In Limburg beleven we meer! Investeringsprogramma

In Limburg beleven we meer! Investeringsprogramma To e r i s m e & R e c r e a t i e 2016 - 2019

Colofon

Met dank aan de samenwerkende VVV’s voor het

beschikbaar stellen van de foto’s uit de mediabank Maart 2016 Uitgave

Provincie Limburg

bezoekadres: Limburglaan 10 te Maastricht

postadres: Postbus 5700, 6202 MA Maastricht tel.: +31 (0)43 389 99 99

e-mail: [email protected] www.limburg.nl 16-280

Toverland, Sevenum

4

I

Inleiding In Limburg beleven we meer. Dat is titel van het meerjarig investeringsprogramma Toerisme & Recreatie voor deze coalitieperiode. Dit is een programma voor en van ondernemende mensen die willen werken aan de toeristische-recreatieve versterking van onze provincie. Door innovatieve concepten in de markt te zetten, door onderscheidende kwaliteit te bieden en met elkaar versterkende samenwerking, een gezamenlijke uitstraling en het uitdragen van Limburgse trots. Toerisme en recreatie draait om beleven. En beleven staat voor ervaren, genieten, verrassen, meemaken, kennismaken en ontmoeten. In Limburg werken 37.000 mensen dagelijks aan die belevenis. Voor de 1,1 mln. Limburgers maar ook voor de 3 mln. meerdaagse bezoekers (verblijfsrecreatie) die onze provincie jaarlijks trekt met 10 mln. overnachtingen. Het dagtoerisme in Limburg is jaarlijks goed voor ongeveer 3 mld. euro waarvan bijna de helft van onze nabije Belgische en Duitse buren komt1. Mensen waarderen het toeristisch aanbod van onze provincie. De Limburgse inwoners zijn recent nog benoemd door Nederlandse vakantiegangers geroemd als meest gastvrije bevolking van Nederland. Gemiddeld genomen waardeerde men Limburgers met 8,6 voor vriendelijkheid en gastvrijheid2 . In Limburg beleven we meer. Limburg is onderdeel van een grensoverschrijdende agglomeratie waar we samen met onze Vlaamse, Waalse en Duitse buren veel toeristisch-recreatief potentieel kunnen ontwikkelen. Samen met onze directe buurregio´s Belgisch-Limburg, Provincie Luik, de regio´s Niederrhein, Eifel & Region Aachen gaat het om een gebied met een toeristisch marktpotentieel van 6 mln. inwoners, waarvan 130.000 fte werkzaam zijn in de sector, bijna 9 mld. euro aan jaarlijkse omzet, 25 mln. overnachtingen en ruim 100 mln. bezoekers per jaar (zie bijlage 2). We zien Limburg als onderdeel van deze grensoverschrijdende agglomeratie waarin nog meer belevenis, maar ook meer verdienend vermogen valt te ontwikkelen. We benutten de grensoverschrijdende kansen voor het Limburgse MKB en maken daarmee het onbekende bekend. De belevenis voor Limburg maken we samen met de Limburgers, de ondernemers, de gemeenten, branche- en sectororganisaties en onze grensoverschrijdende partners. Alleen zo beleven we in Limburg meer! Voor dit programma hebben wij ons laten inspireren door het veld. Door ondernemers groot en klein, kennisinstellingen binnen en buiten de regio, gemeenten en provincies, branche- en toeristische organisaties. Op basis van een drietal externe sessies met ruim 70 personen zijn de contouren van dit programma gevormd.

1

Provincie Limburg (2015). Trendrapportage 2014/2015. juli 2015.

2

www.bungalowparkoverzicht.nl/persberichten

5

Roermond

8

II

Wat willen we bereiken? Kort maar krachtig willen we drie zaken in de komende jaren bereiken: ཞཞ We werken met onze partners aan toekomstbestendige werkgelegenheid in Limburg; ཞཞ We stimuleren en investeren in ondernemerschap dat nieuwe kansen benut en nieuwe investeringen uitlokt; ཞཞ We zijn selectief, scherp in onze rol en prioriteren projecten met hefboom -effecten wat meer kwaliteit toevoegt en meer bestedingen en bezoekers realiseert; Dit doen we om Limburg als geheel te versterken. Op basis van een aantal interactieve sessies met het veld najaar 2015, de opgedane ervaringen van de vorige coalitieperiode, trends en ontwikkelingen en sterkte/zwakte analyse kiezen we voor een beperkt aantal thema´s uitgewerkt in drie investeringslijnen: 1. Versterken van ondernemerschap: triple helix aanpak met ondernemers, kennisinstellingen en overheid voor innovaties, (bij)scholing on the job en meer vitaliteit in de sector; 2. Versterken van de Limburgse kracht en infrastructuur: versterken van de toeristische infrastructuur, grensoverschrijdende verbindingen en crossovers met o.a. cultuur, sport, stedelijke ontwikkelingen, natuur en landschap en erfgoed/ monumenten; 3. Versterken van één Limburg: innovatie in de toeristische marketing & promotie, ‘Taste of Limburg´ (streekproducten) en evenementen (free publicity); Voor de komende 4 jaar is 12 mln. euro beschikbaar waarbij we deze middelen op hoofdlijnen als volgt indelen: ondersteunen van ondernemerschap 2,0 mln. euro, versterken van Limburgse kracht en infrastructuur 6,0 mln. euro en versterken van één Limburg 3,5 mln. euro. Daarnaast reserveren we 0,5 mln. euro voor onvoorziene kleine kansrijke initiatieven en/of grensoverschrijdende samenwerking om zaken te verkennen of uit te werken, lobby, kennisdeling en een jaarlijkse conferentie. Op projectniveau zullen wij onze inzet van middelen concreet monitoren als het gaat om de te realiseren maatschappelijke effecten (realisatie werkgelegenheid, nieuwe innovatieve concepten, publieke en private financiële multipliers etc.). In paragraaf V worden deze lijnen nader uitgewerkt.

9

Vijlen

12

III

Waarom een investeringspogramma? Voor Limburg was en blijft de toeristisch-recreatieve sector een economische factor van betekenis. Als Provincie willen wij daar ook voor de periode 2016-2019 actief in blijven investeren. Investeringen die duurzame banen opleveren en die de sector van een structuurversterkende impuls voorzien. Uit de Toeristische Trendrapportage 2014-2015 en Continue VakantieOnderzoek (Provincie Limburg, 2015) blijkt dat we nog steeds wat betreft het binnenlandse marktaandeel, bestedingen, overnachtingen en sterk herfst/winter seizoen een stevige constante positie innemen in de top 3 van Nederland. Dat willen we vasthouden en verder versterken.

