Informatieblad ‘Zomer, milieu en gezondheid’ en de rol van het Bureau GMV 2011
Eikenprocessierups en gezondheid De eikenprocessierups is de larve van een nachtvlinder die haar eitjes legt in de toppen van vooral eikenbomen. Daar overwinteren de rupsen. Eind april, begin mei komen ze uit hun eitjes. Na een zachte winter of bij een vroege lente gebeurt dat soms al iets eerder in het jaar (begin april in 2008). Na de derde vervelling (half mei/begin juni) krijgen de rupsen brandharen. Ze vormen nesten in eikenbomen, bestaande uit spinsels van vervellinghuidjes met brandharen en uitwerpselen. Ze verpoppen zich uiteindelijk, waarna de vlinders uitvliegen in augustus en september. De risico’s voor de gezondheid treden met name op in de periode van mei tot eind juli als de eikenprocessierups na vervelling microscopisch kleine brandharen op de rug heeft. Deze haren verspreiden zich via de lucht. Ook de nesten die gevormd worden zijn een bron van verspreiding van brandharen. Als de nesten niet worden verwijderd, kunnen zij nog 5-7 jaar voor klachten zorgen. Dat kan het hele jaar door. De reacties die kunnen optreden na contact met brandharen zijn zeer divers. Behalve lokale klachten van huid, ogen en bovenste luchtwegen, kunnen ook klachten van algemene aard (koorts en malaise) optreden. Huidklachten komen het vaakst voor. Hierbij kan men onderscheid maken tussen klachten die optreden als gevolg van een ‘pseudo-allergische’ reactie en klachten die echt te maken hebben met een allergische reactie. De eerst genoemde klachten vormen de meerderheid. Effecten op de huid Na contact met de brandharen op de huid kunnen binnen acht uur lokale symptomen optreden. Bij een allergische reactie treden klachten veel sneller op. Er ontstaat een pijnlijke, rode huiduitslag met hevige jeuk. De huiduitslag bestaat uit bultjes, pukkeltjes of met vocht gevulde blaasjes, die kunnen gaan ontsteken. Deze verschijnselen ontstaan meestal op de onbedekte huid: nek, gezicht en onderarmen en -benen. Zonder behandeling verdwijnen de klachten binnen twee weken. Bij herhaald contact met de brandharen kan de reactie echter veel heftiger zijn. Effecten op de ogen Als brandharen in de ogen terechtkomen, kunnen zij binnen één tot vier uur een heftige pijnlijke reactie veroorzaken in het oogbindvlies en/of het hoornvlies. Er ontstaat zwelling, roodheid, jeuk en ontstekingen. In zeer zeldzame gevallen komt het voor dat de brandharen, zonder in eerste instantie klachten te geven, de diepere slijmvlieslagen van het oog binnendringen en daar een knobbelvormige ontsteking veroorzaken. De symptomen hiervan kunnen laat zichtbaar worden, waardoor niet altijd aan een mogelijk verband met blootstelling aan brandharen wordt gedacht. Indien de brandharen blijven zitten, blijven de klachten bestaan. Om eventueel optredende blindheid te voorkomen, is operatieve verwijdering van de brandharen noodzakelijk. Effecten op de bovenste luchtwegen Na inademing kunnen de brandharen een irritatie of ontsteking veroorzaken van het slijmvlies van de bovenste luchtwegen. Dit lijkt op een neusverkoudheid. Tevens kunnen mensen klagen over pijn in de keel en problemen met slikken. In sommige gevallen kan er sprake zijn van kortademigheid. Soms kan men CARA-achtige verschijnselen waarnemen en een pseudo-allergische bronchitis. De kans op het ontwikkelen van longoedeem is zeer klein. Bij herhaald contact kan zich een anafylactische reactie ontwikkelen en is behandeling door een huisarts of in het ziekenhuis noodzakelijk. Dit gebeurt met name als mensen ook daadwerkelijk allergisch zijn voor de brandharen.
