Hoog en laag
in Den Haag Waar woont jong en oud i n de cam pacte stad?
Elleke de Wijs-Mulkens P.A. Schindeler D. Sch ravendeel
R. van Engelsdorp Gastelaars
t' !! !
I
!
j l!,Wi '. "
''''''tH· •
i L; 7 c'l 0 .J ()
I
I
Hoog en laag in Den Haag
Bibliotheek TU Delft
1111111111111111111111111111111111
C
2396 517
3084720
8
,
liL .
L
bil
i
i
i I
1511
fI !
! i Iill
iir
Hoog en laag in Den Haag Waar woont jong en oud in de compacte stad?
EI/eke de Wijs-Mu/kens P.A. Schinde/er D. Schravendee/ R. van Enge/sdorp Gaste/aars
Delftse Universitaire Pers / 1989
Ki
U I I J tlm _ )
_I! Uj] 111_1111 lil
i_
Uitgegeven door: Delftse Universitaire Pers Stevinweg 1 2628 CN Delft telefoon: (015) 783254
In opdracht van: Gemeente 's-Gravenhage, Dienst SO /GZ
~ SOGZ
Bohemen-Vastgoed B.V.
Bom~1\I
lBC-Vastgoed B.V.
~A.~~O~.
Nieboer & van Kuijen, makelaars en taxateurs o.g.
omoo
NIEBOER&Y~EN TAXATEU\SO.G.
en: Instituut voor Sociale Geografie Universiteit van Amsterdam Jodenbreestraat 23 1011 NH Amsterdam telefoon: (020) 5254063
Onder auspiciën van: Stichting Hoogbouw
Foto's omslag en frontispiece: Fotografische Dienst van de Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Wijs-Mulkens, Elleke de Hoog en laag in Den Haag: waar woont jong en oud in de compacte stad? I Elleke de Wijs-Mulkens. - Delft: Delftse Universitaire Pers. - 111., fig., foto's, krt. Uitg. in opdracht van Gemeente 's Gravenhage, Dienst SO /GZ, Bohemen- Vastgoed, IBC- Vastgoed, Nieboer & van Kuijen en Instituut voor Sociale Geografie, Universiteit van Amsterdam. - Onder auspiciën van: Stichting Hoogbouw. - Met lit. opg. ISBN 90-6275-509-7 SISO 303.82 UDC 365 (492*2500) NUGI655 Trefw. wonen; 's Gravenhage. Copyright, © 1989 by Institute for Social Geography, University of Amsterdam,Amsterdam, The Netherlands No part ofthis book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from Delft University Press.
Why can't we have the sea in Londo n? Why can't we have the seaside there? If the pier was in the Strand , You could go and hear the band, Why can't we have the seaside there? in the beauti ful summ er time, Londo n would be fine, If we only had the seaside there.
Engels revueliedje, rond 1910 Geciteerd in " Valerie A. Karn, Retiring to the seasid e
I. "I ,.lII" ~
I INHOUD
1. INLEIDING 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
Vorm geven aan de compacte stad Uiteenlopende typen kleine huishoudens Nieuwe leefwijzen en nieuwe woonpreferenties Een woonsituatie kiezen Nieuwe aanleiding voor hoogbouw?
2. ONDERZOEKSOPZET 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
Doel van het onderzoek Onderzoeksopzet Verslag van het enquêteren Constructie van een uitgebreide huishoudtypologie De typen huishoudens voor interviews en rapportage Samenvatting
7 7 9
12 15 17 19 19 20
25 27 30
31
3. ZES TYPEN HUISHOUDENS
33
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
33 35 39
Hoe de profielen in elkaar zitten Het jonge traditionele gezin De jonge werkende alleenstaande Het jonge tweeverdieners stel zonder kinderen Het jonge tweeverdieners gezin Het oudere gezin Het oudere niet werkende stel Samenvatting en conclusie
4. WONINGTYPE EN LEEFWIJZE 4.1 4.2 4.3
Een eengezinswoning of een meergezinswoning? Netto of bruto wonen? Samenvatting en conclusie
40 41 43
44 45 48 48 50
54
5. WOONLOCATIE EN LEEFWIJZE
56
5.1 5.2 5.3 5.4
56 56 61 66
6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5
Introductie Hoe ligt de woning ten opzichte van het werk? Overige standplaatsaspecten Samenvatting en conclusie HOE ZIT HET IN DE REGIO DEN HAAG ? Waar wonen de typen huishoudens feitelijk? Wie kozen voor centraal-stedelijk wonen? Wat er terecht kwam van de prioriteiten Op welke plaats wil men het liefst wonen? Samenvatting en conclusie
73 73 76 79
81 85
,
7. BESTAAT VRAAG NAAR HOOGBOUW ? 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5
De direct e belang stellin g voor hoogbouw Het extra aantre kkelij ke apparte ment Inpand ige voorzi eninge n Hotels ervice Samen vatting en conclu sie
8 . DE VORM VOOR DE COMPACTE STAD 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
Er is vraag naar wonen in compac te steden l Bouwen voor wie? Voor nieuwe huisho udens Voor wie? Voor vrouwe n die meer willen Op eigen locati es voor jong en voor oud En hoogbouw ... op toploc aties van jong en van oudl
LITERATUUR
88 91 96 97 99 103 103 103 105 106 108
112
BIJLAGE
114
KAART 1: De spreid ing van arbeid splaat sen in de regio Den Haag voor 1986 KAART 2: De Haagse wijken met centra al stedel ijke voorzi eninge n (globa al) KAART 3: De scheid ing tussen zand/d uingro nden en klei/ve engron den in de Haagse wijken KAART 4: De liggin g van de vijf onderz oeksge bieden FOTOSERIE
88
21 23
26 74
pagina 69 t/m 72
\
Opleid ingsniv eau van mannen en vrouwe n naar leefti jd 2 Vrij bestee dbaar inkome n p.p. als aandee l van het huisho udinko men naar huisho udtype 3 Verhou ding van eengez ins- en meerge zinswo ningen bij huidig e bewoni ng naar huisho udtype 4 Voorke ur voor netto wonen naar huisho udtype 5 Wat achten huisho udens van belang om nabij de woning te hebben ? 6 Opleid ingsniv eau van jonge huisho udens naar woonlo catie 7 Het aandee l jonge huisho udens dat een meergezinsw oning bewoon t naar woonlo catie 8 De meest gewens te woonp laats van jonge en oudere huisho udens uit Den Haag e.o. 9 Wat maakt het nieuwb ouw-ap partem ent aantrekke lijk? 10: Adver tentie uit The New York Times
\
Figuur 1 Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur Figuur
29
46 48 54
57 77 80 86 100
102
\
TEN GELEIDE
De compacte stad vraagt om een stevig fundament. De voor U liggende studie van het Instituut voor Sociale Geografie, Universiteit van Amsterdam werd opgezet onder auspicH!n van Stichting Hoogbouw, teneinde aarzelingen bij grote investeringen in de bouw van meergezinswoningen in centrale stedelijke gebieden weg te nemen. Het diepgaande marktonderzoek in de vrije sector in en om Den Haag werd gefinancierd in publiek-private samenwerking met als doel gelnteresseerde categorie~n huishoudens te identificeren, geschikte locaties te typeren en meer te weten over de uitmonstering van de gewenste meergezinswoning. Nu traditionele gezinnen nog maar een minderheid van alle huishoudens vormen ligt de uitkomst in de oude discussie 'Hoogbouw of Laagbouw?' radicaal anders. De hoeksteen van de samenleving zocht vooral voor de kinderen tamelijk extreem en voor een lange periode van het leven de ruimte op: de eengezinswoning in een ruime suburb. De individualisering en de emancipatie van de samenleving, zo blijkt, leveren in deze tijd de bouwstenen voor een compacter stedelijker patroon. Zowel jonge als oudere één- en tweepersoons huishoudens zijn voor hun leefwijze, hun existentie, veel meer afhankelijk van het .wonen op centrale punten waar voor hen belangrijke plaatsen in de nabijheid zijn. Zowel jong als oud verkiest (in een situatie van redelijke keuzevrijheid) als regel een woning type dat stapelbaar is tot middelhoog- en hoogbouw. De locatievoorkeur van jonge en oude kleine huishoudens loopt echter uiteen: ze prefereren niet alleen andere gebieden binnen dezelfde stad, maar ook hun belangstelling voor verschillende steden loopt zeer waarschijnlijk uiteen. Dit geeft op zich de mogelijkheid naar een bewuste profilering van plangebieden en zelfs van steden toe te werken. Door gerichte uitbuiting en accentuering van milieupotenties kunnen kansen ontstaan voor hoogbouw waar vraag naar is. Mogen deze inzichten niet alleen hun vruchten afwerpen voor de woningbouw en woningexploitatie in Den Haag maar ook in andere grote steden, zowel voor de vrije als voor de gesubsidieerde sector.
Ir. G.F. van Otterloo Voorzitter Stichting Hoogbouw
I~
VOORWOORD
I~
R. Bergh en Het initia tief tot dit onderz oek ontsto nd bij Drs. hun ver1985 in zij toen aars Prof.D r. R. van Engels dorp Gastel en binuw hoogbo udens, huisho e 'Nieuw en schrev kennen de artike l gezoch t nensta d'. Onder auspic H!n van Sticht ing Hoogbouw werd or het waardo g, stellin belang kwam Haag naar sponso rs. Vanuit Den veldwe rk daar ging plaats vinden . vrije sector Gezien het plan om veldwe rk te verric hten binnen de Dienst atie: combin ate k-priv publie werd de financ iering een , enhage 's-Grav te Gemeen de van ken rondza eling/G Stadso ntwikk Kuyen, van & r Nieboe Bohem en-Vas tgoed b.v., lBC-Va stgoed b.v., opdrac ht aan makela ars en taxate urs o.g. Het resulte erde in een Amster dam. van rsiteit Unive afie, Geogr e Social voor ut het Institu verteg enn ipante partic alle waren In een begele idingsc ommis sie Gastelaar~, supersor Profes van ap ttersch voorzi onder woordi gd visor vanuit het ISG. Elleke de De uitvoe ring en rappor tage waren in handen van Drs. Drs. D. door steerd geassi gens eenvol Wijs-M ulkens . Zij werd achter eler. Schind P.A. Drs. en endeel Schrav als coördi Drs. R.H.A. Bergh trad vanwege Sticht ing Hoogbouw op elling en. doelst de van r bewake nator tussen de partije n en als ng van dkomi totstan de aan ge bijdra grote een e daarme e Hij leverd dit boek. gelukk ige Dat het onderz oek in Den Haag terech t kwam is een Den Haag vormt zee aan stad' 'halve Als omstan digheid gewee st. tudies als stadss voor rrein oekste onderz ijk ichtel overz even een en stad: de in de afgelo pen zevent ig jaar hierdo or beroem d geword an). Michig Lake van oever de Chicag o (aan het onderVanuit Den Haag werd ook alle medew erking gegeve n om zo hoog mozoek in korte tijd voorui t te helpen en het van een ) en gelijk e kwali teit te voorzi en. Drs J. Grambe rg (SO/GZ degene n waren sie ommis idingsc begele de van (N&vK) H.E. Schout en en oorden beantw te die altijd beschi kbaar waren om vragen rk veldwe het s tijden ak onderd rij inform atie te levere n. Gastv gbezit. Wonin Eigen ering Bevord ing Sticht de door n werd gegeve hun bijArchit ecten aanges loten bij Sticht ing Hoogbouw hebben e van behoev ten l ateriaa beeldm van maken drage geleve rd bij het meer de onder maakte sbach cke/Ro Schwen Bureau iews. de interv foto's tussen de tekst. werkin g. J. Zomerp laag verzor gde in de laatst e period e de databe brein. Feiten 't rdigde De kaarte n vervaa
1
IIIW. 1111 U_lu lII'IJI
Het plezie rige van onderz oek doen binnen het ISG is dat medewetensch appers altijd bereid zijn hun inzich ten te geven. In dit geval waren dat Drs. Joos Droogl eever Fortuy n, Drs. Jacque line Vijgen , Drs. L. de Klerk en Drs. J. v.d. Ven. Dank gaat uit naar de specia al aangew orven Haagse kracht en die toegew ijd, bescha afd en kundig per telefoo n enquêt eerden , evenals naar de drie doktor aal studen ten (Helee n Sittig , H. de Korte en P. Jansen ) die een groot aantal intervi ews deden en deze verrijkte n met hun eigen waarne mingen'. Dank gaat tenslo tte uit naar de Hagen aars, Voorbu rgenare n, Leidsch endamm ers en Zoeter meerde rs die bereid gevond en werden om aan de enquêt e mee te werken en in het bijzon der het vijfti gtal person en dat ook nog openh artig meewerkte aan de interv iews.
De auteur s
,
1
\ I
I :I I 1
Hoog en laag in Den Haag
1
INLEIDING
1. Vorm geven aan de compacte stad
Het streven van de grootste gemeenten in de Randstad om hun stad compacter te maken is te zien als een reactie op de daling van de gemiddelde woningbezetting, om z6 de bevolkingsdaling van de gemeente tot staan te brengen. Helaas verwordt dit streven al gauw tot een slopende concurrentieslag met omringende gemeenten om gezinnen met kinderen te kunnen herbergen en de overloop tot staan te brengen. Door voor hen binnen de stad 'wervende woonmilieus' te scheppen tracht men deze categorie voor de toekomst aan de stad te binden. Dit gaat ten koste van de schaarse open ruimte en leidt tot stedebouwkundige halfslachtigheid. Dat voor het huisvesten van gezinnen binnen gemeentegrenzen veel animo is valt te begrijpen. Het rendeert immers: een hoge woningbezettingsgraad is voor een aantal jaren gegarandeerd. Dit neemt niet weg dat er naast het inkorten van voor- en achtertuinen der nieuwe eensgezinswoningen nog een andere strategie is: het op elkaar stapelen van woningen, omhoog bouwen. Hoe hoog? Dat blijft voorlopig in het midden. Een geheel nieuw idee is natuurlijk stapelen van woningen niet. Toch is het zinvol om hierop voor de huidige tijd een actuele en frisse kijk te krijgen. Essentieel voor het ontwikkelen van zo'n strategie is dat er een vraag bestaat naar woonruimte die op zichzelf stapelbaar is, want anders kun je niet omhoog bouwen. Dat zijn woningen zonder voor- of achtertuinen en zonder expansieruimte er aan vast: dus geén zolder geen kelder en geen schuur. Er moet derhalve grote belangstelling aantoonbaar zijn voor zogenaamde netto-woningen: bovenetage, appartement of flat. Het bijvoegsel 'netto' duidt aan dat bijna alle ruimte en oppervlakken tot de directe woon- en leefruimte behoren. De grootte van dit oppervlak en het kameraantal zijn grootheden die hierbij niet echt wezenlijk zijn. Dat de belangstelling toeneemt voor het wonen in centrale stadsdelen, op etages of in moderne flats, is nu langzaam doorgedrongen. De oorzaak acht men, niet ten onrechte, gelegen in de steeds verdere afbrokkeling van het gezinshuishouden als dominant huishoudtype. Deze ging hand in hand met de vorming van een groot aantal nieuwe typen één- en tweepersoons huishoudens zonder kinderen. En huishoudens zonder kinderen vormen blijkens allerlei onderzoek de groep waarvan de woonwensen naar verhouding het best aansluiten bij gestapelde bouw. Bestonden vroeger huishoudens zonder kinderen vooral uit bejaarden, tegenwoordig vormen ze een veel levendiger gezelschap: jongere alleenstaanden en stellen, maar ook wat oudere alleenstaanden en stellen. Kleine huishoudens zonder kinderen, liefst niet te oud dus, zouden het betreffende marktsegment vormen dat de aloude succes-formule 'de 7
_
'
b i j "'
a;=-_ . ...--=••
1+
"~
..,--....-
ti. . . .
. . . t'M . . n~ ..
lA
U
A4
.'.1'11 11
eengezinswoning in een kalme groene buitenwijk' voor gezien zou houden. Z6 kan het formeel beschikbare inzicht gemakshalve geschetst worden. De literatuur die beschikbaar is om inzicht te verwerven is spaarzaam aanwezig. Belangrijk is toch vooral de literatuur waarin het 'gentrificationproces' wordt beschreven, de vernieuwde belangstelling van vooral hoog opgeleide jonge kleine huishoudens om in binnensteden te gaan wonen. Een reader op dit gebied is LASKA & SPAIN. In vaktijdschriften maar ook in de populaire pers verschijnen geregeld interessante en smaakmakende artikelen over bepaalde nieuwe typen huishoudens en hun huisvestingstrends. Meestal ecqter ontberen ze vergelijkingen met andere typen huishoudens, bijvoorbeeld met kleine huishoudens in een andere leeftijdsgroep, laat staan dat daarover cijfermateriaal wordt gepresenteerd. De meest interessante beschouwing met de grootste scope is van VANCE en stamt uit 1976. Lastig is alleen om diens inzichten over huisvestingstendenzen in de V.S. naar schaal om te vormen tot bruikbare ideeên voor Nederland en de Nederlandse Randstad. Om twee redenen is het huidige inzicht als te summier te kenschetsen: 1. Kleine, niet te oude, kinderloze huishoudens vormen bij elkaar snel een steeds omvangrijker segment op de woningmarkt. Ze vormen echter een segment dat voor het overige zeer divers van aard is. In welke hoek de duidelijkste belangstelling voor wonen in of nabij stadscentra bestaat is niet erg duidelijk en ook niet erg beargumenteerd . 2. Stadscentra en centrale stadsdelen vormen weer z6'n groot oppervlak met z6'n grote verscheidenheid naar ligging ten opzichte van het gewest en naar directe omgevings-karakteristieken, dat voor tot investeringen wordt overgegaan vooral meer inzicht nodig is in de speciale standplaatsbehoeften van die verschillende huishoudens. Meer inzicht is nodig. In het verleden zijn te vaak slechte ervaringen opgedaan vooral met de verhuur- of verkoopbaarheid van vooral hoge etagebouw. Vooral woningcorporaties zijn voorzichtiger geworden. In de gesubsidiëerde sector golden de bezwaren, ook van niet-gezinnen, om te beginnen al de kwaliteit van de flats en het type (galerij) van de flats . De scherpe prijsstelling bepaalt wat bij de geldende normen en stand der techniek op een bepaald moment gerealiseerd kan worden en toendertijd werd het resultaat als onvoldoende ervaren. Maar er werden (evenals in de vrije sector overigens) ook miskleunen gemaakt door verkeerde marktcombinaties van prijs, kwaliteit en locatie .
8
r
..
Belangrijker is echter om de kwestie 'laagbouw-middelhoogbouwhoogbouw-wolkenkrabber' in een algemeen perspectief te krijgen. Over het bouwen aan de driedimensionale compacte stad moet helder gedacht worden. Daartoe zal de volgende gedachtengang worden uitgewerkt. Huishoudens van verschillend type met verschillende prioriteiten ten aanzien van hun woonsituatie stellen een bepaald deel van hun geldbudget ter beschikking voor woonplaats en woonruimte. Verschillen in prioriteiten monden uit in andere keuzen ten aanzien van ruimte en tijd en die drukken zich vervolgens uit in een woonplek en een woning. De vraag is of de hoogte van op elkaar gestapelde netto privé-ruimten een logische extra dimensie vormt in het verhaal over tijd, geld en ruimte. Dit onderzoek beoogt een bijdrage te leveren aan de kennis- en meningsvorming omtrent de compacte stad . In hoofdstuk 2 zal de opzet van het onderzoek behandeld worden en de situering ervan in Den Haag e.o. Hoofdstuk 3 geeft een profiel van een aantal strategische typen huishoudens. Hoofdstuk 4 en 5 behandelen de relatie tussen de leefwijze van deze typen huishoudens en hun woning en woonplaats. Hoofdstuk 6 werkt dit concreet uit voor Den Haag. Hoofdstuk 7 behandelt de belangstelling voor wonen in hoogbouw. Slothoofdstuk 8 geeft een visie op het verband tussen de nieuwe ontwikkelingen rond de huishoudens en hun vraag naar woningen en woonlocaties.
2. Uiteenlopende typen kleine huishoudens
Te simpel zou het z~Jn te veronderstellen dat de woningbehoeften van één- en tweepersoons huishoudens homogeen zouden zijn, dus uitsluitend zouden samenhangen met de grootte van het huishouden en de afwezigheid van kinderen. De categorie kinderloze één- en tweepersoons huishoudens is niet alleen enorm gegroeid in de laatste twintig jaar, maar heeft ook bijgedragen tot het heterogener worden van de samenleving. Naast het traditionele gezinshuishoudtype zijn niet één of twee, maar een groot aantal typen Kleine Huishoudens ontstaan: - één- en tweepersoons, - jonge, oudere en bejaarde, - waarvan alle leden werken, één van de twee werkt, geen persoon werkt. Zeer veel combinaties van kenmerken laten zich op het eerste gezicht voorstellen. Sommige typen bestaan al decennia of eeuwen, andere zijn meer nieuw van deze tijd. Bejaarde alleenstaande en bejaarde stellen zijn er altijd in ruime mate geweest. Op 55-jaar gepensioneerde beroepsmilitairen waren er natuurlijk ook altijd wel, maar sedert VUT-regelingen opkwamen 9
Ij8 i I
i
UI."..-....UI.IIC.I ...
__...I"_'::.!l!fl!;l_ _... d••"'aUll.IllltLIU'r.., .....
zijn de 'jong gepens ioneer den' omvang gaan vormen .
een catego rie
·ollUiIU....JltIllL-.C·\'O:""''--------'---_ _
van
respec tabele
Het ontsta an van Nieuwe Kleine Huisho udens hangt evenwe l voor het merend eel samen met de voorts chrijde nde indivi dualis ering van de samenl eving ten koste van het traditi onele gezins patroo n. Die indivi dualis ering geldt allere erst het samenw onings patroon . De kinder en gaan eerder het huis uit om een zelfsta ndige woning te betrek ken. De kinder loze fase van het gezin breekt extra vroeg aan nu per gezin minder kinder en worden gebore n. Bewust kinder loos blijve n neemt toe. Er wordt vaker gesche iden, wat veelal result eert in de vormin g van twee aparte kleine huisho udens. Tot slot van deze global e opsomm ing: bejaar den wonen nog maar hoogst zelden bij hun volwas sen kinder en en hun wonen in collec tieve huisho udens als bejaard enoord en is hoe langer . hoe meer beperk t geraak t tot alleen de hoogbe jaarden .
Indivi dualis ering bij jong en oud Tot indivi dualis ering kunnen ook bepaal de emanc ipatie- en zelfontplo oiings proces sen gereke nd worden . De beheer sing van het kinde rtal, groter e scholin gsmog elijkhe den en (daard oor) beroep smogeli jkhede n hebben vrouwe n meer mogeli jkhede n gegeve n voor individu ele zelfsta ndighe id. Het gaat daarbi j niet alleen om de mogel ijkheid een behoo rlijke eigen huisho uding te hebben als alleenst aande, maar ook om haar positi e in een huisho uden met alleen een man en een gezin. Betaal d werk buiten shuis wordt steeds gebru ikelijk er, maar ook het najage n van meer persoo nlijk bepaalde intere sses gelege n buiten de wereld van kinder en, keuken , kerk. Wat . beteke nt dit voor woning markta nalyse? Dat 'de vrouwtjes' niet meer met succes kunnen worden opgeva t als één vrij homoge ne catego rie: de catego rie van huisvro uwen, met geijkt e gedrag spatro nen en dito woonv erlange ns. Ook bij de jonger en en de oudere n als leeftij dsgroe p kan van emanc ipatie of van ontplo oiing van eigen aard gespro ken worden . Een levens fase die vroege r nauwe lijks of in veel minder e mate beston d, wordt nu bewust ingevu ld. Voor de jonger en gaat het om het vormge ven aan de vrijge zellen tijd en de kinder loze fase. Hoe lang die period e gaat duren voor een bepaal d indivi du of stel valt nooit helema al met zekerh eid te zeggen . Verker ing bijvoo rbeeld kan plotse ling aan- of uitrak en. Over het juiste moment voor kinder en nemen komen langzaa m aan maatsc happel ijke idee~n in omloop . Voor oudere n gaat het om de period e na het ophoud en met werken en na het vertre k van de kinder en uit huis. Deze tweele dige verandering , die zich vaak in korte tijd na elkaar voltre kt, vindt tegenw oordig plaats op een nog jeugdi ge leefti jd. Vroege r was de aloude dreigi ng van de oude dag - ziekte , gebrek , dood - een extra rem op nieuwe initiat ieven . Tegenw oordig geeft het vertrouwe n in het medisc h kunnen een voldoe nde zekerh eid dat de period e waarin men nog gezond is en zelfsta ndig kan operer en lang
10
D Il
=-=-= _
lil"
I
,
.~
"1"',,. • •
".-nd+tJ.."
'~ • •
I
genoeg is om de bakens nog te verzetten en eventueel ook te herinvesteren. In verandering van huisvesting onder andere. De ontplooiingsprocessen zijn niet in de eerste plaats van belang omdat ze kansen geven aan het individu in allerlei levensfasen. Belangrijker is hier dat het bepaalde categorie~n zijn die zich emanciperen en manifesteren. Zo zal de leefwijze van een aantal oudere stellen - ondanks onderlinge verschillen - niet makkelijk verward kunnen worden met die van een aantal jeugdige vrijgezellen.
Individualisering en tijdsbesteding Individualisering houdt dus bepaald niet op bij huishoudformatie. Een belangrijk aspect van individualisering is de taakverdeling binnen huishoudens, de globale verplichte tijdsbestedingen per volwassen persoon. De traditionele taakverdeling binnen een gezin is vooral a 's ymmetrisch van aard: de heer des huizes werkt en brengt het geld binnen, de vrouw verricht geen betaalde arbeid maar regelt het huishouden. Vrouwen van nu verrichten meer betaalde arbeid buitenshuis, ook als er kinderen zijn. De consequenties ervan zullen gedetailleerd de aandacht krijgen. Het aantal volwassen personen in huishoudens dat zelf met de combinatie huishouden - werk te maken heeft is vooral onder de jongere leeftijdsgroep sterk toegenomen. Alleenstaanden met een baan genoten vroeger bij hun moeder of hun hospita kost en inwoning. Nu moeten ze in hun eentje een soort huishouding zien te voeren naast hun vrijgezellenbestaan. In aanleg is dat een druk bestaan. Bij de oudere huishoudens ligt de symmetrie weer anders. Fitte VUT-'stellen moeten nu zonder ruzie te maken de dagen vullen, dagen die voor beiden nauwelijks nog andere verplichte bezigheden kennen als het verrichten van wat huishoudelijk werk. Deze veranderde tijdsbestedingen zullen worden teruggevonden in andere verlangens ten aanzien van woning en woonplaats.
Geldbesteding Niet alleen op de tijdsbesteding, maar ook op de bestemmingsmogelijkheden van de inkomsten heeft individualisering zijn weerslag. Een verkenning van de uitersten. De kostwinner in een traditioneel gezin moet van dit geld allereerst een huishouden van, laten we zeggen, vier personen huisvesten. Het geld dat na aftrek van de woonlasten over blijft om vn.J te besteden aan voeding, kleding, ontwikkeling, vrije tijdsbesteding en verplaatsingen moet gedeeld worden met de andere personen in het huishouden. In het traditionele gezin vormt het vri i besteedbaar inkomen per persoon een laag percentage van het totaal inkomen. Een alleenstaande (werkend of niet werkend) hoeft van zijn inkomen slechts passende huisvesting te verzorgen voor één persoon. Door de bank genomen is dat beslist goedkoper dan huis11
1\
vestin g voor vier. Het geld dat na aftrek van de woonla sten overb lijft hoeft niet gedeel d te worden en kan geheel door hem/h aarzelf vrij bestee d worden . Het vrij bestee dbaar inkome n dat beschi kbaar is per persoo n vormt bij huisho udens van alleen staand en naar verhou ding een zeer hoog percen tage van het totale inkome n.
3. Nieuwe leefwi jzen en nieuwe woonp refere nties
Tijd- en geldbe stedin g geven vorm aan de leefst ijl, de leefwijze. De leefwi jze voert naar de woonp referen ties. De gespec ificeerd e behoef te aan een woning (zeg: de woning zelf, de nabije omgevi ng ervan en de liggin g) is te zien als een uitvlo eisel van wat voor de leefwi jze van het betrok ken huisho uden noodz akelijk is. Willen huisho udens bepaal de activi teiten verric hten dan zijn ze afhank elijk van bepaal de voorzi eninge n of soorte n plaats en. En willen ze hun behoef te aan bepaal de voorzi eninge n omzett en in daadw erkelij k gebrui k, dan zullen de nodige facili teiten ook in tijd en ruimte bereik baar moeten zijn. Mensen kunnen nu eenmaa l op slecht s één plek tegeli jk zijn en ter plekke maar één ding tegeli jk doen. Gegeve n deze ondeel baarhe id zijn de meeste mensen al door hun gewoon te om elke dag te slapen en te eten beperk t in hun reikwi jdte. Ook het hebben van dagtak en bindt veel mensen gedure nde grote delen van het etmaal aan bepaal de plaats en, voorna melijk de eigen woning en werkad ressen . Hun actier adius wordt hierdo or nog verder ingepe rkt. Om deze materi e op inzich telijke wijze in onderz oek, o.a. in woning markto nderzo ek, te kunnen betrek ken is niet eenvou dig. Om die reden werd op het Institu ut voor Social e Geogr afie, U. v .A, onlang s een pilotst udy voor de RPD gemaak t door J.Vijg en & R. van Engels dorp Gastel aars : ' Stedel ijke bevolk ingska tegorie !!n in opkom st' (1986) . Zij stelle n, en maken ook aannem elijk, dat de leefst ijlversch illen tussen huisho udens tegenw oordig minder goed verklaard kunnen worden aan de hand van versch illen op de klassie ke variab elen social e klasse , huisho udinko men, opleid ingsni veau en gezins fase. Deze hadden slecht s verkla rende kracht in een tijd dat het huisho udtype zèlf een consta nte was: bijna elk huishouden was een traditi oneel gezin. Hun altern atief is inhoud elijk ge!!nt op hierbo ven gesche tste indivi dualis erings proces sen. Versch illen tussen huisho udens qua leefwi jze worden nu vooral veroor zaakt door het koppel tijd - geld. Tijd doelt hier op de hoevee lheid naar eigen keuze in te delen uren die mensen door de dag ter beschi kking staan. Deze dimens ie wordt vooral bepaal d door hun partic ipatie op de arbeid smarkt . Met geld wordt vooral gelet op de hoevee lheid geld die per persoo n bestee d kan worden . Huisho udens zijn dan te typere n op combin atie van veel of weinig tijd en veel of weinig geld.