Vitaliteit en scholing Wij willen actief werk maken van de opgaven voor de toekomst in de sector. De verblijfsrecreatie zal de komende jaren een kwaliteitsslag moeten maken en actiever inspelen en keuzes maken in de slag om de bezoeker. Sterker richten op specifieke doelgroepen en leefstijlen gecombineerd met een kwalitatief aanbod. Daarin is een belangrijk onderdeel het gastvrije gevoel en de bejegening naar onze gasten en toeristen evenals de kennis en de kansen van de kwaliteiten in onze omgeving. Gemotiveerde en gedreven ondernemers en gastvrij personeel zijn het ´human capital´ dat het verschil maakt. Juist in een sector waar een groot deel van de arbeidskrachten lager tot middelbaar opgeleid zijn, kan Limburg nog sterker gebruik maken van een traditie op het gebied van hospitality. Opleiding, scholing, bijscholing en leer/werk trajecten zijn daarin belangrijk. Zeker nu de economie weer langzaam aantrekt en de sector vraagt om goed opgeleid personeel. Daarmee leveren we een belangrijke bijdrage aan het Limburg Werkt Akkoord.

Grensoverschrijdende aanpak en vergroten buitenlands marktaandeel Limburg kan – met haar internationale ligging – nog krachtiger profiteren van het nationaal sterk stijgende buitenlandse marktaandeel. Weliswaar was er een stijging de afgelopen jaren en in 2014 bezochten bijna 900.000 buitenlanders onze provincie, van het Nederlandse gemiddelde toename van 14,7% kende Limburg slechts een 6% toename van het aantal buitenlandse gasten. Wanneer men weet dat er bijvoorbeeld binnen de watersportrecreatie zelfs landelijk een toename van een kwart meer buitenlandse recreanten is gerealiseerd, dan liggen hier voor Limburg met haar Maasplassen-gebied grote kansen. Het Designer Outlet Center in Roermond en de binnensteden van Venlo en Maastricht laten zien dat het mogelijk is om het buitenlandse (met name Duitse) marktaandeel aan zich te binden. Ook de toeristische marketing zou daar wat betreft de dagrecreatie nog actiever op kunnen inspelen, waar Limburg als totaalproduct een interessante propositie is vanwege haar diverse kwaliteiten in relatief klein gebied. Denk daarbij ook aan de vele festivals en evenementen die Limburg rijk is.

13

Werksessies met het veld: Provincie, kies! Op 19 oktober, 2 en 9 november 2015 zijn er drie werksessies georganiseerd als input voor het programma en de te maken keuzes. Na een drietal inspirerende kick off presentaties hebben in totaal ruim 70 mensen enthousiast, gedreven en zeer levendig hun bijdrage geleverd. Een breed palet aan richtingen en duidingen kwam naar voren. De pluriformiteit van de sector werd nogmaals duidelijk maar gaf tegelijkertijd ook aan dat er ondernemersgeest heerste en gevoel van trots. Een aantal urgente hoofdlijnen en aanbevelingen aan de Provincie kwamen daarbij expliciet naar voren: ཞཞ ཞཞ ཞཞ ཞཞ

Focus, maak keuzes en stel prioriteiten Voorkom versnippering en toon consistentie in beleid (> 4 jaar) Neem het voortouw in de euregio en over de grens Denk vanuit Limburg of groter, we kunnen ons geen Noord-Midden-Zuid denken veroorloven ཞཞ Bind en verbind koplopers, ambassadeurs, iconen (groot én klein) ཞཞ Zet kwaliteit voorop: wees selectief, investeer, en verbindt kennis en onderwijs Op dinsdag 19 januari 2016 zijn de hoofdcontouren van het programma gepresenteerd aan de deelnemers van de werksessies. In die bijeenkomst is er breed draagvlak en enthousiasme uitgesproken voor het investeringsprogramma van de Provincie. De investeringslijnen boden veel aanknopingspunten om concreet met partners aan de slag te gaan. Een verslag van deze en de eerdere werksessies vindt u in bijlage 1 van dit investeringsprogramma.

14

15

Arcen

IV

De ambitie Op basis van de trends en ontwikkelingen, de Limburgse cijfers en de input van het veld kan er een sterkte / zwakte / kansen / bedreigingen analyse (SWOT) gemaakt worden. Vanuit deze analyse en de ervaringen van het vorige ambitiedocument Vrijetijdseconomie 2012-2015, maken we als Provincie keuzes met een beperkt aantal accenten voor de komende jaren. Het zijn actielijnen die nadere uitwerking met onze partners behoeven waarbij we koers houden vanuit een heldere ambitie.

Sterkten Kansen • • • • •

Belangrijke economische sector qua werkgelegenheid, BRP, bestedingen Sterke landschappelijke kwaliteit met Maasplassen, Heuvelland, Maasduinen Sterke culturele, monumentale en historische kwaliteiten Sterke toeristische reputatie en historisch gegroeid imago Veel te beleven in een relatief klein gebied

• • • • •

Uitbouw grensoverschrijdende samenwerking en marktpotentie Scholing, hospitality, leer/werk trajecten Limburg als fiets/wielerprovincie en uitbouw watersportrecreatie (Maasplassen) Crossovers cultuur, natuur, erfgoed, sport, evenementen, retail, zakelijk toerisme Nieuwe online marketingstrategie, digitalisering en data mining (ken uw klant)

Zwakten Bedreigingen • • • • •

Veel kleinschaligheid met weinig innovatie en beperkt investeringsvermogen Beperkte benutting van euregionale markt Kwaliteitsopgave verblijfsrecreatie, veel van onvoldoende kwaliteit, beperkt inspelen op leefstijlen Weinig samenhang en samenwerking binnen sector en met andere sectoren Geen grote dragende ondernemers of uitvoeringsstructuren voor de bredere sector

• • • • •

18

Sector is conjunctuur- en weergevoelig Beperkte groei in nationale markt door o.a. achterblijvende innovatieve marketing In 2020 is er voor 1.700 recreatiebungalows en 2.000 kampeerplekken geen markt meer Last minute aanbiedingen Teveel blijven hangen in regionaal en lokaal denken

De ambitie voor deze coalitieperiode (2019) is: We streven naar groter verdienvermogen van de sector met aantoonbare economische kwalitatieve spin off waarmee we van héél Limburg een sterker merk & een sterkere markt maken. Dit willen we met onze triple helix partners bereiken vanuit een grensoverschrijdende benadering, het versterken van innovatief ondernemerschap en oog voor kwaliteit. Kortweg: Meer verdienen en meer werk, vanuit een grensoverschrijdende en ondernemersgerichte aanpak.

