indexatie toezichtstructuur custodian 04 Hoeveel regels heb je nodig? 14 Onmisbare schakel in de keten

nr. 3 jaargang 9 december 2014 voor opdrachtgevers en relaties BLAUW heeft heel veel betekenissen, maar staat wat Blue Sky Group betreft voor e­ nergie. Ook in de lucht. De lucht is blauw omdat de stofdeeltjes en de moleculen van de damp­kring de blauwe straling weerkaatsen zodat die wordt verstrooid. Dat gebeurt alleen met het blauwe licht: de stralen met de kortste golflengte en de hoogste energie.

04 Hoeveel regels heb je nodig?

En wanneer gaan ze tegen je werken?

perspectief

customer intimacy regeldruk

14 Onmisbare schakel

pensioenadministrateurs

verkeerspsychologie

risicoblootstelling

indexatie solidariteit custodian risicodeling pensioenplicht

in de keten

toezichtstructuur

De rol van de custodian

consolidatietrend

vermogensbeheer

16 Het pensioen

van je kinderen Drie specialisten uit de pensioen­ wereld: wat geven zij hun kinderen mee over pensioen?

Blue Sky Group



Postbus 123, 1180 AC Amstelveen T (020) 426 62 66 E [email protected]

www.blueskygroup.nl 24





1

04 Geregeld



Rules are for fools

Hoe vertel ik het…mijn kinderen?

Hoeveel regels heb je nu eigenlijk nodig en wanneer gaan ze tegen je werken? Aan het woord zijn Roemer Boogaard, directeur van de Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij en Olaf Sleijpen, divisiedirecteur toezicht pensioenfondsen en beleggings­ondernemingen van De Nederlandsche Bank.

We vroegen drie specialisten uit de pensioen­branche welk beeld ze schetsen als ze met hun kinderen over pensioen praten. Wat adviseren ze? En welke kant hopen ze dat, voor hen, de ontwik­ kelingen op zullen gaan?

11 Keuzes maken

10

De consolidatie onder pensioenfondsen zal uiteindelijk ook gevolgen hebben voor pensioen­ uitvoerders. Welke keuzes heb je als uitvoerder?

16  Bart van der Steenstraten algemeen directeur



De pensioenuitvoerder van de toekomst



23  Ruud Hommes General Manager van Stichting

Eigen verantwoordelijkheid in de auto en in pensioen

Pensioenfonds IBM Nederland.

 Een vergelijking vanuit de verkeerspsychologie toont het dilemma van ratio en emotie. Wat gebeurt er als mensen gaan kiezen, wanneer voel je je zeker bij de keuzes die je maakt en hoe betrouwbaar is dat dan? 19

16

15

Jeroen van der Put directeur Media Pensioen Diensten en PNO Zorg SAMCo, vermogensbeheerder en adviseur voor Shell Pensioenfondsen

20  Zelfsturend of op de automatische piloot?

08 Beleggen zonder benchmark? Is een benchmark wel geschikt voor pensioen­ 

23

fondsen waar de horizon tientallen jaren ver weg ligt? Uiteindelijk wil je toch vergelijken, maar hoe? Ben Haasdijk (Pensioenfonds Equens) en Maarten Roest (ABN AMRO Pensioenfonds) vertellen welke keuzes zij hebben gemaakt.

22

14  Uitgelicht: de custodian Onmisbare schakel in de keten

CUSTODIAN BISMARKLEZING DE KINDEREN BENCHMARK CUSTOMER INTIMACY PSYCHOLOGIE GROEISTRATEGIE

4

6

8

10

Frans Hofkens, senior vice president van Northern Trust, licht de rol van de custodian toe.

17 Bismarcklezing

 rof. dr. Kees Goudswaard stelt dat de meeste P Nederlanders op dit moment voldoende verzekerd zijn voor hun oude dag, maar onzekerheid en onder­ linge verschillen nemen toe. Onderzoek van Netspar brengt in beeld wat mensen werkelijk opbouwen. En wat is nu eigenlijk voldoende pensioen?

22 In de wandelgangen

volg Blue Sky Group ook via LinkedIn

COLOFON | Redactie Blue Sky Group | Tekst Toine van der Stee, Land van Maas en Taal, Bauke ter Braak, Ruud Lahr Fotografie Don Wijns, e.a. | Art direction, ontwerp en illustraties Frissewind, profs in communicatie en design, Amsterdam | Druk Aeroprint, Ouderkerk aan de Amstel BLAUW is het relatiemagazine voor opdracht­g evers en relaties van Blue Sky Group. In Blauw vindt u onderwerpen die te maken hebben met pensioen, in de breedste zin van het woord. Onderwerpen die ­p rikkelen en u uitdagen de dialoog met ons aan te gaan.



foto: shoots by Laura

De inhoud

Interview met Harmen Nieuwenhuis, senior legal counsel bij Blue Sky Group.

Het pensioen van je kinderen Toine van der Stee Algemeen directeur Blue Sky Group

Mijn grootvader is heel oud geworden. Hij maakte nog mee dat zijn kinderen met pensioen gingen. Zelf had hij als landbouwer in ruste eigenlijk geen pensioen. Zijn kinderen wel. De tijden zijn veranderd. Mijn kinderen zijn net aan hun eerste banen begonnen. Het is zeer de vraag of ik hun pensionering zal meemaken. En het is ook de vraag of zij dan een pensioenvoorziening zullen hebben, die in de buurt komt van de pensioenen die wij opbouwen. Met mijn kinderen heb ik het al wel over hun zorgverzekering, de fiets of de treinkaart van de baas en soms over de aankoop van een woning. Over pensioen hebben we het nog niet gehad. Hoe zou je willen dat het voor je kinderen geregeld zou zijn? Voor mij een gemakkelijke vraag. Het korte antwoord is: Precies zoals voor mijzelf. Een iets langer antwoord is het volgende. Je wilt dat ze er op tijd mee beginnen. Je wilt graag dat ze automatisch deelnemer worden in een pensioenregeling. Je wilt dat ze een pensioen opbouwen dat voor een redelijk inkomen zorgt in verhouding tot wat ze met werken verdienen. Je wilt dat het collectief geregeld wordt en dat het professioneel wordt beheerd. En je wilt natuurlijk dat er verzekeringen in zitten voor het geval ze iets vreselijks overkomt. Zie daar het ideale pensioen­stelsel. En zie daar een pensioenregeling zoals velen van ons nu nog hebben. Daar hoeft dus niet zo veel aan te veranderen. Is dat een realistisch perspectief?

‘Hoe zou je willen dat het voor je kinderen geregeld zou zijn?’ Het heeft er alle schijn van dat de traditionele opgebouwde aanspraak regelingen en de pensioenfondsen die ze uitvoeren aan betekenis zullen gaan inboeten. Daarvoor in de plaats komen nieuwe varianten. Het levensloop product was een valse start. We staan nu aan de vooravond van de nettopensioenregelingen voor inkomens boven een bepaalde grens. We zien steeds meer beschikbare premie regelingen. Boze tongen beweren zelfs dat de spelregels voor de traditionele regelingen zo zwaar zijn gemaakt, dat het stelsel onhoudbaar zal blijken. De een noemt dat politieke visie, de ander cynisme. Daarvoor in de plaats zouden dan regelingen komen met een grotere individuele verantwoordelijkheid, een duidelijker zicht op wat er voor betaald wordt en wat het oplevert, en meer risico voor de individuele deelnemer. Er zal dus veel gaan veranderen. Maar ook dan blijft mijn wensenlijstje overeind. Je pensioen bouw je op gedurende je werkzame leven. We leven steeds langer en dus moet het werkzame leven meebewegen om het pensioen betaalbaar te houden. De relatie tussen betaalde premie en opgebouwde pensioenreserve zal ook duidelijker worden. De doorsnee premie heeft zijn langste tijd gehad. Dat pensioenen niet geheel zonder risico zijn, weten miljoenen pensioen­deelnemers in Nederland ook al. En dat je bij alle veranderingen je individuele situatie goed in de gaten moet houden weet bijna iedereen. Nou mijn kinderen nog.

....

REGELS Voor sommigen is het alleen maar een last. Anderen kunnen meer begrip opbrengen voor de alsmaar uitdijende regeldruk en toezichtstructuur. Hoeveel regels heb je nu eigenlijk nodig en wanneer gaan ze tegen je werken? Hierover wordt heel verschillend gedacht. Op Prinsjesdag verkenden zo’n 70 relaties van Blue Sky Group dit grensgebied tijdens een seminar over dit onderwerp. De twee sprekers vertelden allebei hun kant van het verhaal.

Rules are for fools

Een organisatie die opereert op het scherpst van de snede, waar mensen 24/7 blind op elkaar moeten kunnen rekenen en die verantwoording moet afleggen aan zijn financiële bronnen. De Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij functioneert al 190 jaar zonder toezicht. En dat gaat prima. Hoe doen ze dat? En hoe kijkt directeur Roemer Boogaard aan tegen de ontwikkeling van governance in de pensioensector?

Niet gereguleerd, wel strak geregeld. Het kan dus wel?

‘KNRM werkt met 1300 vrijwilligers die zich volledig committeren aan de door ons zelf vastgestelde regels,’ legt Boogaard uit. Die regels staan overigens wel als een huis: wie zich er niet aan houdt, krijgt één keer een waarschuwing, de tweede overtreding betekent vertrek.

Is die strenge aanpak misschien de sleutel tot het succes?

Boogaard denkt van niet. ‘Consequent zijn is belangrijk, maar het gaat om de bevlogenheid met het doel. En dat heeft alles te maken met het bewust dragen van verantwoordelijkheid. Beslissingsbevoegdheid motiveert mensen enorm om op een volwassen, integere manier deel uit te maken van een organisatie.