12
De levenslijn
Een belangrijke notie daar boven op komend is (wat zij noemen) de sociaal-demografische situatie: een soort gezins- c.q. levensfase-indicator die huishoudens onderscheidt naar gelang de aanwezigheid van één dan wel twee volwassenen, de aanwezigheid van kinderen en die daarnaast ook rekening houdt met de leeftijd. Omdat VIJGEN & GASTELAARS hun onderzoek beperkten tot huishoudens onder de 45 jaar bleef hun bespreking van deze factor wat summier. Enig verband tussen de tijd-geld typering en de levensfase en huishoudsamenstelling is er natuurlijk wel. Hoe meer personen hoe lager het geldbudget. De combinatie 'veel tijd - veel geld' zal vr~J zelden worden aangetroffen onder jongeren, want jeugdige renteniers zijn er maar weinig in ons land. Voor de 60-plussers met een behoorlijk pensioen is het een juiste typering. Leeftijd bepaalt o.a. wat van nature (vervoermiddelen even daargelaten) de actieradius is van een persoon of diens metgezel(len): leeftijd bepaalt welke inspanning iemand zich kan veroorloven voordat hij weer naar huis moet om bij te komen. Een kleine inflexibele actieradius is het kenmerk van jonge kinderen en van ouden van dagen. Leeftijd en levensfase geven (tenslotte) iemands positie op de levenslijn. Vooral bij lange-termijnbeslissingen over de besteding van tijd en geld (investeren in studie, loopbaan, kinderen, verhuizen) is die positie-factor uiterst differentiêrend. Op zulke momenten overschouwt de beslisser de voorafgaande periode, ziet wat als afgesloten of als definitief afgesneden kan worden beschouwd en denkt na over wat op korte en op langere termijn te verwachten is. Een stel van 32 jaar zonder kinderen oriênteert zich waarschijnlijk nauwelijks in de richting van een vrijgezellenbestaan, maar overweegt naast de verdere opbouw van de beroepscarrière de opbouw van een gezin. Een stel van 55 jaar bouwt eerder af. Het vraagt zich bijvoorbeeld af of het geen tijd is op te houden met werken in plaats van door te gaan tot het eind of tot het pensioen nog voldoende is om er de behoeften van de laatste levensfasen mee te dekken. Opbouwend is uitsluitend nog het vormgeven aan de grote hoeveelheid vrije tijd die er aan komt en het scheppen van voorwaarden daarvoor. Kijkt het jonge stel min of meer aan tegen twintig jaar van gezinsleven en van werken, het oude stel ziet in de loop van die periode ouderdomsgebreken opdoemen en de dood die hun beider pad kan kruisen. Geld omzetten in vrije tijd
De aandacht voor de leefwijze gaat uit naar tijdsbesteding aan huishoudelijk werk, verplaatsingen en vrije tijd. Tijd en geld zijn tot op zekere hoogte uitwisselbaar: men kan ergens tijd in steken om geld uit te sparen, of, juist omgekeerd ergens geld in 13
steken tenein de tijd op uit te sparen . De leiden de idee van VIJGEN & GASTELAARS gaat over de invloe d van het aandee l betaal de beroep sarbeid op het totale urenbu dget van de volwas sen person en in een huisho uden op de tijd- en geldbe stedin g van jonge huishouden s: huisho udens met een hoog aandee l beroep sarbeid zullen tracht en hun vrije tijd te besche rmen, vrij te houden . Zij doen dit onderm eer door tijd te bespar en op huisho udelijk werk en op verpla atsing en. Eén van de mogeli jke strategie~n hiervo or is monet arisere n. Dit houdt voor huisho udelijk werk bijvoo rbeeld in kant en klaar maalti jden kopen of uit eten gaan in plaats van zelf boodsc happen doen, koken, tafel dekken , afruim en etc. Bij verpla atsing en houdt het in de aansch af of het gebrui k van snellere vervoe rmidde len: een (tweed e) auto of een taxi in plaats van fiets of openba ar vervoe r en bij langer e afstan den (vacan ties) een voorke ur voor vliege n. Ook het afscha ffen van verpla atsing en door op een gunsti ge plek te gaan wonen, die afstan den tot de belang rijke en freque nt gebrui kte punten of gebied en minima liseer t is voor jonge werken de kleine huisho udens een goede invest ering om tijd te winnen . Een gezins huisho uden dat relati ef we~n~g beroep sarpeid doet en we~n~g geld te bested en heeft kiest voor de omgeke erde strate gie: veel tijdsin vester ing komt in plaats van kant en klaar kopen, dienst verlen ing roepen komt dan zelf koken, zelf kleren maken, zelf cadeau tjes knutse len, zelf het huis schoon houden en ook opknap pen, steeds zelf voor de kinder en zorgen . Meesta l worden dit soort bezigh eden aanged uid met de term huisho udelijk e produc tie. Veel gereed schap en voorra den zijn nodig en men is veel thuis: veel huisho udelijk e produc tie vergt werkru imte in huis Het streve n van oudere kleine huisho udens zal waars chijnl ijk zijn dat ze tracht en als individ u zelfsta ndig te blijve n (zo veel mogel ijk onafha nkelijk te zijn van de zorg van andere n) en de kwal i tei t van de oude dagen zo lang mogel ijk op een zo hoog mogel ijk peil willen houden . Dit beteke nt evenee ns dat ze trachten vooral licham elijk uitput tend huisho udelijk werk zoveel mogelijk te kortwi eken en ook de verpla atsing en voor boodsc happen en vrije tijd te stroom lijnen. Het bezit van een eigen auto is tot op hoge leefti jd een redeli jke garant ie op eigen mobil iteit, maar niet altijd voldoe nde. De autori jder kan een ouderd omskw aal krijge n die het autori jden in de weg staat . Wie niet door andere n gerede n kan of wil worden of dat gewoon niet kan betale n (eigen kinder en, person eel , taxi) moet iets verzin nen. Een uitgek iende plaats om te wonen is voor oude kleine huisho udens een strate gisch middel om verpla atsings -ongem ak te minim alisere n tenein de de kwalit eit van het bestaa n voor zo veel mogel ijk jaren te optima liseren . Maar hoewel jonge en oude huisho udens beiden intere sse hebben in een goede standp laats zullen de priori teiten van de oudere n en jonger en rond het kiezen van een plek nogal eens kunnen verschill en. 14
" 4. Een woonsituatie kiezen
Waarmee houdt de consument in opzet rekening bij het kiezen van een woning en een precieze woonplaats? Hiertoe wordt geïntroduceerd het begrip 'woon-situatie'. Dit omvat eigenlijk alles wat een aspirant bewoner aantreft: de woning zelf, van binnen en van buiten, de inbedding van de woning in (onder meer) de regio en de prijs die er aan hangt. Het vormt als het ware het object dat hij evalueert en dat ook klaar ligt om door andere aspirant huurders of kopers ge~valueerd te worden. Neemt hij de woning, dan stapt hij als het ware in die woonsituatie. En daarmee is het zijn eigen woonsituatie geworden. Enige systematiek aanbrengen in zo'n omvattend begrip is noodzakelijk. Het eerste onderscheid is naar ruimtelijk niveau en werd ontleend aan de Zweedse geograaf H~GERSTRAND, wiens denken in een bruikbare vorm werd gegoten door CORTIE & GASTELAARS. De niveau's zijn: 1. verblijf 2. domein 3. standplaats. Aan elk van de drie niveau' s gevoegd worden naar betekenis:
kan vervolgens
een onderscheid
a. een conditionerende betekenis b. een verwijzende betekenis. Een toelichting op het laatste onderscheid die vrij naar EERHART is geformuleerd. Conditionerend wil zeggen: materi~le condities verschaffend ten behoeve van het bestaan van individuen en huishoudens. Verwijzend wil zeggen: de symbolische betekenis of lading die daar van uit gaat door zichtbaarheid of bekendheid. Voor de huidige invalshoek is speciaal de conditionerende kant van belang. 1.
Het verblijf als conditie: de woning als gelegenheid voor het bedrijven van activiteiten binnenshuis en het opbergen van benodigdheden daarvoor, alsook als geschikte verblijfplaats voor een mens, die voldoende waterdicht is, licht en lucht toelaat, op temperatuur te houden is.
Het gaat hier om woningkwaliteiten die in relatie staan tot de patronen van activiteiten (de leefwijze) van het huishouden (en de afzonderlijke leden ervan) voor zover die binnenshuis zullen plaatsvinden. Het gaat om het verschaffen van ruimte ervoor (oppervlak, kameraantal, bergruimte) en om de gelegenheid dit te doen in een ruimte die het gezond functioneren van het menselijk organisme bevordert of in ieder geval niet in de weg staat. 2.
Het domein als conditie: het privé-territorium dat a. veiligheid biedt tegenover de buitenwereld (behoud van lijf en goed), 15
~
b. afsche rming geeft tegeno ver de direct omring ende mense lijke en mensge maakte buiten wereld , gelet op de kans op geluid soverl ast, inkijk of ongezo cht contac t met omwone nden, c. een veilig e en tezelf dertij d gemak kelijke toegang sweg tot dit eigen gebied . Hier zijn vooral bij betrok ken de zogena amde interm ediaire en buffer zones rond de woning : de voor- en achter tuinen van eengezins woning en, de gezam enlijke (event ueel ook openba re) verkeersr uimten in flatgeb ouwen . Ook de verder e zeer nabije omgeving van de woning is hier in het geding : naburi ge woonee nheden , de aanpal ende openba re weg of andere openba re ruimte . 3.
De standp laats als condit ie: alle activi teiten plaats en of condit ies voor het bedrij ven van activi teiten , die als het ware in concen trische cirkel s rondom het vaste verblijf, de woning liggen en die van belang kunnen zijn voor 'woonh uishou dens'. Onders cheid wordt gemaak t naar: a. liggin g binnen 15 minute n te voet: de loopaf stand b. liggin g binnen de maxima le pendel afstan d per auto in alle richtin gen: de regio- of gewest -maat.
Van belang zijn onder meer de liggin g van de woning ten opzich te van werkge legenh eid, winkel s en schole n en recrea tiegeb ieden. Inpand ige voorzi eninge n (bijvo orbeel d een eigen zwemba d in de tuin of in het flatgeb ouw) zijn te bescho uwen als voorzi eninge n op ultiem korte afstan d, die nog dichte r bij zijn omdat men geen jas hoeft aan te trekke n en niet over straat hoeft. Wat houdt het kiezen van een woning en een plek om te wonen in? Er zitten zeer veel kanten aan. Aan bijna elke kant hangt een prijsk aartje . Niet alle wensen en ideale n kunnen gereal iseerd worden met een altijd beperk t geldbu dget. Hoe lager het budget hoe minder gereal iseerd wordt. Het beteke nt dat er altijd priori teiten gelegd worden op onderd elen, op aspect en van de woons ituatie . Er zijn allerha nde aspect en die tegen elkaar afgeruil d kunnen worden , zoals een mooie buiten kant tegen een 'slech te' standp laatS of meer sanita ir comfor t tegen minder kamers . Enzov oorts. Welke soorte n priori teiten leggen welke typen huisho udens aan? Hoe zijn onderl inge versch illen te karakt erisere n? De uitrui lmogeli jkhede n zijn buiteng ewoon uitgeb reid. Beperk t zal worden tot een centra le 'trade off': meer ruimte in en om de woning tegeno ver een betere standp laats van de woning Een algeme en gegeve n is dat op een goede standp laats de ruimte duur is. Maar wie een goede standp laats vindt, waar de juiste plaats en dichtb ij zijn, wint tijd. Men kan dus nooit van beiden het absolu te hebben . Gestre efd zal worden naar een optimu m. Dat
16
10
• • _ •• lIii aan
_:we
\
te is nu optimu m zal van geval tot geval versch illen. De gedach van winnen 'het teit priori de udens huisho typen e dat bij sommig '. ruimte van winnen 'het n tijd' de overha nd heeft en bij andere zo men wil, Compac t bouwen in centra le delen van het gewest of, vinden ten plaats moeten vooral dan zou stad te compac de aan behoev e van de ' tijdwi nners' .
I~
5. Nieuwe aanlei ding voor hoogbo uw?
, mogeli jke Inmidd els is één en ander bespro ken over standp laatsen Aan de oriten. daarbu of en gebied ge machti centru in laatsen bouwp ningen tezinswo eensge en gebond de zijn gewees t de aan de grond het met staat hoe Maar . ning zinswo meerge bare genove r de stapel verhet in uw hoogbo de hoogte van de stapelw oninge n? Waar komt meernaar vraag e groter de zou AARS haal? Volgen s BERGH & GASTEL kleine kingezins woning en, voortko mend uit de toenam e van nieuwe om te zetschaal rlijke behoo op succes derloz e huisho udens, met à zes hoog), (vier ing stapel hoge middel in alleen niet zijn ten worden uitgemaar ook in hoogbo uw, mits daarvo or standp laatsen e bewone rs. beoogd de van jze leefwi de bij iten aanslu kozen, die bouwer s en pers, ontwer bij Dit punt is zeer actuee l juist nu brenge n stand tot het voor t bestaa sse bestuu rders grote intere echecs met van hoogbo uw. Echter zoals gezegd : de huiver ing voor verdwe nen. hoogbo uw zoals in de jaren zestig is nog lang niet benade rt wonen en bouwen het plaats eerste de in wordt Hier zelf'. uden huisho ende behoev vanuit de consum ent, 'het woning Is zeer hoog Is boven- de-gro nd-won en een vrije keuze van mensen ? Speelt de rijk? belang ht uitzic Is ur? voorke e wonen een bewust (outypen nieuwe aanbli k van een hoogbo uwcom plex een rol? Welke sse? intere de of jonge) hebben de meeste uw wellic ht Daarna ast is de vraag of de belang stellin g voor hoogbo opperv lak, qua zouden zelf menten apparte De is. op te peppen al moeten optima t comfor van indeli ng, graad van efficie ncy en illend e versch van n ehoefte woonb de en jze leefwi de aanslu iten bij . worden en gevond markt typen huisho udens zodat gaten in de wordt huis aan jden maalti eel eventu met 'House -keepi ng-ser vices' meer het ook wel geoppe rd. Bij die aanpak krijgt hoogbo uw weer zeer werk udelijk huisho waarin e idee van een hotel, een formul ken opkrik het slot: tot is ijk Mogel is. erd etarise sterk gemon voordoor plex uwcom van de standp laatsk walite it van een hoogbo exclus ievere zienin gen als zwemba den, fitness ruimte n of nog veel id van de snelhe De n. brenge te onder gebouw het in laties instal jk de efnameli ert bevord uw hoogbo vertic ale verpla atsing binnen es. servic en tingen uitrus tieve collec soort dit van ficien cy bestaa t voor Het is natuu rlijk de vraag of er belang stellin g kant tijdene de aan zulke uitrus tingen en servic es. Die kunnen igen ze nwoord vertege kant andere de bespar end heten, maar aan is bekend niet n waarva luxe, e steeds aans Amerik nieuwe toch een ad. Randst dse Hollan of die (reeds ) zal aansla an in de 17
Essenti~ler is voorlo pig te weten welke van de kinder loze jonge of oude kleine huisho udens in aanmer king willen komen voor stapelbar e woning en in stedel ijke gebied en op goed omsch rijfbar e locati es.
18
2
ONDERZOEKSOPZET
1. Doel van het onderzoek
Inzichten verschaffen ten behoeve van de woningbouwontwikkeling in de grote steden van de Randstad is het uiteindelijk doel van deze studie. Het onderzoek zelf werd in Den Haag gesitueerd wegens de grote belangstelling aldaar voor het onderwerp. De systematische benaderingswijze zou moeten garanderen dat de uitkomsten ook voor steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht relevantie zouden hebben, zij het minder rechtstreeks. Er zit een attractieve kant aan de situering van het onderzoek in Den Haag. Hier is namelijk de mogelijkheid om de voorkeuren qua woning en woonmilieu van oudere kinderloze huishoudens te bestuderen 'in situ'. Den Haag heeft immers al een eeuw lang de naam aantrekkingskracht uit te oefenen op de vestiging van (niet al te onbemiddelde) gepensioneerden, iets wat over Amsterdam of Rotterdam bijvoorbeeld zelden beweerd wordt. Centrale doelstelling is inzicht te geven in de behoefte die bestaat bij jonge en oudere kleine huishoudens aan woningen in middelhoog- en hoogbouw in verschillende prijsklassen op verschillende lokaties binnen de gemeente Den Haag. Deze keer zijn het niet de sociale stadsvernieuwingsprojecten waar de belangstelling naar uitg~at. Gemikt wordt op nieuwbouwhuren vanaf fl. 750,- tot flink daarboven (een bovengrens is niet vastgesteld) en op daarmee corresponderende koopprijzen. (In dit bedrag zijn dan niet verdisconteerd de stookkosten maar wel de bij (hoge) etagebouw verplichte servicekosten voor de bewoner.) Het opzetten van onderzoek naar de belangstelling voor duurdere middelhoog- en hoogbouw kan vanuit diverse motieven gezien worden. Los van bedrijfs-economische beweegredenen of van 'city-economics' redeneringen - aangaande het gehele gemeentelijke grondgebied of te (her)ontwikkelen gedeelten ervan - kunnen twee zingevingen gelden. 1.
De relevantie van de uitkomsten ook voor lagere inkomensgroepen is aanwezig. De keuzevrijheid t.a.v. wonen voor hogere inkomensgroepen, qua locatie en qua type, mag geacht worden groter te zijn dan voor de lagere. Derhalve mag verwacht worden dat woonwensen, die zich lijken te wijzigen als gevolg van algehele maatschappelijke ontwikkelingen, eerder zichtbaar zullen worden bij categorie~n die makkelijker kunnen kiezen.
2.
De mogelijkheden van het moment om ook in hoogbouw aantrekkelijke woonmogelijkheden te realiseren vallen (als geheel genomen) vrij duur uit. De positieve mogelijkheden van deze woonvorm liggen dus niet binnen ieders
19
al
financ ieel bereik . Gezien de sterke stijgin g van het aantal kinder loze kleine huisho udens is het wense lijk om bij de ontwik keling van de compac te stad de beschi kking te hebben over voortg aand inzich t aangaa nde de voorwa arden voor verder e ontwik keling en toepas sing van dit woning type. Om die reden moet het onderz oek zo goed mogel ijk toespi tsbaar zijn op categorie~n die er mogel ijk belang stellin g voor hebben en die in princi pe dergel ijke nieuwb ouw kunnen betale n. 2. Onder zoekso pzet
Dit onderz oek tracht zowel woning markto nderzo ek te z1Jn als een zo goed mogeli jke analys e te geven van de achter grond van verschuiv ingen in de vraag naar wonen. De opera tional isatie van het onderz oek ziet er als volgt uit. Op een beperk t aantal hoofdl ocatie s binnen de stedel ijke regio moest een enquêt e-onde rzoek plaatsv inden dat gelijk tijdig een beschr ijving diende te levere n van de bewoni ng van een plek, maar dat tevens vergel ijkings mogel ijkhed en zou bieden : zowel voor vergel ijking en binnen een zelfde locati e als voor vergel ijking en tussen de locati es. Op een vierta l vragen moet het onderz oek uitein delijk rechts treeks antwoo rd geven: 1) In hoever re wijkt de vraag van kleine huisho udens af van die van (tradi tionel e) gezinn en?
2) In hoever re bestaa n er versch illen in de vraag van de oudere en de jonger e kleine kinder loze huisho udens? 3) Op welke wijze is de afwijk ende vraag op de woning markt van kleine huisho udens eventu eel te verkla ren: komen andere priori teiten voor het wonen voort uit fundam entele versch illen in leefwi jze ten opzich te van gezins huisho udens? 4) In hoever re geeft de specia le vraag van jonger e en oudere één- en tweepe rsoons huisho udens aanlei ding en/of mogel ijkheden om woning en in hoogbouw op te stapele n? Binnen de Haagse regio werd gezoch t naar ca. 16 deelm ilieus , intern vrij homogeen naar woning type en prijs. Bij de keuze werd vooral variat ie gezoch t naar -
20
"A
woning type bouwho ogte huur of koop prijsk lasse afstan d tot het centrum en de werkge legenh eid
'.11
Kaart 1: de spreiding van arbeidsplaatsen in de regio Den Haag voor 1986
!N
....:.
o
5 km
--'----'-..-........L--J'
L..'
WASSENAAR
.. .
Scheveningen "" Bad •••
Scheveningen • Haven -\' •••::
•
• : •
. ..:..::-. \:. .........-: -. .:-.. : ..... ..:::...:: . •
.:. ...... •
LEIDSCHENDAM
~ ~
Kijkd uin
~-.,.;
*
• .... • \;•••::-.
... .
DEN
ZOETERMEER
VOORBURG
:.... ........ . :.
.-.: .:!-:: .:-.~.... >1-• •• HAAG· ••• :. ::• • • .-: Prins • * . -.•: Clausplein Zuiderpark
• _ 1000 arbeidspl aatsen
Bron: opgaven gewest 's Gravenhage en gemeente Wassenaar
*
referentiepunt
21
• • e
De hoofdlocaties in de regio Den Haag moesten variatie in standplaatskwaliteit bieden. Gelet is op afstand tot de voornaamste concentraties van werkgelegenheid in de hele regio (zie kaart 1), tot centraal stedelijke voorzieningen in Den Haag (zie kaart 2) en de afstand tot de kust. Typisch Haags is de "T"-vorm. De langgerekte balk van de "T" wordt gevormd door de kust. Amsterdam en Rotterdam liggen ook aan het water, maar alleen het Haagse water heeft geen overkant. Zee, zee en nog eens zee. Wie op zoek gaat naar werkgelegenheidsconcentraties aan gene zijde van de balk, ziet in z1Jn geestesoog hooguit de booreilanden en de duurbetaalde vis. Loodrecht. op de kust staat de poot: . het langgerekte centrum, dat kundig verbrokkeld wordt door zogenaamde 'Bos jes', de benaming voor de typisch Haagse groenpartijen, die meer weg hebben van een miniatuur natuurgebied in een stad dan van een stadspark. Dit centrum strekt zich momenteel uit van de Pier van Scheveningen tot even voorbij het Binnenhof en bevat naar beneden gaand steeds meer werkgelegenheid. Beneden de voet van de "T" loopt die concentratie nog een stuk door in de richting van het Groene Hart tot aan Zoetermeèr: een kale polderplaats , maar toch één van Nederland. succesvolste groeikernen. Links van de poot ligt het woongebied van de gewonere Hagenaar met als opvallende werkgelegenheid een groot aantal ziekenhuizen en inrichtingen. Verder naar buiten gaand in die richting loopt de stad dood in de kassen van het Westland. Rechts van de poot verschuilt zich het rijke Wassenaar achter de buffer van een kolossaal waterwingebied. Het Den Haag voor de beter gesitueerden ligt op dit moment in hoofdzaak op de zandgronden langs de kust en tegen Wassenaar aan, met een uitbouw op de meer zompige gronden aan de kant van Paleis Ten Bosch, zich nog enigszins voortzettend in Voorburg. (Kaart 3 schetst de Haagse bodem.) De vijf hoofdlocaties die in de regio Den Haag onderscheiden werden (en rond welke de woonmilieus gegroepeerd zijn) zijn aan te duiden als: 12. 3 4. 5.
centrale stad centrale kust perifere kust stadsrand groeikern
-
centraal Den Haag Scheveningen e.o. Kijkduin e.o. - Mariahoeve/Voorburg - Zoetermeer
Een streng onderscheid werd gemaakt naar eengezinswoningen enerzijds en meergezinswoningen anderzijds. Op elke hoofdlocatie werden ze in principe in de verhouding 50%-50% opgenomen. Eengezinswoning: verticaal eigendom, geen boven- of onderburen, met eigen begane grondetage, dat door één huishouden bewoond wordt. Het gaat daarbij om vrijstaande en halfvrijstaande en rijtjes-huizen. Meergezinswoning: horizontaal eigendom, met tenminste ook boven- en/of benedenburen, dat door één huishouden bewoond 22
,@
, f AL:: ::wa_:A _ _ _ _ a:
Kaart 2: de Haagse wijken met centraal stedelijke voorzieningen (globaal)
• N
Prins Clausplein
* referentiepunt wijken met centraal stedelijke voorzieningen (N.B. wijk 6 en 10 bestaan voornamelijk uit groen) gemeentegrens ~jkgrens
6
7 8 9 10 11 12 13
Oostduinen 14 Belgisch Park 15 Westbroekpark en Duttendel 16 Benoordenhout 17 Archipelbuurt 18 Van Stolkpark en Scheveningse Bosjes 19 Scheveningen 20 21 Duindorp 22 Geuzen- en Statenkwartier Zorgvliet 23 24 Duinoord 25 Bomen- en Bloemenbuurt 26 Vogelwijk
Bohemen en Meer en Bos Kijkduin en Ockenburgh Made- en Uithofspolder Loo scluinen Waldeck Vruchtenbuurt Valkenboskwartier Regentessekwartier Zeeheldenkwartier Willemspark Haagse Bos Mariahoeve en Mariat Bezuidenhout
27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39
Stationsbuurt Oude stad ,"Centrum ") Schildersbuurt Transvaalkwartier Rustenburg en Oostbroek l eyenburg Bouwlust Morgenstond Zulderpark Moerwijk Groente· en Fruitmarkt l aakkwartier en Spoorwijk Binckhorst
23
",_,_.
I
(",,,tl!
'_'I2";;rIr-t--ar--_
I
__ -
-··11._-.....
__
wordt. Het gaat zowel om flats met lift, lagere etages zonder lift, en het type gestapelde eengezinswoning (bijvoorbeeld twee dubbele etagewoningen op een benedenwoning) Als eerste bijkomende eis voor de selectie gold dat de prijsklasse nooit veel onder de prijs mocht liggen van nieuwbouw premie-c en vr~Je sector. De hoofdbewoners moesten potentHHe gegadigden voor nieuwbouw kunnen representeren op grond van hun huidige woonlasten, op grond van hun inkomen of van de geschatte waarde van hun woningbezit. Gezocht is naar straten of gedeelten van straten en complexen waarvan bekend was dat de prijs per woning zo veel mogelijk steeds boven de f. 750,- huur of 1.7 ton koop lag. Daarbij werd gestreefd naar gelijke vulling in twee prijsklassen: de eerste tot 2.25 ton en de tweede daarboven (max. 4 à 5 ton). Als tweede eis gold dat het micro-milieus moesten z~Jn die in de afgelopen 10 jaar 'bewoningsdynamiek' kenden. Dit soort milieus vormen of vormden zeer recentelijk het courante woningaanbod voor mensen met verhuis plannen uit Den Haag zelf of van daarbuiten. Dat zal dus nieuwbouw zijn, maar ook een complex oudbouw dat aan dezelfde voorwaarden voldoet. De bewoners zelf met name de wat recentere vestigers - kunnen worden beschouwd als een re~ele groep om over vestiging in middelhoog- en hoogbouwprojecten op centrale lokaties in Den Haag te kunnen oordelen of om model te kunnen staan voor de aspirant woningvrager anno 1991. Per deelmilieu zouden 60 à 70 korte enquêtes worden gehouden (in totaal ca. 1100). Hiertoe was wenselijk dat elk deelmilieu tenminste ca. 300 adressen bevatte. Ingedeeld naar hoofdlocatie werden straten gekozen uit de volgende wijken (zie kaart 4 bij hoofdstuk 6). 1. Centrale stad: Archipelbuurt, Zeeheldenbuurt, Willemspark, Oude Stad, Benoordenhout, 2. Centrale kust: Scheveningen, Belgisch Park, Duttendel, Bomenbuurt, 3. Perifere kust: Kijkduin + aanpalend gedeelte van de Vogelwijk, 4. Stadsrand: Mariahoeve, Voorburg, Leidschendam (gegroepeerd rond station Mariahoeve), 5. Groeikern Zoetermeer: Meerzicht en de Leyens plus een enkel verspreid flatcomplex. Niet altijd is de volledige variatie in pr~Js en woning type op elke locatie gerealiseerd. In Zoetermeer bleken dure appartementen boven ca f 1200,-huur p.m. niet voor te komen, dure eengezinswoningen wèl - op zichzelf een interessante ontdekking. In Kijkduin e.o. z~Jn geen eengezinswoningen van matige prijs en weinig echt dure flats opgenomen. Marges in trefzekerheid heeft dit onderzoeksontwerp automatisch. Niet altijd, onder andere, bleken eengezinswoningen door slechts
24
één huishouden bewoond te worden . Nu is het een heel bekend verschijnsel dat eengezinswoningen na verloop van tijd opgedeeld worden in afzonderlijke verdiepingen en dan veranderen in een aantal meergezinswoningen. Een enkele maal waren hier zulke etages qua pnJs en vermoedelijke bewoning bij voorbaat interessant genoeg om ze op te nemen (bijvoorbeeld in de Archipelbuurt ). Voor het overige was getracht ze zo veel mogelijk te vermijden door andere straten of buurtjes te kiezen en daarmee de steekproef zo strak mogelijk te houden. In sommige straten bleek de 'splitsingsgraad' van eengezinswoningen echter aanzienlijk hoger dan door deskundigen geschat (Belgisch Park, Bomenbuurt). De vragenlijst van de enquête was in eerste instantie gericht op het maken van de huishoudtypering, dus met vragen naar samenstelling en leeftijd en het al of niet werken van de volwassenen. Daarnaast werd een opgave gevraagd van huidige woonlasten en huishoudinkomsten. Van het huidige adres, het vorige adres en het gewenste woonadres werden steeds vergelijkbare vragen naar woningkenmerken en woonbuurt opgenomen. Ook werden enkele sleutelvragen gesteld betreffende aard en plaats van de tijdsbesteding. Met betrekking tot het verrichten van betaalde arbeid werd in dit verband een aantal identieke vragen gesteld over de respondent zelf alsmede over diens eventuele partner.
3. Verslag van het enquêteren
Gekozen werd voor telefonisch enquêteren. De PTT bleek in staat om per afzonderlijke postcode-combinatie adressen en telefoonnummers van privé-telefoonabonnees te leveren. Zo'n lijst van privé-telefoonabonnees kan gelijk gesteld kan worden met de haardstedentelling in de middeleeuwen. Toendertijd ging men voor een telling van huishoudens uit van haardvuren: plaatsen waar een pot gekookt werd voor één huishouden. Ook een telefoonaansluiting duidt op een zelfstandige wooneenheid van redelijke permanentie, die niet alleen beschikt over een eigen telefoon, maar stellig ook over een eigen pot op het vuur en over eigen financi~n. Van geheime nummers werd door de PTT uiteraard geen adres ter beschikking gesteld. Aan de vertekening die daardoor kan zijn ontstaan is verder geen aandacht besteed. Simpelweg is gesteld dat er geen voor dit onderzoek relevante verschillen bestaan tussen geheime en niet-geheime telefoonnummerbezitters. Een hoger percentage geheime nummers in een bepaald buurtje betekende dan alleen dat wat méér telefoonnummers nodig waren om aan een vol-doende aantal 'belbare' mensen te komen. Tevoren werd vanuit de Universiteit van Amsterdam een introductiebrief gestuurd naar de te bellen adressen. Voor het telefonische veldwerk werden Haagse enquêtrices aangeworven. Voorafgaand aan de enquête werden een paar selectievragen gesteld. Deze hadden tot doel een hoofdbewoner aan de telefoon te krijgen en een aantal categorie~n buiten het onderzoek te houden: 25
Kaart 3: de scheiding tussen zand/duingronden en klei/veengronden in de Haagse wijken' 2km
.........
'--'--~,
!N
Prins Clausplein
* referentiepunt
D
zand/duingronden
Dovergangszone
(:::::::::::1
veenlkleigronden
gemeentegrens wijkgrens .) wijknamen: zie kaart 2 Bron: archeologische-geologische kaart van 's Gravenhage
26
I1
- andere bewoners dan geadresseerde of diens partner - (bij meerpersoonshuishoudens) anderen dan de 'heer' of de 'vrouw des huizes' - kamerbewoners, pensiongasten, bewoners van serviceflats - personen bij wie de vragenlijst niet met vrucht was af te werken, m.n. buitenlanders, die niet voldoende Nederlands bleken te lezen en spreken Om de respons zo groot mogelijk te krijgen werden de brieven zo kort mogelijk tevoren weggestuurd. Bij geen gehoor werd herhaald gebeld. In totaal werden per adres 4 pogingen gedaan, waaronder 2 pogingen 's avonds. In totaal werden 1021 volledig geslaagde enquêtes binnengehaald. Ge~nquêteerd werd in de periode 1 juni - 18 september '87 met een onderbreking van zes weken wegens de vakanties. De enquête nam ca. 20 minuten in beslag. Het veldwerk' mag goed geslaagd genoemd worden. Van alle adressen van de steekproef die volledig benaderd zijn leverde 52% een enquête op. Bij herhaling geen gehoor gaf 18%. Geweigerd werd in 21% van de gevallen. In totaal werden 2888 introductiebrieven verzonden of voor verzending gereed gemaakt. Het rendement daarop berekend bedraagt 35%. 4. Constructie van een uitgebreide huishoudtypologie
De steekproef is gestratificeerd naar locatie, naar woningtype (eengezins - meerg,ezins) en naar de getaxeerde waarde van de woning. Wie de bewoners van de geselecteerde woningen waren was vooraf onbekend. Op de vertegenwoordiging van verschillende typen huishoudens in de steekproef werd derhalve geen invloed uitgeoefend. De criteria waarmee de huishoudens in typen ingedeeld worden zl.Jn: het aantal personen in het huishouden, het al dan niet verrichten van betaalde beroepsarbeid door één of meer leden van het huishouden, de aanwezigheid en leeftijd van kinderen, de leeftijd van de volwassen leden van het huishouden en de aard van hun relatie. Daarnaast spelen praktische overwegingen een rol: er moeten voldoende respondent-huishoudens per onderscheiden type in de steekproef voorkomen om verantwoord analyses uit te voeren. De typen werden niettemin zo veel mogelijk afgegrensd op grond van inhoudelijke betekenis. Voorkomende typen en onvoldoende voorkomende typen geven een beeld van de type huishoudens die de Haagse vrije sector bewonen in 1988. Een eenvoudige verdeling van de respondenten in jong-oud, door iedereen van 45 jaar of jonger 'jong' te noemen en iedereen ouder dan 45 jaar 'oud' laat zien dat er anderhalf keer zoveel ouderen als jongeren zijn: 60% is ouder dan 45 jaar. Daardoor was het in een aantal gevallen mogelijk een onderscheid te maken tussen de respondenten (en hun eventuele partner) van oudere leeftijd (46-69 jaar) en de bejaarden (70 jaar en ouder). 27
In eerste aanleg is gekozen voor een indeling in 11 typen: 4 typen jóngere huishoudens 5 typen oudere huishoudens 2 typen bejaarde huishoudens n
1. jonge alleenwonende werkers, leeftijd respondent (man of vrouw) tussen de 20 en de 45 jaar, met minimaal 32 uur betaald werk per week 2. jonge tweeverdienende stellen, man en vrouw zonder inwonende kinderen, leeftijd van de vrouw 20-45 jaar. Samen tenminste 56 uur betaalde arbeid, waarbij de een van het stel (man bf vrouw) tenminste 32 uur en de ander tenminste 20 uur per week werkt. 3. jonge tweeverdienende gezinnen, man en vrouw met inwonende kinderen, vrouw 20-45 jaar, jongste kind niet ouder dan 16 jaar. Samen tenminste 56 uur betaalde arbeid, waarbij één van het stel (man bf vrouw) tenminste 32 uur en de ander tenminste 20 uur per week werkt. 4. jonge traditionele gezinnen, gelijk aan type 3 echter de man werkt tenminste 32 uur en de vrouw hooguit 20 uur. 5. oudere alleenwonende werkers, leeftijd boven de 45 jaar, verder gelijk aan type 1. 6. oudere alleenwonende niet-werkers, leeftijd 46-69 jaar, hooguit 20 uur betaald werk per week. 7. oudere eenverdieners stellen, man en vrouw zonder inwonende kinderen, leeftijd van de vrouw 46-69 jaar. Eén der partners (m/v) werkt 32 uur of meer, de ander heeft hooguit 20 uur betaald werk per week. 8. oudere niet-werkende stellen, samenstelling en leeftijd als type 6. Samen niet meer dan 32 uur werkend en ieder apart niet meer dan 20 uur. 9. oudere gezinnen, man en vrouw met inwonende kinderen. De vrouw is altijd ouder dan 45 jaar, het jongste kind ouder dan 16 jaar. Aan werken of niet werken van beide partners konden verder geen eisen gesteld worden. 10 alleenwonende bejaarden, leeftijd 70 jaar en ouder, verder gelijk aan type 6. 11 bejaarde stellen, vrouw 70 jaar of ouder, verder gelijk aan type 8. totaal 28
% 9
79
71
8
53
6
137
16
38
4
69
8
53
6
116
14
64
8
106
13
59
7
845
100
Een vijfde deel van de huishoudens (175 van de 1021) blijkt niet bij één van de bovenstaande 11 typen ingedeeld te kunnen worden. De oorzaak is soms dat één van de benodigde gegevens ontbreekt (leeftijd, betaalde arbeid). Daarnaast betreft het een aantal huishoudtypen die in geringe aantallen in de steekproef voorkomen om analyseerbaar te zijn, zoals huishoudens met volwassenen van gelijk geslacht en woongroepen. Volgt een kort commentaar op de typen die wel en de typen die niet gevonden zijn. Geringe aantallen hebben soms te maken met de keuze voor het duurdere gedeelte van de woningmarkt. Dat geldt vooral het ontbreken van jonge starters (20-30 jarige alleenstaanden met hooguit een halve werkkring) of van onvolledige gezinnen. Jeugdige renteniers blijken zelfs in het Haagse uiterst zeldzaam. Ook het geringe aantal onvolledige gezinnen moet wellicht iets te maken hebben met de door de bank genomen lagere financi~le draagkracht van dit gezinstype. Het aantal oudere gezinnen bleek helaas te gering om onderscheid naar al of niet werken mogelijk te maken. Ongetwijfeld houdt dit verband met de korte periode die dit stadium tegenwoordig in de levensloop vertegenwoordigt.