Drie investeringslijnen Het is een meerjarig investeringsprogramma op hoofdlijnen. Dat betekent dat de verdere uitwerking in overleg met onze partners (ondernemers, gemeenten, VVV´s, brancheorganisaties, kennispartners, natuurorganisaties) vormgegeven gaat worden. Geen volledig dichtgetimmerd programma voor de komende 4 jaar, maar wel richtinggevend met uitvoeringsgerichte keuzes voor die onderdelen waar we als Provincie een rol willen spelen. We onderscheiden de volgende drie uitvoeringsgerichte investeringslijnen.

19

20

21

Maasplassen

V

Investeringslijnen Investeringslijn 1: Versterken van ondernemerschap

Wat willen we bereiken? Met deze investeringslijn kiezen wij voor het versterken van de kwaliteit van de toeristisch-recreatieve sector. Daarbij denken we heel nadrukkelijk aan de koppeling tussen ondernemen en onderwijs. Limburg kent een aantal uitstekende onderwijsinstellingen op zowel MBO (Leeuwenborgh, Gilde-opleidingen en Arcus) als hoger onderwijsniveau (Hotel Management School en Butler Academy) waarmee voor de toeristisch-recreatieve sector veel potentieel ligt. Enerzijds in de kwaliteit van het personeel door bijvoorbeeld leer/werk- en stage-plekken, nascholing on the job, anderzijds als inspiratiebron voor nieuwe product-markt combinaties, innovaties op bijvoorbeeld het gebied van data-mining (ken uw klant). Beide elementen – een aangename bejegening en de kwaliteit van het aanbod inspelend op de behoefte van de klant – zijn belangrijk voor de Limburgse belevenis. De triple helix samenwerking tussen ondernemers, kennisinstellingen en overheden geldt dus niet alleen voor de Limburgse campussen en kenniseconomie, maar is net zo relevant voor de toekomst van de concurrentiekracht van de toeristisch-recreatieve sector. Wat betreft de verblijfsrecreatie ligt er een urgente opgave om een kwaliteitsimpuls te bewerkstelligen. Primair is de ondernemer zelf daarvoor verantwoordelijk, maar vanuit een gezamenlijke aanpak van Provincie en gemeenten zullen wij ons inspannen om vanuit de rol die wij hebben (kwaliteit van de ruimtelijke omgeving en met goede voorbeelden anderen inspireren) de opdracht van de opgave van de Vitaliteitsscan3 aan te pakken. Via een ondernemersgerichte maatwerkbenadering én de regionale uitwerking van het Provinciaal Omgevingsplan Limburg zullen we met gemeenten en partners een gezamenlijke aanpak uitwerken.

Wat gaan we doen? We staan een intensievere samenwerking tussen onderwijsinstellingen, bedrijfsleven en overheden voor in de sector. Daarbij gaat het om een kwaliteitsimpuls en een nauwere relatie tussen scholing, leren en werken, en inspelen op de vraag van morgen en eisen anno 2016 (innovatie). Als Provincie nemen wij het voortouw om ondernemers heel gericht met onderwijsen kennisinstellingen in contact te brengen in een voor de sector unieke ‘triple helix’ aanpak (ondernemers-onderwijs-overheden). We denken daarbij aan een 24uurssessie waarin we concrete afspraken over scholing, leer/werk-plekken en kansen voor product- en/of procesinnovaties willen maken. Daarbij zal ook gewerkt moeten worden aan ‘community building’, een netwerk waarin ondernemers met elkaar en met kennisinstellingen kennis, ervaringen en expertises actief uitwisselen en verder brengen. Ook kan gedacht worden aan actieve coaching en financiers, zoals banken, in een vroegtijdig stadium mee laten denken. Hiervoor stellen we op korte termijn een Actieplan Ondernemerschap op.

3

ZKA (2015). Vitaliteit Verblijfsrecreatie Limburg. Van meer naar beter en mooier.

22

23

24

Samen met gemeenten, ondernemers en brancheorganisaties maken we werk van de vitaliteit van de verblijfsrecreatie in Limburg. Veel parken functioneren goed en vormen het visitekaartje van Limburg. Deze parken zijn een goed voorbeeld en spelen actief in op de wensen van de klant en leggen verbindingen met het toeristisch-recreatief aanbod in de omgeving. Er is echter ook een opgave bij een aantal accommodaties waarin wij als overheid (gemeenten en provincie) de kwaliteit zullen bewaken. We denken dat de regionale afspraken die in het kader van het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL) met gemeenten gemaakt worden een goede aanzet daartoe zijn. Dat vraagt echter ook om een uitvoeringsstrategie én aanpak waarbij we samen met gemeenten streng zullen zijn waar nodig en stimulerend waar mogelijk. Dat vergt ook actieve inzet van capaciteit en gezamenlijk optreden. Daarvoor ontwikkelen we samen met gemeenten, brancheorganisaties en de sector zelf nog voor de zomer 2016 een actieplan.

Provinciale rol Onze provinciale rol is actief ondernemers en kennisinstellingen bij elkaar brengen als het gaat om nieuwe scholings- en innovatieconcepten en afspraken maken om duurzame samenwerking te realiseren. De problematiek van de verblijfsrecreatie willen wij op een concrete manier samen met gemeenten oppakken, waarbij we enerzijds stimulerend en ondersteunend werken met ondernemers en branche en anderzijds streng zijn waar nodig.

Wat mag het kosten? We hanteren daarbij een volgende financiële verdeling voor 2016-2019: ཞཞ Onderwijs en scholing € 0,5 mln. ཞཞ Innovatie, nieuwe product-markt combinaties € 1,0 mln. ཞཞ Aanpak vitaliteit verblijfsrecreatie € 0,5 mln. € 2,0 mln.

