in De Wieden &Weerribben (2014)

Verslag veldkamp van de Werkgroep Kleine Marterachtigen   in De Wieden &Weerribben (2014)    Auteur: Erwin van Maanen (namens alle deelnemers).  

Kader en doelstelling  Inventarisatie naar kleine marterachtigen in laagveengebied  In de week van 20‐28 september 2014 voerde de WKM op uitnodiging van Natuurmonumenten   (NM) en Staatsbosbeheer (SBB) een inventarisatie uit naar het voorkomen van kleine marterachtigen  in De Wieden &Weerribben. Dit kamp werd georganiseerd naar aanleiding van de regelmaat  waarmee kleine marters in het gebied worden gezien en gevonden. Ronald Messemaker, beheerder  van de Wieden, gaf aan dat dit een mooie mogelijkheid zou kunnen zijn om de onderzoeksmethoden  van de WKM verder te toetsen en te verfijnen. Als aanvulling op eerder sporenonderzoek in  faunapassages en marteronderzoek (o.a. onderzoek naar het voorkomen van boommarter) in de  Wieden ontstond tevens een nuttige gelegenheid om ook eens de kleine marters gericht in beeld te  brengen in het gebied, bij wijze van een eerste steekproef. Daar komt bij dat de woelmuizenstand  van zomer 2014 op veel plaatsen in Nederland in een piek zat, zodat de kans op het detecteren van  kleine marterachtigen, en vooral wezel en hermelijn die van de vele muizen profiteren, naar  verwachting hoog lag.  

Doel  Het doel was om steekproefsgewijs een aantal ontwikkelde methoden voor het vaststellen en  monitoren van wezel, hermelijn en bunzing te toetsen voor bevordering van de algehele methodiek  om deze soorten beter gericht in verschillende landschappen in Nederland kaart te brengen.  Het  onderhavige natuur‐ en moerasgebied leent zich daar dus goed voor aangezien er nog regelmatig  kleine marters worden gezien of als verkeersslachtoffer vallen. Op aanwijzing van NM en SBB zijn de  onderzoeksmiddelen in terreinonderdelen uitgezet, daar waar kleine marterachtigen recent zijn  waargenomen en dus een redelijke detectiekans bestaat.   Nevendoel, indien de gelegenheid zich voordeed,  was om de Mostela‐methode ook te toetsen voor  het detecteren van de waterspitsmuis, een doelsoort van het Natura 2000‐gebied. 

Algemene doelstelling van onderzoek door het WKM  De WKM doet onderzoek naar kleine marterachtigen (specifiek wezel, hermelijn en bunzing) met als  doel inzicht te krijgen in de beschermingsstatus van deze thans onderbelichte soortgroep en voor de  ontwikkeling van goed bruikbare methoden om deze dieren te inventariseren en monitoren.   We streven ernaar elk jaar een veldkamp uit te voeren in verschillende biotopen in Nederland, met  deelname van vrijwilligers. Het vorige veldkamp in najaar 2012 werd gehouden in terreinen van  Stichting Ark in Zuid Limburg en Het Limburgs Landschap bij het drielandenpunt in Zuid Limburg. 

1   

Toen hebben we alle in Nederland voorkomende inheemse marterachtigen, met uitzondering van de  boommarter en otter kunnen vastleggen1.  

Deelnemers  De deelnemers van dit veldkamp waren bestuursleden van de WKM en natuurvrijwilligers, namelijk:  Carola van den Tempel, Jeroen Mos, Fokko Bilijam, Johann Prescher, Erwin van Maanen, Frank van  der Knaap en Job de Bruin. 

Onderzoeksgebied   Het onderzoek vond plaats in Natura 2000‐gebied De Wieden & Weerribben, een moerasgebied met  zowel levende (kraggeland) als ingeklonken laagvenen met een schakering van rietlanden,  moerasbossen, eendenkooien, veenweiden en wateren in diep verveende delen (van petgaten tot  meren).   Een verdeling van de onderzoeksmiddelen is gemaakt voor zoveel mogelijk spreiding in terreinen  verdeeld over de Weerribben en de Wieden, tevens om beide terreinbeheerders evenredig te  bedienen (figuur 1). Verder is een representatieve verdeling gemaakt naar de verscheidene  terreintypen van het moeras‐ en watergebied, met daarbinnen een keuze aan microhabitats. De  volgende terreintypen zijn onderscheiden en benut:        

Werkschuur met open onderhouden terrein en materiaaldepot.  Veenweide met rietland.  Veenbos (broekbos en rabattenbos).  Doorgeschoten zachthoutbos (overwegend wilgenbos).  Oever van veenwateren of sloten.  Kragge met petgaten.  Basaltdijk. 