Figuur 1: opleidingsniveau van mannen en vrouwen naar leeftijd
C'!I. HBO/WO In de steekproef)
100,---------------------------------------------,
80
60
mannen
40 vrouwen
20
type: leeftIJd:
11
10
> 70
> 70
9 46-69
8 ld.
7 ld.
6 ld.
5 ld.
4 20-45
3 ld.
2 ld.
ld.
29
Ook het ontbreken van jonge eenverdieners stellen aan de ene kant en van oudere tweeverdieners stellen aan de andere kant zou wel eens op een verandering tussen generaties kunnen duiden. Traditionele rolpatronen (hij is duidelijk de hoofdkostwinner) blijken in de jonge kinderloze fase al ongeveer uitgestorven en moderne patronen komen nog weinig voor bij de oudere groep. Een baan met enigszins interessante revenuen is ook voor de gemiddelde vrouw binnen bereik gekomen. Ook van de jonge gezinnen heeft een van de drie vrouwen een baan van enige omvang. De voorwaarden hiervoor zijn zeker mede geschapen door de verhoging van het opleidingspeil der jonge vrouwen ten opzichte van hun oudere en bejaarde garde. Figuur 1 geeft informatie over het opleidingsniveau van zowel de volwassen mannen in elk huishouden als van de volwassen vrouwen. Terwijl het opleidingsniveau van de mannen tussen de typenspeciaal naar bejaard, ouder, jong - weinig verschillen laat zien, blijkt de opleiding van de vrouwen naarmate de generatie jonger is steeds hoger te worden en het verschil met mannen in te lopen. Slechts de oudere alleenstaande werkende vrouwen (die voldoende verdienen om in de vrije sector te kunnen wonen) zijn in. afwijking op deze tendens wèl beter opgeleid. In hoofdstuk 6 wordt op de effecten van deze emancipatie op het wonen in een stadsgewest dieper ingegaan. Overigens is opleidingsniveau in het algemeen een buitengewoon differenti~rende factor in elk onderzoek waarin activiteiten buitenshuis en daarmee ook standplaats - een rol spelen. Heel centraal in dit onderzoek staat de factor opleiding niet. Het is daarom plezierig dat de verschillen in opleidingsniveau van de mannen al thans tussen alle 11 huishoudtypen bij veel interpretaties verwaarloosbaar zijn. 5. De typen huishoudens voor interviews en rapportage
Tevoren al was besloten om bij het onderzoek en ook de rapportage te concentreren op een kleiner aantal huishoudtypen. Door de getrapte selectie via de huishoudtypologie en de gekozen huishoudtypen kan extra informatie uit welnlg interviews efficient benut worden om althans een klein aantal typen voldoende 'in vlees en bloed' voor ogen te kunnen toveren. Gekozen zijn 6 typen die samen een visie kunnen oproepen op de 'mainstream' ontwikkelingen in de nieuwe levensloop. De moderne doorsnee levensloop kenmerkt zich door: een verlengde zelfstandige woonperiode in de pré-gezinsfase, - een vervroegd aanbrekende post-gezinsfase en vervroegde arbeidsuittreding, - vrouwen die steeds vaker en ook steeds meer betaald arbeid buitenshuis verrichten, zelfs in de gezinsfase. 30
Voor het verdere onderzoek en de verslaggeving gefocused op 6 typen: de 4 jonge typen en 2 oudere:
werd
daarom
- de jonge alleenstaande werker het jonge tweeverdieners stel - het jonge tweeverdieners gezin - het jonge traditionele gezin het oudere gezin - het oudere niet werkende stel Daarmee blijven een aantal andere van de geschetste individualiseringstendenzen buiten rechtstreekse bestudering. Een levensloop bijvoorbeeld (alleen of als stel) gekenmerkt door al of niet gekozen kinderloosheid wordt hier niet rechtstreeks in beeld gebracht, doch er worden via de bestudering van losse typen wel suggesties voor geboden. Evenzeer komt ook niet de gehele levensloop van de moderne mens aan de orde. Begin en einde zullen eraan moeten ontbreken. Het is allemaal een kwestie van keuze en beperking, grotendeel s al op voorhand. De oudere huishoudtypen die niet genoemd zijn, alsook de bejaarde typen zullen slechts dan in dit onderzoeksverslag optreden wanneer ze aan de gekozen typen en de gekozen lijn meer perspectief geven of aan een bewijsvoering kunnen bijdragen. Een aantal respondenten dat tot één van de 6 typen behoorde werd opnieuw benaderd voor een interview. In totaal werden 53 gesprekken gehouden gespreid over de gekozen typen en de gekozen locaties. Bij de o,udere gezinnen werd de selectie verscherpt door hieruit traditionele gezinnen te kiezen (werkend en met één duidelijke kostwinner). Bij de verdere selectie uit elk type werd gestreefd naar een zinvolle variatie naar inkomen en geslacht en naar huidige woonsituatie en woonwens (gezocht werd naar huishoudens die o.a. als wens hadden te blijven wonen in de regio). Aan de 53 respondenten werden aanvullende vragen gesteld over hun activiteiten in vrije tijd, meningen over wonen, woningen en woonomgevingen. Ook werden ze geconfronteerd met een achttal foto's van woonsituaties in de Haagse regio die ze op rangorde van voorkeur moesten leggen (deze foto's, vrijwel steeds genomen in een representatieve straat van een onderzoeksgebiedje, staan verspreid in dit rapport). Tenslotte werd het gesprek gericht op hoog bouwen en hoog wonen aan de hand van een album, waarin vier studielocaties voor potenti~le hoogbouw in Den Haag summier waren uitgewerkt. 6. Samenvatting hoofdstuk 2 : de opzet
De opzet van het onderzoek moest geschikt z~Jn om aan te to-nen in hoeverre nieuwe typen huishoudens zonder kinderen, die onder invloed van enkele harde maatschappelijke trends z1Jn ontstaan, op hun beurt weer leiden tot harde trendmatige ontwikkelingen in de vraag op de woningmarkt. De veronderstelling moet worden getoetst dat die vraagontwikkeling het compacte bouwen in steden in de Randstad, ook in hoogbouw, a.h.w. zelf oproept. 31
---r De vraagstelling werd operationeel gemaakt met een onderzoeksopzet die ruime mogelijkheden tot vergelijking bood tussen verschillende typen huishoudens (traditionele èn nieuwe) in verschillende soorten woonsituaties (naar woningtype en locatie in het gewest). Het onderzoek vond plaats op 5 locaties in en om Den Haag. In de steekproef werd op elke locatie gestreefd naar een gelijk aantal eengezins- en meergezinswoningen , naar varia tie in bouwhoogte , naar bouwjaar en naar prijs (vanaf 1.7 ton of boven f 750,- huur excl. energie tot max 4 à 5 ton). Selectie van te ondervragen huishoudens vond dus plaats op grond van woning en woonplaats. In totaal 1026 enquêtes werden afgenomen plus 52 aanvullende interviews. De huishoudens zijn achteraf ingedeeld in typen. Op 6 typen is toegespitst. Centraal staan 3 typen kleine huishoudens: jonge alleenwonende werkers (20-45 j) jonge tweeverdieners stellen (20-45 j) oudere niet werkende stellen (45-70 j) 3 gezinstypen in overeenkomstige leeftijdsklassen dienen, zoals gezegd, ter vergelijking. Het zijn: jonge traditionele gezinnen, jonge tweeverdieners gezinnen en oudere gezinnen. Met deze keuze kunnen de bij kleine huishoudens belangrijke levens stadia van de pré-gezinsfase en de vroege post-gezinsfase goed bekeken worden. De vragen waarop het onderzoek antwoord moet geven zijn: 1) In hoeverre wijkt de vraag van kleine huishoudens af van die van (traditionele) gezinnen? 2) In hoeverre bestaan er verschillen in de vraag van de oudere en de jongere kleine kinderloze huishoudens? 3) Op welke wijze is de afwijkende vraag op de woningmarkt van kleine huishoudens eventueel te verklaren: komen andere prioriteiten voor het wonen voort uit fundamentele verschillen in leefwijze ten opzichte van gezinshuishoudens? 4) In hoeverre geeft de speciale vraag van jongere en oudere één- en tweepersoons huishoudens aanleiding en/of mogelijkheden om woningen in hoogbouw op te stapelen? Het onderzoek werd opgezet onder bewoners van de Vrl]e sector. De conclusies zijn daarmee uiteindelijk gebaseerd op beslissingen, gedragingen en meningen van mensen die in een redelijke mate van keuzevrijheid kunnen handelen. Voor de gesubsidH!erde sector kunnen de uitkomsten in de eerste plaats gelden als trendaanwijzingen . Daarnaast bieden ze een betere inschatting van de onderliggende (in die sector meer verborgen) prioriteiten van de diverse typen woningvragende nieuwe huishoudens. 32
\
I
!
3
,1/ ......
jO
....... '
".0 (M4+ •• 8 . . 1 . . . . . . .
ZES TYPEN HUISHOUDENS
1. Hoe de profielen in elkaar zitten
Van zes typen huishoudens zal een beeld worden geschetst van hun gemiddelde tijd- en geldbestedingspatroon in de alledaagse, binnengewestelijke sfeer. De bedoeling is eerst kennis te maken met de afzonderlijke typen huishoudens, elk met zlJn specifieke beperkingen en mogelijkheden (qua tijd en geld) voor gedrag. Met enig doorzicht in de totstandkoming van de leefwijze van deze typen huishoudens zijn de vereisten en verlangens die ze elk aan de woonsituatie stellen beter te volgen. Gegevens werden verzameld zowel via de enquête als in de interviews, waarvan de aantallen hieronder staan vermeld. enquête n vier jonge typen (20-45 jaar) de alleenstaande jonge werker het jonge tweeverdieners stel het jonge tweeverdieners gezin het jonge traditionele gezin
137
twee oudere typen (46-69 jaar) oudere gezinnen oudere niet werkende stellen
116
totaal
520
79 71 53
64
interviews n 10 9 5 8
10 10
52
Per type worden een groot aantal aspecten van tijd en geldbesteding in een vaste volgorde besproken en aan elkaar gerelateerd. Percentages en andere cijfers ontbreken doorgaans in de tekst, slechts verbale aanduidingen van verhoudingen en vergelijkingen worden gebruikt. De tabellen (tabel 3.1 tfm 3.6) die aan het einde van dit hoofdstuk zijn geplaatst, bevatten op een enkele uitzondering na van alle typen de gegevens waarop de profielen zijn gebaseerd. Ook in de tabellen zelf is getracht een gemiddeld beeld van een type huishouden te reflecteren. Teneinde invloeden die uitgaan van het wonen op een bepaalde standplaats zoveel mogelijk uit te schakelen, zijn over- en ondervertegenwoordigingen van een type op een bepaalde onderzoekslocatie gecorrigeerd door middel van een wegingsprocedure. Dit geldt tevens voor tabellen in andere hoofdstukken, tenzij anders vermeld.
33
Ij. ,
I_*he
=e=W. . . . . , , _ .
e,.
!I
mrt
"A4 •
..LL-.J.IL[1 !
tabel 3.1: feitelijke gegevens over de I1ersonen in de 6 tYI1en huishoudens. jong jong jong jong gezin gezin 1pers . stel werker tweev. tweev . trad. leeftijd man (gem) leeftijd vrouw (gem) aantal inwonenden (gem) aantal kinderen (gem) man met HBO/WO (%) vrouw met HBO/WO (%) totale uren betaalde arbeid van hh (gem) netto hh . inkomen per maand (gem) netto hh. inkomen per uur (gem) totaal (n=enquête)
ouder gezin
ouder stel niet-w
34 32
34 30
39 37
39 36
59 55
66 62
1
2
3.9 1.9
4.1 2.1
3.3 1.3
2
59 49
63 46
61 34
65 37
59 25
51 16
44
82
79
51
36
1
2751
4336
5153
4523
4644
4264
14
12
15
20
30
(79)
(71)
(53)
(137)
(64)
(116)
Tabel 3 . 2: feitelijke gegevens over de woningen van 6 tYI1en huishoudens. jong jong jong jong lpers . stel gezin gezin werker tweev . tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
bewoont meergezinswoning (%)
97
74
27
19
31
65
aantal kamers (gem) met tuin ( %)
2.6 12
3.7 27
6.3 81
5.6 82
5.8 72
4.4 35
81
72
27
28
26
50
huurt woning
(%)
kale maandhuur in guldens (gem) hypotheeklasten p.m. in guldens (gem)
680
667
755
952
798
877
896
1089
1357
1345
775
421
overige woonlasten in guldens (gem)
244
285
286
299
339
335
totale woonlasten in guldens '(gem)
971
1068
1388
1542
1021
1003
totaal (n=enquête)
(79)
34
(71)
(53)
(137)
(64)
(116)
Er moet overigens steeds onthouden worden dat de schetsen gebaseerd zijn op gegevens van huishoudens die in het algemeen wonen in de vrije sector van Den Haag en omgeving en dus ook betrekkelijk welvarend zijn.
2. Het jonge traditionele gezin Ongeveer driekwart van de jonge gezinshuishoudens kent nog steeds een vrij traditionele taakverdeling: de man is de hoofdkostwinner en werkt tenminste 32 uur per week, de vrouw werkt niet of heeft hooguit een baantje van niet meer dan 20 uur. Gemiddeld genomen wordt door man en vrouw samen zo'n 50 uur per week gewerkt. Het inkomen dat ze daarmee binnenhaalt is zeer aanzienlijk. Uiteraard speelt de leeftijd daarbij een rol: jonge mensen die al een gezin hebben zijn gemiddeld vijf jaar ouder dan jonge alleenstaanden of stellen zonder kinderen. Dat betekent dat ze een eindje verder in hun carrière gevorderd zijn en reeds meer periodieken gehad hebben. Het gaat hier vooral om mannen met van die typische veel geld opleverende maar ook veel inzet kostende carrièrebanen die, nu het gezinsstadium is aangebroken, mogelijk gemaakt worden door ruime beschikbaarheid van de vrouw voor de kinderen, het huishouden en voor haar partner. In dit onderzoek voornamelijk in de vrije sector vallen bij de beroepen op de combinatie van technisch opgeleide heren (TH of HTS) gehuwd met secretaresses afkomstig uit het bedrijfsleven. Soms is de man een jurist met een baan bij het bedrijfsleven, soms is de vrouw arts met een klein baantje bij een consultatiebureau. Het is duidelijk dat zij er op een of andere manier bewust voor heeft gekozen om haar ambities in de richting van een eigen beroepscarrière op te geven of in te vriezen . Aan eigen mogelijkheden op de arQeidsmarkt heeft het deze traditionele huisvrouw in aanleg namelijk niet ontbroken. Haar opleidingsniveau is weliswaar wat lager dan dat van haar man maar ze is zeker niet slechter opgeleid dan vrouwen beneden de 45 jaar die wèl een aanzienlijke werkkring hebben en eveneens met een man samenwonen. Ook vrouwen die dat werken wèl combineren met de taken van een gezin met kinderen zijn over het geheel genomen niet beter opgeleid. Ongeveer een derde van het netto huishoudinkomen gaat op aan woonlasten: hypotheek of huur, energiekosten e.d. en alle jaarlijkse of maandelijkse omslagen en aanslagen die op het wonen betrekking hebben. Voor dit geld heeft ongeveer 80% van de traditionele gezinnen de beschikking gekregen over een eengezinshuis met een tuin. Dat kan dan zijn een rijtjeshuis, dat van boven tot onder zelf bewoond wordt (eventueel in de gedaante van een herenhuis met een afgemeten tuin), een half vrij staand huis, een villa of een bungalow. Het aantal kamers dat het gemiddelde traditionele gezin met twee kinderen daarmee ter beschikking heeft bedraagt 5 à 6. Als
35
![e 1Jnm. . . .,.
_ , " . -. . . . '
-1"1"
"
"nyr r"'tt
I,,.
I_~'_~
-'"
'W
Tabel 3.3: het geldbudget van 6 tY2en huishoudens. jong jong jong jong gezin gezin lpers. stel werker tweev. tweev. trad. netto maandbedrag en (fl) huishoudinkomen 2751 totale woonlasten vrij besteedbaar huishoudinkomen vrij besteedbaar inkomen per persoon
ouder stel niet-w
4336
5153
4523
4644
4264
971
1068
1388
1542
1021
1003
1780
3268
3765
2981
3623
3261
1780
1591
871
710
1068
1409
25
27
34
22
24
75
73
66
78
76
37
19
16
(71)
(53)
(137)
aandeel huishoudinkomen ( %) totale woonlasten 35 vrij besteedbaar huishoudinkomen 65 vrij besteedbaar inkomen per persoon 65 totaal (n=enqu.ê te)
ouder gezin
(79)
24 (64)
38 (116 )
Tabel 3 . 4: monetariseren en tijd investeren naar huishoudtY2e. jong jong jong jong lpers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad. heeft hulp in de huishouding (% ) doet karweitjes altijd zelf (%)
ouder gezin
ouder stel niet-w
17
38
48
31
37
35
I
58
67
63
63
51
39
I!
74
85
99
93
88
86
1
23
54
26
28
12
32
20
8
8
12
12
\,
totaal (n=enquête)
(79 )
(71)
(53)
(137)
(64)
(116)
\
aantal keren pw serieus koken (gem)
2.0
4.4
6.8
5.8
6.1
5.9
bakt minstens 1 taart per maand (%)
20
11
40
50
30
20
totaal (n=interviews)
(10)
(9)
(5)
(10)
(10)
bezit auto (%) bezit 2 of meer auto's (%)
eet 1x of vaker pw in een restaurant (% )
36
(8)
I
I
I
I
1
wordt uitgegaan van een gezamenlijke slaapkamer voor man en vrouw, een slaapkamer voor elk kind en een living, dan blijven 1 à 2 aparte ruimten over voor diverse bestemmingen - op zich geen krappe huisvesting. Met deze royale huisvesting is een derde van het besteedbaar inkomen opgesoupeerd. De overige vaste lasten zijn niet systematisch in kaart gebracht. Toch kan enigszins worden aangegeven hoeveel geld wordt uitgegeven aan min of meer vaste zaken teneinde de vaste dagtaken die aan het runnen van zo'n gezin vastzitten te verlichten. Vrijwel alle traditionele gezinnen hebben een auto, slechts een kwart beschikt over een tweede auto. Dit betekent dat ofwel alleen meestal de man beschikking heeft over de auto, ofwel dat die het openbaar vervoer neemt en daardoor weer meer tijd in de overbrugging van die afstand steekt. De neiging om zelf tijd te sparen door betaalde huishoudelijke arbeidskracht of kinderopvang te nemen is buitengewoon gering. De eigen huishoudelijke productie is aanzienlijk. Waren in gezinnen in dit soort kringen dienstmeisjes niet al te lang geleden nog heel gewoon, nu neemt vooral de vrouw des huizes alles waar. Bij het omvangrijke proces van schoonhouden van kleding en linnengoed, heeft ze weliswaar de hulp van een automatische wasmachine, maar alles moet niettemin worden bijgehouden. Echt uit eten gaan in een restaurant (een rekening voor vier couverts) vormt zelden een onderdeel van de wekelijkse routine. Het verzorgen van maaltijden gebeurt echter allereerst consequent en 'verantwoord'. Op zeker zes dagen van de week wordt serieus gekookt. Alleen op de zevende dag wordt wel eens wat gehaald of soep met brood gegeven. Van geld besparen is eigenlijk geen sprake. Wie zes dagen goed thuis wil eten en ook de diepvriespizza afkeurt geeft al betrekkelijk veel uit. De eigen keuken vormt het laboratorium waaruit twee artikelen komen: 1. gezondheid voor de hardwerkende man en de kinderen, 2. huiselijke sfeer, een sfeer van 'thuis'. Vooral voor die sfeer moet de keuken voldoende werkoppervlak hebben en ook een oven teneinde geregeld de lucht van eigen gebakken taart door het huis te kunnen verspreiden. Er is hier dus sprake van een doelbewuste tijdsinvestering van de huisvrouw. Het is een tijdsbesteding die een geringe specificiteit van de omgeving en een geringe actieradius vergt: wat boodschappen doen en verder in de keuken staan. De vrije tijd brengt het traditionele stel met kinderen in zeer geringe mate door buiten het eigen erf. Het patroon van hun tijdsbesteding kan het beste bestempeld worden als .vroeg oud': ze laten vooral bezigheden na die in het algemeen vaak en met een hoge frequentie gedaan worden door jonge personen, dus in café's of bioscopen komen ze zelden, laat staan in disco's. De deelname aan meer cultureel getinte vrije tijdsbesteding
37
Tabel 3.5: de 2laats van de woning in de tijdsbesteding naar huishoudtY2e . jong jong jong jong lpers. stel gezin gezin werker tweev. tweev . trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
aantal uren tv kijken per dag
1.3
1.4
1.2
1. 3
1.7
2.2
aantal avonden p.w . van huis, man
3.2
3.6
2.4
2.1
1.6
1.8
aantal avonden p.w. van huis, vrouw
3. 5
3.4
2.6
1.4
1.2
1.4
aantal avonden p . w. van huis, samen
0.5
2.3
1.4
1.1
1.2
1.4
totaal (n=interv iews)
(10)
(10)
(10)
(9)
(5 )
(8)
Tabel 3 . 6: vrije tijdsbesteding buitenshuis naar huishoudtY2e. jong jong jong jong 1pers . stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
gaat Ix of vaker p.w. naar een café ( %)
47
22
20
6
6
11
gaat Ix of vaker p.m. naar de bioscoop ( %)
39
35
14
6
13
4
gaat Ix of vaker p . m. naar toneel/concert (%) 16
10
11
9
12
15
gaat Ix of vaker p.m. naar een museum ( %)
22
21
11
21
25
31
gaat Ix of vaker p.w. naar strand/duin ( %)
50
38
28
22
44
44
(79)
(71)
(53)
(137)
(64)
(116)
totaal (n=enquête)
38
buitenshuis hangt blijkens oude bevindingen vooral af van het opleidingsniveau. Dat wil hier zeggen dat volwassenen uit traditionele gezinshuishoudens gemiddeld genomen niet veel minder doen aan theater-, concerten museumbezoek doen. Kennelijk worden dit te belangrijke bezigheden geacht om ze achterwege te laten . Dit ondanks het feit dat het geldbudget dat per persoon aan vnJe tijd kan worden uitgegeven bij de twee jonge gezinshuishoudens het laagst is. Maar of het een kwestie van geld is of niet: de traditionele jonge huisvrouw is een echte huismus. Hij is nog wel eens 's avonds weg voor werk, cursus of sport. Zij daarentegen gaat vrijwel nooit 's avonds weg van haar kinderen , tenzij samen met haar man. Wie dacht dat uitstapjes naar strand of duin een typisch traditioneel gezinsuitj e waren, komt bedrogen uit: gerekend al thans naar de volwassen personen komt dit soort huishoudens er gemiddeld genomen het minst. Hoe gezond zee en duin ook zijn, er heen gaan lijkt in ieder geval geen bezigheid waarvoor de traditionele huisvrouw oeverloos tijd wenst uit te trekken of persé een eigen autootje wil hebben. De directe omgeving, maar vooral de eigen tuin kunnen immers al iets van dien aard bieden. De geringe actieradius en de orienta tie op het eigen huis van dit soort huishoudens lijkt dus zelfs in de buitenrecreatie te kunnen worden teruggevonden .
3. De jonge werkende alleenstaande
Het inkomen van de jonge alleenstaande werker wijkt qua uurloon niet af van jonge stellen of van tweeverdieners gezinnen, maar omdat hier slechts één persoon betaalde arbeid verricht is dit individuele inkomen het laagst van alle jonge huishoudens. Het bedrag dat wordt uitgegeven om die éne persoon van huisvesting te voorzien is in absolute zin betrekkelijk laag, maar het betekent wel dat zij ruim een derde van hun netto inkomen verwonen . En dat geldt algemeen in den lande als tamelijk hoog. Praktisch alle jonge werkende singles die aangetroffen werden, wonen van dit geld in een meergezinswoning: een oudere etage of een modern appartement met maar zelden een tuin erbij. Hun ruimte in huis is beneden de standaard eengezinswoning: 2 à 3 kamers hebben ze gemiddeld. Het overblijvende inkomen hoeft echter met niemand gedeeld te worden. Daarmee heeft de alleenstaande jonge werker niet alleen het hoogste percentage van het netto inkomen, maar ook het hoogste bedrag in guldens dat persoonlijk vrij te besteden is van alle jonge huishoudens. Gewoon in guldens uitgedrukt is het ruimschoots het dubbele van wat een persoon die in gezinsverband leeft zelf kan uitgeven. De wijze waarop wordt getracht tijd te sparen op huishoudelijke verrichtingen en op verplaatsingen is karakteristiek voor de alleenstaande. Een eenpersoons huishouding is aan alle kanten
39
ineffici~nt: handelingen die gemakkelijk voor meer personen gecombineerd kunnen worden, moeten gedaan worden door en voor één persoon. In dit geval is het een enkele persoon die ook nog een hele werkkring heeft en bovendien jong en alleen is - dus bestedingsplannen in overvloed voor de vrije tijd.
Tijd sparen gebeurt wel degelijk, echter zonder dat dit geld kost. Met het afschaffen van overbodige extra kamers wordt in feite zowel tijd èn geld gespaard. Een werkster is dan ook nauwelijks meer interessant om aan te nemen. Eén keer in het jaar een taart bakken I Drie van de vier houden zo de herinnering aan het traditionele leven in hun eigen keuken precies nog levend. Echt thuis een maaltijd koken gebeurt slechts twee keer per week en dat houdt het boodschappen doen en ook de keukenvervuiling beperkt. De andere dagen blijkt er de keuze uit een aantal even populaire oplossingen, die weinig traditioneel huiselijk, maar ook heel weinig mondain zijn: brood met gebakken ei eten, een diepvriesmaaltijd ontdooien, iets halen bij de chinees, bij ouders eten of in de bedrijfskantine. Eén of meer keer per week uit eten gaan in een restaurant of bistro doet slechts één van de drie. Zuinig ZlJn met tijd en ook zUlnlg zlJn met geld leidt er bij deze mensen toe dat de warme maaltijd wordt vervangen door een warme hap . De horeca die graag de tafel voor zijn klant wil dekken moet het hebben van grote AAntallen alleenstaanden en beslist niet van dagelijkse vaste klanten onder hen. Het beeld heeft weinig weg van de Parijse bistro-cultuur met z'n goedkope 'menu du jour' voor de vaste gasten en gaat veel meer de kant op van de New Yorkse eetgewoonten met 'fast food'. Wordt er van alles bezuinigd en afgeschaft op de eenpersoons huishouding, ook in vervoer gaat hun geld niet altijd zitten: weliswaar heeft driekwart van hen een auto, maar dat is het minst van alle zes typen huishoudens. Tijdens werktijden is hun woning leeg en verlaten, ook 's avonds en in het weekend wordt er niet veel tijd gepasseerd. Van alle onderzochte huishoudens, jonge en oudere, is de alleenstaande het meest uithuizig in zijn vrije tijd. Dat geldt in ieder geval voor het 'jeugdige' uitgaan: bioscoopen discotheekbezoek, maar vooral het bezoeken van café' s. Over culturele visites (schouwburg, concerten, musea) is al het een en ander opgemerkt. Weliswaar draagt cultuur-participatie bij aan hun uithuizigheid, ze doen daar slechts een fractie meer aan dan algemeen gebruikelijk is bij de andere huishoudtypen. 4. Het jonge tweeverdieners stel zonder kinderen
Hoewel tweeverdieners stellen op zich een lager inkomen hebben dan tweeverdieners met kinderen (voornamelijk een leef tijds- en carrièrefase-effect) is hun per persoon vrij te besteden inkomen 40
gulden s als ongeve er het dubbel e (zowel uitged rukt in aantal len huisho ujonge de Van n). inkome totale het van in het percen tage e nog staand alleen de van dens is alleen de vrije bested ingsru imte royale r. ze uit aan Ongeve er een kwart van hun gezam enlijk inkome n geven en en gezinn onele traditi jonge bij dan wonen. Dat is minder buurt de in meer n minder dan bij alleen staand en. Komt hun inkome overmeer nt vertoo moment het van van gezinn en, hun behuiz ing kwart van een Heeft en. staand alleen jonge van die met st eenkom inswon ing, deze jonge stelle n de beschi kking over een eengez Over het ement. appart een of etage een t bewoon hen van art driekw kking. beschi ter kamers 4 à 3 geheel gemidd eld hebben ze géén geld Met zijn tweel:!n werken , veel geld, één huisho uding, gespaa rd tijd hier Wordt en. kinder de kosten maar ook geen tijd Het is n? htinge door geld te invest eren in noodza kelijke verric t. inneem positie tussen een uden huisho duidel ijk dat dit type per week zelf keer 5 à 4 udens huisho soort dit in wordt eld Gemidd op de vijf gekook t, door haar of door hem of bij toerbe urt. Eén , vaker dan wat is Dat eten. uit vaker of jks wekeli gaat n stelle en. staand alleen jonge bij dan bij gezinn en, maar wat minder on en is er Betaal de huisho udelijk e hulp is bij hen niet ongewo uding van huisho grijke omvan de in dan zelfs gebru ikelijk er ze het een eren invest r vervoe r snelle In en. gezinn onele traditi deur staan. ander. Ongeve er een kwart heeft twee auto's voor de bijna voor die rs) rdiene tweeve de l (voora en gezinn de Anders dan heid minder kleine een heeft honder d procen t gemoto riseerd zijn, auto. in het geheel geen ns tussen Hun vrije tijdsb estedi ng buiten shuis plaats t hen evenee gerich t. shuis buiten jk tameli en: gezinn de en en staand alleen de uit te huis het ten contac en babbel een De echte noodza ak om voor an: vooral opgeda is r partne vaste een l eenmaa nu niet er is gaan het cafébe zoek dènder t achter uit. naar tijd als Al met al lijkt er in hun bested ingspa troon zowel ing daarva n bested de van maar , zitten te rek naar geld wel enige gepot zal wat wel rbeeld is hier verder niets bekend . Dat bijvoo wordt ting ginrich wonin aan en/of huis worden voor een ander en, weet kinder op mikt stel als Wie . elijk aannem lijkt even uitgeg gezin zulke op de een of andere manier dat in het budget van een ruimte dan l:!le financi dat en worden mer reserv eringe n toch moeiza en van de afhank elijk wordt van het verloo p der carriè res period ieken. 5. Het jonge tweeve rdiene rs gezin
zich niet Tweev erdiene rs huisho udens met kinder en zouden het ze niet met kunnen permit teren om te wonen waar ze nu wonen als bedrag dat ze tweel:!n werkte n, samen gemidd eld bijna 80 uur. Het traditi onele de bij dan lager nlijk aanzie ligt nen verdie per uur 41
ti 1• • , MI dl 11
.1
• __
I •
J
---- ,.-
____ I
if • • • •
n' __ .PM. iIilII• • 111
°l
_"--2l.1J
huisho udens met één hoofdk ostwin ner. Dit terwij l leefti jd en opleid ingsni veau zowel van de vrouw als van de man duidel ijk overee nstemm en. Een grote versch eidenh eid van beroep en en functi es valt op; banen op onderw ijsgebi ed zowel onder mannen als bij vrouwe n komen onder dit type voor, maar ook twee eigena ren van een eigen bedrij f (hande l/midd enstan d). De huisve sting zelf en ook de uitgav en ervoor z~Jn vrijwe l identi ek aan die van traditi onele gezinn en. Het gaat evenze er om dat eengez inshui s met tuin. Maar er is een klein versch il. Voor iets minder geld blijke n deze gezinn en zich van een ruimer huis te hebben voorzi en. Hun huis telt gemidd eld ruim 6 vertrek ken, dus tenmin ste 2 vertrek ken extra om er nader bestem ming aan te kunnen geven. Een aparte werkka mer voor hem en een voor haar lijkt vooral voor tweeve rdiene rs met kinder en over de vloer bijna een must. Een nog groter e ruimte behoef te dan in het traditi onele gezins patroo nl De grote hoevee lheid uren die hier man en vrouw werken of daarto e onderw eg zijn, wordt terugge wonnen door kinder verz o rging , huishoude lijk werk en verpla atsing en te monet arisere n. Voor kinder oppas wordt, indien nog nodig, geld uitgeg even - en niet alleen voor overda g: ook 's avonds . De helft van deze huisho udens employ eert huisho udelijk e hulp en ook de helft heeft een tweede auto aanges chaft . Het is niet mogeli jk deze uitgav en in precie ze bedrag en uit te drukke n. Hun vrije financi~le bested ingsru imte is door deze toch vrij noodza kelijke uitgav en gering er wordt dan bij de traditi onele gezinn en. Wat is bijvoo rbeeld het effect op de maalti jdvoor zienin g? Uit eten gaan met z'n vieren eens in de week valt ook hier binnen het geldbu dget niet te realise ren. Men kookt nauwe lijks minder serieu s en ook het tijdrov ende 'sfeer bakken ' met taart in de oven gebéur t gewoon , hoogu it iets minder freque nt. Niet alleen de dageli jkse verpli chting en brenge n man en vrouw meer buiten shuis en buiten de direct e buurt, ook de vrije tijd wordt wat meer buiten shuis doorge bracht . Het lijkt alsof ze in ieder geval al door de ' gekoch te mobil iteit' om te kunnen werken tevens over meer mogeli jkhede n beschi kken om in hun vrije tijd de deur uit te gaan. Dat wil niet zeggen dat ze in uithui zighei d kunnen tippen aan jonge alleen staand en of jonge stelle n zonder kinder en. Qua gemidd elde cultuu rconsu mptie z~Jn er slecht s kleine verschill en. Het blijkt dat vooral de afwezi gheid van 'vroeg oude' trekke n in de vrije tijdsbe stedin g die tot wat groter e uithui zighei d leidt. Ze komen nameli jk beslis t vaker in bios c open en café's en zelfs naar strand of duin gaan ze regelm atiger . Resume rend valt vast te stelle n dat tweeve rdiene rs stelle n met kinder en de tijd die ze naast hun werk tracht en over te houden graag aanwen den als ' qualit y-time ' . Deze term werd ontlee nd aan een Amerik aans How To boekje voor dit soort huisho udens van
42
1t l'Xi:1
GABRIEL & BALDWIN. Quality-time wil zeggen dat getracht wordt tijd en wellicht zo mogelijk geld uit te sparen op de dagelijkse zorg voor kinderen en eten teneinde in de vrije tijd iets anders te kunnen doen dan diffuus relaxen voor de t. v. of in de eigen achtertuin. Het betekent alleen dat hun moderne rolpatroon de zware 'home centeredness' van het traditionele gezin wat afzwakt. 6. Het oudere gezin
Hun inkomen verschilt gemiddeld niet al te veel van de jonge gezinnen. Dat een deel van hen al met werken is opgehouden kan het bedrag mogelijk wat naar beneden hebben gehaald. Man en vrouw zijn gemiddeld in die fase twintig jaar ouder dan in de jonge gezinnen. Het vrij besteedbaar inkomen van degenen die in deze levensfase hun hypotheek voor een belangrijk deel hebben afgelost is beduidend hoger dan dat van degenen die huur betalen. Bijna driekwart van deze oudere gezinnen woont nog in meestal grote eengezinswoningen. Het aantal kinderen dat ze nog in huis hebben: één, soms twee. Meestal z~Jn één of meer de deur uit, niet zelden drukken hun kosten van levensonderhoud en studie nog op het budget van de ouders. Kinderen kunnen in één keer voorgoed de deur uit zijn, maar heel gebruikelijk is dat in de eindfase van het gezin de kinderen een tijd weg gaan en dan weer thuis komen wonen: "Toen de verkering uit was kwam onze zoon met z'n waszak op z'n rug weer terug naar huis!" Het is een fase die de ouders ook niet helemaal zelf in de hand hebben. Soms willen ze de kinderen best wel de deur uit hebben, maar dat lukt niet want de kinderen blijven hangen. Ze beschouwen het ouderlijk huis in dit stadium als een luxe hotel met alle verzorging. Anderen zouden hun kinderen graag nog eindeloos thuis houden, maar Of de kinderen willen anders Of ze krijgen bijvoorbeeld een baan te ver van thuis, wat dan hun eerste zelfstandige verhuizing forceert. Op die manier staat de individualisering van de ouders naar een huishouden als stel zonder kinderen complementair tegenover de individualisering van de volwassen kinderen, maar de beide processen staan niet altijd spanningsloos tegenover elkaar. Belangrijk is dat het moment van de definitieve 'empty nestfase' tevoren nooit helemaal exact te schatten is voor het oude stel in kwestie, wat het plannen van een eventuele verhuizing bemoeilijkt. Het dagelijks leven van het oudere gezin behoudt z~Jn regelmatige gezinstrekken. Er wordt nog steeds heel regelmatig gekookt, maar het taart bakken gebeurt minder: kinderen boven de zestien jaar hebben kennelijk al in redelijk voldoende mate sfeer & geur van thuis binnen gekregen.