Doorkijk 2016

• Organisatie van een 24 uurs sessie tussen kennis- en onderwijsinstellingen, toerist-recreatieve ondernemers, brancheorganisaties en overheden met als resultante Actieplan Ondernemerschap. Gereed voor de zomer 2016. • Samen met gemeenten en brancheorganisaties een werk-met-werk aanpak owikkelen voor de vitaliteit van de verblijfsaccomodaties. Gereed: 1 juni 2016

25

26

27

Fun Forest, Tegelen

Investeringslijn 2: Versterken van de Limburgse kracht en toeristische infrastructuur

Wat willen we bereiken? Limburg heeft veel te bieden, met een grote diversiteit voor verschillende doelgroepen en verschillende leefstijlen. Niet alleen als het gaat om aangenaam verblijven of het aantrekkelijk landschap, maar ook de vele evenementen, de stedelijke dynamiek, cultuur, erfgoed en actief sporten en bewegen behoren tot die beleving van Limburg. Limburg kent een aantal grote majeure ontwikkelingen waarmee ondernemers hun nek uitsteken en bereid zijn om te investeren. Wij continueren en intensiveren het Nautisch Programma van Eisen voor de Maasplassen waarbij we ook de motie van Provinciale Staten betrekken en de kansen voor Noord-Limburg meenemen. Ondernemers durven hier over hun grenzen te kijken vanuit een gebiedsvisie die verbindt en waar wij als overheid ruimte scheppen binnen de kaders van de Maas. Samen met Rijkswaterstaat is er een zogeheten 6D-aanpak opgezet en worden nieuwe kwalitatieve investeringen mogelijk. Met ontwikkelingsruimte op de Maasplassen worden in combinatie met het sterke toeristisch-recreatieve profiel van de regio de kansen nog actiever benut om o.a. de Duitse markt verder te bewerken waarmee ook een brug kan worden geslagen tussen het dagtoerisme (retail) en langere verblijf. Overigens is de Maas voor ons een natuurlijke verbinding van noord tot zuid en laten de diverse toeristisch-recreatieve ontwikkelingen met bijvoorbeeld de recreatieve vaart over de kanalen (Willemsroute) of de vele dagstranden zien dat hier kansen gegrepen en verder versterkt worden. Omvangrijke toeristische en recreatieve investeringen zijn in de regel aangehaakt aan de grotere steden en/of de stedelijke regio en direct van belang voor de stedelijke economie. De (te ontwikkelen) culturele, monumentale en historische kwaliteiten van de steden maken Limburg daarbij extra aantrekkelijk voor bezoekers uit een grote (grensoverschrijdende) omgeving. De toeristisch-recreatieve ontwikkelingen van de afgelopen 15 jaar in de Parkstad-regio zijn spectaculair mede door grote investeringen in de zogeheten Leisure-ring (Gaia Zoo, Snowworld, Mondo Verde, ZLSM en het recent uitgebreide Museumplein Kerkrade). Recentelijk is de regio Parkstad door de World Travel & Tourism Council ook genomineerd voor de beste toerismebestemming ter wereld. Voor Nature Wonder World geldt dat het onderzoek en de (financiële) haalbaarheid met interesse wordt afgewacht. De Buitenring Parkstad zorgt daarbij voor een betere ontsluiting van het gebied. Daarnaast kunnen diverse ‘crossover’ projecten die bijvoorbeeld, cultuur, evenementen, erfgoed, natuurbeleving, plattelands- en stedelijke ontwikkelingen, sport verbinden met toeristisch-recreatief ondernemerschap een structuurversterkende bijdrage leveren binnen de sector.

28

29

30

Verbindingen en bewegwijzering zijn belangrijke randvoorwaarden voor de sector. Deze periode intensiveert de Provincie haar fietsbeleid. Niet alleen vanuit utilitair gebruik, maar zeker ook in de combinatie met recreatief fietsen. Met de e-bike ontwikkelingen worden de afstanden en het bereik groter. Dat biedt nieuwe kansen en vraagt om een bijstelling van de klassieke visie op bereikbaarheid. In Limburg hebben we een redelijk goed geoutilleerde routestructuren of dat nou gaat om fietswandel of men- en ruiterroutes. Limburg kent diverse mooie regionale en nationale grensoverschrijdende parken, zoals het RivierPark Maasvallei en Kempen-Broek ons verbindt met onze buurprovincie Belgisch-Limburg. Nationaal Park de Groote Peel en Maasduinen en het grenspark Maas-Swalm-Nette verbinden ons met de Nederlandse buurprovincies en Duitsland.

Wat gaan we doen? We willen met een aantal hefboomprojecten de sector structureel verder laten groeien en bloeien. Naar Vlaams voorbeeld willen we gericht onze cofinancieringsmiddelen inzetten voor projecten die het rendement voor de samenleving, de economie en de ondernemers vergroten. De ervaringen van de afgelopen jaren in de Maasplassen laten zien dat met relatief beperkte financiële middelen een hefboomwerking en multiplier van ten minste 3 is te realiseren. Belangrijker nog, er is tussen ondernemers een intensievere samenwerking ontstaan en trotsheid op ‘hun’ gebied. Rendement voor de samenleving, de economie en de ondernemer werd hier gecombineerd. Vandaar ook dat wij deze ontwikkeling krachtig willen doorontwikkelen en daarbij ook de kansen voor Noord-Limburg en de waterrecreatie zullen meenemen. Het programma Buitengoed Geul en Maas heeft de potentie om als toegangspoort naar het Heuvelland en het Nationaal Landschap en breder ook een belangrijke rol te vervullen als hefboomproject. Daarnaast zullen wij actief de verbindingen opzoeken met andere beleidskaders (crossovers).

31

Provinciale rol Als overheden (gemeenten en provincie) hebben we een primaire verantwoordelijkheid voor de bereikbaarheid en de infrastructurele ingrepen die nodig zijn in de regio. Daar waar het gaat om toeristisch-recreatieve kansen die als een plus op infrastructurele maatregelen gezet kunnen worden kan met dit programma een bijdrage geleverd worden. Speciale aandacht wordt hierbij geschonken aan de kansen voor de combinatie tussen utilitaire én recreatieve fietsinfra en fietsgebruik. In de verbinding met onze buren willen wij investeren, of dat nou gaat om de internationale Maasfietsroute, of het reactiveren van de oude trambaan-tracé Maastricht-Aachen. Ook onderzoeken we de kansen naar een 220 km. verkeersluwe fietsroute door Limburg en over de grens. Daarbij zal in dit programma worden aangesloten bij het Uitvoeringsprogramma Fiets 20162019 en voor onder andere de bewegwijzering bij het Uitvoeringsprogramma Overstappunten 2016-2019 als het gaat om openbaar vervoer.

Wat mag het kosten? We hanteren daarbij een volgende financiële verdeling voor 2016-2019: ཞཞ Hefboomprojecten met kwaliteitsimpuls voor sector € 2,0 mln. ཞཞ Doorontwikkeling Nautisch Programma van Eisen € 3,3 mln. ཞཞ Toeristisch-recreatief fietsgebruik & routestructuren € 0,7 mln. € 6,0 mln.