Werken meer regels dan juist averechts?

‘Zo ervaar ik dat zeker. Mensen worden echt niet deskundiger en gaan geen betere beslissingen nemen door meer regels. Ze gaan zich er eerder achter verschuilen en stoppen zelf met nadenken. Dat is funest voor de kwaliteit van een bestuur. Bij de KNRM weten we dat er doden kunnen vallen als we tijdens een reddingsactie de verkeerde beslissing nemen. Als een pensioenbestuur verkeerde beslissingen neemt, kan dat grote gevolgen hebben voor de oude dag van heel veel mensen. Die wetenschap zorgt ervoor dat je gemotiveerd bent en het beste uit jezelf haalt. Ik denk dat er in de pensioensector veel goed opgeleide mensen werken die weten waar ze mee bezig zijn. Die moet je vooral niet in een dwangbuis stoppen. En wie zegt dat het goed gaat als iedereen strikt en kritiekloos dezelfde regels opvolgt? Dat legt wel erg veel verantwoordelijkheid en macht

‘Beslissingsbevoegdheid motiveert enorm om op een volwassen, integere manier deel uit te maken van een organisatie.’

Zou dat ook werken in de pensioensector?

Tja…ik realiseer me wel dat er grote verschillen zijn hoor, tussen de wereld van KNRM en de pensioensector. Alleen al de omvang. En natuurlijk trekt het ‘grote geld’ in de pensioensector ook mensen aan die daar (te veel) aan willen verdienen. Om je daar tegen te kunnen wapenen heb je veel deskundigheid nodig, maar ook de optimale motivatie en scherpzinnigheid waar ik het eerder over had. Daarom denk ik dat je alle moeite moet doen om de regels te minimaliseren en zoveel mogelijk beslissingsbevoegdheid bij de bestuurder te laten. Kijk kritisch naar iedere regel en gooi alles weg wat niet per se nodig is. Zolang de bestuurder maar goed kan uitleggen wat hij doet en waarom.

Is er daarvoor genoeg vertrouwen bij het publiek?

Vertrouwen is kwetsbaar, maar ook diepgeworteld. Bij KNRM brengt het feit dat we belangeloos mensen redden al een sfeer van ethiek en heldendom met zich mee. Dat geeft ons van nature al een positief imago. Maar toch: dat heeft de pensioensector ook altijd gehad. De basis van de pensioensector ligt ook in ‘het goede doel’, in het nut voor de samenleving. Op dat DNA mag je trots zijn. Dat moet je koesteren en ook uitdragen, vind ik. Het is spijtig om te zien hoe de pen­ sioensector nu dreigt een negatief stempel

te krijgen. Mensen weten dat er iets is misgegaan, maar snappen niet goed wat. En ze hebben al zo veel verhalen gehoord over graaiculturen en exorbitante beloningen in de financiële sector, dat het heel logisch is dat ze die ook op de pensioenfondsen projecteren. Dat idee zou ik persoonlijk heel graag de wereld uit willen hebben.

Hoe zou u dat aanpakken?

Ik zou luid en duidelijk aan de deelnemers vertellen wat er nu precies goed en fout is gegaan. Pensioenfondsen hebben veel goed gedaan, maar ook de fout gemaakt om meer te beloven dan ze konden waarmaken. Mensen moeten nu hun verwachtingen bijstellen. Dat is vervelend, maar het is zo. Dat probleem is kort en goed uit te leggen. Een beeld van het salarisniveau en (het ontbreken van) bonussen voor bestuurders zou ook veel goed kunnen doen. Ik heb zelf ervaren, dat een eerlijk verhaal en een rechte rug veel vertrouwen opleveren. Toen wij op een bepaald moment een negatief rendement van 15% op onze beleggingen moesten vaststellen, werden ook wij door de media beschuldigd van roekeloos speculeren met onze donaties. Ik heb toen precies uitgelegd wat we hebben gedaan en waarom we de betreffende keuzes hebben gemaakt. En ook: dat we moeten blijven beleggen op ongeveer datzelfde risiconiveau, om daarmee onze kosten te kunnen betalen. Het heeft ons precies één donateur gekost. Geen enkele organisatie is heilig of foutloos, maar pensioenfondsen hebben de samenleving wel degelijk iets goeds te bieden. Daar moet je wel in de eerste plaats zelf in geloven, en daar natuurlijk ook naar blijven handelen.

‘De basis van de pensioensector ligt ook in ‘het goede doel’, in het nut voor de samenleving. Op dat DNA mag je trots zijn.’

Roemer Boogaard, directeur Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij

4

bij de overheid. En die maakt zelf ook stevige fouten, dat is de laatste jaren wel gebleken. Ik ben er van overtuigd dat je ‘alle hens aan dek’ moet houden, wakker en gemotiveerd, om samen de klus goed te klaren. En dat werkt het beste als je respect hebt voor het beslissingsvermogen van de ander.





5

REGELS

Strafregels of ontwikkelingshulp? Olaf Sleijpen was tot een jaar of vier geleden zelf bestuurder van APG en weet dus waar hij over praat. Op de vraag of wij als pensioensector misschien iets kunnen leren van KNRM, zegt hij:

Het is mooi om zoveel eenheid en bevlogenheid binnen een organisatie als KNRM te zien. De zelfdiscipline moet gigantisch groot zijn om zonder regels te kunnen functioneren. In zo’n relatief solitair functionerende entiteit is dat nog realiseerbaar. In de complexe wereld van pensioenen, met zijn enorme speelveld aan belanghebbenden en de prikkels die nu eenmaal verbonden zijn aan zoveel geld, ligt dat echt anders. Al zijn we bij de pensioenfondsen natuurlijk ooit ook zo gestart. Met mensen die de passie hadden om met een goed systeem zoveel mogelijk mensen van een welvarende oude dag te voorzien. Zolang dat goed gaat, zit niemand er met zijn neus bovenop. Helaas krijg ik nu bijna dagelijks de bevestiging dat wij echt regels en toezicht nodig hebben. Een beetje zelfreflectie zou daarom wel terecht zijn. We hebben het er met elkaar een beetje naar gemaakt. Als we beter hadden opgelet, waren er minder regels nodig geweest.

Vindt u de pensioensector op dit moment nog minder professioneel dan banken of verzekeraars?

Ja, dat vind ik wel. Pensioenfondsen komen natuurlijk uit een situatie dat iemand van het bedrijf ‘het er even bij deed’. Die achterstand is nog maar gedeeltelijk ingelopen. Nog steeds is pensioenbestuurder vaak een parttime functie, naast de ‘echte baan’. De arbeidsvoorwaardenkant is goed vertegenwoordigd, maar de financiële tak leunt nog te veel op externe adviseurs. Dat is gevaarlijk. Je hoeft niet allemaal een ‘crack’ te zijn, maar je moet wel een paar zwaargewichten in huis hebben. Sommige fondsen hebben tijdens de crisis onnodig geld verloren door serieuze fouten. Zoals door de aankoop van slechte producten.

‘Je loopt met regelgeving al snel achter de feiten aan’

Waar moeten we die zwaargewichten vandaan halen, als we op salarisniveau geen concurrentie kunnen en willen zijn voor de bankensector?

Olaf Sleijpen, divisiedirecteur toezicht pensioenfondsen en beleggingsondernemingen De Nederlandsche Bank

6

De pensioensector heeft genoeg gemotiveerde mensen met kennis in huis. Mensen die dit ook gewoon belangrijk en



leuk werk vinden. Gelukkig meet niet iedereen succes af in termen van geld. En voor een (bijvoorbeeld fulltime) functie met een redelijk salaris vind je echt wel de goede mensen. Denk hierbij aan uitvoerende bestuurders in een ‘one tier board’. Bij DNB werken ook veel mensen die in de financiële sector behoorlijk meer geld zouden kunnen verdienen, maar toch werken ze hier. Misschien ben ik een te grote optimist, maar ik denk dat de generatie na ons anders met het leven bezig is dan wij. Persoonlijke ontwikkeling wordt veel belangrijker, niet alleen materiële zaken. Ik heb er wel vertrouwen in dat dit zijn doorwerking gaat krijgen in de hele maatschappij. Bij de fondsen zelf vinden we nauwelijks bonussen. Wel bij uitbestede werkzaamheden. Maar ook daar zitten de fondsen steeds beter boven op. Als ik met buitenlandse vermogensbeheerders praat, klagen die vaak steen en been over de Nederlandse pensioenmarkt, omdat men daar zo scherp let op kosten. Dan denk ik: goed zo! Daar is dus echt wat veranderd.

Waar ligt de grens aan de hoeveelheid regels?

Zo’n grens is moeilijk aan te geven. Als er excessen zijn, volgen daar regels op. Je ziet dat op allerlei gebieden gebeuren. Als het flink mis gaat, volgt er een stortvloed aan regels. Dan volgt een roep om deregulering, en dat gebeurt dan vaak net op het verkeerde moment. Je loopt met regelgeving al snel achter de feiten aan. Als alles goed gaat en de champagnekurken knallen, zou je eigenlijk moeten reguleren: pro-cyclisch en a-cyclisch. Vóórdat dingen fout gaan. Maar dan heeft niemand er oog voor. Dat is lastig te doorbreken en het hoort ook een beetje bij de markteconomie.

En wat als de maat echt vol is, als de situatie onwerkbaar wordt?

Dan moet je een goed betoog houden bij het parlement. De wetgever beslist daarover. En als je kunt aantonen dat bepaalde regels overbodig zijn, dan zul je daar gehoor voor vinden. Maar je moet je

vooralsnog gewoon aan de wet houden. En daar zien wij dan weer op toe.

