02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig Samenvatting monitoring energie, binnenklimaat en gebruikerstevredenheid In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Voorwoord De Tender ‘Naar Energiezuinige Scholen en Kantoren’ (NESK), die het toenmalige ministerie VROM in 2008 uitschreef, heeft geleid tot een aantal bijzondere Frisse Scholen. Scholen met een goed binnenklimaat en een energieprestatie, die anticipeert op toekomstige eisen. Inmiddels zijn die eisen heel concreet: bijna energieneutraal (‘BENG’) vanaf 2020. De gerealiseerde scholen maken nieuwsgierig: is het binnenmilieu werkelijk fris, in hoeverre wordt energieneutraliteit al bereikt? En, heel belangrijk, zijn de gebruikers tevreden? In opdracht van RVO.nl is adviesbureau Enerdeco gestart met de monitoring van de scholen gedurende minimaal vier seizoenen. De resultaten zijn vervolgens vergeleken met de oorspronkelijke plannen en de verschillen daartussen zijn onderzocht. Ook is gekeken naar mogelijkheden om de scholen nog beter te laten presteren door kleine aanpassingen, beter beheer of onderhoud. De monitoringrapporten zijn hierdoor een belangrijke kennisbron voor een ieder die betrokken is bij de nieuwbouw en ingrijpende renovatie van scholen voor primair en voortgezet onderwijs. Deze samenvatting van het monitoringrapport van BS Het Klaverblad geeft daarvan een eerste indruk. Hans Korbee Programma adviseur RVO.nl
01 MFC De Tredder te Westergeest levert per saldo zonnestroom op November 2015
02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig December 2015
03 Praktijkschool Focus te Heerhugowaard Verwacht december 2015
04 OBS De Wilgenstam te Schiebroek Verwacht december 2015
05 Plein Oost te Haarlem Verwacht februari 2016
06 BS Houthaven te Amsterdam Verwacht maart 2016
07 De EnergieSchool te Jirnsum Verwacht maart 2016
08 MKC Zeeburgereiland te Amsterdam Verwacht maart 2016
09 MFA Hart van Oijen te Oss Verwacht zomer 2016
2 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Brede School Het Klaverblad in Amsterdam is een frisse en bijna energieneutrale nieuwbouwschool met daarin een basisschool, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een gymzaal en een multifunctionele ruimte. Bij aanvang stelden de opdrachtgevers, Stichting Bijzonderwijs en Amsterdam stadsdeel Zuidoost geen eisen aan het energiegebruik of binnenklimaat van de school, anders dan de eisen die in het Bouwbesluit staan. Na een selectieprocedure werd Janssen de Jong Projectontwikkeling gekozen om het project te realiseren op basis van het ontwerp van een reguliere school.
Na de aanbesteding nam Janssen de Jong het initiatief om met het beschikbare budget een duurzame en frisse school te realiseren. Janssen de Jong ambieerde een energieprestatie die 75% beter was dan wettelijk vereist. En werd voor de onderdelen energie, luchtkwaliteit en thermisch comfort ‘klasse A’ van het Programma van Eisen - Frisse Scholen nagestreefd. De opdrachtgevers ondersteunden het initiatief, omdat zij zonder meerinvestering een kwalitatief betere school kregen, met lagere exploitatiekosten.
Resultaten Uit de monitoring door Enerdeco uitgevoerd in 2014 is gebleken dat de doelstellingen voor de nieuwbouw van BS Het Klaverblad deels zijn gerealiseerd. De school kan worden gekwalificeerd als goed, al voldoet het gebouw niet geheel aan het oorspronkelijke ambitieniveau. Met name het energieverbruik van de ventilatoren en verwarming is hoog doordat het ventilatiesysteem volcontinue draait. Door deze te regelen op CO2 zal het jaarlijks energieverbruik 60% dalen.
3 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Energie Onderstaande afbeelding geeft de over 2014 gemeten energiestromen in MJ/m2 vloeroppervlak schematisch weer. De benodigde energie komt deels uit lokale elektriciteitsopwekking met zonnepanelen (groene pijlen) en deels uit inkoop van elektriciteit, aardgas en warmte (zwarte pijlen).
De energiestromen zijn weergegeven in MJ per m2 schoolgebouw. Dit maakt de resultaten van de scholen onderling vergelijkbaar. MJ (megajoule) is een eenheid voor energie. Voor het omrekenen van MJ naar elektriciteit: ruwweg delen door 9 levert kWh elektriciteit. Van MJ naar aardgas: ruwweg delen door 35 levert m3 aardgas.
