INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 7-9 JAAR STICHTING STERRENKRACHT
Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als:
Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid van mijn kind? Hoe weet ik eigenlijk of mijn kind het verlies op een goede manier verwerkt? Hoe verwerken kinderen het verlies van een dierbare? Wat kan ik beter wel of niet doen? Hoe lang duurt het om zo'n ingrijpende gebeurtenis te verwerken? Hoe ga ik met mijn eigen emoties om en laat ik dit merken aan mijn kind?
Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben kunt u altijd contact opnemen met ons via
[email protected] Namens het bestuur, hulpverleners en vrijwilligers, Esther Munneke, Voorzitter
Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
1
Rouwverwerking bij kinderen Algemeen Kinderen die een dierbare verliezen, rouwen op een manier die bij hun leeftijd past. Ook hele jonge kinderen maken een rouwproces door. Per situatie en per kind kan de manier van rouwen verschillen. Tegelijkertijd zijn kinderen in ontwikkeling. Het rouwproces kan hun ontwikkeling beïnvloeden, verstoren of (meestal tijdelijk) vertragen. Rouwen hoort bij het leven, ook bij dat van kinderen. In het dagelijks leven van kinderen begint dit al in het "klein" bijvoorbeeld bij het verlies van een lievelingsknuffelbeer, een huisdier of de verhuizing van een vriendje. Maar ook bij het overlijden van opa, oma of andere vertrouwde mensen uit hun omgeving. Bij al deze momenten, groot of klein, is het belangrijk om kinderen vertrouwd te maken met afscheid nemen. En uitleg te geven over de dood en wat dat betekent. Daardoor leren kinderen op een natuurlijke manier met dood en verlies om te gaan. Kinderen rouwen anders dan volwassenen. Dat komt onder andere doordat hun denkproces nog niet volledig is ontwikkeld, waardoor ze (nog) niet alles begrijpen zoals volwassenen dat doen. Ook kunnen ze zich schuldig voelen over het overlijden van een ouder, omdat ze denken dat ze iets stouts gezegd of gedaan hebben. Kinderen uiten zich anders dan volwassenen. "Lastig" gedrag is soms een uiting van verdriet, omdat ze dit verdriet (nog) niet kunnen uiten in woorden. Kinderen kunnen vrij extreem reageren of juist in hun schulp kruipen. Ze hebben hun gevoelens minder onder controle en hebben nog niet geleerd hoe ze hiermee om kunnen gaan. Kinderen zijn afhankelijk van hun ouders. Bij het verlies van (een van) de ouders verandert er vaak veel in hun dagelijks ritme. Daardoor kunnen ze zich onzeker of onveilig voelen. Het houvast en de bescherming die ze via hun ouder(s) kregen, is weggevallen. Begeleiding en ondersteuning van mensen uit de directe omgeving helpt kinderen een nieuw evenwicht te vinden. Soms komt het rouwproces in de knel en ervaren kinderen problemen. Uit onderzoek blijkt dat begrip en ondersteuning van mensen uit de directe omgeving van deze kinderen bijdraagt aan een gezonde rouwverwerking van kinderen. Stichting Sterrenkracht doet dit door middel van lotgenotencontact, waarbij de kinderen intensief begeleid worden door professionele hulpverleners.
Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
2
Rouwverwerking bij kinderen van 7-9 jaar Wat kinderen van 7-9 jaar ervaren Kinderen van 7-9 jaar kunnen verschillende emoties ervaren: Angst en zorgen: kinderen kunnen (hevige) angst ervaren om van een ouder gescheiden te worden of bang zijn dat de andere ouder ook doodgaat. Ze voelen zich onveilig. Ze beseffen dat ze zelf ook dood kunnen gaan en dat maakt ze bang. Kinderen kunnen bijvoorbeeld ook bang zijn dat de dood besmettelijk is. Zo wilde een meisje van acht jaar haar stervende vader geen kus geven omdat ze bang was dat ze daardoor zelf ook dood zou gaan. Ik kinderen kunnen ook denken dat de dood een straf is en na het overlijden van een dierbare bang zijn om iets fout te doen en dezelfde "straf" te krijgen. Verdriet: kinderen kunnen verdriet of hevig verdriet ervaren. Somberheid: kinderen kunnen stiller en somberder zijn dan u van ze gewend bent Boosheid: (extreme) boosheid, woedeaanvallen. Kinderen kunnen boos worden als ze merken dat de overleden ouder echt niet meer terugkomt. Woede en agressie horen bij het rouwen. Schuldgevoel: kinderen hebben de neiging de schuld van gebeurtenissen bij zichzelf te leggen. Bijvoorbeeld omdat ze niet lief genoeg zijn geweest. Ze kunnen op zoek gaan naar straf en dat kan zich uiten in hun gedrag. Hoop: kinderen kunnen op deze leeftijd nog steeds hopen dat de overleden ouder weer terug komt, bijvoorbeeld op hun verjaardag. De teleurstelling kan erg groot zijn als dat niet het geval is. Lichamelijke (emotionele) klachten: emoties van kinderen uiten zich soms in de vorm van lichamelijke klachten zoals hoesten, misselijkheid of buikpijn. Ze kunnen hun gevoelens nog niet onder woorden brengen. Jaloezie: kinderen kunnen jaloers zijn op kinderen die nog wel een papa of mama hebben. Zich anders voelen: kinderen beseffen dat ze anders zijn dan hun vriendjes en vriendinnetjes die nog wel hun beide ouders hebben. Juist op deze leeftijd willen ze net zo zijn als hun leeftijdgenootjes.