I
Algemene klachten Behalve lokale klachten kunnen ook algemene klachten optreden: koorts, algehele malaise, duizeligheid en braken. Ook is hierbij kortdurende uitval van zenuwen beschreven. Behandeling van klachten In het algemeen verdwijnen de klachten spontaan binnen enige dagen tot weken. Verdere verspreiding van de brandharen over het lichaam en ontwikkeling van ontstekingreacties voorkomt men door de huid en ogen goed met water te wassen en spoelen. Eventueel kan men in het beginstadium de aangedane huid met plakband ‘strippen’ om de overtollige haren snel te verwijderen. Vermijd krabben en wrijven. Omdat haren moeilijk uit besmette kleding zijn te verwijderen, is het advies deze zeer grondig bij hoge temperatuur (60°C) met water en zeep te reinigen. Bij lichte symptomen kan ondersteunende therapie met medicijnen achterwege blijven, omdat de klachten vanzelf verdwijnen. Bij hevige jeuk kunnen anti-jeukmiddelen verlichting geven (Aloë Vera gel, Calendula emulsie VSM, of menthol gel (0,5-2%)). Indien de lokale effecten zeer ernstig zijn, kan een kortdurende behandeling met een corticosteroid-crème (Hydrocortison-crème 1% of Triamcinoloncrème 0,1%) overwogen worden, hoewel de effectiviteit hiervan niet geëvalueerd is. Lokale behandeling met antihistaminica is zinloos en kan overgevoeligheid voor deze stoffen opwekken. Wel is een systemische behandeling met antihistaminica te overwegen bij het tegengaan van ernstige klachten, hoewel ook hierbij twijfels bestaan over de effectiviteit. In het algemeen herstellen patiënten met een ongecompliceerde ‘rupsenziekte’ (erucisme) na enige dagen tot weken volledig. Wanneer er ernstige systemische effecten zijn, lijkend op een anafylactische reactie, dan is de behandeling conform die van een anafylactische reactie. Rol van het Bureau GMV Vragen beantwoorden van burgers, gemeenten, provincie, huisartsen en andere organisaties over de eikenprocessierups en bijbehorende gezondheidsklachten. Meer informatie www.ggd-bureaugmv.nl (onderwerp ‘milieu en veiligheid’ > ‘eikenprocessierups’) www.vwa.nl/onderwerpen/plantenziekten-en-plagen/dossier/eikenprocessierups
II
Zwemwater en gezondheid In het zomerseizoen kan, vooral bij aanhoudende warmte, een aantal micro-organismen een gezondheidsrisico vormen voor waterrecreanten. Dit geldt met name voor de ongechloreerde zwemwaterplassen. Veel voorkomende micro-organismen zijn cyanobacteriën (blauwalg), cercariën (veroorzaker zwemmersjeuk) en Pseudomonas aeruginosa. Cyanobacteriën produceren giftige stoffen die maag-darmklachten en huidirritaties kunnen veroorzaken. Zwemmersjeuk is een ontstekingsreactie van de huid (lijkend op muggenbultjes) door binnengedrongen parasieten. Pseudomonas kan met name oorontsteking (otitis externa) bij zwemmers veroorzaken. Het Bureau GMV verzoekt huisartsen om melding te maken bij het Bureau GMV als zij het vermoeden hebben van aan zwemwater gerelateerde gezondheidsklachten bij patiënten. Bij aan zwemwater gerelateerde gezondheidsrisico’s adviseert Bureau GMV de Provincie Noord-Brabant om beheersmaatregelen in de betreffende plas te treffen. Op deze manier kunnen meer ziektegevallen worden voorkomen. Rol van het Bureau GMV Vragen van burgers, huisartsen en provincie behandelen over de mogelijke effecten van oppervlaktezwemwater op gezondheid. Provincie informeren bij gezondheidsklachten die een relatie lijken te hebben met een zwemgelegenheid. De provincie adviseren over te nemen maatregelen, zoals het plaatsen van een waarschuwingsbord of, in het uiterste geval, een zwemverbod. Meer informatie www.ggd-bureaugmv.nl (onderwerp ‘milieu en veiligheid’ of gebruik de zoekterm ‘zwemwater’) www.brabant.nl (dossier ‘zwemwater’) of de zwemwatertelefoon: 073-6808058 http://teletekst.nos.nl/ pagina 725 (actuele informatie)
III
Smog en gezondheid Smog is een periode met tijdelijke verslechtering van de luchtkwaliteit, dat met name optreedt bij stabiel zomerweer met weinig wind. Stoffen die invloed hebben op het ontstaan van smog zijn vooral ozon en fijn stof. Ernstige smog komt meestal enkele dagen per jaar voor. De gezondheidsklachten die zich bij smog kunnen voordoen zijn: afname longfunctie toename van luchtwegklachten zoals hoesten en benauwdheid irritatie van ogen, neus en keel (alleen bij ozon) hoofdpijn (alleen bij ozon) Personen die vooral gevoelig zijn voor deze effecten zijn: mensen met aandoeningen aan de luchtwegen, met name astmapatiënten mensen met hart- en vaatziekten mensen die zich buiten zwaar inspannen, bijvoorbeeld bij werk of sport Hoe hoger de concentraties, hoe ernstiger het effect. Bij geen of geringe smog krijgt slechts een beperkt aantal individuen (meer) klachten en bij matige smog nemen klachten vooral toe bij hierboven genoemde gevoelige groepen. Bij