Doorkijk 2016 en verder • Actieplan Waterrecreatie Midden- en Noord-Limburg (doorontwikkeling Nautisch Programma van Eisen 2.0 dat gepresenteerd wordt op de Maasplassenconferentie in maart 2016. Gereed: 1 april 2016 • We investeren een half miljoen aan toeristisch-recreatief fietsgebruik, aanvullend op de middelen die vanuit Uitvoeringsprogramma Fiets zullen worden geïnvesteerd. Gedacht kan worden aan het stimuleren van voorzieningen voor het afspuiten van mountainbikes op knooppunten, extra oplaadpunten bij recreatieve fietsroutes maar ook aanvullende toeristische bewegwijzering. • Hefboomprojecten op basis van selectiecriteria. Gedurende 2016 en verder. • Op projectniveau in 2016 eerste selectie van synergie opzoeken met activiteiten die in andere beleidskaders worden ontwikkeld zoals de Uitvoeringsprogramma’s Fiets (toeristisch-recreatief gebruik), Overstappunten (bewegwijzering), Cultuur en Sport (side events), Erfgoed & Monumenten (in combinatie met toeristische verdienmodellen en product-markt combinaties), Platteland in ontwikkeling (recreatie in natuur of op water bijv. Maasplassen) en stedelijke ontwikkeling (stedelijke aantrekkingskracht, identiteit en historie binnensteden).

32

33

34

35

Valkenburg

36

Investeringslijn 3: Versterken van één Limburg

Wat willen we bereiken? Met deze investeringslijn kiezen we ervoor om Limburg als geheel te positioneren en te presenteren. Zoals uit de werksessies reeds naar voren kwam: ´We kunnen ons niet veroorloven om te blijven denken in Noord-, Midden- of Zuid-Limburg´. In dit programma zien we Limburg als één ‘huis’, met meerdere belevenissen waarbij we ervan uitgaan dat de verblijfsrecreatie niet zonder de dagrecreatie kan en omgekeerd. Limburg heeft de naam van bourgondisch, het gevoel van een stukje buitenland en gastvrije bejegening. Wat nodig is, is om ten eerste deze beleving te blijven waarmaken, maar ook te laten voldoen aan de wensen en eisen van de 21e eeuw. De toeristische promotie en marketing zal de komende jaren nog sterker online en op social media gaan plaatsvinden. Maar waar heeft de bezoeker nog meer behoefte aan, welke voorkeuren heeft hij en welke motivaties om te komen en eventueel om weer terug te komen hij of zij? ´The Taste of Limburg´, Limburgse streekgebonden producten kennen een hoge en erkende kwaliteit in de gastronomie. Limburgse wijnen en likeuren maken een opmars mee en seizoensgebonden Limburgse groenten vinden steeds meer hun afzetmarkt bij de hoteliers en restaurateurs. Duurzame en eerlijke productie in de regio wordt door Limburgers en gasten van Limburg steeds meer gewaardeerd. Het is een visitekaart van de streek, een kwaliteit van die extra belevenis. Veel ondernemers laten zien dat de keten van zaaien en oogsten tot afzetmarkt, verkoop en consumeren gesloten kan worden. Goed voorbeeld doet volgen, en daar waar het gaat om dat duwtje in de rug wil de Provincie haar verantwoordelijkheid pakken. Het is immers een visitekaartje van Limburg.

Wat gaan we doen? De toeristische campagne Liefde voor het Leven loopt inmiddels ruim 10 jaar. Daarbij is het goed om samen met de samenwerkende VVV’s (SVL) en andere partijen te kijken waar continuïteit noodzakelijk is en vernieuwing nieuwe kansen biedt. Als Provincie voelen wij ons verantwoordelijk voor de uitstraling en het werken aan onze nationale en internationale reputatie. Met de in 2013 gekozen brandingstrategie van Limburg als grensprovincie zien we kansen om ook onze toeristische profilering en positionering daar actief op in te spelen (denk aan het buitenlandgevoel, verkennen nieuwe grensoverschrijdende markten of de toeristische samenwerking met buurprovincies). In 2016 zal met onze partners een gezamenlijke aanpak ontwikkeld worden waarmee we de successen verder versterken en uitbouwen en vernieuwen en verbindingen leggen waar dit nodig is. Daarvoor willen we de tijd nemen om met een goed onderbouwd voorstel te komen. Tot die tijd stellen wij aan de samenwerkende VVV’s financiële middelen beschikbaar om de lopende toeristische campagne tot 1-10-2016 in aangepaste vorm te continueren om zo ook het toeristisch hoogseizoen van 2016 te benutten. In het najaar komen wij met een voorstel voor de aanpak daarna. In de periode 2009-2011 zijn er belangrijke ervaringen opgedaan op het gebied van Limburg als gastronomische provincie. Belangrijk vanuit de rol van de overheid is om partijen bij elkaar te brengen en actief uit te dragen in promotie-activiteiten. Het is aan ondernemers zelf om in de keten de verbindingen en afzetmarkten te benaderen.

37

Daarbij zijn overigens diverse ondernemers die hun streekproducten prima in de regio onder de aandacht weten te brengen evenals bij de hoteliers en restaurateurs. Deze goede voorbeelden willen we actief onder de aandacht brengen en partijen rondom dit thema bij elkaar brengen. De Fine Food Fair in het MECC en het Preuve festival zijn reeds goede voorbeelden waarin ontmoeting en uitwisseling centraal staan. We bezien ook de mogelijkheden om dit thema mee te nemen in de aanpak voor de toeristische vermarkting. Evenementen (denk aan Pinkpop, TEFAF, Solar festival) zijn een belangrijk onderdeel van het toeristisch-recreatief product. Ze dragen bij aan de sfeer en beleving en kunnen het imago van Limburg versterken en aantoonbare spin-off genereren. Bovenregionale evenementen die het merk Limburg versterken en aantoonbare spinoff genereren worden in samenhang met cross-overs gestimuleerd.

Provinciale rol Als Provincie hebben wij de afgelopen jaren en ook voor de toekomst een bijzondere verantwoordelijkheid in de wijze waarop onze Provincie toeristisch wordt vermarkt. De afgelopen jaren waren wij opdrachtgever voor de toeristische campagne Liefde voor het Leven. Die verantwoordelijkheid blijft en we zullen samen met partners daar ook aan blijven werken. De wijze waarop zullen wij na de zomer presenteren. Waar het gaat om gastronomie en de promotie van streekgebonden Limburgse producten zullen wij eveneens de opgedane ervaringen benutten en vooral ons richten op het verbinden en samenbrengen van kansrijke initiatieven. Ondernemers zelf zullen hun vraag en afzetmarkten moeten organiseren, maar de Provincie kan wel een platform bieden en ontmoeting, uitwisseling en kennisdeling onderling bevorderen.