In het veld gekozen of benutte microhabitats varieerden als volgt: depot van bouwmaterialen,  rietkragen, begroeide oevers, ruig grasland, en stuwende of geleidende dierwissels, steilrandjes of  stobben in veenbos. In de bijlagen zijn foto’s van de geïnventariseerde terreintypen en microhabitats  opgenomen. 

                                                             1

 http://www.kleinemarters.nl/verslag‐veldwerk‐kleine‐marters‐in‐limburg‐najaar‐2012/  

2   

Figuur 1. Onderzoekslocaties (1‐10) verspreid over de Weerribben en Wieden. De terreinen zijn benut  op aanwijzing van SBB en NM op basis van recente waarnemingen van kleine marterachtigen (ook  meldingen op Waarneming.nl). 

Materialen en methoden  De WKM maakt gebruikt van zogenaamde niet‐invasieve middelen en methoden om kleine  marterachtigen en hun prooidieren vast te leggen. Centraal staat het gebruik van zogenaamde  cameravallen of wildcamera’s. Standaard worden de Trophy Cam camera’s van Bushnell gebruikt.  Daarnaast is gebruik gemaakt van sporenbuizen. De middelen worden navolgend kort beschreven.  Naar aanvullende informatie wordt verwezen. 

De Mostela  Voor het vastleggen van wezel en hermelijn maken we gebruik van de zogenaamde Mostela. Dit is  een houten kist met een open PCV‐pijp en een sporenplankje, die twee openingen aan twee kanten  van de verder afgesloten kist maakt. Dieren die binnenkomen worden op korte afstand gefilmd met  de cameraval. Deze methode heeft een korte verbeterende evolutie meegemaakt en we kunnen  kleine zoogdieren nu tamelijk scherp vastleggen met behulp van een goedkoop voorzetlensje of  brillenglaasje (+2,5). Om de Mostela zo aantrekkelijk mogelijk te maken, zijn ze van binnen  ingesmeerd met geurende visolie of leverextract. Met verloop van tijd worden de kistjes nar  verwachting steeds aantrekkelijker door veelvuldig beloop van muizen en ratten die hun geuren  achterlaten; en vervolgens ook door de markering van kleine marters. De Mostela is uitermate  3   

geschikt om kleine zoogdieren in dichte vegetatiestructuren, zoals ruigten, braam, riet en hoog  grasland en andere structuren (houtstapels e.d.) vast te leggen.  In totaal zijn 10 Mostela’s voor het  onderhavige onderzoek ingezet.  Tabel 1. Onderzoekslocaties met terreineigenschappen  Locatienummer  Toponiemen  1  Werkschuur NM, Veneweg 253 (Ronduite) 

Eigenaar/Beheerder Natuurmonumenten

2 

Veneweg (St. Jansklooster)

Rijkswaterstaat

3 

Bezoekerscentrum Wieden,  Leeuwte 68 (St. Jansklooster) 

Natuurmonumenten

4 

Muggenbeet, Meerweg (Blokzijl)

Natuurmonumenten

5 

Muggenbeet, Blokzijlseweg  (Nederland) 

Staatsbosbeheer

6 

Vogelkijkhut, Waterkeringpad (Nederland) 

Staatsbosbeheer

7 

Venebosch, Hoogeweg 19,  Kalenberg  Woldlakebos, A.F. Stroïnkweg 16 (Scheerwolde) 

Staatsbosbeheer

9 

Kiersche Wijde, Lozedijk 10‐15,  Kiersche Wijdepad  (Wanneperveen) 

Natuurmonumenten

10 

Beulakerpolder, Jonenweg,  Vosjacht (Giethoorn) 