Hoe kinderen van 7-9 jaar zich gedragen Aan het gedrag van kinderen is vaak af te leiden wat er in ze omgaat: Denken dat de overledene terugkomt: Kinderen kunnen denken dat hun overleden ouder misschien wel op hun verjaardag komt. Het zorgt soms voor grote teleurstellingen als blijkt dat de overleden ouder ook dan niet terugkomt. Regressief gedrag: kinderen kunnen gedrag vertonen dat niet meer bij hun leeftijd past. Een zindelijk kind kan plotseling weer in bed plassen. Duimzuigen of ineens meer aan de ouders hangen, zijn soms vormen van regressief gedrag. Terugtrekken: kinderen kunnen hun interesse in de omgeving verliezen. Ze worden bijvoorbeeld heel stil en passief en reageren niet op de aanwezigheid van anderen. Confronterende opmerkingen maken: kinderen kunnen opmerkingen maken die voor volwassenen confronterend kunnen zijn. Bijvoorbeeld "Mijn mama had kanker en nu is ze dood" of "Mijn papa wordt door de wormen opgegeten". Verdriet uitstellen: kinderen kunnen hun eigen verdriet uitstellen, bijvoorbeeld als de overgebleven ouder door zijn of haar eigen verdriet niet beschikbaar is. Vragen waarom en veel vragen stellen: vanaf deze leeftijd kunnen kinderen zich afvragen waarom hem dit overkomt, waarom gaat juist hun vader of moeder dood? Door vragen te stellen, proberen kinderen de betekenis van doodgaan te begrijpen. Soms gaat het om ogenschijnlijk kleine dingen bijvoorbeeld "Waarom moet ik een tekening maken voor mama, ze kan toch niks meer zien?"
Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
3
Ontkennen wat er is gebeurd: kinderen kunnen ontkennen wat er is gebeurd. Ze gaan gewoon door met hoe het was voordat hun ouder was overleden. Ze verbergen hun gevoelens omdat ze bang zijn "klein of babyachtig" gevonden te worden. Dit heeft vaak tot gevolg dat ze niet de juiste ondersteuning krijgen. Concentratie- en leerproblemen: ze kunnen zich soms slecht concentreren bijvoorbeeld op school. Hun schoolprestaties kunnen (tijdelijk) achteruit gaan. In spel verwerken: kinderen uiten zich in hun spel. Ze kunnen bijvoorbeeld begrafenisje spelen of een ongeluk naspelen. En dit steeds maar weer herhalen. Voor volwassenen kan dit confronterend zijn, maar voor kinderen is dit een gezonde manier van rouwverwerking. Contact met de overledene: kinderen kunnen reëel contact ervaren met de overledene. Zo kunnen ze bijvoorbeeld in bed praten met de overleden ouder. Verantwoordelijkheid overnemen: kinderen kunnen zich verantwoordelijk voelen voor de andere gezinsleden. Ze willen hun overgebleven ouder of broers of zussen beschermen. De rol van de overledene overnemen: kinderen nemen soms de rol van de overledene over. Zo dekte een meisje van acht elke avond voor het slapen de tafel voor het ontbijt. Net zoals haar overleden moeder dat deed. Idealiseren van de overledene: kinderen die zich niet of weinig uiten, idealiseren soms de overleden ouder en zetten zich af tegen de overgebleven ouder.