Wat mag het kosten? We hanteren daarbij een volgende financiële verdeling voor 2016-2019: • Vermarkten van één Limburg € 2,5 mln. • Promotie streekproducten € 0,5 mln. • Evenementen € 0,5 mln. € 3,5 mln.

Doorkijk 2016 en verder • Ontwikkelen van nieuw concept voor toeristische vermarkting en/of promotie van Limburg op basis van ervaringen afgelopen 10 jaar. Gereed: 1 oktober 2016. • Verkennen van nadere samenwerkings- en promotiemodel van ondernemers (producenten/(keten)aanbieders/consumenten) op het gebied van Limburgse streekgebonden producten. Gereed 1 juli 2016. • Inspelen op toeristische kansen van bovenregionale en merkversterkende evenementen

38

39

40

41

Maastricht

VI

De basis op orde Om bovenstaande investeringslijnen goed in te bedden zullen we een aantal randvoorwaarden vanuit de Provincie moet invullen. Ten eerste zal er maximaal de synergie opgezocht worden met de prioriteiten en projecten die in het overige provinciale beleid aan de orde zijn. Ten tweede zullen ook de lobby naar Den Haag (o.a. NBTC en ‘metrolijnen’ in het kader van betere spreiding van inkomend toerisme over Nederland) en Brussel (benutten van Europese programma’s zoals bijv. COSME-programma) geïntensiveerd worden. Ook de relatie met de buurlanden en buurregio’s zoals Belgisch-Limburg/Vlaanderen en Stadregion Aachen en Niederrhein zal vanuit de Provincie het voortouw worden genomen voor nieuwe samenwerkingen. Ten derde zullen we jaarlijks ook partijen bij elkaar brengen rondom een toeristische conferentie waarin we ook de trends, ontwikkelingen en nieuwe innovaties met elkaar zullen delen. Tenslotte zullen we ook de ogen moeten open houden voor ontwikkelingen en kansen die wij nu nog niet hebben voorzien. Wat mag het kosten? ཞཞ We hanteren daarbij een volgende financiële indeling voor 2016-2019: Jaarlijkse toeristische conferentie, kennisdeling, lobby, grensoverschrijdende projecten, procesontwikkeling € 0,5 mln. € 0,5 mln.

42

43

44

VII

Hoe? Een uitvoeringsgerichte programmatische aanpak! Zoals in bovenstaande uitwerking van de investeringslijnen is gebleken vervullen we als Provincie meerdere rollen. Soms actieve aanjager van ontwikkelingen, soms koplopers en goede voorbeelden bij elkaar brengen en op de bühne zetten, soms alleen een duwtje in de rug met support of financiële ondersteuning. Rode draad door dit programma is dat we kiezen voor initiatieven vanuit een programmatische aanpak waarbij we versnippering willen voorkomen door geen losstaande projecten te financieren en waarbij we ondernemerschap stimuleren en belonen. In de volgende matrix vatten we de ambities en de investeringslijnen samen en sturen we op onze project-portfolio de komende jaren. Hier onder een schematisch voorbeeld van hoe deze project-portfolio eruit komt te zien:

Investeringslijnen 2016 - 2019

Ambities 2016 - 2019

1. versterken van Ondernemerschap

2. Versterken van Limb. kracht en infra

3. Versterken van één Limburg

Basis op orde

Kwaliteit Selectiviteit Grensoverschrijdend

Op basis van de gestelde ambities (werkgelegenheid, ondernemerschap en selectiviteit) stellen we een aanpak voor naar voorbeeld van Toerisme Vlaanderen van zogeheten ´hefboomprojecten´. Dit zijn projecten die het verschil kunnen maken door kwalitatief en duurzaam onderscheidend zijn. Daarvoor hanteren wij de volgende criteria: oo passend binnen de investeringslijnen van het programma oo een bijdrage aan werkgelegenheid en/of economische spin off in Limburg oo versterking van Limburgse merk/markt oo draagvlak in de regio oo inzicht in een structurele doorwerking na afloop project oo maximaal 50% provinciale co-financiering Daarnaast wordt er gewerkt met ´bonuscriteria´ in de projectbeoordeling: ++ samenwerking met een kennisinstelling ++ minder dan 50% vraag om provinciale co-financiering ++ realisatie van leer/werk- en/of stage-plekken ++ revolverende financieringsbehoeften (leningen, garanties) ++ grensoverschrijdende aanpak en partners

45

De specifieke weging en wijze van beoordeling zal nog voor de zomer 2016 nader worden uitgewerkt. Daarnaast zal er ook actief afstemming plaatsvinden met andere provinciale programma’s en beleidsprioriteiten. Er liggen veel kansen in de samenhang met de volgende thema’s: • Regionale afspraken met gemeenten in het kader van POL in het bijzonder voor de verblijfsrecreatie; • Uitvoeringsprogramma’s Cultuur en Sport als het gaat om evenementen, sideevents, crossovers; • Uitvoeringsprogramma’s Fiets en Overstappunten als het gaat om toeristischrecreatieve kansen bijvoorbeeld in het fietsbeleid en ‘way finding’; • Beleidskader/investeringsprogramma Limburg land en tuinbouw loont 2.0 als het gaat om cross-overs met de ontwikkeling multifunctionele landbouw • De Sociale Agenda met daarin het spoor van het Limburg Werkt Akkoord, onderwijs in het kader van leer-werk plekken en scholing; • Het programma Platteland in Ontwikkeling als het gaat om bijvoorbeeld de aanpak Maasplassen, Nationale parken en Nationaal Landschap Zuid-Limburg; • Brightlands campusontwikkeling o.a. op het gebied van ‘data mining’ (Smart Services Campus) en in bredere zin het zakelijk toerisme; • Afstemming versterken van de kernwaarden en boodschap tussen de provinciale brandingstrategie en de toeristische vermarkting. In de toelichting op de bovengenoemde investeringslijnen zijn concrete actieplannen aangekondigd. Deze zullen ook met Provinciale Staten actief gedeeld worden. Het investeringsprogramma Toerisme & Recreatie 2016 – 2019 “In Limburg Beleven We Meer” is daarmee richtinggevend als kader én tevens een uitvoeringsgericht investeringsprogramma voor de komende jaren.  

