In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd Samenvatting monitoring energie, binnenklimaat en gebruikerstevredenheid In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Voorwoord De Tender ‘Naar Energiezuinige Scholen en Kantoren’ (NESK), die het toenmalige ministerie VROM in 2008 uitschreef, heeft geleid tot een aantal bijzondere Frisse Scholen. Scholen met een goed binnenklimaat en een energieprestatie, die anticipeert op toekomstige eisen. Inmiddels zijn die eisen heel concreet: bijna energieneutraal (‘BENG’) vanaf 2020. De gerealiseerde scholen maken nieuwsgierig: is het binnenmilieu werkelijk fris, in hoeverre wordt energieneutraliteit al bereikt? En, heel belangrijk, zijn de gebruikers tevreden? In opdracht van RVO.nl is adviesbureau Enerdeco gestart met de monitoring van de scholen gedurende minimaal vier seizoenen. De resultaten zijn vervolgens vergeleken met de oorspronkelijke plannen en de verschillen daartussen zijn onderzocht. Ook is gekeken naar mogelijkheden om de scholen nog beter te laten presteren door kleine aanpassingen, beter beheer of onderhoud. De monitoringrapporten zijn hierdoor een belangrijke kennisbron voor een ieder die betrokken is bij de nieuwbouw en ingrijpende renovatie van scholen voor primair en voortgezet onderwijs. Deze samenvatting van het monitoringrapport van De Wilgenstam geeft daarvan een eerste indruk. Hans Korbee Programma adviseur RVO.nl

01 MFC De Tredder te Westergeest levert per saldo zonnestroom op November 2015

02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig December 2015

03 Het Focus-Huygens College te Heerhugowaard is compact en zuinig gebouwd December 2015

04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ‘50 ingrijpend verduurzaamd December 2015

05 Plein Oost te Haarlem Verwacht februari 2016

06 BS Houthaven te Amsterdam Verwacht maart 2016

07 De EnergieSchool te Jirnsum Verwacht maart 2016

08 MKC Zeeburgereiland te Amsterdam Verwacht maart 2016

09 MFA Hart van Oijen te Oss Verwacht zomer 2016

2 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

OBS De Wilgenstam is gebouwd in de jaren ’50 van de vorige eeuw. In 2011 is het schoolgebouw in 8 weken tijd ingrijpend gerenoveerd en verduurzaamd tot een bijna energieneutrale basisschool. Hierbij zijn de installaties vervangen en de bouwkundige eigenschappen van de school sterk verbeterd. Dit heeft geresulteerd in een zeer goed geïsoleerde school met energiezuinige warmteopwekking en gebalanceerde mechanische ventilatie.

Resultaten Uit de monitoring door Enerdeco uitgevoerd in 2014 is gebleken dat de doelstellingen voor de renovatie van De Wilgenstam wat betreft de energieprestatie zijn gerealiseerd. Het gerenoveerde gebouw en de meeste installatieonderdelen functioneren naar verwachting. Dit geldt nog niet voor de luchtkwaliteit en het visueel comfort. Invoering van structureel beheer en monitoring en aanpassing van de zonwering kunnen deze aspecten verbeteren.

3 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

Energie Onderstaande afbeelding geeft de over 2014 gemeten energiestromen in MJ/m2 vloeroppervlak schematisch weer. De benodigde energie komt deels uit lokale elektriciteitsopwekking met zonnepanelen (groene pijlen) en deels uit inkoop van elektriciteit (zwarte en grijze pijl). De grijze pijl betreft het niet-gebouwgebonden energiegebruik voor stekkerapparatuur.

De energiestromen zijn weergegeven in MJ per m2 schoolgebouw. Dit maakt de resultaten van de scholen onderling vergelijkbaar. MJ (megajoule) is een eenheid voor energie. Voor het omrekenen van MJ naar elektriciteit: ruwweg delen door 9 levert kWh elektriciteit. Van MJ naar aardgas: ruwweg delen door 35 levert m3 aardgas.

4 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

Analyse energiegebruik Op basis van de EPC-berekening is een theoretisch energieverbruik van de gebouwgebonden installaties bepaald. Onderstaande figuur geeft deze weer, samen met het gemeten gebouwgebonden energieverbruik over 2014.

Het werkelijke energieverbruik in 2014 ligt iets lager dan op grond van de EPCberekening was verwacht. Met name het energieverbruik voor ventilatie valt lager uit dan berekend. Dit kan verklaard worden door de decentrale ventilatie-units van Itho, die verhoudingsgewijs minder energie verbruiken. Het aandeel verwarming en koeling is hoger dan op basis van de EPC-berekening was verwacht.

5 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

Binnenmilieu Doelstelling was Frisse Scholen klasse A voor het aspect luchtkwaliteit. Op basis van de aanwezige mechanische ventilatievoorzieningen inclusief de natuurlijke voorzieningen is luchtkwaliteit klasse B gerealiseerd. CO2-metingen echter wijzen uit dat klasse C niet wordt gehaald: De CO2-waarden liggen regelmatig boven 1.200 ppm. Ook hebben de ventilatie-units verschillende keren in storing gestaan en filters blijken vervuild te zijn. Aannemelijk is dat bij schone filters en goed functioneren van de regeltechniek de luchtkwaliteit gemiddeld beter zal zijn. De gebruikers zijn redelijk tevreden over het ventilatiesysteem. Het visueel comfort vinden de gebruikers onvoldoende. Dit komt voornamelijk door de zonneschermen, die niet voldoende aansluiten. Hierdoor zijn bijvoorbeeld de smartboards niet goed leesbaar. Het gebouw is goed geïsoleerd. Er zijn geen serieuze klachten met betrekking tot het thermisch comfort in de winter. De temperatuur kan per verblijfsruimte individueel worden geregeld. De slechte werking van de zonwering heeft op zonnige dagen een negatief effect op de binnentemperatuur.