43
"JPI' I
Fw . . . . . . · _. . . -
\
-------c._ _
I I
Hoewel het vr~J bestee dbaar inkome n per persoo n gemidd eld wat hoger lijkt uit te vallen dan bij jonge gezinn en door daling van het aantal person en in het huisho uden en lagere woonla sten doen zich geen opvall ende versch uiving en voor in het normal e binnen gewes telijke activi teiten patroo n. Verder lijkt er iets meer tijd voor rustig e ontspa nning voor het oudere stel zelf. Er wordt wat meer naar de t.v. gekeke n en er wordt wat meer gewand eld in de natuur . Om nu de kinder en groot zijn eens vaker 's avonds weg te gaan is geen gangba ar gedrag . Men is dan toch zeer veel thuis en behalv e voor de gangba re portie cultuu r en social e contac ten (vaak parall el aan werk bij deze groep) vindt men zijn tijdbe stedin g thuis.
7. Bet oudere niet werkende stel Een stel dat de eventu ele kinder en het huis uit heeft en niet of nog maar weinig werkt is gemidd eld weer zo'n vijf jaar ouder dan een ouder stel mèt kinder en. Tweede rde van de stelle n bewoon t inmidd els een meerge zinswo ning . Gemidd eld telt hun woning ten opzich te van jonge èn oude gezinn en zeker één kamer minder , maar voor twee person en is het aantal kamers royaal te noemen . De hypoth eekbed ragen zijn op die leefti jd zeer laag en drukke n de woonla sten naar benede n. Vermog en uit afbeta alde en verkoc hte eengez inswon ingen vertro ebelen het financi~le beeld ietwat . Er is geld, maar er wordt (weer) gehuur d. Huurt een ouder stel in princi pe liever ? In ieder geval wordt de meerge zins woning in het algeme en vaker gehuur d en minder vaak gekoch t dan de eengez inswoning , zowel in de pré-ge zinsfa se als in de post-g ezinsf ase. Al met al is het vrij bestee dbaar inkome n per persoo n vrij hoog: zowel in gulden s als in aandee l van het netto maandi nkomen van deze 'gepen sionee rde' stelle n even hoog als van jonge stelle n die elk een volled ige werkkr ing hebben . Hoe ziet het dageli jks leven eruit bij 'veel geld en veel tijd'? Autob ezit is op deze leefti jd nog gewoon , dat neemt pas echt af bij 70+. Evenwe l wordt ondank s het royale geldbu dget toch zelden een tweede auto gehoud en. Extra huisho udelijk e hulp voor deze levens fase wordt evenee ns niet nodig gevond en: men doet de boel zelf. Vaak gebeur t het met z'n twee~n, voor de gezell igheid of om 'als Jut en Jul' elkaar s eerste ouderd omsgeb reken op te vangen : "Ik klim voorzi chtig op de trap en dan geeft zij de spons en zeem aan." Voor echt klusse n in huis zoals jonge huisho udens wel doenbehang en, schild eren, stucce n - is geen animo. Eindel oos in de keuken staan om een taart te bakken wordt weinig gedaan . Het koken van gewone maalti jden echter wordt niet verwaa rloosd , hoewel iets vaker in restau rants wordt gegete n. Kortom : het oudere stel bestee dt alleen tijd aan het zeer alleda agse onderh oud van mens en woning .
44
=-::::::r
•••
,
'I'''l~
."
'..,.,'!••
'·[1. . . . . . . h1M1Hj, ..
I
illend . De vrije tijdsbe stedin g buiten shuis is zeer versch met volgen van zowel voor: ook komt studie van en oppakk Het kunst- of lessen buiten shuis (kunst nijver heid, talenk ennis, van compu tercultuu rgesch iedeni s) als alleen thuis (verwe rven de middel bare ioneer gepens de is figuur vaardi gheid) . Een bekend e inspra ak- en het in heeft k dagtaa een weer nu ambten aar, die net als vrouw, onele buurtw erk, waardo or diens Vr1] traditi heeft. alleen rijk vroege r, overda g thuis het kaarte nde stel. Een andere vaak voorko mende figuur is die van het ken. Ofwel hij omstre en Haag Den in idged afgebr wat heel Er wordt ze kaarte n ofwel , clubje eigen een in en zij kaarte n apart, ieder s plaats op middag 's l meesta vindt Het chap. gezels fde in hetzel gebeur t ook wel, een paar dagen in de week. Kaarte n 's avonds hoeft, dus met straat over voor niet er men maar dan alleen als flat. de dezelf uit mensen kte geschi bij stelle n op Meer fysiek e sporte n zijn beslis t niet afgesc haft helaas ontmoet n hierva sie impres deze leefti jd, maar een goede is voor geval ieder In aal. materi het in s lacune e breken vanweg maal een ste tenmin om l bijna de helft van de stelle n het normaa duin. of bos in en wandel per week wandel en te vaker thuis dan 's Avonds is het oudere stel niet specia al een aanzie nlijke wel, dat heeft, kijken sie Televi en. gezinn uur per dag plaats in de tijdsbe stedin g gekreg en: zo'n twee de hele linie een over lijken ent amusem & r Cultuu n. gekeke wordt specia al de flauwe impuls te krijge n van dit bestaa n. Het lijken worden meer wat die Z1Jn te ngen nstelli tentoo musea en de bezoch t: die zijn nameli jk overda g geopen d. en en zonder werk Een samen vatting . Het oudere stel zonder kinder tijdsbe stedin gen vrije in iding zoekt in de eerste plaats uitbre financ iële uitDe . vinden plaats kunnen g overda die buiten shuis lijken , van Haag Den regio de gaven voor hun dageli jkse leven in ge uitOnnodi lopen. te op tant exorbi niet afstan d bescho uwd, kunnen zelf ze Wat . gaven blijke n inderd aad geschr apt te worden geredu zo wel maar zelf, ze doen eden bezigh doen aan verpli chte huisve sting ceerd mogel ijk: de dageli jkse dingen . Alleen hun de plek waar nu nemen ze royaal , want uitein delijk is dat toch . bracht doorge wordt tijd zeer veel 8. Samen vatting en conclu sie: hoofds tuk 3 leefwi jzepro fielen
huisho udens die Het blijkt zeer goed mogeli jk om tussen kenmer ken en op ire dgetta geldbu en tijdop worden n onders cheide leefwi jze en in illen levens fase grote en karakt eristie ke versch pelijke nschap gemee zowel n bestaa Er in huisve sting aan te geven. illen tussen versch inge onderl als udens huisho kleine bij n trekke oudere en jonger e huisho udens.
45
., I I lUI lil I
_ IrMj"M til
___ ......
'wr1r-a ;-n.'
161'
11_ .11u.n.:::_ _ 1T.\~
Kleine huisho udens tegeno ver gezinn en Gezinn en bewone n in het algeme en een duurde re en ruimer e eengez inswon ingen en kleine huisho udens meesta l goedko pere en minder ruime meerge zinswo ningen . Dat gezinn en ruim gehuis vest zijn is niet alleen vanweg e het grote aantal person en zelf, maar ook vanweg e de meer op huis gerich te vrije tijdsbe stedin g van zo'n gezels chap: 1) Het aandee l van het huisho udinko men dat per persoo n vrij te bested en is bepaal t in sterke mate de hoevee lheid vrije tijd die buiten het eigen huis of de eigen tuin wordt doorge bracht : hoe meer per persoo n te bested en, hoe meer vrije tijd buiten shuis. Bij kleine huisho udens (zowel jonge als oudere ) valt het aandee l vrij bestee dbaar inkome n p.p. steeds aanme rkelijk hoger uit dan bij gezinn en en hun tijdsbe stedin g buiten shuis is omvan grijker . Activ iteiten buiten shuis die door kleine huisho udens vaker zijn het bezoek en van stedel ijke attrac ties op het gebied van cultuu r & amusem ent. Opvall end genoeg blijkt ook bezoek aan natuur gebied en (strand en duin) hier bij te hore,n: kleine huisho udens gaan er vaker heen dan gezinn en.
Figuur 2: vrIJ beeleedb aar Inkomen p.p. als aandeel van hel hulahoudlnkomen 100r-------------------------------
------------~
80 1780,-
46
jonge
jong
jong
jong
all.werke r
lweev.ale l
lweev.ge zln
tradl.gez ln
oude roude r slei gezin
nlel werkend
graag thuis. Ze 2) Gezinn en z1Jn ook wel van zichze lf uit schepp en van invest eren tijd (en stellig ook ruimte ) in het eel bij onderd cht verpli als huis: in sfeer gezins gezell igheid , het opvoed en van kinder en. Versch illen tussen jonge en oude kleine huisho udens kennen kinder en zonder huisho udens tweepe rsoons Jonge combin eren vrouw èn man : rdeling taakve trische symme een doorga ans taken. Gevolg is elk een eigen werkkr ing met de huisho udelijk e Dit beteke nt dat n. arisere monet gaan tijd aan gebrek uit ze dat bezigh eden als chte verpli jkse dageli om ze extra geld uitgev en llen of uit te versne te en atsing verpla of werk udelijk huisho bested en (maar niet het klusse n!). 1)
extreem die Jonge werken de alleen staand en tonen het meest Ze zijn doen. alleen jk nameli tijdno od: ze moeten nameli jk alles zoeken te shuis buiten steeds aak aanspr hun zaakt bovend ien genood Hun thuis. minder nog via uitgaa n, sport e.d. en z1Jn dus aantal groot een voor sten woonla hoge maakt n enkelv oudige inkome elijk. Derhal ve kamers c.q. een eengez inswon ing nog verder onmog inswon ing. eengez een in nooit l vrijwe en t wonen ze het kleins 2)
bracht is bij 3) De hoevee lheid tijd die binnen shuis wordt doorge jonge bij dan groter nlijk aanzie udens huisho oudere de is eid bezigh chte verpli huisho udens. Het wegva llen van werk als in meer ook n oudere re hoever In k. oorzaa amste daarva n de voorna met niet is en jonger dan de naaste omgevi ng van de woning zijn n liever overda g zekerh eid te zeggen . In ieder geval zijn oudere het eerder wordt udens van huis (veilig heid) en bij jonge huisho de avond. plaats in om 4) Oudere huisho udens spanne n zich in de eerste te blijve n: ijk mogel lang zo dat en zijn kunnen zelfsta ndig te n in het drijve Ze door tijdspl anning en kosten beheer sing. atig (regelm uding huisho atige regelm e normal algeme en een zeer houden ) zonder boodsc happen doen en koken, zelf de woning schoon shuis eten. extra kosten voor person eel of voor vaak buiten woning waar veel een hebben Ze uit. ze en bested huis aan n Klusse jonge werken de tijd kan worden doorge bracht met meer kamers dan dan bij jonge ger gunsti is e positi HHe financ huisho udens. Hun huisho udens, o.a. door afgelo ste hypoth eek).
47
1"1
4
WONINGTYPE EN LEEFWIJZE
1. Een eengez ins- of een meerge zinswo ning ? De relati e tussen het type woning en de huisho udtype is zeer sterk en zeer specif iek:
leefwi jze
van
jonge alleen staand en wonen in bijna alle gevall en (97%) in een meerge zinswo ning. jonge tweev erdien ers-ste llen wonen al reeds minder in meerge zinswo ningen : in 72% van de gevall en. alle gezins typen wonen voor 70 tot 85 procen t in eengezinswo ningen (tradi tionel e gezinn en het meest en oudere gezinn en naar (verho uding het minst) . neemt bij oudere gezinn en het wonen in meerge zinswo ningen al lichte lijk toe. de oudere stelle n zonder werkkr ing en zonder kinder en wonen al weer volop (66%) in meerge zinswoning en.
Figuur 3: verhouding van eengezln a- en meergezlnawonlngen bij huidige bev;onlng naar hul8houdtype
Jonge
Jong
Jong
Jong
ouder
ouder atel
all.werker
tweev.8lel
tweev.gezin
trad.gezln
gezin
niet werkend
&\Wl meergezlna
48
0
eengezlna
het
,--. -.
overzi chteli jk: Het bewon ingspa troon in de vr~Je sector is vrij in de echte d bewoon melijk een eengez inswon ing wordt voorna gaand aan de Vooraf wonen. huis in en kinder er als , gezins fase wordt al fase gezins de na ook gezins fase woont men in flats en ase' en ezinsf meerg jonge 'de d: gewoon flats in vrij snel (weer) 'de oudere meerg ezinsf ase'. aanbre ken van 'de Een uitwer king is nodig over het moment van het ol: 1. uit huis hoofdr de oude meerg ezinsf ase' . Wat speelt hier ing of 3. werkkr de van iging belHnd 2. gaan van de kinder en, de beantw oordin g licham elijke en geeste lijke veroud ering? Voor aantal andere van deze vraag bestaa t een vergel ijking met een n. udtype huisho de bejaar met ook en oudere vrouwe n in Tabel 4.1. De gemidd elde leefti jd van mannen en het aandee l en n udtype huisho de bejaar en de oudere van hen dat woont in een meerge zinswo ning* gemidd elde leefti jd
bewoon t meerge zinswo ning (n=enq )
m
v
%
oudere gezinn en kinder en >16 jaar werken d of niet w.
59
55
31%
(65)
oudere stelle n man werkt
59
58
41%
(59)
oudere stelle n man werkt niet
66
62
66%
(121)
bejaar de stelle n 70 +
75
75
70%
(59)
bejaar de alleen 70+ staand e
:75
77
73%
(107)
woner s) * N.B. alleen zelfsta ndig wonend en (geen servic eflatbe op een relati ef Een en ander afwege nd lijkt de 'verfl atting ' zevent igste jaar het na want n, krijge te beslag zijn vroeg moment gering . Van een oners flatbew is de toenam e van het percen tage sprake . Het geen dus is jd leefti de met ssie progre eenvou dige huisho uden ouder een bij en afwezi g zijn/ve rdwijn en van kinder Over. effect root superg zo'n niet nog lf heeft op zichze zaakt veroor breuk duidel ijk is het de combin Atie die de grote en kinder se: ezinsfa meerg tweede de tussen het eengez inswon en en op dat kan en algeme het In . werken meer niet èn de deur uit eken: men is moment de leefti jd toch nog wèl een woordj e meespr dat men werk moment het op dan ouder jaar paar een dan meesta l men juist op dat sie conclu en/of kinder en had. Of is een betere eren? anticip gaan te m ouderdo de op t dat m9ment beslui
49
2. Netto of bruto wonen 7
Wonen met een gezin of met een klein jong of oud huisho uden. houdt meer in dan alleen een onderd ak voor dat bepaal de aantal person en. Jonge kleine huisho udens, gezinn en en oudere kleine huisho udens gebrui ken hun huis, zoals is gesche tst in hoofds tuk 3, op sterk versch illende wijze. De eisen die vanuit het gebrui k aan de woning gestel d worden zullen diente ngevol ge uiteen lopen. De samenh ang tussen woonw ijze en woning type werd om die reden in detail s geanal yseerd . In het interv iew werden over een aantal aspect en van een woning twee uiters te formul eringe n voorge legd, waaru it gekoze n moest worden . Het werd heel algeme en gebrac ht: "Wat zijn daarbi j de idee~n die Uzelf op dit moment over wonen hebt, waar bent U het meest mee eens, wat vindt U op het moment het plezie rigst? " De B-keuz e (Bruto -keuze ) sluit aan op traditi oneel (gezin s)leve n: uitbun dige huisho udelijk e produc tie , meerde re, niet al tijd gelijkg estemd e mensen in huis en sfeer. Qua behuiz ing wordt verwez en naar de bruto-w oning met veel extra ruimte in en om huis. De N-keuz e (Netto -keuze ) verteg enwoo rdigt het tegend eel: modern consum ptief leven met uitsch akelin g van alle vermij dbare huisho udelijk e produc tie en ander energi everli es in huis. Qua behuiz ing wordt geweze n op kenmer ken die althan s in combin atie een (stape lbare) netto-w oning in beeld brenge n: (1) B. Een ruime keuken met veel opberg ruimte
of N. Een kleine keuken die pijlsn el weer aari kant is
(2) B. Een oud huis met "sfeer "
of N. Een modern huis zonder dorpel s en richel tjes (3)
B. Een royale tuin die toch nog zelf bijgeho uden kan worden of N. Alleen maar een plek om eens af en toe in de zon te zitten en om even de buiten lucht op te snuive n
(4)
B. Goeie oude spulle n moet altijd nog wel eens hun of N. Je kunt beter zo weinig het kost maar ruimte en schoon gehoud en.
(5) B. Als je met zijn
je niet wegdoe n. Ze brenge n geld op. mogeli jk oude spulle n beware n: het moet ook nog worden
twee~n of meer in één huis woont is het pretti g als je je op een andere verdie ping kunt terugt rekken . of N. Een huis zonder trappe n vergt minder onderh oud en vooral minder gesjou w.
50
hebben die geen (6) B. Het is pretti g om ook ruimte in huis te . heeft ming bestem duidel ijke of e N. Liever geen ruimte in huis die geen duidel ijke functi heeft.
N- mogeli jkhede n In het vraagg esprek zelf werden de B- en tabel 4.2. staan In uitera ard afwiss elend als eerste aangeb oden. vervol gens zijn die item, elk op rden de percen tages N- antwoo -netto '. 'bruto de rangor een voor zijn eerd gesomm eg simpelw naar Tabel 4.2: keuze voor netto - aspect en van de woning huisho udtype (in I). jong jong jong jong gezin gezin 1pers. stel werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
1.klei ne keuken
30
o
20
o
o
30
2.mode rn huis
40
45
40
13
50
80
3.geen of kleine tuin
40
33
o
o
10
40
4 . geen spulle n beware n
50
33
20
50
90
40
5.geli jkvloe rs wonen
20
33
40
13
30
60
6.geen onbeste mde ruimte
30
11
20
o
40
50
3
4
5
6
2
1
(9 )
(5)
(8)
(10)
(10)
rangor de totaal (n=int erview s)
(10)
de tradiDe meeste belang stellin g voor bruto wonen hebben al een stukje tionel e gezinn en. De tweeve rdiene rs gezinn en denken tuin hoort er verder in de richtin g van netto wonen, maar een in opzet een hun ook voor hen toch beslis t wel bij; het geeft voor netto eerd geport meest het Veruit began e-gron d-indi catie. d door de gevolg d afstan enige op n, stelle oudere de wonen zijn daar zitten uden huisho oudere gezinn en. De jonge kinder loze het acht onverw niet scoren n stelle ongeve er tussen in, de jonge en. gezinn g richtin meest de jonge kleine Onders cheid maken tussen het 'wooni dee' van nu mogel ijk begint udens huisho huisho udens en van de oude kleine qua huisncy efficie en niteit moder dat te worden . Het blijkt ongen/ wenseafgedw wordt plaats erste allere de in niet g vestin in huis heeft te lijk wordt door de beperk te tijd die men per dag bijvoo rbeeld het en staand alleen de werken jonge bij zoals en bested aan levens fase andere lijken belang geval is . Van groter ingen. beperk en gebond 51
I I [
1
'111 "WtUl llIlI
Hoewel deze oudere n alle tijd hebben , beschi kken ze daaren tegen minder energi e: ze zijn snelle r moe. Ze verwac hten verder ook (niet ten onrech te) condit ie-afna me in de nabije toekom st. Dit maakt dat ze streve n naar een woons ituatie die alle vermij dbare noodz akelijk e arbeid aan de woning tot het hoogno dige beperk t. Ook verpla atsing en, in ieder geval alle verpla atsing en binnen shuis (trapp en lopenI ), bannen ze uit. Een woning met traditi onele trekke n dient in de visie van oudere n bovend ien nergen s meer toe. Het doel, het herber gen van een gezin en gezins leven, is voor hen een gepass eerd statio n. Dat laatst e geldt voor de hele leeftij dsgroe p boven de - zegvijfen veerti g jaar. Wie nooit kinder en had, krijgt ze nu niet meer. Wie kinder en had, heeft ze de deur uit. En wie nog kinder en in huis heeft, bescho uwt dat als een aflope nde zaak. Het idee het huis dan als opslag plaats te gebrui ken voor spulle n die de kinder en wellic ht nog eens kunnen gebrui ken, lijkt eerder een idee afkom stig van de kinder en dan van henze lf. Jonge alleen staand en en jonge stelle n zijn ten eerste nog boorde vol energi e en ten tweede kijken ze nog aan tegen een fase met wellic ht meer mensen in huis dan nu (een partne r, kinder en) en tegen een mogeli jke gezins fase met zijn specif ieke huisho udelijke econom ie en zijn bijna verpli chte soort van huisel ijk sfeersc heppen . De feitel ijke huisve stings situati e, d.w.z. die van verbli jf en domein (zie blz. 15) wijkt nogal af van de expres sies daarov er. Jonge alleen staand en wonen bijna altijd in meerge zinswo ningen en hebben geen tuin, oudere gezinn en wonen meesta l wèl in een eengez inswon ing met tuin. Heel verwo nderlij k is dat niet. Natuu rlijk heeft men zich in . gedach te al vaak in een levens fase verder verpla atst dan in die waarvo or destij ds de huidig e woning werd genome n. Het effect dat van levens fase-p erspec tieven uitgaa t werkt niettem in door. In tabel 4.3 staan de woonw ensen, zoals die rechtt oe rechta an in de enquêt e werden gevraa gd. De vraag inform eerde naar het soort woning dat men bij (event uele) verhui zing zou kiezen . De woonw ensen van de steekp roef bevest igen het netto- bruto onders cheid tussen oud en jong dat uit de intervi ews naar voren kwam. Verge lijkt men deze wensen met de huidig e situat ie (tabel 3.2, blz 34) dan is de uiteen lopend e antici patie in de versch illend e fasen terug te vinden . Jonge kleine huisho udens denken van netto naar bruto wonen te gaan, oudere gezinn en en oudere stelle n denken van bruto wonen naar netto wonen te gaan (voor zover dit dan al niet gebeur d is. Ook binnen de catego rie die een voorke ur geeft aan een flat zijn het toch weer de jonger en die daarva n de meest bruto uitvoe ring wensen (meer etages , geen lift) en de oudere n de netto uitvoe ring (gelijk vloers , met lift). Wannee r naar het gewens te aantal kamers wordt gekeke n dan blijke n de twee oudere huisho udens en de jonge kleine huisho udens elkaar halverw ege te ontmoe ten: jong wil van weinig naar meer, oud wil van veel naar minder .
52
J
__ •
IIJ[» I
i i:CK
Tabel 4.3: wens:Qrofiel voor de woning naar huishoudtY:Qe jong jong jong jong gezin gezin lpers. stel werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
belangstelling voor netto wonen wenst gewone flat
l.
50
(%)
17
7
9
35
53
6
22
2. wenst serviceflat 1
( %)
waarvan (1+2) flat met lift (%) waarvan woonruimte gelijkvloers (% )
60
86
63
77
81
97
31
44
46
47
87
96
83
91
93
60
25
77
94
92
94
97
94
35
30
30
41
25
17
s:Qecificaties t.a.v. de gewenste woning gewenst aantal kamers (gem) 3.8 4.5 5.7
5.8
4.5
3.8
belangstelling voor bruto wonen wenst eengezinswoning (% ) 50 waarvan met tuin (I) waarvan met meer dan één etage (%)
wenst koopwoning (% ) flat hoger dan vier etages (%)
61
76
84
90
64
38
54
14
63
55
56
40
Is het netto-bruto onderscheid in eerste aanleg gebruikt als indicatie voor 'flat' tegenover 'eengezinswoning', het laat zich tevens lezen als voorkeurspositie op de lijn 'oudbouw-nieuwbouw'. Ouderen kiezen aantoonbaar voor nieuw, niet alleen vanwege modern liftcomfort en glad-moderne afwerking. Nieuw of modern betekent tevens meestal :Qraktisch. Voor ouderen is het praktische van nieuwbouw evenzeer van belang. Ze hebben dan jarenlang bijna geen onderhoud aan het huis. De gewone dingen in huis doen (koken, stofzuigen) die gaan nog wel, maar in deuren verven of plafonds stuccen of onnodig schoonmaakwerk, daar heeft men geen trek meer in op die leeftijd. Jongere kleine huishoudens prefereren vaak oudbouw niet zozeer omdat zij wèl trappen kunnen lopen, maar vooral omdat huizen met achterstallig onderhoud en ontbrekende moderne installaties voor deze groep juist een koopje vertegenwoordigen. Op ongeveer dezelfde locatie is een verouderd en verwaarloosd huis altijd goedkoper per vierkante meter dan iets fonkelnieuws. Eigen jeugdige energie wordt geïnvesteerd in de woning, die daardoor meestal in waarde toeneemt. Dit heeft in de literatuur de naam 53
I
1
ouder stel niet-w
la I
! II_ '
11.
I I I
I
I
I
.. ,
hl
'sweat equity': met eigen handen en eigen zweet wordt naast de betaalde arbeidsuren in de vrije tijd een stukje vermogensaanwas bereikt. Na één of meer opknapfasen kan een jonger iemand beschikken over een hoeveelheid ruimte op een locatie, die in nieuwbouw meestal boven zijn budget zou gaan. Maar er is méér verschil tussen oudbouw en nieuwbouw. Een oud huis met zijn geheime bergplaatsen, krakende trappen, sporen van vorige bewoners: vertegenwoordigt dat ook niet de wereld van het kind? Is niet toevallig het oude huis in het romantisch denken het ideale decor voor het 'gezinsleven'? Ook al is het maar een oude etage? Jongeren spreekt dat aan: zij hebben het in zich om die hele poppenkast weer opnieuw te laten starten . Voor oude mensen zijn dat dingen die voorbij gegaan zijn.
3. Samenvatting en conclusie: hoofdstuk 4 woning type en leefwijze
Hoewel jonge zowel als oudere kleine huishoudens in de praktijk meestal meergezinswoningen bewonen (jonge alleenstaanden bijna altijd) ligt hun grondkeuze voor de woning totaal verschillend. Voor jonge kleine huishoudens is de (liefst wat oudere) eengezinswoning met trappen en een tuin maatgevend voor wat
Figuur 4 : voorkeur voor netto-wonen naar huishoudtype 60r-------------------------------------------~
40
20
O~--~----~------~-------L
54
_______ L_ _ _ _ _ __ L_ _
jonge
long
long
long
aJl.werker
tweev.slel
tweev.gezin
trad.gezln
ouder. gezin
~
ouder stel niet werkend
.1
!
t
..
·.tI
w ....
JMt!"tw
!
I acceptabel is en wat niet. Een maisonnette in een flatgebouw is bijvoorbeeld best, een oude etage op twee hoog kan er ook mee door. De maatstaf voor goed wonen bij oudere kleine huishoudens sluit exact aan bij woningen die gestapeld te bouwen zijn in hoogbouw: liefst splinternieuwe woningen met gelijkvloerse woonruimte, zonder tuin en met lift. Deze verschillen hangen allereerst samen met de levensfasen die onder 45 jaar of juist boven 45 jaar nog te verwachten zijn van het leven. Huishoudens in de pré-gezinsfase verwachten expansie van het aantal personen in huis, huishoudens in de postgezinsfase verwachten eerder nog verdere inkrimping. Daarnaast speelt de met de leeftijd afnemende vitaliteit een rol. Vooral de grotere vitaliteit van jonge mensen verklaart hun voorkeur voor oude woningen. Voor het geld waarvoor in dezelfde buurt een nieuw maar klein flatje betrokken kan worden heeft men met een oude woning veel meer ruimte voor zijn geld. Sweat eguity is hiervoor de motor: bij aanvaarding wordt met eigen handen en hard werken de woning opgeknapt, maar dat betaalt zich dubbel en dwars terug. Dat jonge kleine huishoudens 66k als ze daartoe financieel gezien keuzen hebben, t6ch meestal wonen in niet al te grote meergezinswoningen en ook wel in nieuwbouw, wijst erop dat die duidelijke wens naar veel woonruimte in die levensfase zeer systematisch toch een zeer lage prioriteit heeft. De wens berust bij hen lang niet altijd op een harde behoefte aan ruimte voor nu of de zeer nabije , toekomst. Oudere kleine huishoudens beschikten aanvankelijk meestal over een grote (eengezins )woning. In hun huidige levensfase is het gemak (geen trappen, geen tuin en geen overbodig onderhoud) van doorslaggevende betekenis. Ze vermijden daarmee inspanning en verplichte arbeid, eventueel door anderen. De strategie is om met hun woningkeuze in de hen nog restende levenstijd zo mobiel en zo zelfstandig mogelijk te blijven. Ze stellen zo het moment dat verzorging door derden nodig is zo ver mogelijk uit. Ouderen zijn bereid woonruimte in te leveren ten behoeve van een woning met meer gemak. Niettemin stellen zij ondergrenzen aan oppervlak en kameraantal. Weliswaar wordt hun huidige ruimte door minder personen benut dan voorheen, maar daar staat tegenover dat bij pensionering de woning de allerbelangrijkste plaats wordt om de overvloedige vrije tijd door te brengen. Ruimte in huis heeft voor oudere huishoudens een relatief hogere prioriteit dan voor jongere. Een markt met te weinig ruime appartementen zou derhalve hun doorstroming verminderen.
55
------
5
.-
@
WOONLOCATIE EN LEEFWIJZE
1. Introd uctie De standp laats van de woning is het vertrek punt van volgen de hoofds tukken . Het gaat erom welke soorte n activide twee teiten plaats en voor een huisho udtype van groot belang om zijn om nabij de woning te hebben en welke niet. Hierui t zijn priori teiten af te leiden , die een specia le tendenti~le locatie voorke ur binnen de regio kunnen verkla ren. En hoewel mensen bij de keuze van een woonge meente of woonw ijk gelijk tijdig op de woning zelf letten is het hier de bedoel ing zo zuiver mogel ijk beeld van hun standplaats behoe ften te krijge n. In dit hoofds tuk 5 komt aan de orde de beteke nis van enkele standp laatsas pecten voor afzond erlijke huisho udtype n: nabijh eid tot werk en tot divers e voorzi eninge n of specia le plaats en. Hoofds tuk 6 gaat na in hoever re de standp laatsp rofiele n van de huisho udtype n waarne embaar zijn in de Haagse contex t. Wonen typen ook werke lijk op voorsp elde locati es in het gewest ? Waar zouden ze het liefst e wonen?
