In dulci jubilo Kerstmuziek van
Michael Praetorius &
Johann Caspar Kerll door
Quintessens o.l.v. Hans Noyens 30/11 Wierden, St. Jan de Doper 07/12 Soest, Oude Kerk 13/12 Zeist, Sionskerk
In Dulci Jubilo Het programma van dit concert is opgebouwd uit muziek bij een lutherse dienst voor kerstmorgen. De vaste gezangen daarin worden gevormd door de Missa Superba uit 1674 van Johann Kaspar Kerll, de overige delen zijn gecomponeerd door Michael Praetorius. Michael Praetorius werd in 1571 geboren in Creuzberg an der Werra als zoon van een streng lutherse predikant. Hij ontwikkelde zich al snel tot een virtuoos organist: op zijn 14de was hij al tijdens zijn studie organist van de universiteitskerk in Frankfurt an der Oder. In 1594 kwam hij in dienst bij hertog Heinrich Julius von BraunschweigLüneburg, eerst als organist van de slotkapel in Gröningen, vanaf 1604 als hofkapelmeester van de slotkapel in Wolfenbüttel. Praetorius was bijzonder erudiet en reisde veel: 10.000 kilometer in slechts een paar jaar, waarin hij ook nog diplomatieke opdrachten van de hertog moest uitvoeren – maar tot zijn spijt nooit naar Italië. In zijn muziek zijn velerlei invloeden terug te vinden, waaronder die van de Zuid-Nederlanders en vooral van de Italianen. Tot 1613 had hij al 1600 werken gepubliceerd. Daarna komt er een nieuwe invloed bij: die van het virtuoze en expressieve sologezang. Praetorius is van bijzonder belang geweest voor de ontwikkeling van de protestantse kerkmuziek op het grensvlak van renaissance en barok. Hij ontmoette veel componisten, op wie hij veel invloed had (o.a. Scheidt en Schütz). Van zijn hand verschenen drie theoretische boeken over muziek onder de titel Syntagma Musicum. Van zijn acht bundels met instrumentale muziek is er slechts één bewaard gebleven: Terpsichore Musarum, met dansen in Franse stijl. De Lutherse liturgie kende zowel Latijn als Duits: voor het hof in Gröningen schreef Praetorius veel Latijnse kerkmuziek, voor het hof in Wolfenbüttel Duitstalige. Zijn vroegste Duitstalige kerkelijke werken (bijna altijd gebaseerd op protestantse kerkgezangen) werden in 9 bundels gepubliceerd onder de naam Musae Sioniae. Rond zijn 50e jaar plande hij 15 bundels met de modernste
kerkmuziek onder de titel Polyhymnia. Slechts één deel daarvan is volledig bewaard gebleven. Enkele delen zijn geheel verloren gegaan, twee onvolledig overgeleverd. Aan de rest kwam hij niet toe: in 1621, op vijftigjarige leeftijd overleed Praetorius, waarschijnlijk aan uitputting. Vooral zijn kerstmuziek is populair geworden: van 2- tot 20-stemmig, eenvoudige en virtuoos, Duitstalig en Latijn, één- en meerkorig, met en zonder instrumenten. De Duitse componist en organist Johann Caspar Kerll werd geboren in 1627 in München, dus 6 jaar na het overlijden van Praetorius. Zijn carrière startte in Wenen, waar hij niet alleen studeerde, maar ook organist was. In 1647 verhuisde hij naar Brussel, waar hij kamerorganist was. Van daaruit maakte hij veel reizen. In 1656 werd hij kapelmeester aan het hof van de keurvorst in München, waar hij ruim twintig jaar veel succes had. In 1674 kwam hij in dienst bij de keizer in Wenen. In 1692 keerde Kerll terug naar München, waar hij een jaar later overleed. Hij schreef muziek voor orgel en klavecimbel, kamermuziek, opera’s, en kerkmuziek voor zangers en instrumentalisten. In zijn tijd was zijn muziek populair: hij beïnvloedde belangrijke componisten als Fux, Pachelbel, Bach en Händel. De laatste verwerkte thema’s van hem o.a. in de Messiah. De groots opgezette Missa Superba is gecomponeerd voor twee koren met solisten, twee violen, vier blazers (bij Kerll trombones, bij ons blokfluiten en dulciaan), violone (bij ons cello) en basso continuo (bij ons orgel en klavecimbel). Johann Sebastian Bach bewonderde Kerll: nog in 1748 bewerkte hij het Sanctus uit de Missa Superba; deze bewerking is bekend geworden als het Sanctus BWV 241. Daarbij verving hij de trombones door hobo’s en fagot. Wat dat betreft bevinden we ons met onze aanpassing dus in goed gezelschap!
