beleid in de gezondheidszorg enkel binnen de landsgrenzen werd uitgestippeld, liggen voorgoed achter ons. De Europese burgers trekken naar andere landen voor medische verzorging, artsen vestigen zich elders in Europa, ziekenhuizen zoeken naar meer samenwerking met ziekenhuizen over de grens. De gezondheidszorg heeft ook een Europese dimensie, een dimensie die meer en meer aan belang wint.
D
80% van de Belgische regelgeving vindt vandaag haar oorsprong in Europese regelgeving. De impact van Europa op ons dagelijks leven is enorm. Zo ook voor de gezondheidszorg die vandaag erg hoog op de Europese agenda staat. Enerzijds neemt de Europese Commissie initiatieven die een impact hebben op de gezondheidszorg. Denken we maar aan de dienstenrichtlijn, die de lidstaten tegen 28 december 2009 moeten omzetten naar het nationale wettelijke kader. Hoewel deze richtlijn – vroeger bekend als de 'Bolkensteinrichtlijn' – vooral tot doel heeft om het vrije verkeer van diensten en de vrijheid van vestiging te promoten, zullen er ook gevolgen zijn in de gezondheidszorg. Rusthuizen en bepaalde sociale diensten zullen hoogstwaarschijnlijk onder de toepassing van de dienstenrichtlijn vallen, maar er wordt hierover nauwelijks gedebatteerd. Of België eind 2009 klaar zal zijn met de omzetting is nog maar de vraag. Dit illustreert alvast de onwennigheid van de overheden in het omgaan met de Europese dimensie van gezondheidszorg. Mobiliteit van de patiënten In andere dossiers betreft het maatschappelijke evoluties die de Europese Commissie tracht te begeleiden, vaak op vraag van de lidstaten. Patiënten aarzelen minder en minder om zich in een andere lidstaat te laten behandelen. Ze dwongen bepaalde rechten zelfs af via het Europese Hof van Justitie. Ook de verstrekkers zijn mobieler geworden en vestigen zich over de grens. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Europese Commissie in deze grensoverschrijdende problematiek voorstellen formuleert. In april 2009 keurde het Europese Parlement in de eerste lezing het voorstel van richtlijn over grensoverschrijdende
De Europese Commissie wil het potentieel van de technologische evoluties maximaal benutten.
21
verzorging goed. Hiermee is een eerste stap gezet naar een versoepeling van de patiëntenmobiliteit. Lost deze richtlijn alle verwachtingen in? Zeker niet. In haar zoektocht naar oplossingen is de Europese Commissie er niet in geslaagd om de regels te vereenvoudigen. Naast de bestaande procedures (E112–procedure, met toestemming van het ziekenfonds) voorziet de richtlijn in de mogelijkheid voor de patiënt om zich zonder toestemming van het ziekenfonds in het buitenland te laten behandelen (met eventueel een nieuwe procedure van toestemming voor ziekenhuisopnames). De leek zal dan denken: Joepie, alles is mogelijk. Er zijn echter financiële risico’s aan verbonden. Al deze kritiek doet bijna vergeten dat er in deze richtlijn ook positieve elementen staan, waarover weinig gesproken wordt.