2. Hoe ligt de woning ten opzich te van het werk 7 Voor mensen die werken neemt het overbr uggen van de afstan d wonen- werken een vaste en verpli chte plaats in in hun dageli jkse en wekeli jkse tijdsb estedi ng. Invloe d op de keuze van de woonp laats ten opzich te van de gewes telijke werkge legenh eid ligt voor de hand. De suburb anisat ie en de uitdij ing van het gewest zouden in het verled en vooral mogeli jk zijn gewees t omdat de domina nte huisho udvorm indert ijd het traditi onele gezin was. De asymm etrisch e taakve rdeling (man-k ostwin ner, vrouwhuisvro uw) liet lange dageli jkse reistij den toe voor de kostwi nner. Welke kant gaat het in deze tijd op? Over de oudere n kan kort gedaan worden . Het type 'ouder stel zonder werk' kent op dit moment geen beperk ingen meer in Z1Jn standp laats vanuit de noodza ak betaal d werk te verric hten. Het beteke nt: een niet werken d ouder huisho uden is ten opzich te van werk 'foot-I oose' in de regio en kan zich in opzet ook buiten de regio kan vestig en. Oudere gezinn en in dit onderz oek zijn ook reeds in dit 'footloose' -stadiu m of ze bereik en dat binnen kort. In hoever re hebben jonge typen huisho udens die wèl werken de neigin g die afstan d te bekort en door dicht bij het werk te gaan wonen of door werk te nemen dicht bij de woning ? Het kan b.v. uitmak en of er één dan wel twee person en in een huisho uden een werkkr ing hebben , of er tevens kinder en zijn, of wannee r er als alleen staand e gewerk t wordt. Ook sexeve rschill en kunnen zich voordo en op dit breukv lak van mannen - en vrouw enrolle n. 56
Van elk type zJ.]n de werkkringen van mannen en vrouwen apart gehouden en de feitelijke woonwerkafstanden berekend. Daarnaast is oole de aard van het werk in de beschouwing betrokken, ter nadere duiding. Gekozen werd een eenvoudige indicator voor verschillen in aard van werk: de frequentie waarin vanuit het vaste werkadres verplaatsingen naar elders plaats vinden t.b.v. vergaderingen, bezoeken, besprekingen. Verplaatsingen buiten het werkadres geven niet alleen een idee van de aard van het werk, maar ook van het niveau van het werk. Wie externe contacten legt voor een bedrijf of instelling heeft in het algemeen een hoge functies of is 'runner up' daarvoor. Verder wijst het enigszins naar 'sales' en 'aftersales'. Voor het onderzoeksdoel is het in de eerste plaats een aanduiding voor werktijden die geregeld uitlopen (uitlopen van besprekingen e.d, verkeersopstoppingen). In de tweede plaats geeft het op den duur voor een mogelijke predispositie voor wonen dichtbij de uitvalswegen naar de rest van de Randstad, o.a. Schiphol. (Dat laatste is niet verder uitgewerkt.) De resultaten zijn te zien in tabel 5.1. Tabel 5.1: participatie in vergaderingen en andere bezigheden buiten het vaste werkadres naar huishoudtype en naar ~ (in %) * jong jong jong jong lpers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad.
gewogen % over vier typen
mannen komt niet voor wekelijks of minder meer dan Ix per week totaal (%) totaal (n=enquête)
30 56 14
25 67
100 (35)
100 (57)
100 (45)
55 45
66 32 2
74 23 2
65 33 1
100 (24)
100 (62)
100 (44)
100 (130)
43 49 8
30 57 14
8
100 (107)
32 57 11
100 (244)
vrouwen komt niet voor wekelijks of minder meer dan 1x per week totaal (% ) totaal (n=enquête)
*
banen van minder dan 20 uur zijn weggelaten.
Veruit het belangrijkste verschil is te vinden tussen alle mannen enerzijds en alle vrouwen anderzijds. Gekeken is naar het gemiddelde over de type-percentages. Waar van de mannen er 32% nooit en 11 % meer dan eens per week iets buiten het werkadres 57
----------
-
- - - --
-
hebben te zoeken ligt dat voor vrouwen totaal anders. Bij 65 % van de vrouwenbanen komen besprekingen e.d. buiten het werkadres nooit voor, terwijl bij slechts 1% dit meer dan eens per week is . Binnen de sexen zijn de verschillen tussen de typen in het algemeen niet erg groot, vooral niet bij de mannen. Alleenstaande mannen hebben bijvoorbeeld nauwelijks meer besognes buiten de vaste werkstek als de mannen van een tweeverdienersgezin of van een traditioneel gezin. Bij de v r ouwen zijn de alleenstaanden een fractie meer bij externe zaken betrokken. Vooral het vrouwen van een tweeverdienersgezin die opvallen: ze hebben nauwelijks banen met enig extern verkeer . Scoort, ter vergelijking, 34% van de vrouwen van een tweeverdieners stel zonder kinderen op een baan met tenmInste enige externe bezoekverplichtingen, bij de vrouwen van tweeverdieners mèt kinderen is dat 25% . In tabel 5.2 . zijn op overeenkomstige wijze de feitelijke woon-werkafstanden van de jonge huishoudens gepresenteerd . afstanden werden hemelsbreed gemeten.
De
Tabel 5 . 2: feitelijke woon-werkafstand naar huishoudtype en naar sexe (%) * afstand hemelsbreed
jong jong jong jong lpers. stel gezin gezin werker tweev. tweev . trad .
gewogen % over de typen
mannen
o - 1.5 km 1.5 3 10 meer
3km 10 km 15 km dan 15 km
totaal (%) totaal (n=enquête)
17 6 37 20 20
22 37 20 20
18 28 19 33 9
7 25 23 21 25
100 (35)
100 (57)
100 (45)
39 13 21 9 17
8 26 36 10 20
7 45 31 14 2
18 28 29
100 (24)
100 (62)
100 (44)
100 (130)
100 (107)
9 20 29 24 18 100 (242)
vrouwen
o1.5 3 10 meer
1.5 km 3km 10 km 15 km dan 15 km
totaal (% ) totaal (n=enquête)
*
11
13
in deze tabel zijn de huishoudtypen niet gewogen naar locatie (andere vergelijkbare tabellen zijn wèl gewogen)
Ook nu zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen zeer markant. Werkt van de mannen (gemiddeld over de typen) bijna een 58
'T·'
"!
derde binnen een straal van 3 km van huis, van de vrouwen werkt maar liefst bijna de helft binnen de 3 km zone. Ook op de grotere afstand bestaat dit onderscheid: woon-werkafstanden verder dan 10 km worden door 42% van de mannen dagelijks overbrugd en maar door 24% van de vrouwen. Opvallend is dat bij de echte forensafstanden (>15 km) de verschillen toch vrij gering zijn: respectievelijk 18% en 13% . Het type-onderscheid laat dit keer meer parallellen tussen mannen en vrouwen zien. De alleenstaande werkers werken in veel sterkere mate dan gemiddeld zeer dicht bij huis. Van de alleenstaande mannen werkt 17% binnen 1500 m (gemiddeld voor mannen: 9%) en bij de alleenstaande vrouwen is dat 39% (gemiddeld voor vrouwen: 18%). Het percentage forensen wijkt bij deze beide categorie!ln alleenstaanden nauwelijks af van hun sexegemiddelde. Bij de werkers uit tweeverdienersgezinnen zit het afwijkende juist weer wèl in het overbruggen van verre afstanden. Werkt van de mannen gemiddeld 18% verder dan 15 km van huis, voor de mannen uit tweeverdieners gezinnen is dat slechts 9%. De verschillen met mannelijke kostwinners van traditionele gezinnen zijn maximaal: van deze groep reist 25% dagelijks over zo'n traject. Bij de vrouwen ziet het er overeenkomstig uit: gemiddeld bereist 13% van de vrouwen de langere afstanden, van de vrouwen uit tweeverdienersgezinnen is dat slechts 2%. Verschillen tussen mannen- en vrouwenbanen komen in hoge mate tot uitdrukking in de situering van het werkadres. De vrouwen verrichten hun werk 'veel vaker alleen op de werkplek zelf en daarnaast hebben ze hun werk dichter bij huis. De bespreking van deze verschillen wordt kort gehouden. Ze geven in de eerste plaats een soort huidige stand van de emancipatie tussen mannen en vrouwen aan. Ze zullen verder dienen als uitgangspunt voor de bespreking van ontwikkelingen in standplaatsgedrag bij de for-mering van nieuwe huishoudtypen. Toch wordt kort ingegaan op een enkel punt. Het lijdt geen twijfel dat werk waarvoor zelden externe verplaatsingen vereist zijn (met eventuele tijdsoverschrijding) door de bank genomen slechter beloond wordt. Het lijdt evenmin twijfel dat het vermijden van banen op grotere afstand zal resulteren in het krijgen van lagere beloningen door de inperking van het keuze-areaal. De collectieve keuze van vrouwen in beide opzichten moet als een belangrijke oorzaak van hun slechtere betaling worden aangemerkt. VIJGEN & GASTELAARS bestudeerden de tijdsbesteding zeer precies d.m.v. dagboekjes. Ze vonden dat binnen de jonge typen huishoudens, de traditionele gezinnen daargelaten, de vrouwen toch altijd wat meer tijd aan huishouden (inclusief eventueel kroost) besteden en wat minder aan beroepsarbeid, terwijl dat bij de mannen andersom is. De vraag is wat de juiste constatering is: verrichten vrouwen meer huishoudelijke arbeid omdat ze minder geld per uur verdienen, bf verdienen ze minder omdat ze tijd (en energie) willen hebben om ook thuis een en ander te kunnen doen? 59
Hoe het ook verder z~J, twee categorie!!n vrouwen blijken een opvallende aanpassing gezocht te hebben. Allereerst de alleenstaande werkende vrouwen. Hun banen lijken nog het meest op mannenbanen: vrij vaak verplaatsingen buiten het werk. Het zullen dan ook wel 'de betere' banen zijn. Op zich is dat niet verwonderlijk: deze vrouwen handhaven zich uitsluitend op eigen salaris in de vrije sector van de woningmarkt. Nu blijkt verder dat van alle huishoudtypen de alleenstaande vrouwen er overduidelijk het vaakst voor kiezen om zeer dicht bij hun werk te wonen. 40% van de jonge alleenstaande vrouwen woont pal naast hun werk of binnen comfortabele fietsafstand er vandaan. Het lijkt dat het genre 'betere werkkring' naar het oordeel van deze vrouwen kennelijk tot enigerlei vorm van disbalans leidt: bijvoorbeeld tot precies helemáál geen tijd overhouden voor het regelen van het huishouden. In plaats van het huishouden geheel te monetariseren - het geld is er - kiezen ze ervoor om de woonwerkafstanden, dus ook de reistijden en reisinspanning vrij extreem te reduceren. De tweede categorie met een bijzondere aanpassing zijn de vrouwen in tweeverdieners gezinnen. De totale hoeveelheid te verrichten huishoudelijk werk (inclusief kinderverzorging) is in hun huishoudens in opzet zeer aanzienlijk. Een kenmerk van gezinshuishoudens is de regelmaat. Op tijd op, op tijd eten, op tijd naar school, op tijd naar de clubjes, op tijd aan het huiswerk beginnen, op tijd naar het werk en . .. op tijd naar bed om de volgende dag weer fris te beginnen met op tijd op te staan en op tijd te ontbijten; ... Nu heeft ieder huishouden zo zijn tijdsplanning en regelmaat, maar een gezinshuishouden heeft te maken met de regelmaat van gemiddeld vier personen. Het blijkt dat vooral de vrouw het besturen van dit geheel vooral op zich neemt. 'Monetariseerbaar' is zulke gezinsverantwoordelijkheid kennelijk niet. Zij neemt een baan met niet te lange, constante reistijden en met werk dat niet kan uitlopen. Hij ziet alleen af van echt forenzen. Dat deze gezinnen niet nog veel dichter bij het werk van de vrouw wonen, wordt waarschijnlijk slechts tegengehouden door de andere huisvestingseisen die gezinnen doorgaans ook nog hebben. Resumerend kan over de relatie tussen de ligging van het wonen en van de werkgelegenheid bij verschillende huishoudtypen het volgende worden vastgesteld. 1) De grotere deelname van vrouwen in huishoudens als enige kostwinner of als tweede hoofdverdiener leidt als gevolg van hun kortere woon-werkafstanden tot iets dichte re cpeenstuwing van wonen en werken in een gewest: de kortere afstanden van de vrouw nagelen het huishouden dichter bij de werkgelegenheid vast. 2) De grotere toename van werkende alleenstaanden leidt tot opstuwing van het wonen tot zeer dicht bij de (concentraties van) werkgelegenheid. Dit ten koste van het wonen op de 60
dere mate uit midden afstand en. Het effect gaat nog weer in bijzon van de vrouw elijke alleen staand e. introd uceert 3) De opkoms t van tweeve rdiene rs gezins huisho udens huisho udens gezins de al specia die rie catego ende een woning behoev bij de dan ren veel dichte r rond de werkge legenh eid groepe was. geval het en verdwi jnende traditi onele gezinn te oude leefti jd 4) De opkoms t van huisho udens die op niet al erop hebben werken hun tevens en zijn en reeds uit de kinder bereik en van dat zitten , introd uceert een catego rie die rond het op dat moment stadium vaak van woning verwis selt. Ze hebben helema al niet die kiezen te e locati een voor optie de s althan d wonenafstan de van en aflegg gebond en is aan het dageli jks werken . 3. Overig e standp laatsa specte n
afzond erlijk Andere aspect en van de standp laats krijge n ieder aandac ht geen geval ieder in is Er ht. aanzie nlijk minder aandac g van de stellin samen de van n aanzie ten gingen overwe aan bestee d het mijn eigen bevolk ing (' graag in een buurt bij mensen van e speelka mevanweg en gezinn jonge veel t 'liefs of niveau ' in de meeste raadje s') . Gecon centree rd is op aspect en die activi teiten specif ieke redeli jk met rechts treeks gevall en typen huiswelke om delijk uitein dus er gaat Het angen. samenh ten in elemen vaste andere of n eninge houden s welke soorte n voorzi e activi teikelijk gebrui hun de tenein hebben nodig eid hun nabijh ten, hun. leefwi jze te ontplo oien. typen Zl.Jn al De versch illen in gemidd elde leefwi jze tussen de zichze lf al op zijn 3 tuk hoofds in len profie de gesche tst: uit om ter zinvol het is standp laatsvo orkeur en te achter halen. Toch udtype huisho een re hoever in n stelle te contro le ook nog vast g heeft. Deze stellin belang zich op teit activi de bepaal een voor de woonom geving belang stellin g kan in wensen ten aanzie n van intervi ews kon de in Alleen . vinden kunnen . uitged rukt worden -voork euren of ensen standp laatsw hun naar uitdru kkelij k : gelnfo rmeerd worden buurt of "Wat vindt U zelf op het moment belang rijk voor de eid de plek waar Uzelf graag woont : wat moet in de nabijh aan zijn, vinden te meter) 1000 (op loopaf stand, binnen welke eisen moet die voldoe n?" een voor een Vervol gens werd een aantal aspect en genoem d, die belang rijk maar niet / rijk belang zeer als: werden deerd gewaar onwen selijk voor wel wense lijk I onbela ngrijk , maakt niet uit I uden. huisho mijn voor hikt ongesc ut absolu I uden mijn huisho elen in een In tabel 5.3 zijn de antwoo rden op tien onderd aris maar invent te comple overzi cht verwer kt. De lijst vormt geen ding verhou de op is Gelet ten. gedach dient ter bepali ng van de
61
111l1li1111,1111 d . ,ll ,
van positi ef geïnte ressee rde ten opzich te van de onders cheid is grofwe g gemaak t naar drie rubrie ken:
rest.
Een
1. algeme en stedel ijke voorzi eninge n 2. voorzi eninge n voor kinder en, 3. 'natuu r & rust'. Voor de goede orde wordt herhaa ld dat de select ie voor de te intervi ewen person en gebeur de op grond van inform atie uit de vooraf gehoud en enquêt e. In aanmer king kwamen alleen person en die hun voorke ur hadden uitgesp roken om ook in de toekom st 'ergen s' binnen de regio Den Haag te blijve n wonen en niet daar buiten . Deze eis gold zpwel voor de te i ntervie wen person en uit jonge als ook uit oudere huisho udens. Tabel 5 . 3: de wens naar voorzi eninge n e . d. dichtb ij de woning naar hui shoud t YI~e (in I ) . jong jong jong jong 1pers. stel gezin gezin werker tweev. tweev . trad.
ouder stel niet-w
algeme en stedel ijke voorzi eninge n openba ar vervoe r 80 44
20
13
80
90
dageli jkse winkel s
70
66
20
38
70
100
niet-d agelij kse winkel s *
70
22
13
20
60
restau rants*
80
44
20
40
80
café's *
50
22
20
0
20
22
cultuu r*
90
33
20
38
30
70
voorzi eninge n voor kinder en school * 30
55
100
100
60
20
buiten speelr uimte*
30
55
80
100
40
30
natuur & rust natuur gebied
50
55
60
37
60
90
rust
60
66
80
63
90
60
(10)
(9 )
(5)
(8)
(10)
(10)
totaal (n=int erview s)
*
bij deze voorzi eninge n z~Jn de antwoordcategorie~n belang rijk en wense lijk sameng evoegd . Bij de andere voorzi eninge n is gekeke n naar de mate waarin voorzi eninge n als zeer belang rijk worden erva:re n.
62
,111
ouder gezin
...
verton en een Alle aspect en in het blok stedel ijke voorzi eninge n typen illende versch de door ze eender verloo p in de mate waarin & amusem ent r cultuu om er evenze gaat Het . worden t gewens nabij De belang gaat, om horeca , om winkel s en om openba ar vervoe r. voorzi eijke stedel scala hele het voor en gezinn de van stellin g kanten beide Aan dal. het ningen is uiters t gering . Zij vormen préde van kant de Aan hoger. g stellin belang van het dal is de alleen jonge De top. de en staand alleen de vormen fase gezins dit soort staand e werker s hechte n het meest aan de nabijh eid van aan. Aan de belang minder wat al er n hechte n stelle de zaken, gezinn en al kant van de post-g ezinsf ase scoren de oudere werken de niet oudere de en, gezinn jonge de dan hoger end beduid top. stelle n vormen aan deze kant de p zien (het Nabijh eid tot natuur gebied en laat een identi ek verloo (speci aal en Gezinn ). rdeerd gewaa end aspect 'rust' werd afwijk en de préde in g, stellin belang weinig hebben traditi onele) meest Het . omhoog g stellin postge zinsfa se loopt de belang n. stelle oudere de zijn rd ressee geïnte om buiten Met de kindge richte voorzi eninge n - schole n, ruimte nadruk kehoge, zeer Een spelen - staat het precie s omgeke erd. enerzi jds g stellin belang nde aflope met en lijke top bij de gezinn g oudere richtin ijds anderz en en staand alleen jonge g richtin stelle n. ten aanGecon cludee rd mag worden dat de wensen van huisho udens specide bij n sluite te aan n blijke geving woonom zien van de en accent le algehe de en fieke activi teiten die ze verric hten, daarin . Dit geldt met nadruk voor de wens om nabij een natuur in n ofiele jze-pr leefwi de bij Reeds wonen. te gebied hoofds tuk 3 viel op dat gezinn en (tegen de verwac hting in) de duinen en het strand weinig bezoek en, in tegenstellin g tot de jonge en de oudere kleine huisho udens. te Ze lijken de lage priori teit van deze bezigh eid bevest igen in hun locatie -voork eur. tesame n De zeer zware ' home-c entered ness van gezinn en' mag alles onteel eventu het aan n niet te eenvou dig worden toeges chreve hun van eid nabijh de in n eninge voorzi breken van stedel ijke z6 isen laatse standp hun zèlf ze dat blijkt Het woning en. ng omgevi hun aan eisen andere rangsc hikken dat er nauwe lijks het grootoverbl ijven dan die welke slecht s gerich t zijn op patroo n teiten activi het voor ies brenge n van kinder en, als condit . De spelen te buiten om ruimte en n schole en: kinder van de t. gemaak t eschik onderg aan belang en van de volwas senen zijn er r vervoe ar openba op iting aanslu een en s Zelfs dageli jkse winkel lijk op alles kenne er rekent Men . zijn te buurt de in niet hoeven er gewoonweg zo veel mogel ijk met de auto te doen ofwel men neemt traditi onele een bij is tijd Extra stijd. atsing verpla extra speelt het echter ast Daarna . taakve rdelin g niet zo 'n knelpu nt een rol. gezin een van n persoo per n inkome dbare lage vrij bestee 63
ll
l
..
•
..
" '·1IU
Weinig geld kunnen uitgev en is inhaer ent aan de gezins reduce ert in sterke mate het belang van stedel ijke voorzifase en eninge n in de nabijh eid. Tweev erdiene rs gezinn en nuance ren dit beeld voor wat betref t de nabijh eid tot voorzi eninge n in vrij gering e mate. In hun leefwi jze-pr ofiel bleek hun neigin g om van hun zeer kostba re vrije tijd 'quali ty time' te maken . Afstan den overbr uggen valt zeer zeker niet onder 'quali ty time'. De wens naar een locati e met meer voorzi eninge n in de nabijh eid brenge n ze (derha lve) heel besche iden naar voren in hun priorit eitenv olgord e . Ten opzich te van huisho udens met één kostwi nner wensen ze iets minder buiten ruimte voor kinder en en wensen iets meer stedel ijke voorzi eninge n in de nabijh eid. Dat voorzi eninge n niet nog vaker nabij gewens t worden vanwege de tijdsb elastin g van man en vrouw is geen kwesti e van alleen inleve ren ten gunste van de priori teit 'kinde rvrien delijk e omgevi ng ' . Ten eerste invest eert dit type toch reeds geld in verpla atsing en (de tweede auto is er al vanwege het werken van beiden ). In de tweede plaats zijn ook hier de bested ingen beperk t. De grote belang stellin g van jonge kleine huisho udens (speci aal van alleen staand en) voor wonen in de nabijh eid van voorzi eninge n conce ntreer t zich, niet onverw acht, extra op uitgaa nsactivi teiten : horeca , cultuu r & amusem ent. Het past bij het op verken ning en contac ten gerich te activi teiten patroo n van deze groep. De intere sse voor dageli jkse en niet dageli jkse winkel s in de nabijh eid onders treept enerzi jds hun dubbel rol van 'kostv erdiener -huish ouder' en anderz ijds hun veel groter e bested ingsmogeli jkhede n in de consum ptieve sfeer . In de post-g ezinsf ase neemt zow€l de belang stellin g voor natuur nabij toe alsook die voor stedel ijke voorzi eninge n . Het valt op dat de oudere stelle n vooral een zwaar accent leggen op openba ar vervoe r en dageli jkse winkel s in de nabijh eid. Er duiken bij deze oudste groep surviv al-asp ecten op de priori teiten . Tijd hebben ze in deze fase genoeg , maar of ze nog wel ver kunnen lopen, tassen kunnen dragen en of ze nog wel zelf auto kunnen rijden , nu of over een paar jaar? Dan is het beter de allerbelang rijkste winkel s dichtb ij te hebben en ook nog comfo rtabel overal heen te kunnen per openba ar vervoe r . Tot slot Z1Jn er nog drie items die om een exacte re plaats ing ten opzich te van elkaar vragen : - nabijh eid van een natuur gebied - een rustig e woonomgeving - ruimte bij het huis (buiten spelen ) . Welke van deze drie wensen is echt van invloe d op de situer ing van het wonen binnen de regio? In hoever re overla ppen ze elkaar ? Afwijk ende scorep atrone n wijzen op essent iäle versch illen.
64
111'11
een standp laatsEen natuur gebied in de nabijh eid blijkt vooral akkeli jkt het kwali teit. Dichte rbij wonen spaart tijd en vergem beperk ingen de binnen dat maakt wonen af verder , gerege lde bezoek nabij is die e locati een van alleda g onmog elijk. Daaroo is grondo pm2 per r duurde regio) ijke stedel (altha ns binnen een weg. pervla k dan verder tot natuur op 'Rust' in de woonom geving lijkt, in tegens telling als samen te specia niets met , wijzen te ieks specif niets al helema en de willen woning de bij ruimte vooral hangen . Terwij l gezinn en huisho udtype n alle willen , natuur vooral udens huisho kleine (jong of oud, klein of met kinder en) 'rust' . het vragen Ook uit de enquêt e kwam dit zelfde naar voren bij uurt. Het woonb e huidig de van ten minpun naar de plus- en de kust, in de de aan stad, de (in es locati alle op dat bleek meest genoem d groeik ern) door alle huisho udtype n 'rust' het mensge maakt (zeg: herrie i, 'lawaa l terwij nt, pluspu als werd was. t minpun e enoemd meestg geluid ) vrijwe l altijd het t, dat op geen 'Rust' in de woonom geving is een domein -aspec n in de regio udtype huisho van e locati le) (globa de enkele manier ligt van de gde verlen het bepaal d. Het is een aspect dat in eengez insbij es, locati e divers zeer woning in engere zin. Op er altijd bij. hoort 'rust' : ningen zinswo meerge bij èn en woning is als zodani g Ruimte 'nabij ' de woning of om de woning heen die wens leidt van ering evenze er geen standp laatsa spect. Realis een specif ieke tot rting dbeko afstan lei eniger tot nameli jk niet de volwas sen voor al specia activi teiten plaats , niet tot tijdwi nst hetzel fde niet t beslis ook dus is woning de bewon ers. Ruimte rond t dat in het -aspec domein een is woning de rond Ruimte . als natuur op de tuin, maar verlen gde ligt van de woning zelf. Het doelt streve n naar het dan Anders n. terrei open end ook op aanpal n naar streve het heeft (evene ens een domein aspect) 'rust' binnen keuze locatie de voor s uentie conseq grote buiten ruimte wèl de naar wijst heen huis het gewest . Meer buiten ruimte om het waar e locati le centra goede, een van g richtin tegeno verges telde r de grond er veel nabij is. Hoe beter de standp laats, hoe duurde zoekt autowenst lak opperv veel en) is per m2. Wie (zoals gezinn En dat is is. nabij weinig waar n plekke pere goedko matisc h de tieland produc sch agrari binnen een stedel ijke regio eerder nabij r'. dan nabij nuttel oze 'natuu eden. Zo kan in Ruimte rond het huis is wonen in lage dichth te stad het niet compac de waarom worden even aangeg zin ve positie in combin atie zijn teiten priori van de gezinn en moet hebben . Twee bij het ruimte 2. wonen, grond begane de op 1. nd: doorsl aggeve huis. al gegeve n. Ruimte in het huis zelf is in deze geen crucia lasse op prijsk fde eenzel van en Een vergel ijking tussen woning zou dit e locati re perife meer een op en e locati le een centra de tussen illen versch De in princi pe kunnen demon streren .
65
kavel opperv lakten zullen aanzie nlijk groter blijke n te z1Jn dan die tussen de totale vloero ppervl akten van de woning . EKKERS c. s. toonde n dit kortge leden nog aan voor gesubs idieerd e woning typen op een aantal locati es in Nederl and. Uit deze analys e komen enkele hypoth esen naar voren over de locati es waar de divers e huisho udtype n binnen een regio geconcentre erd zijn. In hoofds tuk 6 zal worden nagega an in hoever re deze blauwd ruk in de regio Den Haag wordt terugg evonde n. 1) Kleine huisho udens zijn in de eerste plaats geinte ressee rd in een goede centra le standp laats omdat ze geinte ressee rd zijn in het sparen van tijd en energi e. Gezinn en leggen de priori teit allere erst bij veel ruimte in huis maar vooral ook om het huis heen. 2) De overga ng van een traditi oneel naar een modern er tweeve rdiener s gezin zet die ruimte -eisen onder druk. Ze nemen af om: 1. dichte r bij de werkge legenh eid te wonen, 2. een beetje meer priori teit te geven aan een betere standp laats met meer nabij. 3) Kleine huisho udens in de pré-ge zinsfa se zijn in hun stand plaatsk euze het meest veelei send: ze zoeken nabijh eid tot werk, tot voorzi eninge n en ook tot natuur . Een dergel ijke locati e is uitera ard de toploc atie binnen de regio. O.a. de prijs maakt dat altijd één nabijh eids-e is moet afvall en. 4) Kleine huisho udens in de post-g ezinsf ase hebben slecht s twee eisen te stelle n aan hun standp laats: nabijh eid tot voorzi eninge n en nabijh eid tot natuur .
4. Samen vatting en conclu sie: hoofds tuk 5 locati e De versch uivend e vraag op de woning markt hangt samen met de afneme nde beteke nis van het traditi onele gezin als domina nt huisho udtype . De priori teiten die bij het kiezen van woning en woonp laa ts worden aangel egd, verand eren. Tradit ionele gezinn en kiezen system atisch anders dan modern e kleine huisho udens. Tradit ionele gezinn en stelle n het winnen van ruimte in en om de woning voorop ; modern e kleine huisho udens prefer eren het winnen van tijd door een centra le standp laats. Tradit ionele gezinn en hebben vanweg e hun omvang (kinde ren!) veel ruimte nodig 1n huis, maar ook om het huis heen. Tijd winnen speelt niet zo'n rol omdat de duidel ijke taakve rdeling (mankostwi nner, vrouw- huisvro uw) bij hen al de nodige efficie ncy opleve rt. Het is daarom geen bezwaa r als afstan den tot werk en tot voorzi eninge n als winkel s wat groot uitval len. Deze gezinn en houden bovend ien z6 weinig geld over om per persoo n vri j te bested en, dat winkel en en uitgaa n niet erg centra al staan. Dit alles tendee rt tot wonen in eengez inswon ingen met tuin, gelege n buiten de dure gebied en. 66
!
'r'"
l"~" '"
'!fT _ _ PI. t t . d · 'sdft=' t
doorga ans Jonge tweepe rsoons huisho udens zonder kinder en kennen eren elk een combin vrouw èn man : rdeling taakve trische symme een jonge alleen eigen werkkr ing met de huisho udelijk e taken. Ook Deze jonge maken. te zien atie combin die moeten s werker e staand uit te geld meer veel n kleine huisho udens hebben per persoo tijd. vrije minder over kken beschi ze geven dan gezinn en, maar nt bijvoo rbeeld beteke Dit n. arisere monet gaan ze dat is Gevolg gauw rond te dat ze extra geld uitgev en om huisho udelijk werk eren ook in invest Ze atsen. verpla te r snelle krijge n of om zich en: werk, plaats teiten een woonl ocatie temidd en van hun activi le standcentra goede een Voor . natuur r, cultuu winke ls, cafés, woning genoeg en plaats zijn ze desnoo ds bereid met een kleine re tuin. te nemen of genege n af te zien van een woning met persoo n meer Ook oudere huisho udens zonder kinder en hebben per winnen willen het komt hen Bij en. gezinn dan en geld te bested en, dagtak chte verpli de van van tijd niet voort uit de omvang en ) daarop itzicht vooru het (of teit vitali en maar uit hun afgenom hun ingekro mpen actier adius.
Figuur 11 : Wat achIen hul8houden8 van belang om nabij de woning Ie hebben 7 ------------------,
100r-------------------------~
natuurge bied
ao 40 80hbCJJ.I·I!IU!8
20
Jonge
Jong
Jong
Jong
ouder
ouder 8tel
a1l.werker
tweev.81e1
tweev.ge zin
trad.gezl n
gezin
niet werkend
o werk nabIJ (lnsohatt lng) 67
...-=
!I
lid- . _ r l ' I I '
a) Hun comple te woons ituatie moet geschi kt z~Jn om nog voor een maximum aantal jaren geheel zelfsta ndig de huisho uding te voeren en ook als persoo n zelfsta ndig te kunnen blijve n handel en , 66k als de partne r wegva lt of de auto aan de kant moet . Het stadium van het gewoJ;le bejaarde nhuis of de servic e-flat wordt bij voorke ur overgeslag en. Dat beteke nt, naast een onderh oudsar m appartement , in ieder geval wonen op loopaf stand van dagelijkse winke ls, zeer redeli jke bereik baarhe id van ove rige noodza kelijke voorzi eninge n en een korte aanslu iting op openba ar vervoe r . b) De locati e moet vooral geschi kt zijn voor de eigen vrije tijd. Er moet vooral een gevari eerd aanbod zijn : iets voor hem , iets voor haar en ook wat voor samen. Natuur nabij is tameli jk favori et: geschi kt voor zeer freque nte tijdsp asseri ng . Cultuu r, cursus sen' en zelfs sport kunnen een rol spelen . Omdat oudere kleine huisho udens (i.t . t. tot jonge) geen rekeni ng hoeven te houden met de afstan d tot werk, kunnen ze in princi pe dichte r opschu iven in de richtin g van stedel ijke voorzi eninge n of van natuur en zelfs naar een locati e waar deze twee optima al gecom bineerd zijn . Wegsch uiven van locati es waar alles nabij is (werk, voorzi eninge n, natuur ) heeft als voorde el dat ze voor hetzel fde geld een wat ruimer e woning kunnen krijge n, maar vooral meer ruimte om de woning heen. Dat laatst e beteke nt o.a . meer rust voor de bewone rs .
68
__ :a a:::::x r:::x EL
ft
lijll!
I
~" '
!
!!!'f r ......"
_.-
n!"'&M de
'ar
Foto 1. Semi-b ungalo w in Zoetermee r. Eengez inswon ing in weinig opgestu wde vorm. Eén binnen trap. Staat op een ruime kavel, maar toch in verhou ding tot dit soort bouw nog vrij krap. Prijsk lasse 2.5 tot 4 à 5 ton.
Foto 2. Flats Duinzi gt in wijk Benoor denhou t, Den Haag. Max. twaalf woonla gen. Stroken bouw. Buiten ruimte op balkon s over de volle breedt e van de woning Functi estape ling: slecht s het groen op de parkee rgarag e. Prijsk lasse 2.5 tot 4 à 5 ton.
69
I
11 IiI IIIW[
-.---,
-----._......
1:'
~l
I Foto 3. Herenh uis in wijk .Benoo rdenhout, Den Haag. Eengez inswon ing in zijn meest opgestu wde vorm: staat op kleine kavel, twee binnentra ppen. Prijsk lasse 2.5 tot 4 à 5 ton.
Foto 4.'Twe e op één' woning en, in Benoor denhou t. Lich. te vorm van gestap elde bouw. Kenmerken van de eengezinswo ning zijn verdee ld: de benede nwonin g heeft de tuin, de twee dubbel e bovenh uizen de trappe n (één naar , boven en één binnen trap). Klasse 1.7 tot 2.25 ton.