Programma Voor de dienst 1. Michael Praetorius: Ballet du Roy pour sonner apres Uit: Terpsichore Musarum, 1612 Instrumentaal (4-stemmig)
Introïtus 2. Michael Praetorius: Puer natus in Bethlehem (prima pars) Uit: Polyhymnia Caduceatrix et Panegyrica, 1619 Sopraan, alt, bas, strijkers – tutti (11-stemmig) 1. Puer natus in Bethlehem; unde gaudet Jerusalem. Alleluia. Ritornello 1: Singet, jubiliret, triumphiret unserm Herren, dem König der Ehren. 2. Reges de Saba veniunt; aurum, thus, myrrham offerunt. Alleluia. Ritornello 2: Singet, jubiliret, triumphiret unserm Herren, dem König der Ehren. 3. Hic jacet in praesepio qui regnat sine termino. Alleluia. Ritornello 3: Singet, jubiliret, triumphiret unserm Herren, dem König der Ehren. Mein Herzenskindlein, mein liebstes Freundlein, o Jesu. Liedzettingen uit: Musae Sioniae V en II, 1607 Sopranen en fluiten (2-stemmig), 1. Ein Kind geborn zu Bethlehem, zu Bethlehem, des freuet sich Jerusalem. Alleluja, Alleluja. tenoren en strijkers (4-stemmig, 2. Die König aus Saba kamen dar, kamen dar, Gold, Weihrauch, Myrrhen brachten sie dar. Alleluja, Alleluja. tutti (8-stemmig) 3. Hier liegt es in dem Krippelein, dem Krippelein, ohn' Ende ist die Herrschaft sein. Alleluja, Alleluja.
Kyrie 3. Johann Caspar Kerll: Kyrie Uit: Missa Superba, 1674 Tutti dubbelkorig (15-stemmig) Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison
Gloria 4. Johann Caspar Kerll: Gloria Uit: Missa Superba, 1674 Tutti dubbelkorig (15-stemmig) Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Laudamus te, benedicimus te, adoramus te, glorificamus te, gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam, Domine Deus, Rex caelestis, Deus Pater omnipotens. Domine Fili unigenite, Jesu Christe, Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris, qui tollis peccata mundi, miserere nobis; qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis. Quoniam tu solus Sanctus, tu solus Dominus, tu solus Altissimus, Jesu Christe, cum Sancto Spiritu in gloria Dei Patris. Amen.
Bij de epistellezing 5. Michael Praetorius: Resonet in laudibus Uit: Eulogodia Sionia, 1611 Vocaal 6-stemmig 1. Resonet in laudibus cum iucundis plausibus Sion cum fidelibus: apparuit, quem genuit Maria. 2. Sunt impleta, quae praedixit Gabriel. Eia, Eia. Virgo deum genuit quem divina voluit clementia. 3. Hodie apparuit, apparuit in Israel: ex Maria virgine est natus Rex. 4. Magnum nomen Domini Emanuel, quod annunciatum est per Gabriel.