(vandaag onbestaande op Belgisch en De oprichting van nationale contactpunEuropees niveau) zijn ook interessante ten in elke lidstaat waar de patiënt terecht initiatieven. kan voor informatie over deze mateIn België zal dit rie, is alleszins een dossier met meer Europa en de actoren belangrijke ontwikaandacht gevolgd keling. Vandaag de van de gezondheidszorg worden, daar het dag is het niet eenniet onmogelijk is moeten partners zijn voudig om de juiste dat dit dossier op informatie vinden de tafel eindigt van wanneer men zich het Belgische voorzitterschap van de EU in in het buitenland wil laten behandelen. De het tweede semester van 2010. erkenning van buitenlandse voorschriften Artsen en ziekenhuizen in de lidstaten is ook een positieve ontdenken Europees wikkeling en is in feite een officialisering van zaken die in de grensstreek in de prakNiet enkel de patiënten, maar ook de tijk al gebeuren. De oprichting van een verstrekkers kijken over de grenzen heen. Europees netwerk van referentiecentra of Ziekenhuizen bij de grens zoeken steeds de organisatie van betrouwbare statistiemeer naar samenwerking met buitenken over de patiëntenstromen in de EU landse ziekenhuizen. In de Frans-Belgische grensstreek bestaat er een veelvoud aan samenwerkingsakkoorden tussen Franse en Belgische ziekenhuizen, die tot doel hebben om complementariteit te zoeken en de patiëntenmobiliteit te vergemakkelijken. Zo werken de ziekenhuizen van Tourcoing, Roubaix en Moeskroen rond urologie. Sommige ziekenhuizen gaan nog een stapje verder. Het Maastricht Universitair Medisch Centrum en het Universitätsklinikum Aachen beslisten om samen een nieuw ziekenhuis te bouwen – de European Vascular Center AachenMaastricht – en om dit pal op de Nederlands-Duitse grens te plaatsen, symbolischer kan het niet. Ook in België wordt naar het Europese niveau gekeken. Het VBO en een aantal Belgische ziekenhuizen lanceerden het project 'Healthcare Belgium', met de bedoeling om buitenlandse patiënten aan te trekken en te overtuigen zich in België te laten behandelen, teneinde de zogezegde overcapaciteit in de Belgische ziekenhuizen nuttig te gebruiken. Dit project wordt met argusogen gevolgd door de Belgische overheid, daar men wil vermijden dat dergelijke initiatieven de toegankelijkheid van de medische verzorging voor Belgische burgers in het gedrang zouden brengen. In 2010 zal trouwens in het Riziv een Observatorium opgericht worden dat tot doel heeft om de instroom van buitenlandse patiënten in het oog te houden. Artsen en verplegend personeel worden eveneens mobieler. Denken we maar aan Belgische artsen en verpleegsters die in Nederland gaan werken, omdat de werkomstandigheden er beter zouden zijn (paradoxaal genoeg komen net de Nederlandse patiënten naar Belgische ziekenhuizen). Maar deze mobiliteit van verstrekkers zorgt met het huidige tekort van artsen en verplegend personeel ook voor problemen. Oost-Europese ziekenhuizen zien hun beste krachten naar de West-
“
22
een project, dat door de Europese Commissie gefinancierd wordt. Via dit project wil de Europese Commissie aantonen dat interoperabiliteit van de verschillende systemen wel degelijk voordelen biedt. Het is niet de bedoeling om een gemeenschappelijk Europees systeem te creëren, maar wel om ervoor te zorgen dat een arts in zijn eigen taal de medische gegevens van een patiënt kan raadplegen, ongeacht het technologische middel of het systeem dat hij gebruikt. Zo zouden ook apothekers voorschriften uit andere lidstaten elektronisch kunnen verwerken.
De Europese lidstaten moeten samenwerken om de toekomst en gezondheid van de burgers te verzekeren.
Europese landen vertrekken omdat ze er meer kunnen verdienen. In Groot-Brittannië komt 1 op 3 artsen vandaag uit een land van de Commonwealth. Om het debat over deze problematiek op gang te brengen, publiceerde de Europese Commissie eind 2008 een Groenboek over gezondheidswerkers in Europa. Virtuele mobiliteit Vandaag de dag staan eHealth en telegeneeskunde heel hoog op de Europese agenda. De Europese Commissie investeert grote bedragen en steunt pilootprojecten, om het potentieel van de technische evoluties maximaal te kunnen benutten in de gezondheidszorg. Dergelijke toepassingen kunnen verschillende doelstellingen hebben: meer rechtszekerheid en efficiëntie in de patiëntenmobiliteit, patiënten zelfstandiger laten leven, artsen patiënten laten behandelen vanuit verschillende lidstaten. De Europese Commissie tracht ook de telegeneeskunde te promoten bij patiënten en verstrekkers. Met haar mededeling van 2008 wil de EC meer juridische zekerheid creëren en concrete actiepunten aankondigen. De EC publiceerde ook een aanbeveling over de grensoverschrijdende interoperabiliteit van elektronische systemen. Meerdere landen hebben al een elektronisch medisch dossier, maar de nationale systemen kunnen niet met elkaar communiceren. Door de grensoverschrijdende interoperabiliteit van elektronische systemen voor de opslag van medische
De Europese Commissie investeert grote bedragen en steunt pilootprojecten, om het potentieel van de technische evoluties maximaal te kunnen benutten in de gezondheidszorg.