Natuurmonumenten

8 

Staatsbosbeheer

Ecotoop‐eigenschappen Werkterrein, gemaaid gras,  rietzomen, natte bosschages  op veen.  Basaltdijk met ruigten en  rietzoom  Veenweide met rietlandjes  en ruigte; sloten;  vlonderpaden en steigertjes.  Open veenweide en  slootjes  met schermen van rietzoom  en verspreide wilgen‐ en  elzenbosjes.  Stroken of ‘ribben’ en  rabatten met nat bos en  grasland op geklonken of  verveend veen.  Oud dicht wilgenbos,  rietland en (kwelrijke)  veensloten.  Kragge, veenplassen,  rietland; slootjes, bruggetjes  Veenbos, rietland, ruigten,  hoog grasland, slootjes en  plassen met  verlandingsvegetatie.   Veenweide, rietlandjes,  zeggenveldjes,  vlonderpaden; sloten en  plassen.  Recente natuurontwikkeling;  veenweide, rietland, ruigten;  ‘petgaten’. 

 

4   

Het principe van de Mostela. 

De Jiggler  Grotere marterachtigen, van bunzing tot otter, kunnen niet met een Mostela worden vastgelegd,  omdat ze te groot zijn. Daartoe gebruiken we een zogenaamde Jiggler als lokker. Dit is een stug  gebogen ijzerdraad met aan het uiteinde een goedkoop thee‐ei dat gevuld kan worden met lokaas  (pindakaas, visolie, sardines, e.d.) en een paperclip‐lus aan het andere einde om het ding stevig in de  grond te kunnen zetten. Deze methode is inmiddels veelvuldig succesvol beproefd en kan gebruikt  worden om allerlei dieren veelzijdig voor de camera te lokken. De Jiggler‐methode kan tevens  effectief gebruikt worden om boom‐ en steenmarters aan de vorm van hun keelvlek te  onderscheiden, en daarmee individuele dieren in ruimte en tijd te volgen. In totaal zijn vijf Jiggler’s  uitgezet. 

Een Jiggler. 

5   

Als variant op de voorgaande lokker werd ook een sleepspoor‐methode gebruik, een oude stropers‐ truc waarmee een spoor van kip‐ of konijnextract (vergane ingewanden e.d.) in een geperforeerde of  stoffen zak naar het lokpunt wordt getrokken, in dit geval een diep (ca. 30 m) gegraven putje  (‘bunzingput’) met de resten van het lokmiddel. Op twee lokaties werd de sleepmethode gebruikt.  Naast de Mostela en Jiggler‐methoden zijn een viertal losse cameraval‐opstellingen gebruikt. 

  Cameravalvangst van een boommarter in het Woldlakebos met behulp van de sleepspoor en  bunzingput‐methode (Fokko Bilijam). 

Sporenbuizen  De buizen worden normaliter met 10 meter tussenafstand in raaien of transecten in dichte (voor  kleine marters dekkingbiedende) vegetatiestructuren gestopt of langs geleidende structuren gelegd.  De buizen zijn gemaakt met stukken PVC‐pijp en een sporenplankje met in het midden een geïnkte  (suspensie van fijn koolstofpoeder  in paraffineolie) met (stevige) watervaste papierstroken aan  weerszijden voor het registreren van dierprenten.2   In totaal zijn 65 sporenbuizen uitgelegd om sporen van kleine marters te ‘vangen’, waarvan 20  onverhoopt zijn vervallen doordat ze zijn weg gemaaid bij het beheer; dus effectief 45 buizen actief.  Inzet en verdeling middelen en materialen per terrein  De toepassing en verdeling van materialen en methoden per terrein staan in Tabel 2. Hieruit blijkt  dat er geen gelijkmatige verdeling van middelen is toegepast, wat voor een deel door het terreintype  en verdeling van materialen onder de deelnemers werd gedicteerd.                                                                2

http://www.zoogdiervereniging.nl/sites/default/files/imce/nieuwesite/Werkgroepen/Werkgroep%20Kleine% 20Marterachtigen/downloads/Gebruik%20van%20sporentunnels%20in%20onderzoek%20naar%20wezel%20e n%20hermelijn_J.Mos%202011.pdf  