70
Foto 5. Flat Seinpost in Scheveningen-Bad direct aan zee. Zes woonlagen gestapeld op een parkeergarage. Het restaurant in dezelfde stijl steekt ruim uit. Buitenruimte bij het appartement in de vorm van (inpandige) serres met open raam. Prijsklasse 2.5 tot 4 à 5 ton.
Foto 6. Palace-complex in Scheveningen-Bad direct aan zee, naast het Kurhaus. Tot bouwlagen. Sterke functiestapeling: parkeren, galerij, kantoren, appartementen. Kleine Prijsklasse 1.7 tot 2.25 ton.
eveneens zestien winkelbalkons.
71
Foto 7. Flats in Kijkduin. Korte stroken tot zes hoog. Oppervlak balkons: middelmatig groot. Geen functiestapeling. Eigen parkeerterrein voor de deur. In de omgeving van deze flat ontbreken appartementen in de duurste prijsklasse . Prijsklasse 1.7 tot 2 . 25 ton.
Foto 8. Nieuwe flats in het Spuikwartier ('Oude Centrum'), Den Haag. 7 lagen. Aanzienlijke functiestapeling met woningen, marktwinkels, parkeergarage. In de omgeving van deze flat ontbreken eveneens appartementen in de duurste prijsklasse. Prijs klasse 1 . 7 tot 2 . 25 ton.
72
6
HOE ZIT HET IN DE REGIO DEN HAAG?
1. Vaar wonen de typen huishoudens in feite 7
Wat voor verschillen in standplaats heeft de regio Den Haag te bieden en wonen daar inderdaad overwegend andere typen huishoudens? De vijf onderzoekslocaties in en om Den Haag bieden de mogelijkheid dat na te gaan. Op kaart 4 zijn de locaties aangegeven. Hun onderlinge verschillen in standplaatskwaliteit (zie kaart 1 en 2 bij hoofdstuk 2) zijn - met enige reserve - weer te geven in plussen en minnen: nabij werk- nabij stedelijke nabij standplaats kust totaal gelegenheid voorzieningen centraal Den Haag Scheveningen e.o. Kijkduin e.o. Mariahoeve/V' burg Zoetermeer
+ + +/+/-
+ +/+ +/-
+ + +/+/-
+ f+ +
In tabel 6.1 staat de verdeling van de 6 typen huishouden over de vijf steekproefgebieden weergegeven. Men stelle zich voor dat op de vijf . locaties precies evenveel eengezinswoningen en meergezinswoningen zijn genomen - welke huishoudtypen zijn dan op een locatie over- of ondervertegenwoordigd? Tabel 6.1: de feitelijke verdeling van de huishoudtYl2en over de vijf steekl2roefgebieden (%)* jong jong jong jong 1pers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
centraal Den Haag
27
16
21
19
23
20
Scheveningen e.o.
27
16
15
22
21
21
Kijkduin e.o.
4
8
15
6
23
23
Mariahoeve/V'burg
8
12
15
13
22
28
34
47
38
41
12
7
100 (74)
100 (73)
100 (48)
100
100 (65)
Zoetermeer totaal (%) totaal (n=enquête)
(119)
100 (121)
* weging maakte voor alle locaties de verhouding eengezins/meergezinswoningen aan elkaar gelijk alsmede de aantallen respondenten. 73
Kaart 4: de ligging van de vijf onderzoeksgebieden 2km
.................... ........- J'
!N
Prins Clausplein
* ...
* ti/tT/t,1
referentiepunt onderzoeksgebieden
gemeentegrens
wijkgrens
3 4 5
8 9 10 11 12 13
74
Oostduinen 14 Belgisch Park 15 Westbroekpark en Duttendel 16 Benoordenhout 17 Archipelbuurt 18 Van StoJkpark en Scheveningse Bosjes 19 Scheveningen 20 Duindorp 21 Geuzen- en Statenkwartier 22 Zorgv!iet 23 Duinoord 24 Bomen - en Bloemenbuu rt 25 Vogelwijk 26
Bohemen en Meer en Bos Kijkduin en Ockenburgh Made- en Uitholspok:ter Loosduinen Waldeck Vruchtenbuu rt Valkenboskwartier Regentessekwartier Zeeheldenkwartier Willemspark Haagse Bos Mariahoev8 en Ma rlal Bezuidenhout
27
Stationsbuurt
28 29 30 31 32
Oude stad ("Centrum") Schildersbuurt Transvaalkwartier Rustenburg en Oostbroek Leyenburg
33 34
Bouwlust Morgenstond
35 36
Zuiderpark Moerwijk
37 38 39
Groente- en Fruitmarkt Laakkwartier en Spoorwijk Binclmorst
!
li l
,L
Omgeving Kijkduin en omgeving Mariahoeve herbergen vooral de twee oudere typen. In Zoetermeer ontbreken ouderen bijna compleet en zijn alle jonge typen (kleine èn gezinshuishoudens) zwaar oververtegenwoordigd. Scheveningen e.o. en Centraal Den Haag vertonen een identieke, zeer evenwichtige verdeling qua leeftijd en andere typekenmerken, waarbij een lichte oververtegenwoordiging van jonge alleenstaande werkers aanwezig is. De jonge kleine huishoudens onderling: alleenstaanden wonen vaker in Centraal Den Haag en Scheveningen e.o., de stellen vaker in Zoetermeer. De spreiding van de tweeverdieners gezinnen over de locaties is vrijwel identiek aan die van de traditionele gezinnen.
Naar de standplaats gerekend is dit patroon ten dele consistent te noemen. Kijkduin klopt goed voor ouderen (zonder werk), hoewel de locatie Mariahoeve/Voorburg op zich geen interessante plek lijkt voor het doorbrengen van de post-gezinsfase. De aanwezigheid van kleine huishoudens van alle leeftijden in Scheveningen e.o. komt goed overeen met de hoge veelzijdige standplaatskwaliteit van die plaats. Dat centraal Den Haag evenzeer ouderen als jongeren herbergt is opmerkelijk - de (eveneens hoge) standplaatskwaliteit wijst in de richting van een jonger profiel. Dat jonge stellen op beide Haagse locaties wat minder aanwezig zijn dan de jonge alleenstaanden betekent in ieder geval dat het verschil kan worden toegeschreven aan liggingsverschil t.o.v. de werkgelegenheid. De grotere behoefte aan ruimte van stellen en hun overigens minder grote neiging om tijd te winnen met een centrale standplaats maakt dat zij het (waarschijnlijk) ruimere wonen in Zoetermeer opzoeken. Toch zijn die verschillen in spreiding bij jonge één- en jonge tweepersoonshuishoudens tussen de twee centrale Haagse locatie en Zoetermeer bij nader inzien niet zo heel groot. In de regio Amsterdam troffen VIJGEN & GASTELAARS aanzienlijk grotere verschillen aan: alleenwonende werkers waren in Amsterdam Zuid aanzienlijk beter vertegenwoordigd dan in Amsterdam Z.O., ze ontbraken compleet in Nieuw Vennep . Hoewel het verschil met dit onderzoek wellicht op technisch vlak ligt (ander soort steekproef) is heel wel mogelijk een goede inhoudelijke verklaring te poneren. Vooral de jonge alleenstaande zou bij het zoeken van een woning de standplaats maximaliseren ten koste van ruimte. Stel nu dat uitsluitend gezocht wordt binnen de stedelijke regio. Is het dan niet aannemelijk dat de grote aantrekkelijkheid van Amsterdam (met zijn uitgebreide pakket winkels, uitgaansmogelijkheden en culturele voorzieningen) het wonen in Nieuw Vennep tot een onbeduidend alternatief maakt? En zou wat dat betreft voor het jonge éénpersoons huishouden het verschil tussen Den Haag en Zoetermeer niet aanzienlijk kleiner zijn? (Den Haag wat 'minder' 75
en Zoeter meer wat meer?) De duidel ijke aanwez igheid van in centra al Den Haag wijst wellic ht ook al op een niet oudere n sterk op jonge mensen geori~nteerd pakket . Overig ens hoeft een jonge bevolk ing in het ene gebied en een oude in het andere nog niets over het uitdruk ken van standp laatsvoorke ur te zeggen . Het komt vaak voor dat wijken , eenmaa l opgeze t, jong beginn en en dan langzaa m vergri jzen. Veroud erende wijken passen zelfs in het traditi onele patroo n: niet verhui zen en met de hele wijk samen blijve n zitten op het lege nest. Tenslo tte kunnen ook versto ppinge n op de woning markt (gebre k aan geschi kte woning en op in deze tijd geschi kte locati es) uitera ard de uit sorter ing van huisho udtype n naar standp laatsp rofiel verhinder en. De woonwensen zullen uitslu itsel moeten geven. Een nadere analys e van de feitel ijke woonlo catie zal eerst nog moeten aangev en in hoever re er iets schort aan de taxati e van locati es en van de behoef ten der huisho udens (par. 6.2) Ook zal worden nagega an wat van de wensen aangaa nde woning type op de versch illende locati es terech t is gekomen (par. 6.3). 2. Wie kozen voor centra al-sted elijk wonen 7 Wonen in het centrum van de regio beteke nt stedel ijke voorzi eninge n in de nabijh eid. Dit geldt in het algeme en als een pluspu nt omdat dat minder drempe ls geeft bij het gebrui k. Wie voor gebrui k zelf weinig belang stellin g heeft, hoeft niet zo 'n gunsti ge uitval sbasis te nemen. En dat zeker niet als daarvo or 'ruimt e' moet worden geoffe rd. Maakt het voor het activi teiten patroo n van eenzel fde type huisho uden nu in werke lijkhei d uit of het (bijvo orbeel d) in Kijkdu in, Scheve ningen of Voorbu rg woont? Nagega an wordt of er versch illen bestaa n in bezoek en aan café' s, restau rants, disco's, biosco pen, concer ten, schouw burg, musea. Bezoek aan strand /duin is ter contro le meegenomen. De activi teiten patron en van de oudere huisho udens op hun vier sterke locati es (centr aal Den Haag, Scheve ningen e.o., Kijkdu in e.o., Mariah oeve/V oorbur g) versch illen nauwe lijks van elkaar . Slecht s het strand - en duinbe zoek ligt in de kustlo caties beduidend hoger. De ietwat excent risch gelege n locati es Kijkdu in en Mariah oeve/V oorbur g sluite n (waars chijnl ijk) voor deze groep goed genoeg aan op de Haagse centra al-ste delijk e wijken o.a. door het stadve rvoers net. Van verder e analys e van de oudere huisho udens werd daarom afgezi en. De activi teiten patron en van jonge huisho udtype n op hun drie voorna amste locati es versch illen aanzie nlijk. Centra al Den Haag en Scheve ningen e.o. staan aan de ene kant en de locati e Zoeter meer aan de andere kant: Zoeter meerde rs bezoek en aanzie nlijk minder freque nt stedel ijke voorzi eninge n dan bewone rs van de twee Haagse locati es. Ook hun bezoek aan strand en duin is minder . (zie Bijlag e.) 76
:=::u:r::
* __ a:a:»
I
, • il
uitslu itend in partic ipatie versch il groot zo een Wordt SON, die MICHEL s Volgen laats? standp veroor zaakt door versch il in o, bestaa n zulke Toront in deed oek onderz t verwan ins enigsz een een stedel ijk lagere partic ipatie s al v66rda t een huisho uden naar in gedrag illen versch hangen en sd verhui gebied uitbre idings Haagse dit In udens. huisho samen met zelfse lectie onder de af te sterk duin en strand aan bezoek onderz oek lijkt alleen n op die drie udtype huisho De kust. de tot d afstan de van hangen tte, leefti jd en locati es werden nader vergel eken op huisho udgroo huisho udinko men het Alleen e). Bijlag (zie n inkome en opleid ing wat lager) , type enkel een bij meer versch ilt enigsz ins (in Zoeter n. levere te ring verkla de om oende maar onvold
Figuur 6 :
opleldi~8/1lwau van jonge huIShoudens naar woonlocatIe
F'-'H:..:;BO=-=.IW:....:..:.=o'--_ _ _ _ _ _,...,..,.,_ _ _ _ma_n_ne-,n 100%
60
60
40
20
vrouwen % HBOIWO 100r--------------------,
60
60
40
20
_~~~UL~~~~~
OL-~~~~~~~~L
jonge alLwerloer
ffi1
jong nwev.gez:t1
jong tweev.stel
o.nt,,,,
D~H
CJ
80"-""",, ,,
Jong tradge:zt1
~ _ Zo.II< ......
77
,
11_11111 _11 II1II1&1
'
In het opleid ingsni veau schuil t het versch il: HBO-er s en academici wonen beduid end vaker in centra al Den Haag of. Scheve ningen e.o. Opmer kelijk is: het gaat niet om het niveau van de männen in de huisho udens, want dat is in de drie gebied en ongeve er even hoog, maar om dat van de vrouwe n. Bij alle jonge typen (ook bij traditi onele gezinn en) zijn vooral de vrouw elijke helfte n en ook de vrouw elijke alleen staand en in Den Haag zelf beduid end vaker van HBO of academ isch niveau dan hun zuster s in Zoeter meer. Dat mannen met een hoge opleid ing niet per defini tie stedel ijk gerich t zijn kan wijzen op groter e aantal len mannen dan vrouwe n met een hoge techni sche vormin g. HTS-er s, ingeni eurs en andere beta's zouden , zo blijkt ook uit ander onderz oek, van zich zelf uit minder geYnte ressee rd z~Jn in stedel ijke activi teiten en daarme e in stedel ijk wonen dan gamma 's en wellic ht ook dan alpha' s (o.a. ZANDVLIET & BREIJ) . Deelna me aan stedel ijke activi teiten en het kiezen voor wonen in centra le stadsg edeelten, blijkt daarme e in hoge mate uit te gaan van het niveau van de vrouw. Het opleid ingsni veau van de man - zonder nader onderscheid - geeft vooral het inkome n aan. (Dat werkt door in de prijsk lasse waarin gewoond wordt, die hier in de steekp roef onder contro le werd gehoud en.) Een groot versch il in opleid ingsni veau tussen mannen en vrouwe n is een ouderw ets, een traditi oneel trekje . Bij de steekp roefbeschr ijving bleek dat het versch il per genera tie ingelo pen wordt: in de leeftij dscate gorie 45-70 is het versch il nog zeer groot, benede n de 45 jaar wordt het versch il door de vrouwe n sterk ingelo pen (Figuu r 1 blz 29) . Dit specia le effect van de vrouwe neman cipatie is dus zeer bevord erlijk voor het feitel ijke stedel ijke wonen. Het lijkt althan s in de vrije sector van de regio Den Haag in die jonge leeftij dsgroe p in de prakti jk zelfs wat kracht iger door te werken dan versch illen in type huisho uden. Niet alleen de voorzi ening zelf, maar ook het niveau voorzi eninge n die in de nabijh eid gevraa gd worden loopt van de uiteen . Voor veel modern e jonge huisho udens heeft een redeli jk grote gemeen te als Zoeter meer wat betref t werk, winkel s en zelfs uitgaa n ruim voldoe nde te bieden . Wannee r door emanc ipatie meer vrouwe n gaan werken is dat beslis t niet in het nadeel van deze gunsti g in de werkge legenh eid gelege n groeik ern in de Randst ad. Een gunsti ge micro- ligging nabij een winkel centrum , een tennisbaa n vlakbi j en maxima al wat koffie concer t jes in de plaats elijke muziek school lijkt voor de meeste n ruim voldoe nde. Wie zelf een doorsn ee jonge alleen staand e is vindt in het beperk te uitgaansl even van Zoeter meer gemak kelijke r aanslu iting dan aparte figure n. Juist buiten beentj es vinden elkaar in de stad. (zie BEAUJON & WöLTGENS over oudlee rlingen MAVO/HAVO in Uithoo rn en Purmer end) . Of zo'n emanc ipatie effect ook bij oudere n het stedel ijk wonen popula irder maakt is wel aannem elijk, het is alleen wat lastig er 78
e opleid ingsaan te tonen en vraagt om nader onderz oek. Formel scherp en minder tie genera versch illen lijken bij de oudere aan dat geeft ews intervi de uit indruk Een ggend. minder veelze al eens nog toe Haag een verhui zing op latere leefti jd naar Den vrouw. de van de vorm heeft van een inhaal actie "Ik heb indert ijd m1Jn studie geschi edenis afgebr oken om met mijn man te trouwe n. De laatst e jaren woonde n we in een groot huis in Velp (mijn man werkte toen in ng Arnhem ). Ik had sterk behoef te aan een andere omgevi naar we zijn toen En komen. te om meer aan mijzel f toe Den Haag verhui sd . Ik ben nu vlijtig aan de studie ." n ten opzich Dat de stijgin g van het opleid ingsni veau van vrouwe stellin g voor belang de dat heeft effect tot mannen de te van omen wor aangen mag wordt groter aanzie nlijk stedel ijker wonen niveau ingins opleid het van g stijgin le algehe een of den. Maar het van e toenam een tot n) van de bevolk ing (manne n èn vrouwe veel lijkt , leiden zal wonen jke tedeli groots al echte centra niet voortminder zeker. Een algehe le niveau verhog ing hoeft een groter tot top, de van ting vergro tot durend te leiden k, tot meer publie k met hoog cultur ele geïnte ressee rd publie meer boeken buiten beentj es. Nu iedere en kan lezen worden er arkt voor eversm fijnpro de dat niet nt beteke het maar ht, verkoc ... is id litera tuur nu zo enorm gegroe 3. Wat er terech t kwam van de priori teiten ligt het Hoe rigide zijn de standp laatse isen en in welke mate In hoeuden? huisho type d bepaal een voor vast ype basisw oningt te laats standp juiste de op verre is het mogel ijk om gelijk tijdig type? woning juiste het in nog zitten en ook de Bijlag e. Er is getrac ht cijfer s te produc eren, ze staan in voor elk woning soort het Figuur 6 laat zien hOe de keuze van in het laats standp de gelang naar t uitval jong type huisho uden ut in acht absolu moet retatie interp de bij e reserv Enige . gewest die niet te worden genome n vanweg e steekp roef techni sche gebrek en, tegeno ver ningen zinswo meerge ding verhou (De elimin eren zijn. één op ca. is roef eengez inswon ingen in de Zoeter meerse steekp één. op één bijna Haag Den al Centra twee, in Scheve ningen e.o. en meer afZoeter in is lasse prijsk qua rdiging enwoo verteg Ook de om versch ilwijken d. Niettem in is de figuur vrij goed bruikb aar en. schatt kunnen te n udtype huisho de len tussen meerge zinsJonge alleen staand en wonen overal en altijd in altijd bijna wonen Haag woning en. Jonge stelle n in centra al Den helft de s slecht heeft meer Zoeter in maar , in meerge zinswo ningen e.o . nemen ze ningen Scheve in wonen het Bij ning. zinswo meerge een een tussen positi e in.
79
I 1i
I'
Itm in I
)]
I
IA
Figuur 7 :
..
;;a
_...-tI Cl! r
het aandeel jongII hullhoud ena dat aan maergezJnawonhg bewoont naar looatIa
'00r-~~'----------------------------
--.
80 60
20
De helft van de tweeve rdiene rs gezinn en woont in centra al Den Haag in meerge zinswo ningen . In Scheve ningen e.o. en (door groter e aantal len overtu igende r) in Zoeter meer is dat aandee l veel en veel lager. Tradit ionele gezinn en wonen welisw aar in centra al Den Haag en Scheve ningen wat vaker in meerge zinswo ningen maar in het algeme en mag gezegd worden dat ze vrijwe l altijd eengez inswoning en bewone n. Er blijke n twee jonge typen conseq uent hun vaste woning type te pakken op elke standp laats: de alleenw onende het meerge zinshuis en het traditi onele gezin het eengez inshui s . Het blijkt aldus dat het wensen pakket van de alleenw onende met z'n brutotrekje s en zijn lichte neigin g tot eengez inswon en een projec tie is die niet veel effect heeft op het feitel ijk kiezen van huisvestin g. Ook in Zoeter meer, waar andere n juist eerder dan elders voor eengez inswon en kiezen , wonen zij gestap eld. Het idee dat bij het traditi onela gezin het evenee ns traditi onele eengez inshui s past blijkt volstr ekt juist. Tradit ionele gèzinn en houden hieraa n vast op plaats en waar andere n allang overga an op gestap elde woonvormen zonder tuin e.d. Zij echter combin eren het wonen in centra al Den Haag, een goede standp laats, met hun woningid eaal. Het inkome n van die stedel ijke traditi onele gezinnen is dan ook hoger dan van de tweeve rdiene rs gezinn en . Alleen met veel geld is het dus mogel ijk om 'the best of both sides' te kunnen hebben . 80
•••
Il1lI
4. Op welke plaats wil men het liefst wonen 7
"Stel dat U zou verhuizen, in welke buurt in Den Haag of gemeente buiten Den Haag zou U dan het liefst terecht komen?" Deze ruime vraag tracht de belangstelling ook voor het wonen buiten de onderzoeksgebieden te meten. Om een zo duidelijk mogelijk beeld te krijgen is de gewenste woonplaats meerdere keren in een tabel uitgesplitst. Tabel 6.2: gewenste woonplaats op regionaal niveau naar huishoudtype (in I). jong jong jong jong 1pers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
gemeente Den Haag
49
44
30
47
70
71
regio Den Haag overig*
27
24
63
29
20
15
rest van Nederland
25
32
8
25
10
14
totaal (%)
100
100
100
100
100
100
totaal (n=enquête)
(58)
(49)
(40)
(101)
(47)
(83)
* Delft, Leidschendam, Pijnacker, Rijswijk, Voorburg, Voorschoten, Wassenaar, Zoetermeer en Wateringen. Tabel 6.3: gewenste woonplaats naar globale gebieden binnen Den Haag naar huishoudtype (in %). jong jong jong jong 1pers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad. kust * centrum
**
overig Den Haag totaal (%) totaal (n=enquête) *
**
ouder gezin
ouder stel niet-w
32
28
39
50
65
51
48
39
17
9
10
8
20
33
44
41
25
41
100 (27)
100 (21)
100 (12)
100 (44)
100 (35)
100 (31)
kust: Belgisch Park (2), Westbroekpark-Duttende1 (3), Scheveningen (7), Duindorp (8), Bomen-B1oemenbuurt (12), Vogelwijk (13), Bohemen-Meer en Bos (14), KijkduinOckenburgh (15) centrum: Archipelbuurt (5), Statenkwartier (9), Zeeheldenkwartier (22), Wi11emspark (23), Bezuidenhout (26), Oude stad ("Centrum") (28) 81
Tabel 6.2. geeft aan welke globale keuze gemaakt werd ten opzichte van het gewest Den Haag, Tabel 6.3 de voorkeur binnen Den Haag voor de kust en voor centrumgebieden, tabellen 6.4 en 6.5 zijn uitsplitsingen van resp. Den Haag (wijken) en van de overige regio (gemeenten). De globale keuze ziet er aldus uit. Oud (gezinnen en stellen) kiest er duidelijk voor te (blijven) wonen in de gemeente Den Haag (70%), de omgeving van Den Haag heeft voor hen heel weinig betekenis. De vier jongere typen zoeken het overwegend buiten Den Haag, hun preciezere voorkeuren daarbuiten lopen uiteen. Slechts 49% van de jonge alleenstaanden en stellen wil in de gemeente Den Haag wonen. Hun belangstelling geldt verder gelijkelijk de rest van de regio en de rest van het land. De tweeverdieners gezinnen noemen het minst van allen Den Haag (30%), maar ze blijken wèl in zeer sterke mate op de regio gefixeerd (63%). De traditionele gezinnen hebben andere idee~n: als ze het niet helemaal buiten de regio zoeken, dan kiezen ze weer veel sterker voor Den Haag zelf (47%). Binnen Den Haag prefereren de oudere typen overwegend de kust, de jongere typen zonder kinderen eerder het centrum. De gezinnen zien eigenlijk niets in het centrum - hun belangstelling verdeelt zich tussen de kust (extra bij traditionele gezinnen) en het overige Den Haag. Een paar conclusies zijn hieruit te trekken. 1) Met natuur & stad dicht bij elkaar is Den. Haag de favoriete stad van de oude mensen. Jonge mensen zonder kinderen zouden toch normaal gesproken veel belangstelling voor het wonen in de stad moeten hebben. 2) Het centrum met stedelijke voorzieningen maar ook met nabijheid tot werk is, hoewel er weinig enthousiasme voor wordt opgebracht, niettemin dé plek voor werkende jonge alleenstaanden en stellen. De kust als geheel, met zijn excentrische ligging ten opzichte van de werkgelegenheid komt hiervoor minder in aanmerking. 3) De kust is vooral het meest gewild bij de oudere huishoudens. Het lijkt één van de beste opties niet alleen binnen Den Haag, maar ook binnen Nederland. De kust is echter ook wel in trek bij gezinnen. 4) De belangstelling voor de rondom Den Haag liggende gemeenten is vooral te vinden bij jonge typen, in het bijzonder bij tweeverdieners gezinnen. De laatsten in het bijzonder weten op deze locaties hun grote ruimte behoef te en hun vrij grote behoefte aan een centrale standplaats zo goed mogelijk te combineren.
82
,Il
Tabel 6.4: gewenste woon2laats naar buurt in Den Haag naar huishoudtY2e (in %). jong jong jong jong 1pers . stel gezin gezin werker tweev. tweev . trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
Scheveningen 16
12
17
4
6
43
19
6
35
24
8
14
27
18
9
10
7
10
9
9
6
7
1
11
9
17
24
12
25
24
9
12
12
12
11
7
17
13
13
11
totaal (%)
100
100
100
100
100
100
totaal (n=enquête)
(28)
(21)
(12)
(47)
(33)
(59)
(7)
perifere kust (13,14,15) kust overig (1,2,3,6 , 8,12) Statenkwartier (9 ) Oude stad (28) centrum overig (5,22,23) Benoordenhout (4) MariahoevefMarlot (25) overige wijken
*
17
15
6
6
9
3 1
de vermelde nummers verwijzen naar de wijkindeling van de gemeente Den Haag.
Tabel 6 . 5 : gewenste woon2laats binnen het buitengebied van de Haagse regio naar huishoudtY2e (in %) jong jong jong jong gezin gezin 1pers . stel werker tweev . tweev. trad . Wassenaar
ouder gezin
ouder stel niet-w
6
10
15
10
10
6
VoorburgfL'dam
12
17
30
14
14
23
Zoetermeer
53
52
39
47
36
21
overig regio Den Haag
29
21
16
29
41
50
totaal (%)
100
100
100
100
100
100
totaal (n=anquête)
(18)
(15)
(25)
(40)
(12)
(29) 83
Binnen Den Haag hebben de alleenstaande huishoudens onder de vijfenveertig jaar de meest duidelijke voorkeur voor centrumgebieden. Hoewel het Haagse uitgaanscentrum met onderbrekingen zich uitstrekt van Binnenhof tot Scheveningen, is het Statenkwartier voor jonge Haagse alleenstaanden de top. Het is een verouderde luxe woonbuurt met grote kasten van huizen, gelegen even onder Scheveningen-Haven. Waaraan dankt het Statenkwartier zijn faam? Allereerst aan z~]n goede standplaats: een centrumbuurt met ook natuur (de kust) dichtbij huis. In de tweede plaats aan zijn oude huizen. Voor het geld waarvoor een vrij klein maar nieuw flatje op Scheveningen betrokken kan worden, heeft men hier meer ruimte voor zijn geld, die met jeugdige energie snel op te knappen is. Op zichzelf is het ook een goede standplaats voor ouderen - er zouden voor hen alleen nieuwe appartementen moeten staan. Opmerkelijk zijn de mutaties die de huishoudtypen in hun wensen teweeg brengen in het stadsrandgebied. Op dit moment wonen in Mariahoeve IVoorburg van de zes onderzochte typen vooral oudere gezinnen en oudere stellen (tabel 6.1). In het wensbeeld van de ouderen zakt die locatie vrij duidelijk weg ten gunste van de kust. Mariahoeve IVoorburg wordt echter zeer aantrekkelijk gevonden door typen die er nu niet wonen: tweeverdieners met en zonder kinderen. De stellen noemen vooral Mariahoeve, de gezinnen Voorburg. Het gebied voldoet in de ogen van deze jonge mensen goed aan hun standplaatseisen: werkgelegenheid alom, stedelijke voorzieningen op niet al te grote afstand en natuurgebieden (strand + duin) niet erg ver weg, waar ze denken nog voldoende ruimte te kunnen vinden. Het is een compromis tussen het centrum van Den Haag en Zoetermeer. De doorstromingsgedachte is er, maar kennelijk ontbreekt het goede aanbod voor ouderen aan de kust. De jonge traditionele gezinnen die voor Den Haag opteren tonen een overweldigende belangstelling voor de centrale delen van de kust: 40% noemt de Bomenbuurt, Scheveningen of Belgisch Park, 25% noemt Benoordenhout. Dit wijst erop dat de attractie van Den Haag voor dit huishoudtype alleen bestaat uit die plaatsen waar werkelijk alle standplaatsfactoren tesamen zeer goed zijn. En dit geldt voor de kust, het geldt ook voor de wijk Benoordenhout. Het is met moeite een centrumbuurt te noemen: grootstedelijke voorzieningen in de wijk zelf zoals concertzalen zijn er niet. Horeca is er dun gezaaid, goede scholen zijn er wel. Benoordenhout ligt niet direct aan zee (een klein deel grenst aan duin). Benoordenhout is een voorname Haagse stadswijk die centraal gelegen is, maar die toch een privaat karakter heeft: de afwezigheid van grote publiekstrekkers als het strand maakt dat er toch een grote rust heerst. Congestie verschijnselen gaan alleen uit van oprukkende kantoren ter plekke. Het is een buurt die alle huishoudtypen van alle leeftijden wat te bieden heeft en waar men zijn hele leven kan blijven wonen, doch die aan geen enkel specifiek verlangen van een type zeer speciaal tegemoet komt. Jonge alleenstaanden vinden er geen café, gezinnen geen 84
ruime tuin, oudere mensen moeten voor zeezicht een eind verderop. Het duingebied zo nabij en ook het Centrum van Den Haag op fietsafstand maakt dit ruim goed. De grond van Benoordenhout moet wel buitengewoon gewild zijn. Men vindt eengezinswoningen in de prijsklasse van 2.5 tot 5 ton in hun meest opgestuwde gedaante: die van herenhuis gebouwd op naar verhouding kleine kavels. Men vindt er flats van 2,5 tot 4,5 ton zonder veel franje in lagen van tien tot twaalf hoog gestapeld, vrij dicht tegenover elkaar. In Scheveningen aan het water zijn de flats in die prijsklasse veel lager gestapeld (Savoy, Seinpost). Het zijn daar momenteel de appartementen in de wat lagere prijsklassen die hoog oprijzen. De flats van Duinzigt vormen de top van Den Haag: appartementen in hoge stapeling in hoge dichtheid met een hoge prijst Etcetera, etcetera. Er valt inmiddels te veel te vertellen over Den Haag. Het is beter over te stappen naar de acht foto's op blz. 69 t/m 72, foto's van woningen die in de steekproef zaten. Het kijken en vergelijken van foto's met diverse woningtypen van verschillende prijs op diverse locaties in en om Den Haag zal meer opleveren dan een geschreven tekst op dit moment nog vermag.
5. Samenvatting en conclusie hoofdstuk 6: De situatie in de regio Den Haag
Leefwijzeverschillen tussen typen huishoudens blijken zich inderdaad uit te drukken in verschillende locatie-preferenties. Dit komt gedeeltelijk naar voren uit de feitelijke spreiding van de typen huishoudens over de locaties in de regio Den Haag, uit het soort woningen dat ze op die locaties hebben genomen en het blijkt ook uit hun woonwensen. De concentratie van de werkgelegenheid rond de as ZoetermeerVoorburg-Scheveningen maakt dit hele gebied (loodrecht op de kust) geliefd bij alle werkende (dus jonge) huishoudens. Hoe verder vanuit Scheveningen in de richting van Zoetermeer, hoe meer belangstelling van ruimte prefererende huishoudens. Die huishoudens zijn in de eerste plaats (traditionele) gezinnen, in de tweede plaats jonge kleine huishoudens die minder behoefte hebben aan gr66tstedelijke voorzieningen. Kijkuin, dat perifeer ligt ten opzichte van de werkgelegenheid is o.a. om die reden niet in trek bij geen van de jonge moderne huishoudens, waarin immers alle volwassenen een werkkring hebben. Het blijkt dat jonge en oudere kleine huishoudens niet voor dezelfde locaties in Den Haag een even grote belangstelling hebben. Niet alleen loopt de vraag van jong en oud naar locaties in en om Den Haag uiteen, ook de steden onderling oefenen een verschillende aantrekkingskracht uit op oudere en jonge typen huishoudens . 85
I
Binnen de Randst ad lijkt een versch il te bestaa n in aantre kkings kracht op jong en oud tussen Amsterdam en Den Haag: Amster dam is om te wonen meer in trek bij de jonger e huisho udens, Den Haag is vooral gelief d bij de oudere huisho udens.
Figuur 8 : de meest gewensle woonplaats van jonge en oudere lxIIshoudens uil Den Haag e.o.