Bestaat er bij de overheid een strategie om het aantal fondsen terug te brengen, omdat dit beter beheersbaar is?

Nee, dat is niet het geval. Wij vinden wel dat te kwetsbare pensioenfondsen zich in het belang van hun deelnemers tijdig zouden moeten aansluiten bij een groter geheel of een andere oplossing zoeken. Ik heb wel eens fondsen na een fusie horen zeggen: ‘Als we sneller waren samengegaan, hadden we minder hoeven korten.’ Daar krijg ik buikpijn van, want dat had dus niet mogen gebeuren. Daarom moeten we fondsen dwingen zichzelf serieus de vraag te stellen: ben ik nog wel toekomstbestendig? Een eigen pensioenfonds is fijn, maar niet als het de deelnemers te veel geld gaat kosten. Het aantal fondsen is niet relevant, want grote pensioenfondsen brengen weer andere risico’s en complexiteiten met zich mee.

Hulp bij herstel

Ik zie ons als toezichthouder het liefst als een partij die kan bijdragen aan het herstel van de financiële sector. Door goed toezicht te houden, maar ook met gerichte adviezen. Zonder op de stoel van de bestuurder te gaan zitten. Maar DNB moet wel comfortabel zijn met de manier waarop er bestuurd wordt. Daarvoor moeten wij gewoon inzicht hebben in wat er gebeurt. Het zou mooi zijn als je langzamerhand weer kan bewegen naar een situatie zoals bij KNRM, waarbij wij onze rol kunnen minimaliseren, omdat de sector steeds beter gaat functioneren. Dat streven is voor mij persoonlijk een belangrijke reden om toezichthouder te zijn. En andersom: als er morgen iets flink fout gaat bij KNRM, dan zeggen mensen ook daar: hoe kon dit? En dan komen er ook daar regels. Er is een direct verband tussen het functioneren en de regels die nodig zijn.

....



7

BELEGGEN

Beleggen zonder benchmark? Uiteindelijk wil je toch vergelijken

Ben Haasdijk: ‘Ons beleid is: wij willen geen rente­ risico lopen. Je verplichtingen lopen op met een dalende rente. Dat risico hebben we afgedekt in onze matchingportefeuille. Daar zijn we de afgelopen periode bij tijd en wijle heel erg blij mee geweest, dat heeft ons voor veel ellende behoed. Daarnaast hebben we de returnportefeuille, waarmee we een hoger rendement willen halen. Daarvan betalen we de korte renteverplichtingen, het langlevenrisico en liefst ook de indexatie. Voor die returnportefeuille mag onze vermogens­ beheerder bredere bandbreedtes hanteren. Een aanzienlijke mate van tactical asset allocation, zoals dat zo mooi heet.

Ben Haasdijk, voorzitter van het bestuur van Pensioenfonds Equens

Beleggen en benchmarks zijn al een paar decennia bijna onlos­ makelijk met elkaar verbonden. Bijna, want van tijd tot tijd verschijnen er berichten in de (vak)media waarin pensioen­ fondsen verklaren dat zij beleggen zonder benchmark. Soms is het hanteren van een benchmark moeilijk omdat er weinig vergelijkingsmateriaal is of is de benchmark zelf niet realistisch. Een ander argument is dat het ‘verslaan’ van de benchmark een momentopname is, terwijl de horizon van een pensioenfonds tientallen jaren ver weg ligt.

Binnen die bandbreedte heeft de beheerder de ruimte om naar aanleiding van marktontwikkelingen te switchen. En wanneer je die ruimte biedt om zo actief te wisselen, dan is het natuurlijk moeilijk om er een benchmark aan te hangen. Maar je wilt je resultaat natuurlijk toch altijd ergens mee vergelijken. Daarom doen we twee dingen. Ten eerste bevriezen we de toevallige samenstelling van de returnportefeuille aan het eind van enig kalenderjaar. Die samenstelling volgen we vervolgens, terwijl de vermogensbeheerder actief belegt.

de bandbreedte twee kanten op gebruikt: als de ontwikkelingen daartoe aanleiding geven, als markten te volatiel worden, dan zie je dat ze gas terugnemen en het risico zelf beperken.’

voor de hand liggende marktgewogen index te zijn, zoals de MSCI World Index. We kijken nadrukkelijk naar andere indices, die beter aansluiten bij ons beleggingsbeleid en die beter laten zien in hoeverre we op de efficiëntste manier onze strategie in de praktijk waarmaken. Zo komen we tot alternatieven die we aan de beheerders meegeven. Wij willen er bij elke beslissing van overtuigd zijn dat het iets toevoegt, dat het ons dichter bij het doel brengt dat we willen bereiken. Dat geldt ook voor de afweging

‘Wij hebben één ultieme benchmark: een goed en betrouwbaar pensioen voor onze deelnemers.’ Maarten Roest, uitvoerend bestuurder en hoofd vermogensbeheer van het ABN AMRO Pensioenfonds

8

‘Je wilt je resultaat natuurlijk toch altijd ergens mee vergelijken.’

Maarten Roest: ‘Wij hebben één ultieme benchmark, ons hoogste doel: een goed en betrouwbaar pensioen voor onze deelnemers. Vervolgens komt de vraag hoe we dat doel kunnen bereiken. Jaarlijks beslissen we met het bestuur tijdens een workshop wat het beste beleggingsbeleid is om dat doel te bereiken. De ALMstudies leggen daarvoor de basis. En daaruit volgt dan weer de samenstelling van de portefeuille. Dat vertalen we ten slotte in een opdracht aan onze beheerders. We willen op een zo efficiënt mogelijke manier exposures

Maar het roept ook vragen op, want hoe meet je je resultaat als je de meetlat overboord zet? Ben Haasdijk, voorzitter van het bestuur van Pensioenfonds Equens, en Maarten Roest, uitvoerend bestuurder en hoofd vermogensbeheer van het ABN AMRO Pensioenfonds geven antwoord op die vraag.

Zo kunnen we aan het eind van het jaar erna zien wat het resultaat is van dat actieve beleggen. En ten tweede hangen we er dan, op enige afstand, toch de MSCI World Index tegenaan. Al gebruiken we die niet om er direct de prestaties van onze vermogens­ beheerder aan af te meten. Onze redenering is: als je daarvoor alleen een van de bekende benchmarks gebruikt, dan is je vermogensbeheerder daar natuur­ lijk aan gebonden. Maar als je vertrouwt op zijn deskundigheid, dan geef je iets meer vrijheid. En verder zitten we er natuurlijk wel bovenop met maandelijkse rapportages en elk kwartaal overleg, waarbij we echt dóórvragen. Zo doen we dat nu een paar jaar. Het aardige is dat de vermogensbeheerder



in de verschillende markten verkrijgen. En dat betekent bijvoorbeeld dat je niet automatisch de meest gangbare, traditionele benchmark kiest. Je wilt je vermogensbeheerder wel een meetlat meegeven, je wilt immers altijd ergens mee kunnen vergelijken. Zodat je kunt vaststellen of een manager het nu wel of niet goed heeft gedaan. En, opnieuw uit een oogpunt van efficiency, neem je daarvoor een bestaande benchmark. Maar dat hoeft niet de meest

tussen actief en passief beleggen. In veel situaties kiezen we overigens voor passief beleggen. Er is bovendien eigenlijk niet zoiets als ‘passief’ beleggen, want achter het kiezen van die benchmark zit bij ons een heel actief proces. We denken heel nadrukkelijk na over die keuzes en dat leidt er ook toe dat we zeer regelmatig afwijken van de gangbare indices.’

....



9

HOE VERTEL IK HET ... MIJN KINDEREN? Drie specialisten uit de pensioenwereld over het beeld dat ze hun kinderen schetsen over pensioen.

De pensioenuitvoerder van de toekomst

Keuzes maken

‘Het AOW niveau in Nederland hoort bij de laagste van de hele Europese Unie. Door de sterke tweede pijler. Die aanvulling heb je dus echt nodig.’

Het aantal pensioenfondsen daalt al jaren stevig: ze fuseren of liquideren. Wat betekent dat voor de pensioenuitvoerders? Wat moet je doen om de toekomst met vertrouwen tegemoet te kunnen zien? De centrale vraag is: voor wie ben je er? En welke keuzes maak je vervolgens?

Jeroen van der Put, directeur Media Pensioen Diensten en PNO Zorg

Pensioenplicht en goede communicatie Jeroen van der Put is directeur Media Pensioen Diensten en PNO Zorg. Zijn kinderen hebben nog nooit iets over pensioen gevraagd. Zijn zoon verklaarde wel na zijn eerste stagedag bij PNO dat hij één ding zeker wist: hij wilde in zijn werk nooit iets met pensioenen te maken hebben. Van der Put vindt zelf pensioen ook nog geen prioriteit hebben voor zijn zoon van 19 en dochter van 17. “Eerst maar eens de studie en daarna werk vinden. Dan komen de arbeidsvoorwaarden en dus ook pensioen aan de orde.” “Wat mij wel opvalt” gaat hij verder, “is dat sommige inhuurkrachten bij PNO ervan overtuigd zijn dat ze een prima regeling hebben. Ze blijken dan een individuele DC regeling met een zeer lage premie van 7% van het salaris te hebben. Dus een véél lager pensioen dan de wenselijke 70%. Bij ZZP-ers is er vaak helemaal niets geregeld omdat met name individuele verzekeringen erg duur zijn. Daarom geloof ik erg in een pensioenplicht voor iedereen. Ik denk dan aan een kapitaalgedekte aanvulling van de eerste pijler tot een hoger basisniveau.