“
gegevens aan te moedigen, hoopt de Europese Commissie praktische oplossingen te vinden voor artsen die patiënten uit andere lidstaten moeten behandelen. Het project epSOS of European Patients Smart Open Services is een voorbeeld van
Europese samenwerking voor Europese problemen Alle lidstaten hebben vandaag te maken met dezelfde maatschappelijke evoluties. Neem nu de vergrijzing. De Europese Commissie publiceerde onlangs haar 2009 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU-27 Member States (2008-2060). Vandaag staan er tegenover elke persoon, ouder dan 65 jaar, 4 personen die werken. In 2060 wordt dat: 2 actieve personen voor elke persoon, ouder dan 65 jaar. De Europese Commissie roept de lidstaten op om het juiste beleid te voeren zodat de pensioenen, de toegang tot gezondheidszorg en de tenlasteneming ervan op lange termijn kunnen worden gegarandeerd. Ook ziekenfondsen moeten zich integreren in deze dynamiek, o.a. door de creatie van nieuwe sociale diensten. Lidstaten kunnen alleszins veel van elkaar leren, al was het maar door best practices met elkaar te delen. Ook in meer specifieke dossiers is de meerwaarde van Europese samenwerking een evidentie. Niemand die een Europese aanpak in de strijd tegen kanker, in het onderzoek naar zeldzame ziektes en in de problematiek van de orgaandonatie in twijfel trekt. Maar Europa kan slechts initiator of coach zijn, het is aan de lidstaten om tot de actie over te gaan. I Christian Horemans Expert Internationale Zaken
Europa en de gezondheidszorg: een kruisbestuiving e invloed van Europa in de gezondheidszorg is vandaag een feit. Dit D ontkennen is dwaas. Zich verschansen in een ivoren toren en Europa vanuit die loopgraaf de schuld geven van alles wat fout loopt, is ook niet de beste strategie. Europa en de actoren van de gezondheidszorg moeten partners zijn. De Europese Commissie kan met haar initiatieven binnen haar bevoegdheden voor dynamiek en inspiratie zorgen bij de lidstaten. Anderzijds moeten de lidstaten, in samenwerking met de actoren van de gezondheidszorg, Europa
sturen. Als de Europese Commissie ijvert voor de toepassing van de regels van de interne markt in de gezondheidszorg, dan moet men erop toezien dat basisprincipes als solidariteit en toegang tot betaalbare gezondheidszorg overeind blijven. Europa is vaak ook het verhaal van het halfvolle of het halflege glas. Soms vergeet men naar de opportuniteiten te kijken, die het Europa van vandaag biedt. In de komende jaren zal de Europese invloed nog toenemen. De Onafhankelijke Ziekenfondsen spreken alleszins liever over het halfvolle glas.
1.950.000 verzekerden
schenken ons hun vertrouwen
Jij ook?
www.mloz.be 9ZDcV[]Vc`Za^_`ZO^Z`Zc[dcYhZc\gdZeZgZc/
u het leven, wij de zorgen
Zorgverblijf Dunepanne in De Haan Waar herstellen ook genieten is…
www.dunepanne-mloz.be Uw patiënten wensen op krachten te komen na een chirurgische ingreep of tijdens
Ons zorgverblijf combineert een kwalitatieve hotelservice met verzorging op maat.
een chronische ziekte ?
Het verzorgend personeel, de kinesitherapeuten,
Bent u op zoek naar tijdelijke opvang voor hen,
de verpleegkundigen en een arts staan dagelijks voor
omdat de mantelzorger er even tussenuit wil ?
hen klaar.
Laat uw patienten op adem komen in Dunepanne !
De kamers zijn ingericht naar hun noden.
Voor meer informatie over de verblijfprijzen, de tegemoetkomingen en de aanvraagprocedure, surf naar de website www.dunepanne-mloz.be en download de brochure 'Van Aanvraag tot Zorgverblijf'.
Herstellen in een uniek kader