100r-------------------------------
------------~
80
60
40
20
0
jonge
jong
Jong
jong
ouder
all._rke r
t_ev.sle l
t _.gezln
Irad.gezl n
gezin
~ oenlraal Den Haag
D
ouder slei nl el _rkend
~
avo regio Den Haag rest van Nederlan d
Het oude beeld van Den Haag als gelief de plek voor gepens ioneerde n is terugge vonden in de onderz oeksui tkomst en. Van de huisho udens in en om Den Haag tonen vooral de oudere huisho udens een groot enthou siasme voor het wonen in de gemeen te Den Haag, terwij l jonge huisho udens er weinig echte animo in hebben (en jonge alleen staand en nog het minst) . Voor Amster dam valt het omgeke erde aan te tonen. Blijke ns VIJGEN & GASTELAARS waren vergel ijkbar e jonge huisho udtype n in en om Amster dam aanzie nlijk enthou siaster voor het wonen in Amster dam zelf, met de jonge alleen staand en voorop . Voorlo pige uitkom sten van nieuw onderz oek onder jong gepens ioneer de stelle n in die regio geven aan dat vergel ijkbar e oudere huisho udens in de hoofdstad naar verhou ding minder geven om in Amster dam te wonen (WONG) . 86
I
De grote attractie voor ouderen voor het wonen in Den Haag is de combinatie van een kust met een grote stad eraan vast. Den Haag is uniek in Nederland: een resort city met natuur & cultuur, zoals Brighton. De aanwezigheid van het regeringscentrum garandeert de bodem voor het culturele peil en het winkelaanbod . De hele zandstrook langs de kust van Kijkduin tot Scheveningen is geliefd, ook het bredere gedeelte ervan meer landinwaarts in de richting van Benoordenhout. Binnen Den Haag hebben de alleenstaande huishoudens onder de vijfenveertig jaar de meest duidelijke voorkeur voor centrumgebieden. Hoewel het Haagse uitgaanscentrum met onderbrekingen zich uitstrekt van Binnenhof tot Scheveningen, is het Statenkwartier voor jonge Haagse alleenstaanden de top. Het is een verouderde luxe woonbuurt met grote kasten van huizen, gelegen even onder Scheveningen-Haven. Waaraan dankt het Statenkwartier zijn faam? Allereerst aan z~Jn goede standplaats: een centrumbuurt met ook natuur (de kust) dichtbij huis. In de tweede plaats aan zijn oude huizen. Voor het geld waarvoor een vrij klein maar nieuw flatje op Scheveningen betrokken kan worden, heeft men hier meer ruimte voor zijn geld, die met jeugdige energie snel op te knappen is. Sweat eguity is hiervoor de motor: met eigen handen en hard werken wordt de woning opgeknapt, maar dat betaalt zich dubbel en dwars terUg. Op zichzelf is het ook een goede standplaats voor ouderen - er zouden voor hen alleen nieuwe appartementen moeten staan. Het grootstedelijk voorzieningenapparaat van centraal Den Haag oefent geen gelijke aantrekkingskracht uit op elke alleenstaande of elk jong stel. Het (opleidings)niveau van de vrouw heeft een sturend effect op de precieze keuze van de woonlocatie . Bij huishoudens van een zelfde huishoudtype en met een zelfde inkomen is vooral háár niveau beslissend: hoe hoger háár niveau is, hoe eerder gekozen wordt voor wonen in of nabij het centrum van de grootste plaats. Juist omdat het opleidingsniveau van vrouwen in gestaag tempo optrekt tot het niveau van de mannen, mag gesteld worden dat dit een emancipatie-trend is, die het geconcentreerd wonen in steden duidelijk in de hand werkt. Het effect van dit verschil is onder alle jonge huishoudtypen (ook bij gezinnen) in de regio Den Haag duidelijk waar te nemen. In Zoetermeer zijn de vrouwen duidelijk lager opgeleid dan de mannen, op centrale locaties in Den Haag zelf is het verschil gering.
87
1_
MIJItl I
I.t,
t
7
BESTAAT VRAAG NAAR HOOGBOUW?
1. De direct e belang stellin g voor hoogbo uw
Tenslo tte zal hier de vraag naar hoogbouw aan de orde komen. Bestaa t er, om te beginn en, een direct e vraag naar woning en die op de hogere of de heel hoge etages zijn gelege n? En zo ja, waar zou die vraag vandaa n komen, wat veroor zaakt een dergel ijke vraag. Nu bij de analys e van de feitel ijke of gewens te woons ituatie zoveel greep werd verkre gen met de leefwi jze-ing ang gecomb ineerd met een typolo gie van huisho udens, ligt het voor de hand de vraag naar hoogbouw evenee ns op die manier te bekijk en. Indien de vraag naar hoogbouw zou voortko men/sa menhan gen met een bepaal d aspect van leefwi jze in eniger lei levens fase, dan zou dat op een of andere manier tot uiting moeten komen in een verban d met de huisho udtypo logie. In de enquêt e is zowel gevraa gd op welke verdie ping men woonde , als op welke verdie ping men zou willen wonen, gestel d dat men ging verhui zen (tabel 7.1 en 7.2.). Tabel 7.1: Het aandee l van de huisho udens die feitel ijk meerge zinswo ningen bewonen en hoger dan de 4e etage wonen naar huisho udtype jong jong jong jong 1pers. stel gezin gezin werker tweev. tweev. trad.
ouder gezin
ouder stel niet-w
bewoon t meerge zinswoning (%)
97
74
27
19
31
65
daarva n woont hoger dan de vierde etage
39
38
19
22
19
37
totaal (n=enq )
24
11
5
6
20
49
In het onderz oek waren flats betrok ken tot vijftie n hoog (gemet en naar het aantal bouwla gen boven de grond) . Er blijkt geen enkel type huisho uden te zijn dat een extra belang stellin g voor hoogbouw heeft of reeds extra vaak in hoogbouw woont. Dit wil zeggen dat de vraag naar hoog wonen, in tegens telling tot de vraag naar meerge zinswo ningen zelf, niet rechts treeks samenh angt met een van de groter e maatsc happel ijke ontwik keling en naar indivi dualis ering van huisho udens. 88
Tabel 7.2: De gewenste etage van huishoudens die een meergezinswoning boven begane grond wensen als eventuele volgende woning (%) gew. % jong ouder jong jong jong over de lpers. stel gezin gezin ouder stel werker tweev. tweev. trad. gezin niet-w typen 1 - 3 hoog
25
28
4 - 10 hoog
40
17
11 - 20 hoog
10
zo hoog mogelijk 20
23
37
12
39
27
30
42
46
29
14 6
39
maakt niet uit
7
50
39
totaal (%) totaal (n=enq)
100
100
100
(24)
(11)
(5)
33
100 (6)
4
8
2
18
15
2
12
100
100
100
(20)
(49)
(115)
* alleen respondenten die kiezen voor een meergezinswoning èn een etage hoger dan begane grond staan in de tabel vermeld. Deze conclusie betekent niet dat er geen belangstelling voor hoog wonen zou bestaan. Uit tabel 7.2 valt eveneens te lezen dat er best interesse bestaat voor hoog wonen, speciaal voor de hoogste etages en de penthouses. Wat valt er verder over de primaire belangstelling voor hoogbouw te zeggen? Is men geneigd te kiezen voor het mooie geb6uw, een gebouw waarvan men kan zeggen: "Daarin woon ik", dus belangstelling voor de verwijzende buitenkant van hoogbouw? Speelt een geliefd uitzicht een grote rol? In de interviews kon deze vraag aan bod komen. Tevoren was een zeer beperkt aantal voor deze groep mogelijk interessante bouwlocaties gezocht waar hoogbouw tot de eventuele mogelijkheden kon behoren. Het ging om de volgende locaties , alle in Den Haag gelegen*: 1. Duinlaan (nabij Kijkduin) 2. Gevert Deynootplein (even van de kust af bij het Kurhaus van Scheveningen) 3. Catsheuvel (Statenkwartier, naast Congresgebouw 4. Huygenspark (Stationsbuurt) Eerst werden detailkaartjes van de locaties getoond, vervolgens uitzichtfoto's vanaf een hoog punt. Daarna werden bladen getoond met steeds eerst een locatie in z1Jn huidige staat en daarna met ingetekende gebouwen, die eerst laag waren gehouden en opvolgend hoger werden. Tot 25 à 30 lagen. Een keuze uit 4 locaties is eigenlijk te beperkt voor het heterogene gezelschap - de keuzevolgorde van de 6 typen huishoudens 89
is daarom niet al te releva nt. De result aten stemmen evenwe l goed overee n met eerder geblek en locatie voorke uren. Tabel 7.3: de voorke ur voor een nieuwb ouwloc atie op grond van situer ingska artjes en op grond van uitzic ht naar type huisho uden jong jong jong jong ouder 1pers. stel gezin gezin ouder stel werker tweev. tweev. trad. gezin niet-w locatie voorke ur. Kijkdu in Scheve ningen Staten kwarti er Statio nswijk uitzich tvoork eur. Kijkdu in Scheve ningen Staten kwarti er Statio nswijk totaal (n=int erview s)
20
33
30
44
50
11 11
20
25
60 10
80
75
10
66 11 11 11
20
(10)
(9 )
(5)
20
80
75
50
50
30
30
20
20
60
80
20
(8)
10 10
20
(10)
(10)
Vrijwe l altijd bepaal de men z1Jn keuzev olgord e reeds aan de hand van het situat iekaar t je of louter al op grond van de naam van de loca tie. Na het zien van de uitzic htfoto of van de foto van de locati e zelf wissel de men nog maar zelden van mening . Het onvers neden uitzich t-op-z ee op de Duinla an in Kijkdu in werd verrew eg het meest gewaar deerd. Hier was in tegens telling tot het uitzic ht vanuit Scheve ningen geen gebouw op de foto te bekenn en . Ook de jonge alleen staand e werker s en stelle n stelde n dit uitzicht zeer op prijs. Niettem in kozen de laatste n defini tief toch voor minder afgele gen locati es. Het uitzic ht vanaf het Huygen spark in de Statio nswijk komt niet zo slecht uit de bus. Toch wilde nieman d er echt graag wonen, een enkel jong stel uitgez onderd . Oudere mensen noemden het 'de hoerenbu urt', 'een gribus '. Jonger e mensen noemden onder meer de slecht e loopro ute van die plek af naar het centrum : te stil als 's avonds de kantor en dicht waren. Het beeld van Scheve ningen was gemeng d. Het uitzic ht vanaf Catshe uvel werd niet hoog gewaar deerd, maar vooral jonge huisho udens tekend en er vlot op in. Hoe kijkt men aan tegen hoogbouw op een bepaal de plek, dus van de buiten kant af gezien ? Welke hoogte ziet er pretti g of mooi uit op een bepaal de plek? Hierov er blijkt een oercon servat ieve opvatt ing te . bestaa n. Het komt er op neer dat even hoog gebouwd moet worden als in de omgevi ng van een gebouw . Dus nog geen zes woonla gen in Kijkdu in, maar in Scheve ningen mag best hoger ge90
1/ 1
bouwd worden, want daar staat al de nodige hoogbouw. Geen hoogbouw om zich zelf alleen. Slechts één geïnterviewde (van de jonge stellen) bleek gevoelig voor de aanblik van mooie slanke hoogbouw. Deze gaf er zelf overigens de voorkeur aan om in oudbouw te wonen. Nu de neiging tot 'bruto wonen' bij jonge mensen onderkend werd kan in een dergelijke gemengde attitude een heel goed voorstelbare combinatie gezien worden. Woontorens als geheel komen eerder negatiever over dan strokenbouw, zo bleek ook uit gesprekken rond foto's. De bouwvormen worden vooral beoordeeld op het persoonlijke woongenot dat ze vermoedelijk zullen geven. Een schets van een toren roept (blijkens de interviews) al negatieve reacties op: niet iedere flat heeft evenveel zon en de balkons zijn er altijd kleiner. Hoger willen wonen voor het uitzicht? Alleen om de zee te kunnen zien was men wel bereid om meer omhoog te gaan. Dit gold speciaal voor het G. Deynootplein in Scheveningen. Ook in de Duinlaan bij Kijkduin zou beneden de 6e etage de zee niet te zien zijn, maar niettemin was streven naar zeezicht minder aanwezig. Wellicht compenseert daar het duinlandschap? Geconcludeerd mag worden dat van de hoogte van gebouwen geen verkoopargument vormt. Men valt niet op de aanblik van hoge gebouwen, dat wil zeggen: niet om er vervolgens in te gaan wonen. Bij het kiezen tussen een plek, een bouwhoogte van buiten gezien en het uitzicht dat verkregen kan worden op grote hoogte kiest men in de eerste plaats de plek. Het is zelfs gebleken bij de interviews dat mensen een hoge etage bewonen die duidelijk last van hoogtevrees hebben: "Ik durf nauwelijks op mijn eigen balkon te staan." Wat zijn aanknopingspunten om de vraag naar hoogbouw bewust te versterken? Gedacht kan worden aan het aanbieden van: 1. de extra aantrekkelijke meergezinswoning, 2. het flatgebouw als hotel: huishoudelijke diensten, 3. het flatgebouw met inpandige voorzieningen. Over deze drie punten werden vragen gesteld in de 52 interviews. Ook de minder tot flatwonen geneigde jonge gezinnen werden hierover ondervraagd. Hun antwoorden zijn ter bepaling van de gedachten als extra meetpunten mee afgedrukt. 2. Het extra aantrekkelijke appartement
Wat zijn de soort van extra's waarmee een appartement extra allure zou kunnen verwerven of in het algemeen zich positief in de markt zou kunnen onderscheiden? 91
De vraag hiernaar luidde: "Stel dat U een nieuw appartement zou zoeken, welke punten zou U zeer belangrijk vinden, welke wenselijk, wat zou U niet uitmaken, etc.?" Een lijst van items werd vervolgens per stuk beoordeeld. Uiteraard kon in geen enkel opzicht volledigheid worden nagestreefd. In tabel 7.4 wordt aangegeven in welke mate de afzonderlijke punten zeer belangrijk gevonden worden. Het gewicht dat men hecht aan luxe technologie blijkt zeer gering. Verluxing van verwarming (airco, vloerverwarming en geavanceerde electronische warmteregelaars) wekt weinig enthousiasme op. Men lijkt zelfs niet erg met de tijd mee te gaan, want ook aansluiting op kabelnetten voor twee-weg-communicatie en aansluiting op datanetten in de privé-woning spreken weinig aan. Er lijkt eveneens weinig uitgesproken belangstelling voor flats die buiten het eigen appartement ruimten beschikbaar hebben voor activiteiten die anders in de privé-ruimte zouden plaats vinden. Bijvoorbeeeld: geen logeerruimte elders in het flatgebouw, en ook geen zitje in de hal van de flat. Het meeste gewicht lijkt te worden gehecht aan een balkon of terras van meer dan minimale afmetingen (meer dan 25 m2), bergruimte in het eigen appartement (geen boxen), een eigen afsluitbare parkeergarage, geluiddempende vaste vloerbedekking in de gezamenlijke verkeersruimten in het flatgebouw (trappen, gangen, lift) De betekenis van deze selectie is hun gezamenlijk verw~Jzen naar kenmerken van de woonsituatie in een eengezinswoning. Ze verwijzen naar een aantal conditionele vereisten ten aanzien van het domein. Het zijn een aantal basisvereisten, waaraan juist bij de eengezinswoning en zijn hele setting meestal vrij gemakkelijk en vaak automatisch wordt voldaan. Bescherming van eigendommen die niet echt makkelijk in de woning een plaats kunnen vinden is zoiets. Wie bij een eengezinshuis of villa niet over een garage beschikt, kan in zo'n eengezinsstraat de auto meestal voor de deur kwijt en er een oogje ophouden. Experimenten van de laatste dertig jaar om de vaste plek van de auto planologisch te scheiden van de woning hebben geregeld weerstand ontmoet. Ook bij een openbare parkeergarage van een flat is diefstal en beschadiging altijd een punt. Extra bergruimte bij eengezinswoningen is eveneens goed onder controle te houden, want deze bevindt zich inpandig of op het eigen erf (zolder of schuur), in ieder geval binnen het eigen domein. Voor meergezinswoningen bevinden deze boxen zich geheel uit het zicht in de betrekkelijk openbare ruimten van het gebouw. Een verliespost ten opzichte van de eengezinswoning dus wat betreft beveiliging, maar ook gewoon wat betreft loop- en draagafstand tot de woning.
92
! !
!
'*"".w.' 'Wi_lW i!!
'
.
De neiging om van een tuin afstand te doen heeft kennelijk we~n~g te maken met de interesse om toch af en toe prettig buiten te kunnen zitten. Het lijkt zelfs een vrij wezenlijke interesse van allerlei type huishoudens om aan de woning vast zo'n privéuitloop en -buitenplaats te bezitten. Tabel 7.4: De waardering van onderdelen van appartement en flatgebouw naar huishoudtype (als % van elk hh.type). jong jong jong jong ouder lpers. stel gezin gezin ouder stel werker tweev. tweev. trad. gezin niet-w bruto-comfort in een netto-woning -voldoende berging op eigen etage 60 66 -eigen afsluitbare parkeergarage 50 66 -balcon van minstens 25 m 2
-geluiddempende vloerbedekking in gez.ruimte -mogelijkheid voor een open haard gemiddeld %
luxe technologie -verwarming aan op afroep -aansluiting op datanet (glasvezelkabel) -naast gewone verwarming, airconditioning -extra vloerverwarming in de flat -ophangrails voor gordijnen of schilderijen gemiddeld % totaal (n=interviews)
50
50
60
80
50
70
40
80
88
100
100
90
100
90
55
80
75
90
80
40
66
60
63
40
50
64
68
84
68
68
66
20
25
20
60
25
20
10
20
25
30
20
40
50
20
30
overige bruto-trekken bij netto-woning -een extra hoog plafond 50 11 -woonruimte verdeeld over meerdere etages 40 44 -logeerruimte elders in het flatgebouw 10 44 -een zitje in de hal 10 gemiddeld %
100
28
25
35
31
15
23
38
20
10
25
10
20
50
44
20
55
10
33
30
55
20
13
20
60
60
100
60
50
70
70
34
57
20
25
24
38
(9 )
(5 )
(8 )
(10)
(10)
(10)
20
30
93
Er moet natuu rlijk langdu rig zon op staan, dat wordt er dan steeds bij gezegd , alleen die lappen bewerk elijke aarde mogen weg. Voor een fors formaa t balkon of terras , daar heeft men geld voor over. Betref t het hier de vervul ling van de Vitami ne D behoef te van mense lijke organis men in het zo vaak bewolk te Nederlan d, die dus bij elk zonne straalt je meteen naar buiten moeten? In dat geval zou een leefru imte buiten zelfs een verbli jfskwali teit zijn. Het laatst e punt betref t de hinder die naburi ge huisho udens veroorzak en. Bij een eengez inswon ing ontbre ken per defini tie bovenen onderb uren. Bij vrijsta ande woning en ontbre ekt ook het meest direct e contac t met buren links en rechts . Een dergel ijk domein om de eigen woning heen ontlee nt zijn presti ge niet in de laatst e plaats aan deze eigens chap. Hoe staat het verder met de burenoverla st in flatgeb ouwen ? Vaste vloerb edekki ng in de gezam enlijke verkee rsruim te lijkt één van de manier en om overla st met buren in te perken , althan s qua geluid . Effect iever is om het aantal naburi ge huisho udens in te perken . Het beperk t bovend ien ongew ild contac t met buren of het direct e zicht van de buren op de eigen handel en wande l. Er zijn twee grooth eden: 1. Het aantal woning en op één portaa l, op één corrid or. 2. Het aantal woning en dat gezam enlijk gebrui k maakt van één lift. Bij het bezoek in de flats vanweg e de intervi ews viel op hoe buiteng ewoon scherp het versch il in prijsk lasse zich uitdru kt in versch illen in bovens taande twee grooth eden . Een paar voorbeelde n worden gegeve n. Het zijn slecht s summie re waarne mingen die evenwe l niet onverm eld mogen blijve n tenein de het beeld zo goed mogel ijk te schets en. De flats Savoy in Scheve ningen : 6 woonla gen, 2 flats per portaa l, 1 lift (12 woning en per lift), prijsk lasse 2.5 - 4 à 5 ton (gedeelte lijk in verhuu r). De flats Duinz igt, Benoor denhou t: ca 12 woonla gen, 2 flats per portaa l, 2 liften (12 per lift), prijsk lasse als bij Savoy. De Palace -flats in Scheve ningen : ca 12 woonla gen, ca 15 flats per corrid or, 2 liften , (min. 90 per lift), prijsk lasse 1.7 -2.25 ton (in verhuu r). Toren flat aan de Gerstka mp in Mariah oeve ca 11 woonla gen, min. 8 flats per portaa l, 2 liften (min. 40 per lift), prijsk lasse 1.72.25 ton (in verhuu r) Tevens lijken ze binnen een global e prijsk lasse evenee ns verschill en in standp laats weer te geven. Hier zijn de gegeve ns van Flats Herenw aard in Zoeter meer: ca 6 woonla gen, 3 flats per portaal, 1 lift (18 per lift), prijsk lasse 1.7-2. 25 ton (in ver94
duidel ijk af huur). De privac y voor de lagere prijsk lasse loopt . ningen Scheve naar oeve Mariah via van Zoeter meer, de corrid ors Niet alleen met het oog op privac y zal de lengte van geld voor even maar r gauwe en het aantal woning en per lift - zo meegep akt punt ander een hier wordt Er . is - geredu ceerd worden ing: de inswon eengez de van is kheid kkelij aantre gen dat een verbor veren den safstan minima le vertic ale en horizo ntale verpla atsing plaats ingsti jden ervan. rt eventu eel Bij een eengez inswon ing gaat men de straat in, parkee toegan gsweg de in: ur voorde eigen de meteen gaat en deur de voor zinsmeerge een Bij kelijk. gemak en tot het eigen domein is kort , rijden e rgarag parkee de naar ueel) (event n: stappe de woning zijn lift de met is, er lift lopen naar de liftko ker, wachte n tot de eigen flat. naar boven, door portaa l of door corrid or lopen naar een pervoor ellen voorst gens eenvol achter zich men moet nu Dit is, been ter slecht 2. , draagt pils soon die 1. een volle krat n. uitlate moet hond een . 4 moet, W.C. de 3. naar eiten dus Voor het wonen in flats worden zeer belang rijke kwalit in de zijn Deze rt'. comfo aal uitged rukt in 'privac y en vertic l of portaa per en woning aantal het aan teerd gerela eerste plaats bij tijden wacht Korte corrid or en het aantal woning en per lift. in grond, begane op toe lift de naar n de lift, korte loopaf stande deze vooraan Indien ping. verdie eigen de op en e rgarag parkee gewaar borgd waarde n voldaa n is, zal de privac y meesta l vanzel f worden . in flats met Wat de geluidd empend e vaste vloerb edekki ng betref t: tuk van de sluits luxe mooi goed vertic aal comfor t vormt die een en weinig ors corrid lange met flats in maar privac yvoorz iening , ijdelij k onverm ng edekki vloerb vaste e empend geluidd wordt liften meer weinig en kinder Waar rollen. de morsig e vangma t van honded herinmeest het die honden de het zijn flats de in voorko men ' en 'echt neren aan frictie s in de overga ng tussen 'echt binnen buiten ' . gewaar 'Domei nkwali tei ten' vormen aldus een wezen lijk en hoog belang extra de Ook . ning zinswo meerge de van eel onderd deerd par. in zoals ag, woonla te bovens stellin g voor het wonen op de geen : worden schikt gerang der hieron kan tateerd 3.1 werd gecons bovenb uren, meer buiten ruimte . walite iten Privac y en vertic aal comfo rt' zijn niettem in woonk andere van te opzich ten worden gen die als alle andere afgewo iten. Het walite laatsk standp en jfsverbli de iten: walite woonk 10) komt pas ideaal van 'Only One Neighb or At The Floor' (Figuu r mate kan jke redeli in ook ten vereis andere de aan ter sprake als door te of n betale te worden voldaa n: door extra hoge woonla sten dus met en e locati le centra minder een op invest eren in een flat prijs. grond een lage
95
U.JlIJI. I] llllllllUJLIl ,I . II
3. Inpandige voorzieningen
Het was ondoenlijk om bij het peilen van de vraag naar flats met eigen sportfaciliteiten of andere voorzieningen veel rekening te houden met de financi~le consequenties voor die belangstelling. De gemiddelde verschillen in inkomen tussen de 6 huishoudtypen zijn echter bekend, zo ook die in hun vrije bestedingsruimte. Om de belangstelling beter te meten is zowel gevraagd of men een voorziening al dan niet wenselijk vond om nabij te hebben, en zo ja: in de eigen flat of in de nabijheid van de flat. Zie tabel 7.5. Tabel 7.5: De wenselijkheid van een aantal voorzieningen in of nabij het flatgebouw naar type huishouden (%). ouder jong jong jong jong lpers. stel gezin gezin ouder stel werker tweev. tweev. trad. gezin niet-w sport en gezondheid -zwembad in de flat zelf in de buurt -sauna in de flat zelf in de buurt -gym- of trimzaal in de flat zelf in de buurt -squashbaan in de flat zelf in de buurt totaal sport e.d. totaal id,in de flat overige voorzieningen -koffieshop in de flat zelf in de buurt -autowas-installatie in de flat zelf in de buurt
10 50
55 22
20 20
30 40
33 33
20
30 40
44 33
40
30
33 33
230 70
308 165
30
33
20
11 11
38 13
40 20
40 20
25
20 10
10
13
40 10
20
25
20 20
13 38
10
140 40
165 89
150 100
13
20 20
13
20 10
20 20
10
100 80
20
Wanneer geen onderscheid gemaakt wordt tussen nabij in de flat of er buiten, dan blijkt de belangstelling in vrij behoorlijke mate ui t te gaan naar een zwembad en een gym- of f i tne s s ruimte. De sauna volgt daarna. Een coffee-shop en een auto-wasserette scoren bijvoorbeeld veel lager. Het individuele onderhoud van de lichamelijke conditie vormt het bindende element bij de eerste drie. De benaming sport is wat te wijds, want het gaat om activiteiten waaraan ieder spel-element 96
I'
t
of wedstrijdgedachte ontbreekt. In eerder gehouden onderzoek naar sportgewoonten onder jonge huishoudens bleek dat men dit soort sportactiviteiten zo zakelijk mogelijk benadert en zo veel mogelijk in de buurt doet. Voor individuele spelsporten als tennis, squash en waarschijnlijk ook golf is het juiste gezelschap veel belangrijker. Men zoekt het desnoods op grotere afstand en laat zich zonder erg veel bezwaren balloteren (DE WIJS-MULKENS E.A.). Het lijkt derhalve te verwachten dat inpandige spelsportruimten het best gedijen in geballoteerde flats. Zijn er nog verschillen tussen de huishoudtypen? Om een indruk te krijgen bij deze kleine aantallen zijn de sportfaciliteiten benevens de sauna gesommeerd. Voor bespreking lenen zich alleen de kleine huishoudens. Jonge tweeverdieners stellen hebben duidelijk de meeste belangstelling voor sportvoorzieningen in de nabijheid en ook hun interesse om ze in de eigen flat zelf te hebben is het grootst. Jonge alleenstaande werkers blijken veel belangstelling te hebben voor sportfaciliteiten in de onmiddellijke nabijheid, maar niet zo zeer voor in de flat zelf. Oudere niet werkende stellen hebben in het algemeen vrij weinig belangstelling voor de nabijheid van sportfaciliteiten, maar degenen die er wel belangstelling voor hebben willen ze meestal liefst in de eigen flat. Eén of twee jonge mensen op een appartement maakt natuurlijk vr~J veel verschil voor de belangstelling voor diverse sportvoorzieningen. Een stel sport (bijna) dubbel zo veel. Een stel heeft belangstelling voor een uitgebreider pakket omdat beiden niet aan precies dezelfde sporten doen. Hij kiest bijvoorbeeld fitness, zij zwemmen, terwijl ze beiden de sauna bezoeken. Het verschil tussen de jonge alleenstaanden en de oudere stellen reflecteert waarschijnlijk een aantal zaken. Het is niet mogelijk hierin met dit materiaal nog accenten aan te brengen, vooral omdat een goed beeld van de feitelijke deelname aan sporten ontbreekt. Het in ieder geval om: 1. de afname van sportactiviteiten op oudere leeftijd, 2. de geringere lust van oudere mensen om afstanden te overbruggen voor alledaagse bezigheden, 3. de ruimere financi~le mogelijkheden van oudere huishoudens en (wellicht?) geringer aantal concurrerende bestedingsposten.
4. Hotelservice
Bestaat er bij de hier onderzochte huishoudtypen belangstelling voor het wonen in een flatgebouw met de faciliteiten van een hotel of van een zeer geoutilleerde verzorgingsflat? En hoeverre bestaat er voorts belangstelling voor voorzieningen in de flat zelf? In tabel 7.6 is weergegeven welke soorten services men wenselijk vindt om in het flatgebouw te hebben en welke in de directe nabijheid van de flat. 97
Tabel 7.6: De mate waarin services inpandig in het flatgebouw worden gewenst of alleen in de nabijheid ervan, naar type huishouden. jong jong jong jong ouder lpers. stel gezin gezin ouder stel werker tweev. tweev. trad. gezin niet-w -maaltijdenservice in de flat zelf in de buurt -schoonmaakservice in de flat zelf in de buurt -boodschappendienst in de flat zelf in de buurt -wasserij en stomerij in de flat zelf in de buurt
10 50 50
33
13
11
33 11
40 20
13
40
13
40 20
30
30
30
20 10
10
10 10
11 11
30 30
11
22
20
13
40 10
20 20
totaal services totaal id, in de flat
190 100
143
120 80
90 39
240-
130
160 90
totaal (n=interviews)
(10)
(8)
(10)
(10)
88
(9)
25 13
(5)
Sommering van de percentages levert een bekend type curve: hoog scoren de jonge alleenstaanden, gevolgd door de oudere niet werkende stellen en de jonge werkende stellen. Drukke bezigheden bij de alleenstaanden en enig vooruitlopen op grotere zorgbehoefte vanuit de oudere stellen verklaren dit. Een merkwaardige uitschieter in de hoogte vormen de oudere gezinnen. Ze lijken wat moeite te hebben zich de volgende stap qua behoeften en behuizing voor te stellen: ze scoren veel hoger dan de oudere stellen. De oudere stellen, kan men zeggen, zijn hen globaal gezegd een stap voor op het levenspad en vanuit dat perspectief schatten ze hun behoefte aan 'intramurale zorg' kennelijk lager in. De belangstelling van jonge alleenstaanden voor inpandige services zal men zich niet te luxueus, te prijzig en hotelmatig mogen voorstellen. Ze hebben geen extreem hoog inkomen en bovendien bleken ze de neiging te hebben niet alleen qua tijdsbesteding maar ook financieel op hun huishouding te bekrimpen (zie paragraaf 3.3). Het geeft een beter beeld om te melden dat er nog steeds een markt is voor kosthuizen, maar dan in vergelijking met vroeger toch een slagje moderner en luxer. In plaats van kosthuizen met dames en heren op kamers worden het dan. kosthuizen met dames en heren op appartementen. De belangsteiling voor de afzonderlijke services is niet zeer groot. Nabijheid van diensten wordt dan nog in ongeveer de helft 98
van de gevallen die er prij s op stellen voldoende geacht. Er blijken vrij veel weerstanden te bestaan tegen de gedachte van 'de flat als hotel'. Personeel dat men zelf aanneemt en controleert wordt geprefereerd. Het verplicht zijn geregeld eten af te nemen waaraan een centrale keuken de smaak geeft, en niet de thuiskok, staat ook niet iedereen aan. Zelfs als het gaat om een stomerij dan voelt men het niet als een voordeel om die 'van flatwege' opgelegd te krijgen. In hoeverre de belangstelling van gezonde bewoners voor services vanuit de flat zelf lager is dan in bijvoorbeeld de V. S. valt moeilijk in te schatten. Stikt men hier bijvoorbeeld liever dan iets samen te doen met de buren? Het zou kunnen passen in het stereotiepe beeld van Den Haag, waar 'de stand' zou worden opgehouden met houten ham voor het raam en aardappels halen in een vioolkist . Stereotypen onthullen niet alles. Waarnemingen zijn beter. Het lijkt Nederlands. Europees. In de VS ontbreken tussen eengezinswoningen meestal heggen of schuttingen, is in flats de 'laundry in the basement' heel gewoon en beperkt zich niet tot die in de film 'Rosemary's Baby'. Is men in Nederland werkelijk individidualistischer? Of is het Amerikaanse stedelijke huishouden gewoonweg nOg zUlnlger met tijd? De gegevens over de arbeidsproductiviteit in beide landen geven het antwoord. Steden met wolkenkrabbers - ook om in te wonen - vormen het uitroepteken. 5. Samenvatting eh conclusie: hoofdstuk 7 Wonen in hoogbouw
Aan de voorwaarde om de compacte stad van hoogbouw te voorzien is voldaan: de toekomstige vraag van oude en jonge kleine huishoudens naar woningen in steden, gaat in hoge mate uit naar meergezinswoningen zonder tuin, dus woningen die in opzet tot onbeperkte hoogte gestapeld kunnen worden. Daarop wijzen zowel de andere prioriteiten maar ook de feitelijke huisvesting in de vrije sector: de eengezinswoning met tuin (begane grond!) wordt voornamelijk bewoond tijdens de korte gezinsfase. Onder bewoners van hoogbouwcomplexen en onder potentH!le gegadigden voor hoogbouw werd onderzocht welke punten bij het kiezen van een appartement van belang zijn en welke punten belnvloedbaar zijn ten gunste van hoogbouw. Een algemene lijn kan volstaan: verschil tussen huishoudens bestaat hierin nauwelijks . Alleen de totaalafweging zal anders uitpakken voor jong en oud. De buitenkant van hoogbouw speelt een zeer geringe rol. De consument toont zich conservatief. Hij beoordeelt het ontwerp naar het effect op het woongenot in het eigen appartement. Over woontorens roept hij onmiddellijk: 'Oneerlijke bezonning en kleine balkons! '.
99
De uitvoe ring van een flatgeb ouw met luxe extra' s zoals techni sche snufje s (airco , vloerv erwarm ing, COAX- kabelaa nsluitin g), huisho udelijk e servic e-in-h otelst ijl (maalt ijden, was, boodsc happen ) en inpand ige voorzi eninge n zal de vraag slecht s margin aal kunnen vergro ten. Het gebruik maken van hotela chtige servic es zint de oudere n niet in hun streve n zelfsta ndig te blijve n. Jonge alleen staand e werker s zien er wat meer in, maar die hebben er wellic ht het geld niet voor. Inpand ige sportf acilite iten (fitne ss-zaa l, zwembad, sauna) scoren relati ef hoog, vooral bij de oudere huisho udens. Kwali teitsve rbeter ingen aan hoogbouw zelf die werke lijk belang rijk worden gevond en, hebben alle te maken met het bieden van rust, privac y en 'vertic aal comfo rt'. Ze zorgen ervoor dat de verbor gen voorde len van het op de begane grond wonen in een eengez inswon ing terugk eren in het gestap elde wonen.