ernstige smog kunnen bij een veel groter deel van de bevolking klachten optreden. Vooral mensen met aandoeningen van de luchtwegen of met hart- en vaatziekten worden geadviseerd (zware) lichamelijke inspanning te vermijden. Bij verhoogde ozonconcentraties is dat met name van belang in de namiddag en vroege avond. De ozonconcentraties zijn dan het hoogst. Rol van het Bureau GMV Vragen van burgers over smog en gezondheid beantwoorden. Gemeenten en andere instanties adviseren bij vragen over het houden van evenementen tijdens ernstige smogepisodes. Tijdens een episode van matige smog passief (op verzoek) verspreiden van informatie aan geïnteresseerden, zoals burgers, gemeenten en huisartsen. Tijdens een episode van ernstige smog actief verspreiden van informatie (onder andere via de GGD-website) en een actieve rol spelen in het smogteam van de Provincie Noord-Brabant. Meer informatie www.ggd-bureaugmv.nl (onderwerp ‘milieu en veiligheid’ > ‘luchtvervuiling’) www.rivm.nl (onderwerp ‘smog’) www.rijksoverheid.nl (onderwerp ‘luchtkwaliteit’) http://teletekst.nos.nl pagina 711 en 712 (actuele informatie) www.lml.rivm.nl (actuele informatie)
IV
Hitte en gezondheid In Nederland is het laatste decennium het aantal warme dagen gestegen. Veel mensen ervaren dit als een fijne tijd van terrasjes pikken en het strand bezoeken. Voor anderen, voornamelijk kwetsbare groepen, kan aanhoudende hitte1 juist een bedreiging voor hun gezondheid zijn. Er is geen harde grens te trekken tussen wel of niet acceptabele omgevingstemperaturen, omdat het optreden van hittegerelateerde aandoeningen eveneens afhankelijk is van de luchtvochtigheid, luchtsnelheid, kleding en het activiteitsniveau van mensen. Wel kan gesteld worden dat hoe hoger de buitentemperatuur en hoe langer de hitteperiode, des te erger de te verwachte gezondheidseffecten zijn en des te meer mensen klachten zullen ondervinden. Risico’s van hitte Hoewel geen harde grens te trekken is, zijn gezondheidsklachten al mogelijk bij langdurige blootstelling aan temperaturen boven 25 oC. Het lichaam koelt zich namelijk af door extra te transpireren en het verliest daarbij vocht en zout. Indien dit onvoldoende wordt aangevuld kunnen klachten ontstaan. Dit zijn prikkelbaarheid, hevige dorst, uitputting, duizeligheid en soms spierspasmen. Bij een gebrek aan zouten treden daarnaast ook de volgende klachten op: spierkrampen, hevige vermoeidheid, hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid, braken, benauwdheid en een snelle hartslag. Bij langdurige extreme hitte, zoals het geval is bij een hittegolf2, kunnen hitteberoertes optreden. Mensen raken dan plotseling bewusteloos en de lichaamstemperatuur kan dan oplopen tot 45 C. Hitteberoertes kunnen tot sterfte leiden indien niet tijdig wordt ingegrepen. Gevoelige groepen Personen die extra gevoelig zijn voor aanhoudende hitte zijn: ouderen (65+) en (kleine) kinderen mensen met overgewicht bewoners van zorginstellingen chronisch zieken (met name bij hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen en diabetes) mensen in een sociaal isolement Bij de kwetsbare ouderen treden met name vermoeidheidsklachten, concentratieproblemen en benauwdheid op. Mensen met hart- en vaatziekten hebben bij hitte een verhoogde kans op het optreden van een hart- of herseninfarct: de eerste gevallen hiervan worden meestal op de vierde dag van de hittegolf gemeld. Het advies: koelen en veel drinken Om hittegerelateerde ziekten en sterfte te voorkomen zijn met name gedragsaanpassingen noodzakelijk. Het belangrijkste is een verhoogde vochtinname en het verblijven in koele ruimtes (<25oC), welke gecreëerd kunnen worden met bijvoorbeeld ventilatoren, zonwering en nachtventilatie. Ruimtes die snel heet worden, zoals ruimtes met veel glas of met een plat dak, kunnen beter zo veel mogelijk gemeden worden. Bij een hitteberoerte is het van belang om snel te koelen met ijs om de lichaamstemperatuur omlaag te brengen. Let bij hitte ook extra goed op het gebruik van medicijnen waarvan de werking verstoord kan raken bij hitte of welke invloed hebben op de warmtehuishouding van de gebruiker. Rol van het Bureau GMV Burgers, scholen, kinderdagverblijven e.d. informeren over risico’s van en omgaan met hitte. Meer informatie www.ggd-bureaugmv.nl (onderwerp ‘milieu en veiligheid’ > ‘hitte’) www.rivm.nl/milieuportaal (dossier ‘hitte’ met o.a. het Nationaal Hitteplan 2007) 1 In het Nationaal Hitteplan 2007 wordt aanhoudende hitte gedefinieerd als een periode van tenminste vijf aaneengesloten dagen met een temperatuur van minimaal 27 oC. 2 Het KNMI definieert een hittegolf als een periode van tenminste vijf aaneengesloten dagen met een temperatuur van minimaal 25oC, waarvan zeker drie met een temperatuur van minimaal 30oC.
V