10

Menno Huson en Reinoud van den Broek, de oprichters van Exelerator

Het AOW niveau in Nederland hoort bij de laagste van de hele Europese Unie. Door onze sterke tweede pijler. Maar omdat steeds minder mensen die hebben, moet er wel iets gebeuren om te voorkomen dat het risico wordt afgewenteld op de samenleving.

Er is uiteraard één belangrijke reden voor pensioen­ uitvoerders om goed na te denken over hun toekomststrategie: de consolidatie van pensioenfondsen. In de afgelopen twintig jaar is het aantal pensioenfondsen in Nederland zeer sterk gedaald: van 1.122 fondsen in 1992 naar 361 in het derde kwartaal van 2014. Een bekende optelsom van factoren ligt eraan ten grondslag: hogere eisen aan de deskundigheid en aan administratieve kwaliteit, druk op de kosten, boekhoudkundige overwegingen ten aanzien van risicomanagement, de economische tegenwind. Werkgevers willen hun goede bestuurders niet afstaan aan hun pensioenfonds, bedrijven willen niet meer het risico lopen dat ze bij tekorten moeten bijpassen, de premielasten worden een te grote onzekerheid en ze willen niet dat de pensioenverplichtingen op de balans drukken.

Anderzijds heerst er een overtrokken negatief beeld bij jongere generaties: “Als ik aan de beurt ben, is er toch niets meer over.” Vraag je mensen, hoeveel ze per ingelegde euro terugverwachten, dan blijkt een grote groep al blij te zijn als ze hetzelfde geld ooit terugzien. Anderen verwachten 1,5 à 2 x hun ingelegde euro terug. In werkelijkheid krijg je 3 tot 4 keer je pensioeneuro terug. Ik vind dat we moeten investeren in goede communicatie. Om duidelijk te maken dat pensioenfondsen echt de meest efficiente pensioenopbouw bieden en hoe je het resultaat zelf kunt beïnvloeden. Het vertrouwen dat we daarmee kunnen terugwinnen, is de basis voor een goed pensioenstelsel voor mijn kinderen.

....



Menno Huson en Reinoud van den Broek zijn de oprichters van Exelerator. Het bedrijf richt zich op het versneld verwezenlijken van de groei van financiële instellingen als pensioenuitvoerders, vermogensbeheerders en verzekeraars. Huson: ‘De trend van dalende pensioenfondsen kenmerkt zich door sterke onderlinge verschillen tussen typen pensioenfondsen. De grootste daling, in aantallen, deed zich voor bij de ondernemingspensioenfondsen. Daarvan ‘verdwenen’ er de afgelopen twee jaar 55. Het aantal bedrijfstak- en branchepensioenfondsen daalt minder snel. Deels in het verlengde van de consolidatie bij de pensioenfondsen is de laatste vier jaar ook het aantal pensioenuitvoerders gedaald. A&O is overgenomen door PGGM, Cordares is geïntegreerd in APG.’ Er is rond pensioenfondsen en de regelingen die ze aanbieden de afgelopen periode veel veranderd. Niet heel snel, maar wel ingrijpend. Van den Broek: ‘Er is vaak een revolutie voorspeld, maar je ziet dat de veranderingen zich vooral langs de weg van de evolutie hebben voltrokken. En dat zal ook zo doorgaan, we zijn er nog lang niet. Wij verwachten dat de consolidatietrend zich zal doorzetten: niet alleen voor ondernemingspensioenfondsen, maar ook voor bedrijfstakpensioenfondsen. De opkomst van defined contribution wordt van twee kanten aangedreven. Aan de ene kant willen werkgevers het pensioen beheersbaar maken en verschuift het risico naar deel­ nemers. Tegelijk is een lager kostenniveau aantrekkelijk voor werknemers, omdat er dan meer premieruimte voor opbouw kan ontstaan. De komst van het nieuwe algemeen pensioenfonds (APF) kan veel op gang brengen, een PPI (Premie Pensioen Instelling) biedt nu nog alleen een beschikbare premieregeling in de tweede pijler. Wij denken dat er een tweede substitutiegolf aankomt, waardoor er meer een gelijk speelveld in de pensioen­ sector zal ontstaan.’



11

‘Je moet dus een overtuigend verhaal hebben, als je kostenniveau wat hoger ligt, maar die ruimte is er wel.’

De pensioenuitvoerder van de toekomst

beheersbaar pensioen

liquideren

minder risico

premieregelingen fuseren

ONDERNEMINGSPENSIOENFONDSEN: 2007-Q3 T/M 2014-Q3 SAMENGESTELDE JAARLIJKSE KRIMPVOET 2007-2014: -/- 11% 700 616

600

basisproduct

propositie

premium-aanbieder

500 400 279

300 200

groei

100

meer risico

0

De grote uitvoerders worden groter, de middengroep moet het daarom hebben van specifieke kwaliteiten voor een specifieke doelgroep. Van den Broek: ‘Je moet dus

3 Q

20

14

Q

1

3

14 20

20

13

Q

Q

1

3

13 20

12 20

Daarnaast is er de toenemende aandacht voor de kosten. Huson: ‘Door de consolidatie ontstaat er natuurlijk een sterke prijsdruk, de omzet van de uitvoerders als totaal loopt per jaar steeds iets terug. Daarnaast worden er hoge eisen gesteld aan het risicomanagement van pensioenfondsen. En de fondsen geven die boodschap door aan hun uitvoerders. Wij verwachten dat er uiteindelijk drie of vier grote uitvoerders zullen overblijven, plus een bescheiden aantal middelgrote en gespecialiseerde aanbieders. Van heel kleine uitvoerders kun je jezelf afvragen welke toekomst ze zullen hebben. Wellicht gaan ze op in een nieuw vehikel, een APF. Zolang er in pensioenland geen keuzevrijheid is, zullen die groten wel groot blijven. Je kunt je afvragen wat er gaat gebeuren als de grote pensioenfondsen hun uitvoering gaan tenderen, en bijvoorbeeld ABP niet langer voor APG als uitvoerder zou kiezen. Er zijn overigens geen tekenen die erop wijzen dat dit staat te gebeuren. Tegelijkertijd zie je dat een grote aanbieder als APG een speciaal product voor de uitvoering van beschikbare premieregelingen in de markt heeft gezet. Een soort vechtlabel, zoals bijvoorbeeld KPN dat ook heeft. Ook buitenlandse partijen zullen zich als uitdagers op de Nederlandse markt melden. Aanbieders van gestandaardiseerde online concepten zullen het prijsniveau verder onder druk zetten.’ Inmiddels zijn er enkele buitenlandse aanbieders (uit India, België en Duitsland), maar hun positie op de pensioenmarkt is vooralsnog bescheiden.

Customer intimacy

Q

1 Q

3 20

12

Q

1 20

11

Q

3

11 20

20

10

Q

Q

1

3

10 20

09

20

20

09

Q

Q

1

3 Q

1

08 20

08 20

20

07

Q

Q

3

BRON: DNB

Alleen groot en middelgroot

12

Onderzoek naar markt van pensioenadministrateurs

kostenniveau

of via strategische samenwerking organiseren, de mogelijkheden daarvoor zullen toenemen. Kijk bijvoorbeeld naar zorgverzekeraars: Delta Lloyd koopt het basisproduct in bij CZ, en voegt daar eigen onderscheidende elementen aan toe. Het aanbieden van online dienstverlening, met gemak en overzicht voor de deelnemers, is daar direct aan gekoppeld. Je moet scherpe keuzes maken wat je zelf doet, wat je samen met anderen doet en wat je inkoopt: make, partner, buy.’

keuzes maken en een overtuigend verhaal hebben, als je kostenniveau wat hoger ligt. Maar die ruimte is er wel. Als een bepaalde beroepsgroep eraan gewend is dat er met een goede regeling en een foutloze uitvoering een goed pensioen wordt opgebouwd, dan zal die beroepsgroep wat minder puur naar de kosten kijken. Je hebt het dan over customer intimacy; op basis van een hechte klantrelatie krijg je van die klant ook ruimte om extra kwaliteit te bieden, met name in het niveau van de dienstverlening. Je profileert je zo als premium-aanbieder. Met misschien niet de allerlaagste prijs, maar wel met heel erg veel extra service. Dat is dan je strategische keuze. Zo kun je je overtuigend positioneren en heb je ook voor de toekomst bestaansrecht. De centrale vraag is dus: voor wie ben je er? Wat verwacht en waardeert deze klant? En welke keuzes maak je vervolgens?’

Supermarkt of speciaalzaak

Eigenlijk komt het erop neer: ben je een supermarkt of een speciaalzaak. Waarbij de kwalitatieve meerwaarde ook aantoonbaar moet zijn. En de prijzen van de speciaalzaak mogen ook weer niet zodanig zijn dat de klant die kwaliteitswinst niet groot genoeg vindt. En dus toch maar naar de supermarkt gaat. Van den Broek: ‘Het gaat om het gepercipieerde oordeel van de klant over de geleverde kwaliteit, in alle aspecten. Het komt erop neer: heb je een klik samen, is er een gunfactor? Veel uitvoerders zijn opgericht vanuit werkgevers en werk­nemers, apart gezet vanuit pensioenfondsen die vervolgens klant zijn geworden. Dat voelt eigen. Maar alleen daarmee kom je er niet. Want stel dat pensioenfondsen in de toekomst moeten gaan vechten om de gunsten van de individuele deelnemer, omdat de verplichte aansluiting eraf gaat? Net als de basisverzekering of de energie­leverancier? Ook dan moet je aan kunnen geven welk voordeel je nu precies biedt. Het belang van die focus, van die keuze, wordt dus alleen maar groter. Ook als pensioen uitvoerder moet je je dus continu blijven vernieuwen en verbeteren. Ook in de set van kernvaardigheden die je medewerkers in huis moeten hebben.’