Figuur 9 : Wat maakt het nIeuwbouwappartement aantreklatIIJk?
100r ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----
,
80 bruto-oomfort In een netto-woning
60 .....
luxe teohnDlog le
40
20 ··
H •
H ••
H
•
OVIIrlge bruto-tre k Nim bij netto-woning O~--~----~------~------~-
Jonge all._rke r
------L-------L--~
Jong t_ev.lte I
Jong t_.gez ln
Jong trad.gezln
ouder gezin
ouder Itel niet _rkend
Verbet eringe n aan hoogbouw moeten vooral gezoch t worden in: a) het versoe pelen en versne llen van de overga ng tussen het buiten zijn - op de openba re straat , in de buiten lucht - en het binnen zijn in de privat e ruimte van de eigen woning , 100
[111
b) het verkleinen van de kans op ongezocht burencontact.
1\
I
Ingrijpende verbeteringen op het gebied van de lift-techniek, (en prijsdalingenl) zullen de vraag naar appartementen in hoogbouw zeer positief kunnen beïnvloeden: door minder woningen per lift en kunnen de looplijnen bekort worden en door snellere liften kunnen bovendien de wachttijden bekort worden. De grote vraag naar extra balkonruimte en naar penthouses met terras past in het algehele wensenbeeld over ècht goed wonen boven de begane grond op een centrale locatie: de hangende tuin maakt het woonideaal compleet. Uitzicht op zee en duin wordt door jong en oud zeer hoog gewaardeerd. Alleen de ouderen kunnen zich echter permitteren ook inderdaad dat op dat uitzicht een woning te nemen. Voor jongeren is zo'n plek gauw te excentrisch ten opzichte van het werk. Ze moeten hun verlangen ernaar bewaren voor later.
101
W7iIiMMi
__ ..._ -
_. _ .R
w_..__- .. __
._au
-rrzmz
-
.
-.
1119
- -- -
liltll a city
f 8 ll1llJiBiltll it~ ltllioc t bc abie t affJr& ltl Ry ltlle ltllerrglh.bJr lt a fRJro 9
.
I,",~ ., "."'" .
privacy, vet want to he just steps from the best the ciry offers, now there's a place for you. It's 52 East End Avenue . The onlycandaminium on East End -and ane of the very rare buildings in all af Manhattan to have just [Wo apartmems per floor, with very few exceptions.
Sc you can enjoy yaur spacious home in sweet seclusion, with [Wo o r three exposures, one or two balconies - hut anly one neighbor! The magnificent, panaramic views stretch from the East RiveT ta The Hudson. All surraunded by the tranqull chann of East End Avenue, an elegant enclave with the river and Carl Schun Park at your d oorstep and the Mayor juSt across the way. Privacy comes with other privileges as weil. Such as (he six-story atrium lobby with a cascading waterfal!' And apartments detailed with such qualiry appointments as Brazilian cherry wood floors , master-bath whirlpools, Poggenpohl kitchens with GE appltances, and marbie baths . One-bedrooms from $257.400. Two-bed rooms from $.520,900. Magnificem penthouse residences from $2.4.50,000. Pleasecall far an appointment.
EAST EJ\l)
52 AYE"TE (212) 439-7700
Exc\usive sales and marketing agent: GI LBERT' CHARLES ' BEYÜN, INt:.
Figuur 10: Advertentie uit The New York Times (24/4/1988) 102
IL
_ 1 1 1 11.
8
DE VORM VOOR DE COMPACTE STAD
1. EB. IS VRAAG NAAR COMPACT GEBOUWDE STEDEN I
1
Het streven om woningbouw te concentreren in compacte steden is bepaald niet alleen een politieke gedachte van het moment, maar sluit ook rechtstreeks aan op de veranderende vraag van de consument. De verandering in de vraag heeft zijn wortels in de bredere maatschappelijke processen van individualisering en emancipatie, kortom in de afbraak van de traditionele en de opbouw van de moderne samenleving. 2
HOOG EN LAAG IN DEN HAAG toont aan dat het groeiende aantal éénen tweepersoons huishoudens leidt tot een grotere vraag naar appartementen op centrale plaatsen niet alleen binnen de regio Den Haag maar ook elders binnen de Randstad. Die vraag gaat uit zowel van jongere als van oudere huishoudens. 3
Onderzoek vond ~iervoor plaats onder bewoners van de vrije sector. De conclusies zijn zodoende uiteindelijk gebaseerd op beslissingen, gedragingen en meningen van mensen die in een redelijke mate van keuzevrijheid kunnen handelen. Voor de gesubsidieerde sector kunnen de uitkomsten in de eerste plaats gelden als trendaanwijzingen. Daarnaast bieden ze een betere inschatting van de onderliggende (in die sector meer verborgen) prioriteiten van verschillende typen nieuwe huishoudens. 2.
VOOR WIE 7
VOOR NIEUWE BUISHOUDENS
4
De verschuiving van de vraag hangt samen met de afnemende betekenis van het traditionele gezin als dominant huishoudtype. De prioriteiten die bij het kiezen van woning en woonplaats worden aangelegd, veranderen. Traditionele gezinnen kiezen systematisch anders dan moderne kleine huishoudens. Traditionele gezinnen stellen het winnen van ruimte in en om de woning voorop; moderne kleine huishoudens prefereren het winnen van tijd door een centrale standplaats. 5
Traditionele gezinnen hebben vanwege hun omvang (kinderenI) veel ruimte nodig 'in huis, maar ook om het huis heen. Tijd winnen speelt niet zo'n rol omdat de duidelijke taakverdeling (man103
_ ' IA"
kostwi nner, vrouw- huisvro uw) bij hen al de nodige efficie ncy oplevert . Het is daarom geen bezwaa r als afstan den tot werk en tot voorzi eninge n als winkel s wat groot uitval len. De tuin verzoe t het forenz en. Deze gezinn en houden bovend ien z6 weinig geld over om per persoo n vrij te bested en, dat winkel en en uitgaa n niet erg centra al staan. Dit alles tendee rt tot wonen in eengez inswon ingen met tuin, gelege n buiten de dure gebied en. 6
Jonge tweepe rsoons huisho udens zonder kinder en kennen doorga ans een symme trische taakve rdeling : man èn vrouw combin eren elk een eigen werkkr ing met de huisho udelijk e taken. Ook jonge alleen staand e werker s moeten die combin atie zien te maken. Eén- en tweepe rsoons huisho udens hebben per persoo n veel fileer geld uit te geven dan gezinn en, maar ze beschi kken over minder vrije tijd. Gevolg is dat ze gaan monet arisere n. Dit beteke nt bijvoo rbeeld dat ze extra geld uitgev en om huisho udelijk werk gauw rond te krijge n of om zich snelle r te verpla atsen. Ze invest eren ook in een woonl ocatie temidd en van hun activi teiten plaats en: werk, winke ls, cafés, cultuu r, natuur . Voor een goede centra le standplaats zijn ze desnoo ds bereid met een kleine re woning genoeg en te nemen of genege n af te zien van een woning met tuin. 7
Ook oudere huisho udens zonder kinder en hebben per persoo n meer geld te bested en dan gezinn en. Bij hen komt het willen winnen van tijd niet voort uit de omvang van de verpli chte dagtak en, maar uit hun afgenom en vitali teit en ingekro mpen actier adius (of het vooru itzich t daarop ). Het gaat hen niet in de eerste plaats om de hoevee lheid woonru imte, maar om het comfor t van gelijk vloers wonen en het beperk t houden van onderh oudsti jd. Bewerk elijke tuinen verlie zen het bij hen van balkon s. 8
De ontwik keling en rond het wonen van de oudere kleine huisho udens vragen momen teel vooral aandac ht. Hoe de emanc ipatie zich voltre kt van de postge zins-p lus - postar beidsf ase tot een huisho udtype met een herken baar woonp rofiel, wordt verdu nieuw idelijk t in 9 en 10 . 9
'Ouder e ouders van vroege r' z~Jn nog niet helema al verled en tijd. Zij blijve n haast autom atisch op het veel te grote lege nest zitten , een woning met trappe n en veel onderh oud in een buurt die indert ijd geschi kt was voor kinder en. Dat huis houden ze met moeite en ongemak in stand tot ze het echt niet meer aankun nen en rijp zijn voor verhui zing naar een bejaar denhui s of, de welvarend e varian t, naar een servic e-flat . Nieuwe planne n voor tijdsb estedi ng buiten shuis worden niet meer ontwik keld. 10 'Ouder e ouders van nu' zijn bij het aanbre ken van de lege nestfase meesta l jonger en vitale r. Ze oriênt eren zich op elkaar en via de media en zijn er van doordr ongen dat er eerder gepens io104
'j
!
f
11,.. "
J.JiWI ..
neerd wordt en dat de levensverwachting is gestegen. Ze bedenken nieuwe invullingen voor deze levensfase en formuleren bijtijds opnieuw de prioriteiten voor het wonen. Daaruit kan (voor de meesten althans) de bereikbaarheid van werk geschrapt worden. De prioriteiten zijn tweeledig. a) De complete woonsituatie moet geschikt zi jn om nog voor een maximum aantal jaren geheel zelfstandig de huishouding te voeren en ook als persoon zelfstandig te kunnen blijven handelen, 66k als de partner wegvalt of de auto aan de kant moet. Het stadium van het gewone bejaardenhuis of de serviceflat wordt bij voorkeur overgeslagen. Dat betekent, naast een onderhoudsarm appartement, in ieder geval wonen op loopafstand van dagelijkse winkels, zeer redelijke bereikbaarheid van overige noodzakelijke voorzieningen en een korte aansluiting op openbaar vervoer. b) De locatie moet vooral geschikt z~ln voor de eigen vr~Je tijd. Er moet vooral een gevarieerd aanbod zijn: iets voor hem, iets voor haar en ook wat voor samen. Natuur nabij is tamelijk favoriet: geschikt voor zeer frequente tijdspassering. Cultuur, cursussen en zelfs sport kunnen een rol spelen. Men zoekt vooral tijdsbestedingen voor overdag, 's avonds blijft men liever thuis of in het gebouw. De onmiddellijke nabijheid van andere geschikte ouderen is o. a. om die reden van groot belang.
3. VOOR WIE OOK BOUWEN ? VOOR VROUWEN DIE HEER WILLEN
11 De vrouwen-emancipatie leidt tot grote veranderingen. Speciaal de geleidelijke optrekking van het onleidingsniveau van de vrouw (ten opzichte van het opleidingsniveau van de man) verandert de vraag op de woningmarkt. a). Emancipatie naar opleidingsniveau leidt tot grotere arbeidsparticipatie van vrouwen - en daarmee tot het ontstaan van modernere huishoudtypen (zie 4 tm 6). b). Emancipatie naar opleidingsniveau leidt bij vrouwen tot nieuwe en meer gevarieerde interesse in bezigheden buitenshuis en daarmee tot hogere eisen aan de woonlocatie (zie 12). 12 Het opleidingsniveau van de vrouw heeft een sturend effect op de precieze keuze van de woonlocatie. Bij huishoudens van een zelfde huishoudtype en met een zelfde inkomen is vooral háár niveau beslissend: hoe hoger háár niveau is, hoe eerder gekozen wordt voor wonen in of nabij het centrum van de grootste plaats. Deze emancipatie-trend, die het geconcentreerd wonen in steden duidelijk in de hand werkt, is onder alle jonge huishoudtypen (ook bij gezinnen) in de regio Den Haag 105
,_4l.111
'"
IJ
tra=-' :-,r . ::nwg! ] 11\
, .---
..
duide lijk waar te nemen. In Den Haag is het versch il in opleid ingsni veau tussen mannen en vrouwe n gering , terwij l b.v. in Zoeter meer de vrouwe n duidel ijk lager opgele id zijn. 13
Bij oudere huisho udens werkt deze emanc ipatie naar 'nivea u' wellic ht op een andere manier uit. Indert ijd braken vrouwe n nogal eens jong hun studie of carriè re af en volgde n hun (goed opgeleide) man naar afgele gen plaats en in binnen - en buiten land. Nu het werk voorbi j is en de kinder en het huis uit zijn, hebben ze eindel ijk gelege nheid om hun persoo nlijke intere ssen te ontplooie n: cultuu r, studie , omgang met geestv erwant en. Door hun ingekro mpen huisho uden naar een flat te verhui zen in het hiervo or geschi kte stedel ijk milieu maken ze zogeze gd een inhaalm anoeuv re. 4. OP EIGEN LOCATIES VOOR JONG EN VOOR OUD
14
Bij het bouwen van compac te steden moet bedach t worden dat en oudere kleine huisho udens niet voor dezelf de locati jonge es een even grote belang stellin g hebben . Niet alleen loopt de viaag van jong en oud naar locati es binnen dezelf de stad uiteen , ook de steden onderl ing oefene n een versch illende aantre kkings kracht uit op oudere en jonge typen huisho udens. 15
Binnen de Randst ad lijkt een versch il te bestaa n in aantre kkingsk racht op jong en oud tussen Amsterdam en Den Haag: Amster dam is om te wonen meer in trek bij de jonger e huisho udens, Den Haag is vooral gelief d bij de oudere huisho udens. Het oude beeld van Den Haag als gelief de plek voor gepensionee rden is terugge vonden bij het onderz oek. Van de huisho udens in en om Den Haag tonen vooral de oudere n een groot enthou siasme voor het wonen in de gemeen te Den Haag, terwij l jonge huisho udens er weinig echte animo in hebben (en jonge alleen staand en nog het minst) . Voor Amster dam valt het omgeke erde aan te tonen. Blijke ns ander onderz oek waren vergel ijkbar e jonge huisho udtype n in en om Amster dam aanzie nlijk enthou siaster voor het wonen in Amster dam zelf, met de jonge alleen staand en voorop . Voorlo pige uitkom steIL van nieuw onderz oek geven aan dat vergel ijkbar e oudere huisho udens in de hoofds tad naar verhou ding minder geven om te wonen in Amster dam. 16
Het verste rken van het eigen (Haags e, Amster damse, etc.) imago binnen de Randst ad zal eerder leiden tot een groter e vraag naar stedel ijk wonen (via verste rking van woonk walite it) dan het teren van andere steden . Een imago is immers hecht verank imierd in de struct uur van een stad. Amsterdam is als stad met univer siteiten en andere opleid ingsin stitute n niet te evenar en in z'n aanbod aan disco' s en andere zaken voor jonger en. Op die manier 106
bekeken zou de gemeente Den Haag het roemruchte 'tea-room'imago liefst moeten koesteren en het zelfs van een face-lift voorzien. 17 De onverbiddeli jke trekker voor het wonen in Den Haag is voor ouderen de combinatie van een kust met een grote stad eraan vast. Den Haag is uniek in Nederland: een resort city met natuur & cultuur. De aanwezigheid van het regeringscentrum garandeert de bodem voor het cul turele peil en het winkelaanbod . De gehele zandstrook tussen Kijkduin tot Scheveningen is verder te ontwikkelen voor oudere kleine huishoudens mits er in ieder geval dagelijkse winkels en bus- of tramhaltes op loopafstand zijn. 18
De concentratie van de werkgelegenheid rond de as ZoetermeerVoorburg-Scheveningen maakt dit hele gebied (loodrecht op de kust) zeer geliefd bij alle werkende, dus jonge, huishoudens. Hoe meer vanuit Scheveningen in de richting van Zoetermeer, hoe meer belangstelling van ruimte prefererende huishoudens: (traditionele) gezinnen, alsook uiteenlopende typen huishoudens met een lager opleidingsniveau. De iets ongunstiger ligging van Scheveningen ten opzichte van de werkgelegenheid maakt de locatie wat minder attractief voor stellen met een dubbele werkkring. Een mooie maar perifere locatie als Kijkduin is o.a. om die reden niet in trek bij geen van de jonge moderne huishoudens, waarvan zoals gezegd alle volwassenen een werkkring hebben. 19
Binnen Den Haag hebben de alleenstaande huishoudens onder de vijfenveertig de meest duidelijke voorkeur voor centrumgebieden. Hoewel het Haagse uitgaanscentrum met onderbrekingen zich uitstrekt van Binnenhof tot Scheveningen, is het Statenkwartier voor jonge Haagse alleenstaanden de top. Het is een verouderde luxe woonbuurt met grote kasten van huizen, gelegen even onder Scheveningen-Haven.
i I I
Waaraan dankt het Statenkwartier zijn 'Yuppy' faam? Allereerst aan z~Jn goede standplaats: een centrumbuurt met ook na tuur (de kust) dichtbij huis. Ten tweede aan zijn oude huizen. Voor het geld waarvoor een klein maar nieuw flatje op Scheveningen bewoond kan worden, heeft men hier zelfs met een etage meer ruimte voor zijn geld. Sweat eguity is hiervoor de motor: met eigen handen en hard werken wordt de woning opgeknapt, maar dat betaalt zich dubbel en dwars terug. 20
Oude woningen z~Jn een vrij vaste keuze van jonge (energieke) mensen die graag in de eerste plaats een zeer centrale standplaats willen. De echte liefhebbers van comfortabele, onderhoudsarme, splinternieuwe en geli jkvloerse woningen zonder tuin zijn de ouderen. Als er in het ook voor ouderen redelijk goed gesitueerde Statenkwartier nieuwe appartementen zouden komen, dan zullen ze zeker geinteresseerd zijn. 107
5. EN HOOGBOUW ••• OP TOPLOCATIES VAN JONG EN VAN OUD I
21
In hoever re kan hoogbouw bijdra gen en vorm geven aan de compac te stad? Deze centra le onderz oeksvr aag is voor een deel al beantw oord: de toekom stige vraag van oude en jonge kleine huishouden s naar woning en in steden , gaat uit naar woning en die in opzet tot onbepe rkte hoogte gestap eld kunnen worden . Zo ligt niet alleen het wenspa troon, maar zo is ook de feitel ijke huisve stings wijze in de vr~Je sector : het bewone n van een eengez inswon ing met tuin (began e grond! ) beperk t zich voorna melijk tot de korte gezins fase met kinder en in huis. Bij bewone rs van hoogbo uwcom plexen en onder potent i~le gegadigden voor hoogbouw werd onderz ocht welke punten bij het kiezen van een apparte ment van belang zijn en welke punten beJ:.nv loedbaar zijn. 22
De buiten kant van hoogbouw speelt een zeer gering e rol. De consum ent toont zich conser vatief . Hij beoord eelt het ontwer p naar het effect op het woonge not in het eigen appart ement. Over woonto rens roept hij onmid dellijk : 'Oneer lijke bezonn ing en kleine balkon s I ' 23
De uitvoe ring van een flatgeb ouw met luxe extra' s zoals techni sche snufje s (airco , vloerv erwarm ing, high-t ech kabela anslui ting), huisho udelijk e servic e-in-h otelst ijl (maalt ijden, was, boodsc happen ) en inpand ige voorzi eninge n zal de vraag slecht s margin aal kunnen vergro ten. Het gebruik maken van hotel!ichtig e servic es zint de oudere n niet in hun streve n zelfsta ndig te blijve n. Jonge alleen staand e werker s zien er wat meer in, maar die catego rie heeft er wellic ht het geld niet voor. Inpand ige sportf acilite iten (fitne ss-zaa l, zwembad, sauna) scoren relati ef hoog, vooral bij de oudere n. 24 Kwali teitsas pecten van hoogbouw die werke lijk belang rijk worden gevond en, hebben alle te maken met hp.t bieden van rust, privac y en vertic aal comfo rt. Hoogb ouwkw aliteit wil zeggen : de verbor gen voorde len van wonen op de begane grond wonen in een eengez inswoning moeten terugk eren in het gestap elde wonen . 25
Verbet eringe n aan hoogbouw moeten vooral (24) gezoch t worden in: a) versoe peling en versne lling van de overga ng tussen buiten zijn (op 'de openba re' straat , in de buiten lucht) en binnen zijn in de privat e beschu tte ruimte van de eigen woning , b) verkle ining van de kans op ongezo cht burenc ontact en op bureno verlas t. 108
I I1
I
26 Ingrijpende verbeteringen op het gebied van de lift-techniek, (en prijsdalingenl) zullen de vraag naar appartementen in hoogbouw zeer positief kunnen beïnvloeden: door minder woningen per lift en kunnen de looplijnen bekort worden en door snellere liften kunnen bovendien de wachttijden bekort worden (zie 27). 27 De grote vraag naar extra balkonruimte en naar penthouses met terras past in het algehele wensenbeeld over wat echt goed wonen is boven de begane grond (zie 26,27) op een centrale locatie: de hangende tuin maakt het woonideaal compleet. 28
Aan de mogelijkheden om via ontwerp en uitvoering van één of meer flatgebouwen de vraag gunstig te verhogen bestaan grenzen. De vraag naar luxe appartementen op een mindere locatie is zeer beperkt tot non-existent. Dure hoogbouw zal alleen plaats kunnen vinden op locaties die zelf van topniveau zijn. 29 Wanneer gespeeld wordt met de gedachte om in Den Haag werkelijk dure hoogbouw neer te zetten, ligt het voor de hand daarvoor de Haagse kuststrook te kiezen (liefst op een locatie die tevens dicht bij de stad ligt). De doelgroep wordt: de oudere gepenioneerde kleine huishoudens (voor die doelgroep heeft Den Haag de sterkste troef van de Randstad). 30
Indien besloten zal worden om de kust vooral te ontwikkelen voor het oudere publiek dan moet bij de ontwikkeling van Scheveningen-Bad (omgeving Kurhaus) een keuze gemaakt worden. Dit gebied telt nu namelijk niet alleen oudere bewoners, maar ook jongere. Bovendien trekt het vermaak & vertier er in hoofdzaak een jong publiek naartoe. 31
Plannen om in het centrum van Den Haag (Spuikwartier , Centraal Station) woningen in hoogbouw uit te voeren (liefst ook in de vrije sector), zullen er rekening mee moeten houden dat de plek als woonlocatie voor geen enkel type huishouden optimaal is, en dat ook niet gauw zal worden. Het is nu een vrij eenzijdig werkgelegenheidsgebied met zware verbindingswegen dat 's avonds nogal doods is. De component 'natuur' ontbreekt nagenoeg volledig. 32
Indien het gewenst is om in het centrum van Den Haag (Spuikwartier, C.S.) bewust naar hoogbouw te streven en daarbij een aanzienlijk deel van de woningen in de vrije sector te realiseren, dan moeten daar jonge kleine huishoudens de doelgroep zijn. Zij appreciêren op zichzelf een centrale ligging temidden van werkgelegenheid en korte afstanden tot cultuur, uitgaans- en winkelmogelijkheden.
109
'HlAijiiif lM4
.. iiiij,. • • 'iil"*jjiHiNM.h-iiiiij i iJl lij
Evengoed zal de kwaliteit van de locatie ingrijpend verbeterd moeten worden. Via planvorming moet men trachten de ontbrekende natuurcomponent in miniatuurvorm dichterbij te halen (klein groen!). Ook de negatieve kanten van een eenzijdig werkgelegenheidsgebied moeten aangepakt worden door het projecteren van aantrekkelijke looproutes en doelmatige verbindingen voor bewoners. Etc. 33
Den Haag lijkt mogelijkheden te bieden voor een gescheiden locatie-ontwikkeling met (gestapelde) meergezinsbouw: voor jongere kleine huishoudens wat soberder in het centrum (omgeving Spuikwartier én C.S.) en voor oudere kleine huishoudens gedeeltelijk wat luxer op de zandsstrook langs de kust die langzaam uitloopt richting Benoordenhout . In hoeverre in beide gebieden werkelijk op enige schaal hoogbouw van de grond zal komen waar een koopkrachtige vraag voor bestaat zal in de eerste plaats afhangen van de locatiekwaliteit die wordt aangeboden en niet van die van het bouwontwerp. Hoogbouw aan de kust of in het 'nieuwe' centrum van Den Haag? Eerst een goed stedebouwkundig plan! Daarna pa s ' komt de architectuur!
110
LITERATUUR BIJLAGE
LITERATUUR
Bergh, R. & R. van Engels dorp Gastel aars (1985) , Nieuwe huisho udens, hoogbouw en de binnen stad. In: R. Bergh (red.) , De fascin atie van hoogbouw, pp. 7-19, uitgev erij OIO, Rotter dam. Beaujo n, E. & E. Wöltge ns (1984) , Raakt de suburb haar kinder en kwijt? Publik atie reeks Institu ut voor Social e Geogra fie (UvA), No. 14, Amster dam. Cortie , C & R. van Engels dorp Gastel aars (1980) , Wonen in een stadsg ewest. Onderz oek naar de positi e van woning zoeken den; conclu sies en aanbev elingen . Rappor t in het kader van het Structu uronde rzoek Bouwn ijverhe id, Institu ut voor Social e Geogra fie (UvA), Amster dam. Eerha rt, Ben (1980) , Wat heet mooi? Bescho uwinge n over de ontwikkel ing van archit ectuur en stedebo uw na 1900. Reeks Archit ectuur en Stedebo uw no 1, Staats uitgev erij, 's-Grav enhage . Ekkers , P., G. Hermans & R. van der Knaap (1988) , Frappa nte versch illen tussen kavels naar woning soort. In: Bouw, nr 5, pp. 34-35. Gabrie l, Joyce & Bettye Ba1dwin (1981) Having it all. A practi cal guide to managi ng a home and a career . Warner Books, New York. Hägers trand, Torste n (1970) , What about people in region al scienc e? Papers of the Region al Scienc e Assoc iation, Vol. XXIV, pp. 7-21. Karn, Valeri e A. (1977) , Retiri ng to the seasid e. Routle gdge & Kegan Pa uI , London. Laska, Shirle y Bradway & Daphne Spain (1980) , Back to the City. Issues in Neighb orhood Renov ation. Pergamom P~ess, New York. Michel son, Willia m (1977) , Enviro nmenta l choice , h~~n behavi or and reside ntial satisfa ction. Oxford Unive rsity Press (NY). Vance, James E. Jr (1976) , The Americ an City: Workshop for nation al cultur e. In: John S. Adams (ed), Contem porary Metro politan Americ a. Vol I, pp. 1-49, Ballb ger Publis hing Comp. Vijgen , J. & R. van Engels dorp Gastel aars (1986) , Stedel ijke bevolkingskategorie~n in opkom st. Stijle n en strategie~n in het alleda ags bestaa n. Nederl andse Geogra fische Studie s, KNAG, Amster dam. 112
,I Hl &:DI
Wong, M. (febr.'89): 'In' of 'uit': de grote stad als leefmilieu voor vervroegd uitgetredenen. Ie Interimrapportage van het promotie-onderzoek. Universiteit van Amsterdam. Wijs-Mulkens, E. de, E. Beaujon, D. Schravendeel & J.A. Koetsier (1986), Sportprofiel van grootstedelijke huishoudens. Een onderzoek onder 20-40 jarigen in het Amsterdam van 1985. Amsterdamse Sociaal-Geografische Studies no. 5, Amsterdam. Zandvliet, Lenie & Ineke Breij (1987) Hoe Urban zijn Young Professionals? Een onderzoek met het computerprogramma MIDAS naar de woonpreferentiestruktuur van jonge, goedverdienende huishoudens. Doctoraal scriptie sociale geografie, Universiteit van Amsterdam.
113
BIJLAGE
Tabel B1: kenmerken van de Qersonen in de jonge huishoudtYQen naar woonmilieu centraal Den Haag
Scheveningen e.o.
Zoetermeer
-aantal personen in huishouden
alleenwon.werker tweeverd. stel tweeverd.gezin trad.gezin
1 2 4.3 4.2
1 2 3.8 4.3
1 2 4.1 4.1
-leeftijd man in bh (gem)
a11eenwon.werker tweeverd.ste1 tweeverd.gezin trad. gezin
34 33 39 41
34 33 39 39
33 33 40 39
-leeftijd vrouw in hh (gem)
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
33 30 38 37
32 31 39 36
34 30 38 36
-man met HBO/WO(I)
a11eenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
63 59 59 60
70 73 100 70
50 48 48 52
-vrouw met HBO/WO(%)
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
58 67 50 52
55 50 50 33
25 27 14 22
-uren werk huishouden per week
a11eenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
44 81 74 54
44 85 90 53
44 80 76 46
-netto huishoudinkomen per maand in guldens
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
2577 3812 5250 4883
3028 5210 5375 4809
2676 3921 4650 3718
-aantal respondenten(N)
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad. gezin
33 18 12 25
23
15 27 24 69
114
13
6 24
I
Tabel B2: woningkenmerken voor jonge huishoudtYQen naar woonmilieu centraal Den Haag
I
I
Zoetermeer
-meergezinswoning(I)
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
97 94 50 28
100 69 17 25
93 56 13 9
-kameraantal
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin alleenwon.werker tweeverci.stel tTJ/'eeverd. gezin trad.gezin
2.2 3.5 6.9 6.1 60 56 16 32
2.7 3. 7 8.6 5.5 87 69 0 21
2.6 4.0 5.3 5.0 93 74 33 28
-totale woonlasten in guldens
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
932 1147 1692 1725
1167 1074 1223 1491
793 936 1399 1165
-aantal respondenten(H)
alleenwon.werker tweeverd.stel tweeverd.gezin trad.gezin
33 18 12 25
23 13 6
15 27 24
24
69
-huurt woning (I)
I
Scheveningen e.o.
I
I
II
I
I
I
Ii
I
115
li_ i
i i
, 1
Ii I I
hl I
11 1111
Tabel B3: tijdsbe sparin g door geldbe steding bij jonge huisho udtype n centra al Den Haag
Scheve ningen e.o.
Zoeter meer
1883 1493 792 622 70 38 17 17
Geldbu dget beschi kbaar voor tijdsb estedi ng -vrij besteedb aar inkome n pp in gulden s
al1een won.w erker tweev erd.ste l tweeve rd.gez in trad.g ezin
1333 827 752
1861 2068 1093 772
-idem als % van het huisho udinkome n
alleenw on.wer ker tweev erd.ste l tweeve rd.gez in trad. gezin
64 35 16 15
61 40 20 16
Honet ariseri ng -Ix per week uit eten(% )
-hulp in huisho uding (%) -lof meer auto's( %}
-2 of meer auto's( %}
-aanta l responden ten(N}
*
* alleenw on.wer ker tweev erd.ste l (tweev erd.ge zin) trad.g ezin alleenw on.wer ker tweev erd.ste l (tweev erd.ge zin) trad.g ezin alleenw on.wer ker tweev erd.ste l (tweev erd.ge zin) trad.g ezin
32
33
43 23
20 12
12
13
3
23 44
22 32
7 8
40
38
12
68 78
70 92
86 93
92
100
94
l
o
16
31
22
alleenw on.wer ker tweev erd.ste l tweeve rd.gez in trad. gezin
33 18 12 25
36
42 23 13 6
24
\
\
o
6
15 27 24 69
scores van het tweeve rdiene rs gezin ontbre ken wegens techni sche storin g
, JU t • • u
I
l
3
==--= __ ••_.
I
1
alleenw on.wer ker tweev erd.ste l (tweev erd.ge zin) trad.g ezin
ll6
OJ: 1
1645
i
I
I
I
I I
Tabel B4: vrijetijdsbesteding door jonge woonmilieu *
Ix of vaker per week café,bar(Z)
-Ix of vaker
per maand bioscoop(Z)
-wel eens bezoek disco (Z)
I
j
I
I
i I 1
I I
I
-Ix of vaker
per maand schouwburg (Z) -Ix of vaker
per maand concert(Z)
-Ix of vaker
per week strand(Z)
-aantal respondenten(N)
!
I
I
I
*
huishoudty~en
naar
centraal Den Haag
Scheveningen e.o.
Zoetermeer
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
58 39
44 31
40 8
8
8
3
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
42 44
48 15
27 15
12
4
6
36 28
48 42
27 27
16
13
6
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
16 22
22 23
7 0
16
4
3
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
10 17
30 0
7 7
16
4
6
al1eenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
36 44
87 69
27 23
20
52
3
33 18
23
15
13
27
25
24
69
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
alleenwon.werker tweeverd.stel (tweeverd.gezin) trad.gezin
zie noot bij tabel B3
I
ll7
Hoog en laag in Den Haag - waar woont jong en oud in de compacte stad? gaat na of de belangstelling voor het wonen in appartementen in steden trendmatig toeneemt. Hebben de opgekomen nieuwe typen één- en tweepersoons buishoudens (meestal zonder kinderen) nieuwe woonvoorkeuren en raakt de suburbane eengezinswoning echt uit de tijd? Komen er nieuwe kansen voor hoogbouw? Wat zijn de geschikte locaties? Uniek in deze case- study van de regio Den Haag is de vergelijking van zowel jonge als oudere kleine huishoudens met gezinnen. Onderzoek vond plaats in de vrije sector bij bewoners van hoog- en laagbouw. Traditionele ,qezinnen blijken in de eerste plaats ruimte te zoeken: in huis en eromheen. Bij jonge en oudere kleine huishoudens staat tijd winnen voorop: wonen op een centrale locatie . in een "stapelbare" woning. Jong en oud prefereren echter anders georiënteerde woonlocaties. Ze verkiezen niet alleen verschillende plaatsen binnen de stad, maar waarschijnlijk ook andere steden. Ingegaan wordt op de speciale plaats van de Haagse kust bij het oudere publiek. Dit boek is van belang voor iedereen die geinteresseerd is in marktgerichte woningbouw en woningexploitatie: beleggers, makelaars, directeuren en hoofden van afdelingen (verhuur- en bewonerszaken) van woningcorporaties en gemeentelijke woningbedrijven, architecten en stedebouwkundigen, planologen en geografen en voor allen die geinteresseerd zijn in bouwen en wonen en in de ruimtelijke orde van geïndividualiseerd en geëmancipeerd Nederland. De auteurs zijn of waren werkzaam bij het Instituut voor Sociale Geografie van de Universiteit van Amsterdam. Het onderzoek van dit instituut richt zich op de wisselwerking tussen maatschappelijke ontwikkeling, ruimtelijke inrichting en beleid. Foto's omslag: Goede naast mooie hoogbouw in Den Haag. In wijk Benoordenhout de flats Duinzicht (vrije sector appartementen, 2.5 tot 4 à 5 ton). In omgeving Centraal station de woontoren Bézuidenhout-West (woningwetwoningen).
Delftse Universitaire Pers