4 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Analyse energiegebruik Op basis van de EPC-berekening is een theoretisch energieverbruik van de gebouwgebonden installaties bepaald. Onderstaande figuur geeft deze weer, samen met het gemeten gebouwgebonden energieverbruik over 2014.
Het werkelijke energieverbruik in 2014 is aanzienlijk hoger dan op grond van de EPC-berekening was verwacht. Met name het energieverbruik voor ventilatoren en verwarming is hoger.
5 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Binnenmilieu De luchtkwaliteit is in het overgrote deel van het jaar goed. De gebruikers zijn over het algemeen tevreden. Er is echter geen Frisse Scholen klasse A gerealiseerd. Onderstaande tabel geeft de kwaliteit van het binnenmilieu weer op basis van de klassenindeling PVE Frisse Scholen volgens het ontwerp, gedurende een jaar gemeten en volgens de gebruikers van het gebouw. De mindere beoordeling van het onderdeel ‘licht en uitzicht’ wordt met name veroorzaakt door de niet goed functionerende lichtwering aan de binnenzijde.
Frisse Scholen
ontwerp
gemeten
gebruiker
legenda
luchtkwaliteit
A
B
7,0
A
zeer goed
thermisch comfort
A
B
7,8
B
goed
geluid en akoestiek
B
B
8,0
C
acceptabel
licht en uitzicht
C
C
5,5
D
onvoldoende
Gebouwkarakteristieken Oppervlakte 2.883 m2 Buitenoppervlakte 4.416 m2 Aantal verdiepingen 2 Energieprestatie (E/E) 0,247 Isolatie Rc-waarde gevels, vloeren en dak: 5,50; U-waarde ramen: 0,68 Warmtelevering stadsverwarming Warmteafgifte luchtbehandeling, vloerverwarming en radiatoren Koeling geen Warm tapwater zonneboiler en stadsverwarming Ventilatie gebalanceerde mechanische ventilatie met warmteterugwinning Verlichting T5-verlichting, daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie Duurzame energieopwekking 287 zonnepanelen; 67.455 Wp Bouwkosten per m2 € 1.527,- (Design en Build) Jaar opening 2012
Discussie en verbeteringen Het gebouw en de meeste installatieonderdelen functioneren naar verwachting. Het extra energieverbruik wordt met name veroorzaakt doordat de luchtbehandelingskast continu heeft aangestaan. Om het energieverbruik te verlagen doet Enerdeco de volgende aanbevelingen:
Verbeteringen beheer en onderhoud: • CO2-sturing van de ventilatie toepassen voor het verlagen van het energieverbruik en verhogen van de relatieve vochtigheid • monitoringsysteem installeren voor beheer op afstand • actief onderhoudscontract of prestatiecontract afsluiten met een onderhoudspartij • contractmanager aanstellen met kennis van klimaatinstallaties.
6 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Verwacht effect aanbevolen maatregelen op energieverbruik Als bovengenoemde verbeteringen succesvol worden doorgevoerd zal het energieverbruik aanzienlijk lager uitvallen en het bij ontwerp verwachte energiegebruik benaderen. Naar verwachting zal de school bijna 60% besparen ten opzichte van het energiegebruik in 2014, met de volgende energiestromen tot gevolg:
Meer informatie Onderstaande titels bevatten hyperlinks naar de desbetreffende informatiebronnen: 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam (PDF) Top 15 energiezuinige scholen - RVO.nl RVO.nl Kennishuis NESK Scholen duurzaam opgeleverd (PDF) UKP NESK-video Adres BS Het Klaverblad: Darlingstraat 1 1102 MX Amsterdam ZO
7 | 02 BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer energiezuinig
Deze publicatiereeks is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in samenwerking met Platform 31 en het programma BENG. Platform 31 en BENG hebben de monitoring gefinancierd, adviesbureau Enerdeco heeft de monitoring op de negen locaties uitgevoerd en RVO.nl heeft het proces begeleid. De samenvatting is opgesteld door AHB Consultancy.
Postbus 30833 2500 GV Den Haag
Molenstraat 124 7622NG Borne
Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Croeselaan 15 | 3521 BJ | Utrecht Postbus 8242| 3503 RE | Utrecht T +31 (0) 88 042 42 42 E
[email protected] www.rvo.nl Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. © Rijksdienst voor Ondernemend Nederland | december 2015 Publicatienummer: RVO-186a-1501/RP-DUZA De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie. RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.