46

47

Bijlage 1 Hoofdlijnen uit de externe werksessies Toerisme & Recreatie Werksessie 1 “Ondernemend & Onderscheidend” (19 oktober 2015) Kick off door Bas Hoogland (B&B De Heerlijkheid Vijlen, ex-commercieel directeur Landal GreenParks): • Waarom komen toeristen naar Limburg? Fundamenteel verschil tussen dagtoeristen en verblijfstoeristen, ook in de wijze van bewerking via gesegmenteerde marketing; • Verschillende identiteiten, is er wel sprake van één toeristisch product Limburg? Onderscheid die deelregio’s (noord-midden-zuid) • Versnippering in promotie en organisatie van de sector • Hang naar euregio? Er is nog veel markt in Nederland! • E-commerce staat nog in de kinderschoenen: veel meer online, data mining • Unieke on-Hollands gevoel, buitenland gevoel, bourgondisch, culinair – buitenland gebruiken voor productversterking (bijv. Dom in Aken) • Pleidooi voor grote zichtbare marketing campagne • Relativering van de vitaliteitsscan, als je niet goed bent ga je kapot (80% is oke itt ZKA)

Uit de werkgroepen: Dagrecreatie kan niet zonder verblijfsrecreatie en omgekeerd (seizoenscompensatie) • Kansen vanuit evenementen (in de euregio) en congressen (zakelijk toerisme) • Marketing kan top down, maar ook bottom up (vb. Linssen Yachts laat klanten over de Maas varen door heel Limburg van noord tot zuid) • Doe meer met streekproducten, crux zit in de ketensamenwerking en de distributiekanalen. • Associaties: Heuvelland is binnenlands merk, stukje buitenlandgevoel, bourgondisch • Met e-commerce valt een wereld te winnen • Geld niet versnipperd inzetten, geldt ook voor gemeenten • Hospitality mag impuls krijgen, veel hotels niet gastvrij genoeg, met name in de hardware (wifi), software (bejegening) is positief • Werk met ondernemers die willen (koplopers-strategie), kwaliteit blijft dan over – rol Provincie is op de bühne zetten, ondersteunen, awareness creëren. • Organiseer en deel ook meer ‘kennis’ over de sector • Waar strandt de ondernemer op? a) verdienmodel/financiering, b) marketing, c) overheid

48

Werksessie 2 “Verbindend & Verassend” (2 november 2015) Kick off door Hans Gubbels (directeur/bestuurder van Continium, Cube, Columbus): • Kijk door de ogen van de ander naar je product • De droom voor het Museumplein / Continium was niet groeien van 100 naar 200.000 bezoekers, maar vanuit passie verbinden, betekenis hebben en betekenisvol zijn. Gevoel eerst, dan ratio. • Verbindingen actief opzoeken, bijv. met ASA zoals bij Columbus Earth Theater. Maar niet alleen als toeristische attractie, maar ook empowerment voor de bezoeker (educatief). • Claim het ook gewoon als het er nog niet is. Er was geen design-museum, dus bouwen we het. Maar laat ook artists in residence er hun ding doen. • Global en local gaan steeds meer samen (tentoonstelling ‘the world needs design’). In de regio verbinden, maar ook worldwide. Diverse samenwerkingen euregionaal (kennisinstellingen, Medtronic, IHK, campussen, Design Academy Eindhoven) en mondiaal (Google, Japan, Washington, Londen, National Geographic). • Durf ook ambitie te tonen: vergelijking met Nemo – Kerkrade heeft in potentie minimaal een even grote markt in een straal van één uur. • Deel je dromen om ze te realiseren.

Uit de werkgroepen: • Crossovers toerisme en natuur, landschapsparken. Bijv. West Zipfel ontwikkeling als natuur(lijk) toeristische trekpleister. Maar ook crossover toerisme en erfgoed, cultuur en sport (fietsen, MTB – ook in Noord-Limburg). • Verblijfsrecreatie kan niet zonder dagrecreatie • Zorg voor goede aanhaking met de Duitse markt, Provincie neem voortouw in grensoverschrijdende contacten, euregio verleiden en verbinden • Onderscheidend zijn doe je door de toppers te benoemen en daar iets mee te doen, voortrekker, voorbeelden, benoem het en geeft het desnoods een kwaliteitspredicaat • Benut de Maas meer als verbindend element, water als nieuw/aanvullend DNA, waterrecreatie • Nieuwe wijze van marketing, benaderen van doelgroepen, augmented reality, praat met één mond over Limburg • Kwaliteit van ondernemerschap is cruciaal, draag dat veel meer uit en stimuleer dat als Provincie • We kunnen ons niet veroorloven om in Noord-Midden-Zuid te denken, het gaat om verbindingen leggen, ook binnen vermeende subregio’s. Limburg als ‘één huis’ zowel digitaal als qua marketing • Ruimte geven als overheid, maar ook richting door bijv. de ondernemers het draagvlak in hun eigen omgeving te laten organiseren • Draag de urgentie en het belang van de sector actief en positief uit als Provincie, het gaat om ‘belevenis’, laat best practices zien • Stroomlijn de intermediaire organisaties, voorkom versnippering • Richt een ‘leisuredome’ op voor starters, zzp’ers in de sector die samen met elkaar krachten bundelen • Werk meer met garantstellingen als financieringsinstrument

49

Werksessie 3 “Zichtbaar & Bereikbaar” (9 november 2015) Kick off door Jos van der Sterren (Dean International Tourism NHTV Breda) • Een gebied (land, regio, stad of zelfs straat, huis) heeft altijd een bepaalde identiteit of iconen, voor sommige gebieden is het lastiger om jezelf op de kaart te zetten. • Limburg is internationaal niet bekend, hooguit Maastricht • Soms kun je het top down organiseren, maar soms ook heel lokaal zoals bijv. ‘De 9 straatjes’ in Amsterdam door een groep ondernemers. Het moet wel kloppen, laat zien dat je het bent/uitdraagt. • Toerist van vandaag doet veel online en daardoor is concurrentie keihard. Bijv. KLM concurreert niet alleen meer met andere luchtvaartmaatschappijen, maar ook met hotels, NS-high speed, koffieketens etc. • Big data analysis en travel-techno wordt steeds belangrijker • Bejegening en gemoedstoestand bepalen hoeveel geld toeristen uitgeven, hoe gelukkiger of een betere bejegening des te meer ze uitgeven. • Bestemmingsmanagement: toeristisch product is iets wat je van ondernemer op ondernemer steeds doorverkoopt. M.a.w. je kunt het niet alleen verkopen, samenwerking en bundelen van krachten is noodzakelijk. Deel je visie. • Limburg is een stukje buitenland-gevoel, niet Holland/Nederlands. Je kunt via het buitenland misschien nog sterker de binnenlandse markt bewerken (als bewijslast van het buitenland-associatie). • In Brabant is men van het ‘vrijetijdshuis’ (fysieke plek) naar Visit Brabant gegaan wat volledig online is als het gaat om de toeristische ondersteuning.