Frisse Scholen

ontwerp

gemeten

gebruiker

legenda

luchtkwaliteit

A

D

5,8

A

zeer goed

thermisch comfort

C

6,3

B

goed

geluid en akoestiek

C

8,2

C

acceptabel

licht en uitzicht

C

4,2

D

onvoldoende

Gebouwkarakteristieken Oppervlakte 2.250 m2 Buitenoppervlakte 3.290 m2 Aantal verdiepingen 2 Energieprestatie (E/E) 0,23 Isolatie R-vloer: 3; R-gevel: 5,0; R-dak: 5; U-ramen: 1,6 Warmtelevering WKO met omkeerbare warmtepomp (2 gesloten bronnen) Warmteafgifte vloerverwarming Koeling warmtepomp in combinatie met vloerkoeling en nachtventilatie Warm tapwater elektrische boilers Ventilatie combinatie natuurlijke en mechanische ventilatie door te openen ramen en een per ruimte CO2-gestuurd ventilatiesysteem met WTW Verlichting T5-verlichting met daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie; gemiddeld opgesteld vermogen ca. 8 Watt/m2 Duurzame energieopwekking 186 zonnepanelen (307 m2); 40.920 Wp Projectkosten per m2 € 1.214,Jaar renovatie 2011

6 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

Discussie en verbeteringen Het gerenoveerde gebouw en de meeste installatieonderdelen functioneren naar verwachting. Het gebouw kan wat betreft de energieprestatie worden gekwalificeerd als geslaagd en voldoet aan het oorspronkelijke ambitieniveau. Dit geldt nog niet voor de binnenmilieu-aspecten luchtkwaliteit en visueel comfort in het schoolgebouw. Invoering van structureel beheer en onderhoud en aanpassing van de zonwering kunnen deze aspecten verbeteren. Enerdeco doet de volgende aanbevelingen:

Gebouwbeheersysteem en energiemonitoring Omdat er geen gebouwbeheersysteem aanwezig is vindt er geen adequate monitoring plaats. Geadviseerd wordt deze te installeren in combinatie met afstandsbeheer. Voor het energieverbruik is verdere reductie mogelijk, vooral voor de verwarming, door goed beheer en monitoring van o.a. de warmtepompen. Energieverspilling kan hierdoor tijdig worden gesignaleerd. Nu wordt er nauwelijks nachtverlaging van de binnentemperatuur toegepast, terwijl een schoolgebouw heel wat uren niet gebruikt wordt. Met goede monitoring kan de klimaatregeling goed ingesteld worden. Aanbevolen wordt om hiervoor intern of extern een contractmanager aan te stellen met kennis van klimaatsystemen en het energieverbruik ervan.

Onderhoud Sinds april 2013 is er een onderhoudscontract voor de installaties. Zowel bij de school als bij de stichting was dit onvoldoende bekend. Hierdoor vond er tijdelijk minder tot geen onderhoud plaats. Door adequaat onderhoud van de ventilatie-units zal het aantal storingen dalen en zullen filters op tijd worden vervangen.

Verlichting Enerdeco adviseert de zonwering aan te passen. De zonwering aan de buitenzijde zal waarschijnlijk vervangen moeten worden, bijvoorbeeld door screens. Een alternatief is om extra zonwering aan de binnenzijde aan te brengen, waardoor de huidige zonwering kan blijven bestaan.

Verwarming De lokale thermostaten zijn voorzien van batterijen. In de praktijk wordt het vervangen van de batterijen vergeten met klachten tot gevolg. Aanbevolen wordt om bij structureel onderhoud de batterijen op vaste momenten door de installateur te laten vervangen.

Meer informatie Onderstaande titels bevatten hyperlinks naar de desbetreffende informatiebronnen: 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek (PDF) Top 15 energiezuinige scholen - RVO.nl RVO.nl Kennishuis NESK Scholen duurzaam opgeleverd (PDF) UKP NESK-video Adres OBS De Wilgenstam: Wilgenlei 149 3052 BT Rotterdam

7 | 04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren ’50 ingrijpend verduurzaamd

Deze publicatiereeks is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in samenwerking met Platform 31 en het programma BENG. Platform 31 en BENG hebben de monitoring gefinancierd, adviesbureau Enerdeco heeft de monitoring op de negen locaties uitgevoerd en RVO.nl heeft het proces begeleid. De samenvatting is opgesteld door AHB Consultancy.

Postbus 30833 2500 GV Den Haag

Molenstraat 124 7622NG Borne

Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Croeselaan 15 | 3521 BJ | Utrecht Postbus 8242| 3503 RE | Utrecht T +31 (0) 88 042 42 42 E [email protected] www.rvo.nl Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. © Rijksdienst voor Ondernemend Nederland | december 2015 Publicatienummer: RVO-188a-150/PR-DUZA De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie. RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.