Omgaan met rouwende kinderen van 7-9 jaar Voor kinderen die hun ouder(s) verliezen, is de overgebleven ouder of de nieuwe verzorger de belangrijkste persoon in hun leven en hun rouwproces. Ook ondervinden kinderen steun van broers of zussen uit het gezin. Enkele tips om het rouwproces van kinderen te ondersteunen: Rust, regels en regelmaat: rust en regelmaat zijn belangrijk voor kinderen, juist in de eerste fase na het overlijden van de ouder. Voor de overgebleven ouder is het aan te raden een andere vaste verzorger in te schakelen, zodat het kind omgeven wordt door vertrouwde gezichten. Probeer zo veel mogelijk de gewone regels en structuur te handhaven. Dat geeft kinderen rust en veiligheid. Het slechte nieuws vertellen: als u kinderen vertelt over het overlijden van de ouder, is het belangrijk duidelijk en kort van stof te zijn. Zorg dat het kind aandacht voor u heeft. Ga er echt even voor zitten. Vertel dat u iets heel verdrietigs wil vertellen: … is dood. Vertel ook de oorzaak van het overlijden op een voor het kind begrijpelijke manier zonder al te veel details. Maak vooral echt contact en probeer in te voelen of het kind uw verhaal begrijpt. U kunt gerust vertellen of laten merken dat u er verdrietig over bent. Geef uw kind de ruimte om vragen te stellen. U kunt ook een boekje gebruiken bij het vertellen. Zie hiervoor de boekentips. Uitleggen en herhalen: leg keer op keer uit wat dood zijn betekent. Bijvoorbeeld iemand die dood is, hoeft niet meer te ademen. Zijn lichaam beweegt niet meer en hij of zij hoeft niet meer te eten en te drinken. Het lichaam van iemand die dood is, voelt helemaal koud aan en hij of zij voelt geen pijn meer. Het lichaam van iemand die dood is, kan nooit meer levend worden. Iemand die dood is, heeft zijn lijf niet meer nodig. Vraag om hulp of ondersteuning: ook uw leven staat op zijn kop en de eerste dagen na het overlijden bent u minder beschikbaar omdat u bezig bent met het regelen van alles rondom de uitvaart. Het is voor kinderen belangrijk dat een voor hen vertrouwd persoon de verzorging op zich neemt. Mensen uit uw directe omgeving vinden het meestal fijn iets te kunnen doen. Het is dan ook aan te raden om hulp of ondersteuning te vragen. Kinderen laten meehelpen: het is voor kinderen fijn om betrokken te worden bij de voorbereidingen voor de uitvaart. Vertel ze hoe het zal gaan. Het kind kan helpen met het dragen van bloemen of het beschilderen van de kist. Het kind kan iets maken om mee te geven in de kist of iets van zichzelf meegeven. Misschien wil uw kind iets zeggen of voorlezen tijdens de dienst. Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
4
Vastleggen van de uitvaart: kinderen kunnen zich vaak later weinig meer herinneren van de uitvaart. Foto's of een film van de uitvaart kunnen voor kinderen waardevol zijn. Vraag iemand om opnamen of foto’s te maken van de uitvaart. Spelen: kinderen zijn over het algemeen niet lange tijd achter elkaar verdrietig. Vaak willen ze ook weer dingen doen die ze leuk vinden of gewoon kunnen spelen. Probeer hier tijd voor te maken. Herinneringen voor later: kinderen van deze leeftijd kunnen zich later weinig herinneren van de overleden ouder. Op latere leeftijd kunnen ze echter wel de behoefte krijgen om meer te willen weten over de overleden ouder. U kunt uw herinneringen aan de overleden ouder voor uw kinderen opschrijven en anderen vragen dit ook te doen. U kunt ook met uw kind herinneringen vastleggen in een "herinneringenboek". Hierin kunt u samen met uw kind foto's plakken, tekeningen maken en schrijven. Spullen bewaren: laat spullen die herinneren aan de overleden ouder zoveel mogelijk staan. Na verloop van tijd kunt u in overleg met uw kind kijken of bepaalde spullen opgeborgen of weggegeven kunnen worden. Vragen beantwoorden: kinderen kunnen met allerlei vragen komen zoals "Ziet papa mij nog? Ademt mama nu nog? Wanneer gaat mama weer leven?" Ook kunnen kinderen met hele praktische vragen komen zoals wie de piek op de kerstboom doet nu papa er niet meer is. Geef kinderen eerlijke en duidelijke antwoorden in begrijpelijke woorden. Als u het antwoord niet weet, kunt u gerust zeggen "dat weet ik niet" of "wat denk jij?". Veel kinderen hebben zelf al antwoorden bedacht waarop u kunt reageren. Wees geduldig: kinderen kunnen dezelfde vraag keer op keer blijven stellen. Het is belangrijk dat ze steeds opnieuw een duidelijk en eerlijk antwoord krijgen. Zeg liever niet dat de overledene slaapt of een verre reis maakt: kinderen kunnen bang worden om zelf te gaan slapen en nooit meer wakker