Bij de evangelielezing 6. Michael Praetorius: Weil Maria schwanger ging Uit: Musae Sioniae VI, 1609 Tutti (4-stemmig) 1. Weil Maria schwanger ging, zu Augusti Zeiten, sich die Prophezei erging, niemand durfte streiten, ward vom Kaiser aufgesetzt, daß die ganze Welt geschätzt, ihm nun wär verbunden, da ging jedermann zum Ort, und zur Stadt seiner Geburt, ward gehorsam funden. 2. Also zog auch Joseph aus, samt seiner Vertrauten, weil er war von Davids Haus, hielts mit frommen Leuten, kam er ins jüdische Land, zur Stadt Bethlehem genannt, und da traf sichs eben, daß ihr Zeit erfüllet war, und sie einen Sohn gebar, Christum, unser Leben. 4. Und Hirten, voll Lobes wert, waren bei den Schafen, täten Fleiß bei ihrer Herd, legten sich nicht schlafen, zu den trad ein Engel schnell, und Gott leuchtet um sie hell, das gab ihn Erschrecken, der Engel sprach: fürcht euch nicht, denn ich bring euch neu Geschicht, will euch Freud erwecken. 6. Bald war da ein großes Heer, der heiligen Engel, die gaben Preis, Lob und Ehr, Gott im höchsten Himmel, sungen ein neu fröhlich Lied, wünschten allem Erdreich Fried, Wohlgefalln den Leuten, daß sie sich aus Herzensgrund, dem Herrn, durch sein neuen Bund, im Glauben vertrauten.
Credo 7. Johann Caspar Kerll: Credo Uit: Missa Superba, 1674 Tutti dubbelkorig (15-stemmig) Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Et in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum, et ex Patre natum ante omnia saecula. Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum, non factum, consubstantialem Patri: per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis. Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, et homo factus est. Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato; passus et sepultus est, et resurrexit tertia die secundum Scripturas, et ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria, judicare vivos et mortuos, cujus regni non erit finis. Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas. Et unam sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi saeculi. Amen.
Offertorium 8. Michael Praetorius: Wie schön leuchtet der Morgenstern Uit: Polyhymnia Caduceatrix et Panegyrica, 1619 2 sopranen, 2 tenoren, bas, strijkers – tutti (10-stemmig) Wie schön leuchtet der Morgenstern, voll Gnad’ und Wahrheit von dem Herrn du süße Wurzel Jesse. Du Sohn David aus Jakobs Stamm, mein König und mein Bräutigam, hast mir mein Herz besessen. Lieblich, freundlich, schön und herrlich, groß und ehrlich, reich von Gaben, hoch und sehr prächtig erhaben.
Sanctus 9. Johann Caspar Kerll: Sanctus Uit: Missa Superba, 1674 Tutti dubbelkorig (15-stemmig) Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis!
Agnus Dei 10. Johann Caspar Kerll: Agnus Dei Uit: Missa Superba, 1674 Tutti dubbelkorig (15-stemmig) Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.
Communiemuziek 1 11. Michael Praetorius: Vom Himmel hoch da komm ich her Uit: Musae Sioniae V, 1607 3 fluiten, dulciaan (4-stemmig)
Communiemuziek 2 12. Michael Praetorius: Es ist ein Ros entsprungen Uit: Musae Sioniae VI, 1609 Vocaal (4-stemmig) 1. Es ist ein Ros entsprungen aus einer Wurzel zart, wie uns die Alten sungen, von Jesse kam die Art und hat ein Blümlein bracht mitten im kalten Winter, wohl zu der halben Nacht. 2. Das Röslein, das ich meine, davon Jesaia sagt, hat uns gebracht alleine Marie, die reine Magd. Aus Gottes ew’gem Rat hat sie ein Kind geboren wohl zu der halben Nacht.
Communiemuziek 3 13. Michael Praetorius: Grates nunc omnes, prima pars Uit: Musarum Sionarum, Motectae et Psalmi Latini, 1605 Instrumentaal dubbelkorig (8-stemmig)
Communiemuziek 4 14. Michael Praetorius: In dulci jubilo Uit: Musae Sioniae VI, 1609 en II, 1607 3 sopranen, tenor (4-stemmig) 1. In dulci jubilo, Nun singet und seid froh! Unsers Herzens Wonne liegt in praesepio, Und leuchtet als die Sonne Matris in gremio, Alpha es et O! tutti (4-stemmig) 2. Ubi sunt gaudia, nirgend mehr denn da! Da die Engel singen nova cantica, Und die Schellen klingen in regis curia. Eia, wären wir da!