Zelf doen en uitbesteden

De focus op klantintimiteit is natuurlijk een relatieve keuze. Het gaat erom waarop je de nadruk legt. De andere aspecten van de propositie (zoals kwaliteit en kosten) moeten ook op orde zijn. Menno Huson: ‘Het blijft noodzakelijk om ook naar de kosten te kijken, geen enkel pensioenfonds wil meer de hoofdprijs betalen. En lagere kosten kunnen op hun beurt zorgen voor een hogere opbouw, er is op dat gebied een flinke maatschappelijke druk. Heel wenselijk dus, en op dat gebied is er in de sector nog veel verbetering mogelijk.’ Een belangrijke manier om de kosten van de uitvoering in de hand te houden is automatiseren, en werken met gestandaardiseerde processen. Daarvoor is een bepaalde schaalgrootte nodig, maar die hoef je volgens Huson niet zelf in huis te hebben: ‘Je hoeft niet alle standaard­ processen zelf uit te voeren, dat kun je wellicht inkopen

....



‘Wij voorzien dat er over vijf jaar nog maar hooguit tien commerciële partijen op de markt voor administratieve uitvoering over zijn. En over tien jaar verwachten wij een verdere daling naar vijf.’ Die voorspelling komt van actuarieel adviesbureau Sprenkels & Verschuren, dat eerder dit jaar een onderzoek deed naar de markt van pensioenadministrateurs. Ook Sprenkels & Verschuren gaat in op de consolidatie van pensioenfondsen. Uit het rapport: ‘Administrateurs begrijpen dat zij mee moeten in de consolidatieslag die gevoerd wordt. De administrateur die dit het beste kan en de dienstverlening tegen een goede prijs-kwaliteitsverhouding uitvoert, zal deze slag overleven.’ In het rapport benadrukt Sprenkels & Verschuren dat de beste administrateur niet bestaat. ‘De best passende administrateur wel, deze is afhankelijk van het ambitieniveau, de cultuur en de prioriteiten van het opdrachtgevende pensioenfonds.’ Sprenkels& Verschuren behandelt in het onderzoek een serie relevante ontwikkelingen, en ziet onder meer een driedeling in de manier waarop pensioenfondsen hun administratie (laten) uitvoeren: in eigen beheer, interne uitbesteding aan hun verzelfstandigde uitvoerder en externe uitbesteding aan een commerciële partij. Bij de honderd grootste fondsen, op basis van het aantal verzekerden) was dit de situatie op 31 december 2013: • eigen beheer: 17 fondsen • intern uitbesteed: 18 fondsen • extern uitbesteed: 65 fondsen Sprenkels & Verschuren stelt ook vast dat administrateurs hun werkzaamheden verbreden. Ze bieden bestuursondersteuning en geven advies op communicatief, pensioen-juridisch en actuarieel gebied. Daarnaast spannen administrateurs zich in om toekomstdiscussies bij hun opdrachtgevers te faciliteren en oplossingen aan te dragen voor eventuele liquidatietrajecten. Het integrale rapport staat op www.sprenkelsenverschuren.nl, onder ‘publicaties’.



13

uitgelicht

FRANS HOFKENS SENIOR VICE PRESIDENT VAN NORTHERN TRUST

De custodian Het woord komt van het Latijnse ‘custodianus’, dat weer is afgeleid van ‘custos’: bewaarder, bewaker.

‘In alle eenvoud, wij passen op die pot met geld en daar rapporteren we over’

Onmisbare schakel in de keten Pensioenfondsen beleggen hun vermogen, het rendement is essentieel voor de pensioentoezegging. Dat vraagt om beleggings­expertise, maar ook om grote zorgvuldigheid bij het bewaken van die grote ‘pot met geld’. Daarbij speelt de custodian een onmisbare rol, en die rol is sinds de financiële crisis alleen maar toegenomen. Aan het woord: Frans Hofkens, senior vice president van Northern Trust in Nederland. ‘Het belangrijkste is, dat we ervoor zorgen dat de beleggingen veilig worden bewaard en beheerd. Dus, in alle eenvoud, wij passen op die pot met geld en daar rapporteren we over’, aldus Hofkens. Door de financiële crisis is de aandacht daarvoor flink toegenomen: ‘Er ontstond bij institutionele partijen meer behoefte aan transparantie en gedetailleerd inzicht in hun beleggingen. In die behoefte voorzien wij. We geven overzicht en inzicht, zodat pensioenfondsen gefundeerde beslis­ singen kunnen nemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om risicoblootstelling, om compliance: houden vermogens­ beheerders zich aan de regels en aan de afspraken.’

Wereldwijd overzicht

Dat past in het risicomanagement van een pensioenfonds. Als een organisatie een internationale effectenportefeuille heeft, dan worden die effecten lokaal geadministreerd en bewaard. De custodian houdt dat wereldwijd bij in zijn boeken, via een netwerk van sub-custodians. ‘Neem een normaal aandeel waarover op een bepaald moment dividend wordt

14

uitgekeerd. De custodian zorgt dan dat de klant weet dat het eraan komt, dat het uitbetaald wordt, dat duidelijk is wat de fiscale aspecten zijn en dat ook op dat gebied alles goed is geregeld. We monitoren de vastgelegde investment guidelines en we rapporteren erover zodra iets niet helemaal volgens die regels verloopt. Daarover gaan we ook zelf in gesprek met de vermogensbeheerders. En over het resultaat daarvoor rapporteren we ook weer. Dat stelt een pensioenfonds in staat om, op grond van de juiste in formatie aan de gestelde eisen te voldoen. Zo dragen we ertoe bij dat een pensioenfondsbestuur in control is.

Expertise en schaalgrootte

Een pensioenfonds is daarvoor zelf niet geoutilleerd, het is een speciale tak van sport waarvoor je expertise èn schaalgrootte nodig hebt. Er is geen wettelijke verplichting om een custodian in te schakelen, maar als pensioenfonds dat vermogensbeheerders inschakelt kun je niet echt zonder.’ Northern Trust heeft bijvoorbeeld, in overleg met zijn klanten, zijn beleggings-

rapportages opnieuw onder de loep genomen, om ze te laten voldoen aan het nieuwe Financieel Toetsingskader, conform de richtlijnen van De Nederlandsche bank. De rapportage biedt waarderingsgegevens, kasstroommodellering en schoktestanalyses. Pensioenfondsen kunnen ermee aantonen dat zij beschikken over passende beleggingscontroles, data-integriteit en adequate risicomodellen. Pensioenfondsen kunnen zo de gevoeligheid voor marktschokken meten en de gevolgen daarvan voor de pensioenfondsdeelnemers bepalen. Northern Trust is ook vertegenwoordigd in de Werkgroep DNB Rapportages Pensioenfondsen, een werkgroep van De Nederlandsche Bank, bestaande uit ervaren pensioenfondsmanagers en financiële analisten, die zich bezighoudt met de ontwikkeling van standaarden die aansluiten bij de steeds verder toenemende beleggingscomplexiteit.

zoals de nieuwe Wet versterking bestuur pensioenfondsen, die nieuwe en strengere eisen stelt. En aan de andere kant heeft de toezichthouder de governanceeisen voor de hele beleggingsketen opgeschroefd.’ Zoeken naar meer zekerheid, mede als reflex op de financiële crisis, zorgt voor een sterke toename van de regeldruk. In die trend passen onder meer de AIFMD en de EMIR. De AIFMrichtlijn (AIFMD, oftewel Alternative Investment Fund Managers Directive) is een Europese richtlijn met geharmoniseerde regels waaraan beheerders van alternatieve beleggingsinstellingen sinds juli 2013 moeten voldoen. De European Market Infrastructure Regulation (EMIR) bevat regels voor de handel in OTC-derivaten. Pensioenfondsen, die ook veelvuldig van zulke producten gebruik maken, zijn nog even (ten minste tot mei 2015, en mogelijk nog enkele jaren langer) vrijgesteld van de verplichting voor centrale clearing, maar er vloeien wel andere verplichtingen uit voort. Het gaat dan in het bijzonder om het treffen van risicobeperkende maatregelen en de rapportage van transactie-

Meer regels, hogere eisen

Hofkens noemt twee ontwikkelingen op het gebied van governance die relevant zijn voor het werk van de custodian: ‘Aan de ene kant heb je de wet- en regelgeving,



informatie. De rol van de custodian is mede door die ontwikkelingen wel aan het veranderen, stelt Hofkens vast: ‘We verschuiven van de rol van traditionele custodian naar een gespecialiseerde aanbieder van institutionele governanceservices. Het betekent dat je als custodian heel actief kijkt wat er op de markt gebeurt, dat je de impact daarvan met je relaties bespreekt en dat je samen nagaat welke maatregelen je kunt nemen zodat je het op tijd geregeld hebt en dus ook de impact kunt verzachten. Naast onze oorspronkelijke verantwoordelijkheid hebben we meer en meer een strategische adviesrol. We denken dat die adviesrol de komende jaren verder in belang zal toenemen.