te worden. Zeg liever niet dat de overledene dood is gegaan omdat hij of zij heel ziek was: kinderen begrijpen het verschil niet tussen ziek of heel ziek. Het is beter om aan het kind uit te leggen hoe ziek de overledene was. En dat een griep, verkoudheid of kinderziekte een ziekte is, waar je wel beter van wordt. Geef uw eigen emoties de ruimte: u kunt uw kind beter ondersteunen als u uw eigen verdriet toelaat. Breng het onder woorden: ik ben ook verdrietig omdat … er niet meer is. Daardoor bent u tevens een voorbeeld voor uw kind. Uw kind voelt uw verdriet meestal toch wel. Breng signalen van uw kind onder woorden: het kan zijn dat uw kind wel signalen afgeeft zonder het onder woorden te brengen. U helpt uw kind als u de signalen vertaalt naar woorden of vragen zoals "Ben je boos omdat mama er niet meer is om je naar school te brengen?". Bedenk dat kinderen niet echt beseffen dat de dood onomkeerbaar is: kinderen nemen soms de woorden van volwassenen over, zonder dit echt te begrijpen. Ze zeggen bijvoorbeeld "Papa is dood en komt nooit meer terug", maar het besef komt pas langzamerhand. Ze blijven bijvoorbeeld vragen waarom papa niet op hun verjaardag komt. Laat het corrigeren van opmerkingen van kinderen achterwege: kinderen kunnen dingen zeggen die voor u confronterend zijn. Zoals "Ik ben blij dat mama dood is, nu mag ik haar ketting om". Verwoord eventueel de behoeften van het kind. Vraag bijvoorbeeld "Je vindt mama's ketting mooi en wil hem zelf wel dragen?". Wees alert op verlate rouw: kinderen gaan meestal pas rouwen als ze zich veilig voelen en de situatie thuis weer rustig en stabiel is. Dat kan soms wel een jaar of langer duren. Zo kan het gebeuren dat een kind de eerste twee jaar door lijkt te leven alsof er niets gebeurd is. En dan ineens slaapproblemen ontwikkelen of agressief gedrag vertonen. Dan pas komt het verdriet eruit. Rouw ontwikkelt mee: kinderen ontwikkelen zich en komen steeds tot nieuwe inzichten. Zij kunnen veel vragen stellen of met nieuwe vragen komen. De informatie die ze krijgen, begrijpen ze steeds beter en op een andere manier. Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
5
Boekentips Een vertederend verhaal met herkenbare situaties en wijsheid op kindermaat. Toverdruppels nodigt kleine kinderen uit om over verdriet en troost te spreken. Met achter in het boek een schatkist vol spelletjes en knutselopdrachtjes van de Tranenfee, zodat niemand nog bang hoeft te zijn voor kinderverdriet en tranen. ISBN 9789059328761
Tot nu toe wordt in geen enkel kinderboek de overledene gecremeerd. Dat maakt het voor veel mensen lastig om aan kinderen uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. ISBN 978 90 804 7739 1
Ook moeders krijgen borstkanker. Dit boek gaat over Mara, een vrolijk, bijdehand meisje van tien jaar. Op een dag vertelt haar moeder dat ze ziek is, erg ziek. Al snel wordt alles anders thuis. Daar moet Mara erg aan wennen. Een boek over een alledaags gezin, geconfronteerd met een ernstige ziekte. Maar Mara zorgt ervoor dat het leven doorgaat! ISBN 9789072219190
Dit (voor)lees- en werkboek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders of door het overlijden van iemand van wie ze houden. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun verdriet. ISBN 9789077179062
Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
6
Als iemand doodgaat om wie je veel geeft, heb je heel veel vragen. Wat is dood eigenlijk en wat gebeurt er met het lichaam? Wat doen ze precies als ze iemand gaan cremeren? Antwoorden op deze en andere vragen vind je in dit boekje. ISBN 9789025955748
In dit boek wordt ingegaan op de verschillende betekenissen die de dood voor kinderen kan hebben. Vervolgens behandelt de schrijfster hoe je een kind kan vertellen over de dood. Met veel praktische tips, zoals aandacht voor het afscheid nemen en het serieus nemen van kinderen. De emoties van kinderen lijken veel op die van volwassenen, maar er zijn ook verschillen. Dit boek laat zien welke dat zijn. ISBN 978 90 259 5448 2
Kinderen ervaren vaak verlies. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. Ruimte voor verdriet geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind door de verwerking heen te begeleiden. ISBN 9789033458248
In dit boek heeft het sprokkelvrouwtje verhalen gesprokkeld die over de dood gaan. Ze zijn als inspiratie te gebruiken, om voor te lezen, thuis en op school of om zelf te lezen. Voor het samenstellen van een afscheidsdienst is dit ook een zeer handzaam boek. ISBN 9080477346
Informatie kinderen in rouw 7-9 jaar
7