Slotlied 15. Michael Praetorius: Puer natus in Bethlehem (secunda pars) Uit: Polyhymnia Caduceatrix et Panegyrica, 1619 Liedzettingen uit: Musae Sioniae II en V, 1607 Sopraan, alt, bas, strijkers – tutti (11-stemmig) 4. In hoc natali gaudio, benedicamus Domino. Alleluia! Ritornello 4: Singet, jubiliret, triumphiret unserm Herren dem König der Ehren. 5. Laudetur sancta Trinitas, Deo dicamus gratias. Alleluia! Ritornello 5: Singet, jubiliret, triumphiret unserm Herren dem König der Ehren Lobt ihn mit Schalle, ihr Christen alle, mit Schalle. Sopraan, alt, bas (3-stemmig) 4. Für solche gnadenreiche Zeit, gnadenreiche Zeit sei Gott gelobt in Ewigkeit. Alleluja, Alleluja. tutti (4-stemmig 5. Lob sei der heilgen Dreifaltigkeit, Dreifaltigkeit, nun und in alle Ewigkeit. Alleluja, Alleluja.
Quintessens, opgericht in 1992, bestaat uit een vaste kern van vijf vocale solisten. Zij kennen elkaar van het koor van de Nederlandse Bachvereniging, dat o.a. de jaarlijkse uitvoering Van de Matthäuspassion in Naarden verzorgt. Jaarlijks worden onder leiding van een gastdirigent avondvullende concerten gegeven met een grotere bezetting. Zo stonden eerder Vespers van Monteverdi en van Rigatti op het programma, de Musicalische Exequien van Schütz, de kerstnachtmis resp. het kerstverhaal op muziek van verschillende componisten, kerstmuziek van Charpentier, paasmetten van Praetorius, een programma met Magnificats, een kerstprogramma met muziek van Schütz, en vorig jaar Spaande muziek rond advent. Voor het programma van dit jaar is Quintessens uitgebreid tot een ensemble van twaalf vocale stemmen, drie blokfluiten, dulciaan, twee violen, altviool, cello, klavecimbel en orgel. Sopraan: Ingrid Wage, Felicia van der Maden, Lida Wels Alt: Saskia Kruysse, Harry Baas becking, Liesbeth van der Jagt Tenor: Hans Erbrink, Gert M. Knepper, Rens Bijma Bas: Jan Willem Dijkens, Joost van Leeuwen, Kees Hoezen Blokfluit: Marjoke van Die, Gerdien Tanja, Susanne Kuhnemann Dulciaan: Marjan Prins (Soest: Koos van Kooten), Viool/altviool: Michel Oey, Frans Boendermaker, Christian Jünemann Cello: Judith van der Werf (Wierden: Sanneke Lulofs) Klavecimbel: Martine Visser, Orgel: Henk van Zonneveld Dirigent: Hans Noyens (Zeist: Henk van Zonneveld)
Hans Noyens studeerde koordirectie bij Cees Rotteveel aan het Brabants Conservatorium en piano aan het Conservatorium in Maastricht. Tevens volgde hij de studie Muziekwetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Na het behalen van het diploma UM Koordirectie zette hij zijn studie voort bij Eric Ericson in Stockholm. Hij volgde cursussen bij o.a. Frieder Bernius, Daniel Reuss en Jos van Veldhoven. Als zanger was hij actief bij ensembles als Currende (Brussel), Cappella Amsterdam en de Nederlandse Bachvereniging. Hij werkte bij de NPS als programmasamensteller voor Radio 4. Momenteel werkt hij als projectleider amateurkunst bij het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst. Naast Quintessens dirigeert Hans het koor Arte Vocale uit Hengelo, het Waterlands Kamerkoor en het projectkoor Rosa uit Utrecht. Als docent koordirectie is hij verbonden aan de Meerjarige Dirigenten Opleiding in Utrecht (MDO). Onder zijn redacteurschap kwam het Handboek van Koormuziek uit, waarin hij de geschiedenis en ontwikkelingen van de koormuziek beschrijft.
Bij het concert in Zeist is Hans Noyens verhinderd. Dit concert wordt geleid door organist Henk van Zonneveld.