Steviger gesprekspartners

De twee genoemde governance-ontwikkelingen hebben uiteraard ook effect op de pensioenfondsen zelf. Hofkens: ‘Er gaat voor pensioenfondsen heel erg veel tijd in zitten, het is voor onze klanten een zware belasting. Kijk, iedereen onder­schrijft wel de noodzaak van transparantie, maar de kunst is om

daaraan te voldoen in de juiste balans, zodat je als pensioenfonds niet alléén maar aan het rapporteren bent. De druk van de wet- en regelgeving zal zeker op kortere termijn niet minder worden, maar de institutionele markt heeft wel lessen geleerd hoe daarmee om te gaan, door de eisen goed en tijdig te interpreteren en nieuwe werkwijzen efficiënt te implementeren. De markt is daar beter in geworden. Tegelijkertijd leidt het mede tot verdere consolidatie. Alleen al om aan de regels te kunnen voldoen heb je schaal nodig. Daarnaast zie je dat de kennis en de deskundigheid toeneemt, en niet alleen omdat de regels strenger zijn geworden; de fondsen vinden het vooral ook zèlf belangrijk. Er zitten steviger gesprekspartners aan de andere kant van de tafel en dat is natuurlijk alleen maar goed voor de kwaliteit van het hele proces. Zo zorg je samen voor de hoogste mate van betrouwbaarheid.’

....



15

HOE VERTEL IK HET ... MIJN KINDEREN? Drie specialisten uit de pensioenwereld over het beeld dat ze hun kinderen schetsen over pensioen.

BISMARCKLEZING

Genoeg pensioen? Meer iets voor de happy few? De meeste Nederlanders zijn op dit moment voldoende verzekerd voor hun oude dag. Maar het hangt er wel vanaf hoe je rekent, er zijn veel onzekerheden en de onderlinge verschillen tussen mensen zijn aanzienlijk. Die boodschap bracht prof. dr. Kees Goudswaard, hoogleraar toegepaste economie en bijzonder hoogleraar sociale zekerheid aan de Universiteit van Leiden, tijdens de tweede Bismarcklezing, op 19 november in Amsterdam. ‘Om een realistische kans te hebben om op langere termijn genoeg op te bouwen, moet je bereid zijn een zeker risico te lopen.’

Hij presenteerde daar de uitkomsten van een uniek onderzoek van Netspar, in opdracht van de Rijksuniversiteit Leiden en in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen. Het onderzoek brengt, door verschillende databestanden van het CBS aan elkaar te koppelen, in beeld wat mensen werkelijk opbouwen. Er werd gekeken naar de eerste en de tweede pijler, maar ook naar spaargeld en beleggingen (derde pijler), naar ondernemingsvermogen en naar het eigenwoningbezit. In totaal brengt het onderzoek zo de situatie in kaart van 75.000 huishoudens.

Bart van der Steenstraten, managing director SAMCo (Shell Asset Management Company)

‘Kies niet voor schijnzekerheid’ De pensioeninteresse van de kinderen van Bart van der Steenstraten reikt vooralsnog niet verder dan een vaag idee over het werk van hun vader. Als algemeen directeur SAMCo, vermogensbeheerder en adviseur voor Shell Pensioenfondsen begrijpt hij dit. “Het opbouwen van een goed pensioen is een complex verhaal en ‘geld voor later’ is niet het meest spannende onderwerp als je 20, 18 of 16 bent, zoals mijn kinderen. Maar als ze gaan werken, zullen we het er zeker over hebben. Toen ik opgroeide, ik ben van 1959, was welvaart minder vanzelfsprekend dan nu. Mijn broer en ik gingen niet naar de universiteit, omdat mijn vader geen goede pensioenvoorziening had, en wij niet wilden dat hij daarvoor een hypotheek zou nemen. Mijn kinderen hoeven zich daarover geen zorgen te maken en gaan er onbewust van uit dat er ‘gewoon’ genoeg geld is om te doen wat ze van plan zijn.

Grote zekerheid = zeker minder

Ik zou ze vooral willen waarschuwen voor schijnzekerheid. Voor een realistische kans op voldoende rendement is een zeker risico onver-

Wat is voldoende?

Goudswaard tekende eerst het speelveld. Ten eerste: wat is voldoende? Daarvoor bestaan allerlei definities, maar twee zaken staan centraal: kun je ervan rondkomen en in hoeverre kun je na pensionering je levensstandaard vasthouden. ‘Dat is de vervangingsratio: de verhouding tussen salaris en pensioen. We gaan er steeds vanuit dat er sprake moet zijn van een goede consumptiespreiding over het hele leven en dat de financiële behoefte na pensionering afneemt. Het is dus goed als de vervangingsratio onder de honderd procent ligt. Maar hoe ver dan?’ Internationaal is 70 procent een geaccepteerde vervangingsratio, al komt ook 66 procent regelmatig voor. Maar er wordt veel gegoocheld met die cijfers, vooral ook internationaal, stelde Goudswaard vast: ‘Heb je het over het laatste of het gemiddelde loon, over bruto of netto en houd je rekening met verloop in de tijd vanaf de pensionering? Bijvoorbeeld een verder afnemende behoefte, of het jarenlang achterwege blijven van indexatie?’ Als voorbeeld noemde hij de publicatie ‘Pensions at a glance’ van de OESO, waarin als vervangingsratio in Nederland 91 procent wordt genoemd. ‘Maar de OESO gaat uit van

mijdelijk. En collectief gaat dat beter en goedkoper dan individueel. Solidariteit en risicodeling loont, ook voor jou als individu. Over de toekomst van ons pensioenbestel ben ik een beetje somber gestemd. Het is goed om als fonds de tering naar de nering te kunnen zetten, als de gevolgen van bijvoorbeeld langer leven daarom vragen. Maar om jezelf als fonds nu arm te moeten rekenen, is net zozeer verkeerd als je rijk te rekenen. Ik denk dat de regelgeving op dit vlak het vertrouwen in pensioenfondsen geen goed heeft gedaan. Dit heeft de roep om individualisering, keuze- en deelnamevrijheid versterkt. Ik blijf voorstander van een verplichte of vrijwel automatische deelname aan een deskundig beheerde, collectieve pensioenregeling. Wij moeten niet kiezen voor de schijnzekerheid van een stelsel dat ogenschijnlijk meer garanties biedt, maar nog waarschijnlijker een (veel) lager pensioen. Ik gun iedereen, niet alleen mijn kinderen, de vele voordelen van ons huidige pensioenstelsel.

....



40 tot 45 jaar onafgebroken werken, met maximale opbouw en volledige indexatie. Dat is gewoon niet realistisch, het is meer iets voor de happy few.’ Mensen verwachten na pensionering 74 procent van hun inkomen nodig te hebben en vinden 78 procent adequaat. Aan de hand van het onderzoek concludeerde Goudswaard dat 33 procent van de mensen op basis van pensioen in de eerste en tweede pijler de zelf geschatte minimale verwachte consumptiebehoefte in de toekomst niet kan waarmaken. Inclusief overig vermogen en eigen woning heeft nog 19 procent een tekort.

Eerste, tweede en derde pijler

Het gepresenteerde onderzoek brengt in kaart wat de pensioenopbouw de huidige 65-minners oplevert, opgesplitst in onder meer leeftijdsgroepen en inkomensgroepen. Voor alle huishoudens komt de vervangingsratio (pensioeninkomen afgezet tegen het gemiddelde inkomen) ten tijde van het onderzoek uit op 0,71, wanneer alleen gekeken wordt naar de eerste en de tweede pijler. Komen ook vermogen, spaargeld en beleggingen erbij, dan stijgt dat naar 0,77, en inclusief de eigen woning is het 0,83. De leeftijdsgroepen tussen 49 en 59 jaar zitten daar iets onder, de jongeren en de ouderen zitten er wat boven. Ook interessant is de vraag in hoeverre mensen daadwerkelijk de grens halen van 70 procent van hun gemiddelde inkomen. Voor alle huishoudens opgeteld haalt 49 procent die grens niet als het alleen om de eerste en tweede pijler gaat. Inclusief vermogen en woning dalen die percentages naar respectievelijk 39 en 31 procent. Ook daar zijn er verschillen tussen inkomensgroepen: hoe lager het



17

BISMARCKLEZING inkomen, hoe hoger de vervangingsratio. Dat komt vooral doordat iemand met een laag inkomen via de AOW al een heel eind komt. Aanmerkelijk grotere verschillen worden zichtbaar bij zelfstandigen. Inclusief eerste en tweede pijler, overig vermogen en woning haalt nog steeds 46 procent de grens van 70 procent niet (zie ook de tabellen op de pagina hiernaast). Goudswaard omschreef het verbeteren van de pensioenen van zelfstandigen als een ‘logisch doel’. Andere kwetsbare groepen zijn eerste-generatie allochtonen, mensen met een uitkeringsverleden en alleenstaande vrouwen. De CBS-cijfers uit het onderzoek dateren van 2010, de meest recente die beschikbaar waren. Maar inmiddels is de wereld alweer veranderd. Daarom is een berekening gemaakt waarin ook de verandering in loon én de aanpassing van het Witteveenkader zijn meegenomen, met langer doorwerken en een lagere opbouw per jaar. Het percentage van de huis­ houdens dat met de eerste en tweede pijler niet de grens van 70 procent van het gemiddelde inkomen haalt, stijgt dan van 49 naar 56 procent. Het beeld lijkt positief, maar, aldus Goudswaard, ‘De verschillen in opbouw zijn fors en het is verhullend als je alleen naar gemiddelden kijkt. Dat je 70 procent van je gemiddelde loon krijgt, is iets heel anders dan dat je 50 tot 90 procent ontvangt. En uiteraard moet je ook de koopkracht van het pensioen in ogenschouw nemen; het is geen feest als er helemaal geen indexatie is.’

verschillende behoeften. ‘Bijvoorbeeld over een gedifferentieerde pensioenaanspraak. Kees Goudswaard achtte dat vooral voor kwetsbare groepen het onderzoeken waard. ‘Je moet inderdaad inspelen op verschillende behoeften, wellicht via een verplichte minimumpremie en flexibiliteit in de inleg. Maar pas wel op dat je het niet te ingewikkeld maakt.’ Toine van der Stee, directeur van Blue Sky Group en dagvoorzitter, pleitte ervoor dat de collectiviteiten hun draagvlak blijven houden. ‘Je ziet nu dat de tweede pijler in betekenis dreigt af te nemen door de aftopping en de verlaagde opbouw. Als die tweede pijler maar een klein stukje van het totaal is, dan zullen mensen zich daar niet meer voor inzetten.’ John Landman benadrukte het economische belang van collectiviteiten en ook Kees Goudswaard constateert bijvoorbeeld in discussies binnen de SER een stevig draagvlak voor collectiviteiten. ‘Zij het dat er een wens is om te moderniseren. Je kunt pensioentoezeggingen best koppelen aan individuele rekeningen, wanneer je daar in collectief verband afspraken over maakt. Al die individuele potjes zijn dan ook weer aanpasbaar.’ Landman zegt tot besluit: ‘Wij willen innovatie niet in de weg zitten, er is veel ruimte voor vernieuwing, bijvoorbeeld als het gaat om beleggen na de pensioenleeftijd.’