Uit de werkgroepen: • Zoek naar iconische voorbeelden, niet alleen fysiek, maar ook personen, boegbeelden bijv. Rieu, Rowen Heze, Outlet, Maas • Actief de verbinding met Belgisch-Limburg opzoeken, veel met elkaar gemeen op toeristisch gebied, de Maas als verbindend element. Duitse markt is anders dan de Belgische, stem daar aanbod op af en kijk goed naar de doelgroepen. Richt je vooral op de jeugd. • Gastvrijheid is komen en terugkomen, waarbij een langere verblijfsduur zorgt voor de mogelijkheid van nieuwe kwaliteitsinvesteringen. Sterker op inzetten. • Doe meer met streekeigen voedselproductie • Belangrijk is om awareness te creëren. Dit zou met campagnes kunnen, maar zeker ook mond-op-mond reclame, nee-verkopen, online. Niet één verhaal van Limburg, maar laat juist ook de verscheidenheid zien (programma ‘Wunderschön’ belichtte steeds een ander element). • Zoek 10 internationaal acterende Limburgse bedrijven op en regel cofinanciering voor een stevige marketingcampagne. • Voorkom versnippering in de promotie • Strategie van Provincie Belgisch Limburg is ‘verbinden, versterken, vermarkten’. In die volgorde, dus ook nee zeggen tegen ‘niet verbindende’ projectvoorstellen. • Natuur/landschap alleen is niet uniek, zichtbaarheid vergroten door ‘storytelling’. Inwoners zijn de belangrijkste ambassadeur van het toeristisch product. • Grenzen verbinden Limburg, historisch als ook fysiek. Verdrag van Maastricht als icoon. • Een bezoek aan Limburg moet op de ‘bucket list’ van eenieder komen! • Consistentie: beleid meerjarig, volhouden en niet elke vier jaar weer wijzigen.

50

Bijeenkomst presentatie hoofdcontouren Investeringsprogramma Toerisme & Recreatie 2016-2019 (19 januari 2016)

Presentatie door gedeputeerde Eric Geurts over de hoofdlijnen van het investeringsprogramma. N.a.v. daarvan de volgende hoofdlijnen van de reacties: • Er is breed draagvlak en enthousiasme voor het gepresenteerde investeringsprogramma. Algemeen gevoel heerst dat er nu een belangrijke piketpaal geslagen voor de komende jaren voor toerisme en recreatie; • Vasthouden aan kwaliteit is cruciaal en een goede keuze. Dat geldt ook voor de aanpak in de verblijfsrecreatie. Het voorstel van een gezamenlijke aanpak met de gemeenten is daarbij zeer belangrijk; • De gekozen drie investeringslijnen zijn duidelijk, richtinggevend en herkenbaar; • De samenwerking met Belgisch Limburg maar ook met onze Duitse buren ligt voor de hand en is kansrijk, ook in het binnenhalen van Europese gelden; • Bijzondere aandacht voor toeristisch-recreatieve kansen voor fiets en streekproducten worden onderschreven; • In Belgisch-Limburg is een aantal jaren terug gekozen om geen deelgebieden te vermarkten maar de gehele provincie. Dat werkt goed en ondernemers zijn hier blij met de meer thematische insteek (verhaallijnen/storytelling) die ontwikkeld zijn. • Neem de tijd voor de vermarkting van één Limburg • Het Nautisch Programma van Eisen was een groot succes en heeft veel trots en nieuwe ondernemerschap in de regio uitgelokt. Iedereen zag ineens kansen en durfde weer te investeren. • De slag in de samenwerking tussen onderwijsinstellingen, branche en ondernemers is een belangrijke opgave. Op nationaal gebied gebeurt hier wel het een en ander, maar binnen Limburg is de samenwerking nog beperkt tot kennis en onderzoek. Goed dat de Provincie de verbindende rol nu wil spelen en daarin verder gaat.

51

Bijlage 2 Kerncijfers Toerisme & Recreatie in grensoverschrijdend perspectief

Inwoners

Werkgelegenheid

Netto jaaromzet

Provincie Limburg 1

1,1 mln.

36.872 (2014)

€ 3,7 mld. (2013)

Belgisch-Limburg 2

0,86 mln.

13.000 (2010)

€ 1,1 mld. (2012)

Province de Liège 3

1,0 mln.

16.800 (2002)

€ 0,82 mld.

Region Niederrhein 4

2,7 mln.

21.400 (2014)

€ 1,88 mld. (2014)

Eifel & Region Aachen 5 6 (NRW)

0,49 mln.

35-40.000 (2012)

€ 1,2 mld.

Totale euregio

6,15 mln.

128.000 fte

€ 8,7 mld.

Provincie Gelderland VII

2,0 mln.

57.800 (2014)

Onbekend

1 2 3 4 5 6 7

Provincie Limburg (2015). Toeristische Trendrapportage 2014-2015, juli 2015. Toerisme Limburg vzw (2013). Strategisch Actieplan voor het Toerisme in Limburg / STAP 2014- 2019, oktober 2013 Province de Liege (2015). Rapport d’activités 2014. Le Tourisme. Februari 2015. IHK Mittlerer Niedrrhein (2015). Tourismuswirtschaft am Niederrhein, april 2015 Eifel Tourismus Gesellschaft / IHK Aachen, Koblenz, Trier (2012). Die Wertschöpfung im Tourismus für den Bereich der Eifel Tourismus 2012. Trierischen Volksfreunds (2012). Interview mit Klaus Schäfer, Geschäftsführer der Eifel Tourismus (ET) GmbH. Provincie Gelderland (2015). Samenvatting ‘Maak kennis met de vrijetijdseconomie in Gelderland 2015’, februari 2015

52

Overnachtingen

Bestedingen per jaar

Bestedingen per dag

Bezoekers

12,5 mln. (2014)

€ 427 mln. (2014)

€ 36,00 (2014)

2,8 mln. (2014)

3,9 mln. (2012)

€ 300 mln. (2012)

€ 32,59 (2012)

1,2 mln. (2012)

2,1 mln. (2013)

€ onbekend

onbekend

0,93 mln. (2013)

3,3 mln. (2014)

€ onbekend

€ 25,00 (2014)

58 mln. (2014)

5,0 mln. (2012)

€ 593 mln (2012)

€ 15,20 (2012)

39 mln. (2012) 50 mln. (2012)

26,8 mln.

> € 1,5 mld.

± € 27

113 mln.

16 mln. (2013)

386 mln. (2014)

€ 29,10 (2014)

2,9 mln. (2014)

53

54

55

56