....

‘Voor alle huishoudens opgeteld haalt 49 procent de grens van 70 procent van hun gemiddelde inkomen niet als het alleen om de eerste en tweede pijler gaat.’ De wereld verandert

Goudswaard was de eerste om aan te geven dat er kwetsbaarheden in zijn gepresenteerde cijfers zitten. In het onderzoek is uitgegaan van een rente van 1 procent, een inflatie van 2 procent, indexatie van de AOW en de helft van de indexatie voor aanvullend pensioen. En bovendien blijft de wereld veranderen en resteren er nog diverse vragen. ‘Volgend voorjaar verschijnt er een hoofdlijnennota over de toekomst van het pensioenstelsel. Wij gaan de verschillende varianten van de voorgestelde hervormingen doorrekenen. Daarnaast zijn we al bezig te berekenen in hoeverre het pensioen ook in de tijd toereikend blijft, bijvoorbeeld in relatie tot gezondheid, indexatieperspectief en uiteenlopende carrièrepatronen. Samen met de Rijksuniversiteit Groningen kijken we of mensen, als het pensioen onvoldoende dreigt te zijn, meer gaan sparen of langer doorwerken.’

Alternatieve oplossingen

Na de lezing volgde een reflectie door John Landman. Hij was tot 1 september strategisch adviseur van Staatssecretaris Klijnsma en programmamanager van de Nationale Pensioendialoog. Op 1 november begon hij als afdelingshoofd Toezicht Beleid Pensioenen van De Nederlandsche Bank. In zijn reflectie besprak hij onder meer het cruciale aspect van het vertrouwen in de sector. Hij benadrukte dat de sector, bij het herstel van dat vertrouwen, vooral ook rekening moeten houden met de snel veranderende omgeving: cultureel, demografisch, economisch, technologisch en qua arbeidsmarkt. Ook uit vragen uit de zaal bleek interesse voor alternatieve pensioenoplossingen en inspelen op

18

Bruto vervangingsratio’s onder 70% Alle huishoudens Leeftijd

35-49

50-54 55-59

60-64 allen

1e+2e pijler

40%

63%

61%

52%

49%

+ overig vermogen

31%

52%

50%

41%

39%

+ woning

26%

41%

38%

30%

31%

Leeftijd

35-49

50-54 55-59

60-64 allen

1e+2e pijler

69%

82%

82%

82%

73%

+ overig vermogen

53%

66%

67%

62%

58%

+ woning

43%

51%

53%

45%

46%

Zelfstandigen

De Bismarcklezing

De Bismarcklezing gaat over vraagstukken op het snijvlak van pensioen, beleggen en maatschappij en koppelt een visionaire blik aan de oorspronkelijke bedoeling van pensioen. De Bismarcklezing is een initiatief van Stichting NIMF, een exclusief netwerk van beslissers en beleidsmakers op het gebied van pensioen en beleggen. Graaf Otto von Bismarck, de ijzeren kanselier, wordt wel gezien als de geestelijk vader van het pensioen. Hij richtte in 1889 een staatspensioenfonds op, dat mannen (geen vrouwen) vanaf 70 jaar een uitkering verstrekte die afhankelijk was van het eerdere inkomen. De uitvoering was in handen van werkgevers en werknemers. Destijds genoten mannen niet lang van hun staatspensioen: de gemiddelde levensverwachting van een Duitse man was in die tijd 72 jaar. Overigens: acht jaar vóór het staatspensioenfonds van Bismarck zag in Nederland het eerste ondernemingspensioenfonds, van Stork, het levenslicht.

Bruto vervangingsratio’s (mediaan)



Leeftijd

35-49

50-54 55-59

60-64 allen

1e+2e pijler

0,76

0,63

0,64

0,68

0,71

+ overig vermogen

0,82

0,69

0,70

0,77

0,77

+ woning

0,87

0,76

0,77

0,84

0,83



19

VERKEERSPSYCHOLOOG

Zelfsturend of op de automatische piloot? Eigen verantwoordelijkheid in de auto en in pensioen Elke vergelijking gaat wel ergens mank, maar de overeenkomsten zijn niettemin treffend, tussen autorijden en keuzes maken voor je pensioen. Verkeerspsycholoog Gerard Tertoolen vertelt wat er allemaal in ons hoofd en hart gebeurt als we het asfalt op gaan. Ook daar is het lastig om mensen iets goed uit te leggen en ze tot het gewenste gedrag te bewegen. Een eerste parallel: ‘Je pensioen is ver weg, maar alles waar wij mensen in het verkeer voor waarschuwen is ook ver weg. Billboards over ongelukken, langs de snelweg neergezet, associeert niemand met zichzelf. De automobilist die erlangs rijdt vindt dat hij beter autorijdt en dat het hem dus niet overkomt. Ons natuurlijke mechanisme om het ego in stand te houden speelt daarbij een zware rol. Als je beter bent kun je je meer veroorloven, dus de waarschuwingen gelden niet voor jou.’ Maar hoe appelleer je dan aan de eigen verantwoordelijkheid van deelnemers? Moet je bijvoorbeeld mensen laten kiezen? En hoe dan? Gerard Tertoolen: ‘Op zich is kiezen goed. Als je het gevoel hebt dat je zelf invloed kunt uitoefenen, dan zul je eerder je gedrag aanpassen. Desnoods bied je de keuze die je van mensen verlangt, als default, en voeg je onzinnige of ingewikkelde opties toe zodat mensen kunnen kiezen. Als mensen het moeilijk vinden om een keuze te maken, dan kiezen ze voor zekerheid. Twijfel? Dan maar de default. Te veel keuzes aanbieden helpt zéker niet. Dan krijg je keuzestress en dat kan leiden tot verkeerde beslissingen. Dus ook

20

processen. Daarom hebben we een dashboard met allerlei eenvoudige lichtjes en geluidssignalen om je te waarschuwen.’ Zelfsturende auto Maar moet je wel nadenken eigenlijk? Minister Schultz van Haegen vindt bijvoorbeeld dat het tijdperk van de zelfrijdende auto is aangebroken. De vergelijking met een default-oplossing voor het pensioen ligt opnieuw voor de hand. Gerard Tertoolen: ‘Op dat gebied zijn er verschillende kampen, die hevig met elkaar discussiëren. Aan de ene kans is er de fascinatie met techniek, dat vinden we prachtig. Aan de andere kant heb je de auto als psychologische uitlaatklep. Zelf rijden, gas geven, remmen, sturen geeft veel mensen een kick. Het is ook onaangenaam als je geen controle meer hebt, als je letterlijk het stuur uit handen geeft. Ik denk persoonlijk dat we de grenzen aan het bereiken zijn. Als je een paar keer volautomatisch naar je bestemming bent gereden, of volautomatisch in de file hebt gestaan, dan is de lol er wel af. Het is een ontzettend inefficiënte manier op het openbaar vervoer opnieuw uit te vinden. Bovendien krijg je heel moeilijke verantwoordelijkheids­v raagstukken. Stel dat je met je zelfsturende auto, ondanks al die knappe systemen, een kind aanrijdt. Kun je dan de auto als schuldige aanwijzen? Ik zie het er voorlopig niet van komen.’

niet te veel verkeersborden langs de weg, zoals met de maximum­ snelheid op de snelweg. Er is een grens aan je mentale capaciteit, je kunt maar een bepaalde hoeveelheid informatie verwerken.’ Je kunt mensen ook meer vrijheid èn verantwoordelijkheid geven door de verkeersborden weg te halen. ‘Daar zijn wel experimenten mee gedaan, onder meer in Drachten, en in zekere zin werkt het. Zeker als er sprake is van een overdosering van regels, werkt zelfregulering. Maar tegelijkertijd is het bijvoorbeeld zo dat ouderen minder goed met die vrijheid kunnen omgaan, en zulke plekken gaan mijden omdat ze die te gevaarlijk vinden.’

‘Mensen hebben liever meteen een klein voordeel, dan een groter voordeel op termijn.’

In een oogopslag Kiezen veronderstelt een bepaalde deskundigheid, plus natuurlijk de bereidheid om die ook te gebruiken. Maar hoe deskundig moet je zijn? Ook hier ligt de vergelijking voor de hand. Miljoenen mensen mogen de weg op. Autorijden, iedereen kan het. ‘Maar welbeschouwd ben je met iets heel complex en bijzonders bezig: je neemt op hoge snelheid in een fractie van een seconde een hele serie beslissingen. Daarom is eenvoud regel één in het verkeer, er is geen tijd om eerst een uitleg te lezen voor je een beslissing neemt. Alles moet gericht zijn op de primaire

Waar ligt Nijmegen? Een ander treffend voorbeeld van techniek die je zorgen verlicht is natuurlijk het navigatiesysteem. ‘Zelf gebruik ik het alleen voor het laatste stukje, als ik ergens naartoe ga waar ik nog niet eerder geweest ben. Maar ik ken ook mensen die hun TomTom aanzetten voor het wekelijkse bezoekje aan opa en oma. En dan nog worden ze onrustig als de navigatie een keer hapert. Zo’n kastje stompt wel af, de geografische kennis begint af te nemen. Aan de andere kant: wie ben ik om te zeggen dat iedereen moet weten waar Nijmegen



‘Als mensen het moeilijk vinden om een keuze te maken, dan kiezen ze voor zekerheid. Twijfel? Dan maar de default. Te veel keuzes aan­bieden helpt zéker niet.’ ligt? Toch is dat aspect van goed opletten en zelf nadenken erg belangrijk. Neem kinderen die naar school fietsen. Of juist niet, want te vaak worden ze met de auto gebracht. Kinderen die elke dag worden gebracht kennen de regels minder goed en worden daardoor kwetsbaarder in het verkeer. Daarom blijft moeder ze brengen en halen en kom je in een vicieuze cirkel terecht.’ Snel voordeel, slim straffen Nog een complicatie uit de verkeerswereld die de pensioenwereld bekend zal voorkomen: ‘Mensen hebben liever meteen een klein voordeel, dan een groter voordeel op termijn. Daar hebben we mee te maken als we mensen uit de auto willen krijgen. Je biedt een financieel voordeel aan mensen die de spits willen mijden en bijvoorbeeld voor het openbaar vervoer kiezen. Maar dat voordeel merk je pas aan het eind van de maand. Terwijl je met de auto een onmiddellijke beloning hebt: je gaat op stap in je eigen auto, op het moment dat je wilt, en in die auto heb je meteen privacy.’ Tegenover snel voordeel staat snel nadeel, in de vorm van straffen. ‘Straf willen we vermijden. Maar het heeft alleen effect als de pakkans groot is én als je de automobilist pakt op wat hij echt belangrijk vindt. Dat eerste is het geval bij trajectcontrole, dan ben je honderd procent zeker de Sjaak als je te hard rijdt. En het tweede gaat op voor het punten-rijbewijs: te veel over­ tredingen en je mag gewoon niet meer rijden. Dat is pas echt erg. Die twee elementen zou je kunnen combineren.’ Kortom: ons gedrag in de auto vertoont verrassend veel overeen­ komsten met hoe we met ons pensioen omgaan. Gerard Tertoolen: ‘We leven in beide gevallen vooral in het hier en nu en schatten risico’s laag in. En als we geïnformeerd worden over het hoe en wat, dan moet dat kort en krachtig anders luisteren we niet. Denk er maar eens over na als u morgen in uw auto stapt. U bent niet alleen op weg naar uw bestemming, maar ook naar uw pensioen. Rijd dus voorzichtig!’

....



21

HOE VERTEL IK HET ... MIJN KINDEREN? Drie specialisten uit de pensioenwereld over het beeld dat ze hun kinderen schetsen over pensioen.

juristen moeten we de ‘Als organisatie netjes houden. Als een opgeruimde kast.’

LEIDEN EN VOLGEN

IN DE WANDELGANGEN: HARMEN NIEUWENHUIS

MENSEN MAKEN HET VERSCHIL. IN DE RUBRIEK ‘IN DE WANDELGANGEN’ STELLEN WE DE MEDEWERKERS VAN BLUE SKY GROUP GRAAG AAN U VOOR. HIJ KOMT UIT DE ADVOCATUUR MET EEN FOCUS OP ONDERNEMINGSRECHT. SINDS 2011 WERKT HARMEN NIEUWENHUIS BIJ BLUE SKY GROUP. ALS SENIOR LEGAL COUNSEL HOUDT HIJ ZICH BEZIG MET VERMOGENSBEHEEREN ANDERE BEDRIJFSJURIDISCHE OVEREENKOMSTEN. Wat betekent dat in de praktijk?

‘Ik onderhandel over dienstverleningsovereenkomsten en stel ze op, bijvoorbeeld tussen Blue Sky Group en externe vermogensbeheerders, maar ook tussen Blue Sky Group en klanten. Dat betekent duidelijk vastleggen wat je van elkaar mag verwachten. Bijvoorbeeld: hoe is de aansprakelijkheid geregeld, welke verplichtingen heeft de manager, voor hoeveel geld mag een externe manager op onze rekening handelen en welke benchmark moet hij daarbij volgen. Daarbij probeer ik zo goed mogelijk vooruit te kijken naar hoe situaties anders zouden kunnen lopen dan verwacht en spreek duidelijk af wat we in zo’n geval doen.”

22

Hoe zie je zelf je belangrijkste rol binnen de organisatie?

“Als juristen moeten we de organisatie netjes houden. Als een opgeruimde kast. Iedereen moet kunnen vinden wat is afgesproken en ook kunnen begrijpen wat dat inhoudt. Dan kunnen we efficienter werken, beter vooruitkijken en snel inspelen op veranderingen. Dus betere resultaten boeken voor onze klanten. En hoe beter we dat in de hele sector doen, hoe kleiner de behoefte aan regels wordt. Door duidelijke grenzen neer te zetten voorkom je niet alleen problemen, maar schep je ook meer mogelijkheden omdat je de ruimte die er wel is beter kunt benutten. Daarnaast onderhandelen we voortdurend uit naam van de klant voor een zo gunstig mogelijk rendement-, risico- en kostenplaatje.”

Wat is een belangrijke eigenschap bij het vervullen van die rol?

“Je moet goed kunnen luisteren om erachter te komen of alle partijen echt goed begrijpen wat er bedoeld wordt en wat de gevolgen kunnen zijn van de afspraken. En oog voor detail natuurlijk. De kunst is om tussen alle regels die er inmiddels zijn voor de sector, toch een weg te vinden die nog praktisch uitvoerbaar is. Veel regels hebben overigens ook goede kanten. Zoals de AIFM richtlijn, waardoor klanten echt een beter inzicht en meer controle krijgen.”

DE KUNST IS OM TUSSEN ALLE REGELS DIE ER ZIJN, TOCH EEN WEG TE VINDEN DIE PRAKTISCH UITVOERBAAR IS

Wat is het leukste aan jurist zijn bij Blue Sky Group?

“Zonder meer de enorme dynamiek. Geen dag is hetzelfde en er zijn elke dag nieuwe uitdagingen, maar ook mogelijkheden om je voordeel mee te doen. Met ons goed ontwikkelde systeem met beleggingspools kunnen we heel veel voor elkaar krijgen. De werkinstelling bij Blue Sky Group is heel constructief: ‘Er is altijd wel een manier te vinden, waarop het wél kan.’ Toen ik koos voor deze baan wist ik wel dat er veel te gebeuren stond in deze sector, maar het is nog veel enerverender dan ik dacht. Met zoveel specialisten in huis, moet je soms leiden en soms volgen. Dat is ook leuk, vooral omdat mensen elkaar hier de ruimte laten om zo goed mogelijk te presteren. Iedereen wil vooruit, dat werkt lekker.

....

‘Voor pensioen zou je een parallel kunnen trekken met onze ziektekostenregeling’ Ruud Hommes, General Manager van Stichting Pensioenfonds IBM Nederland

‘Blijf wakker, denk na’ Als directeur van het pensioenfonds van een internationaal bedrijf als IBM, realiseert Hommes zich dat zijn zoon misschien helemaal niet in Nederland voor zijn pensioen zal gaan sparen. “Door inter­nationale vakantiekampen heeft hij veel vrienden en bekenden in het buitenland. Ook in Nederland is het de vraag of jongeren nog de vaste volgorde zullen aanhouden van leren, werken en pensioen ontvangen. Misschien wordt een sabbatical wel gangbaar, of spaar je in dure periodes van het leven even niet en werk je langer door. Hoe dan ook: pensioen zal waarschijnlijk niet meer zo ‘standaard goed geregeld’ zijn als wij nu gewend zijn. Het beste wat ik kan doen is hem daar bewust van maken en aansporen op tijd een doordachte regeling te treffen.

individueel. Individualisering is een ontwikkeling waar we iets mee zullen moeten. Keuze betekent kosten, maar concurrentie kan ook de ontwikkeling van kostenvriendelijke systemen stimuleren. Ik verwacht dat pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen steeds verder naar elkaar zullen groeien. Voor pensioen zou je een parallel kunnen trekken met onze ziektekostenregeling. De AOW kun je dan aanvullen met een standaard DC product met de meest noodzakelijke verzekeringselementen. Aanbieders onderscheiden zich door hun beleggingsmix en kostenprofiel. Daarnaast kunnen mensen kiezen voor extra ‘tailormade’ pensioenproducten.

Voor de toekomst zie ik een combinatie van individuele afspraken met collectieve elementen het beste werken. Het verzekeren van langleven en de inkoop bij beleggen zijn collectief veel beter te regelen. Beleggingspotjes en hun opbrengsten zijn dan wel weer

....



We moeten ons realistisch voorbereiden op de wensen uit de maat­schappij en de mogelijkheden die de toekomst zal bieden. De jongeren van nu zijn de deelnemers èn werkgevers van straks. Zij zullen producten kiezen die het beste bij hun situatie passen.



23