6   

  Toepassing  van sporenbuis langs een houtstapel op het materiaaldepot van Natuurmonumenten in  Ronduite. Dit leverde een ‘hit’ op van een residente wezel. (Erwin van Maanen)  Tabel 2. Inzet en spreiding van middelen en methoden.  Locatienummer en ‐naam 1. NM Werkschuur Ronduite  2. Basaltdijk Veneweg  3. Bezoekerscentrum Wieden  4. Muggenbeet NM 

5. Muggenbeet SBB 

6. Vogelkijkhut Nederland 7. Venebos  8. Woldlakebos 

9. Kiersche Wijdepad 

10. Beulakerpolder 

Opstelling /methode 13 sporenbuizen 2 Mostela’s  1 Mostela 10 sporenbuizen 1 Mostela  1 Mostela 10 sporenbuizen  

1 Mostela 1 Jiggler  1 bunzingput  1 Jiggler 1 Mostela  13 sporenbuizen 1 losse camera  1 Mostela 2 jigglers  1 bunzingput  9 sporenbuizen  1 Mostela  1 losse cameraval  10 sporenbuizen 1 Mostela 

Bijzonderheden  Sporenbuizen aan weerskanten  van het werkschuurterrein gelegd 

Mostela losstaand van het  sporenbuistransect;  sporenbuisraai vroegtijdig weg  gemaaid, dus vervallen. 

Opstellingen aan weerszijden van  de A.F. Stroïnkweg 

Raai in een lange lijn langs  rietkraag. Sporenbuisraai  vroegtijdig weg gemaaid, dus  vervallen. 

  7   

Het weer  Het weer is van belang in verband met de activiteit van kleine marterachtigen. De  weersomstandigheden waren in de week dat de ‘vallen’ uitstonden wisselend, met korte maar soms  hevige regenbuien en dan weer droge of zonneperioden. De temperaturen lagen overdag echter niet  lager dan 10oC. Kleine marters zijn vooral actief met foerageren in droge perioden en kort na  regenperioden. Het weer bleek dus gunstig te zijn. 

Voorbeeld van terreinkeuze en opstelling van een Mostela op de smalle basaltdijk langs de Veneweg  tussen de Beulakerwijde en de Belterwijde (Locatie 2). Er was bewust gekozen voor deze plek gezien  de versmalling (oever ca. 3‐4 meter breed) en de stuwende functie van dit terrein. Tevens met de  kennis dat kleine marterachtigen graag gebruik maken van complexe steenstructuren (ruwe  steenhopen met holen in dit geval) en meerdere malen als verkeersslachtoffer vielen op de Veneweg.  Het leverde de opname van een wezeltje op. (Erwin van Maanen). 

De resultaten  De voorbeschreven onderzoeksmiddelen hebben ruim zeven dagen uitgestaan in geselecteerde  microhabitats voor de aangegeven en beschreven terreinen (Tabel 1). Het onderzoek, dat in een kort  tijdbestek plaatsvond, en slechts op basis van beperkte terreinkennis, leverde verassende resultaten  op, als volgt.   In totaal werden er vijf wezels op vier aparte locaties vastgelegd, namelijk drie vrouwtjes of moertjes  op locaties Veneweg, Bezoekerscentrum Wieden en Ronduite, en twee mannetjes respectievelijk op  locaties Kierse Wijde en Ronduite; zie navolgende videostills en sporenbuisprenten. Navolgend  makend we onderscheid van de ‘vangsten’ per methodiek. Figuur 4 geeft een overzicht van de  vindplaatsen van de diverse soorten marters.  

Mostela‐opnamen  Met de Mostela’s (video) zijn drie individuele wezels vastgelegd, namelijk op locaties Veneweg en  Ronduite (moertjes) en Kierse Wijde (een mannetje). Dit is een success rate van 10% voor de tien  wezelkisten die in dit onderzoek zijn opgesteld.   

  8   

Sporenbuizen  Op drie locaties werden prenten van kleine marterachtigen vastgelegd met losse sporenbuizen. Dit  betrof twee mannetjes en één vrouwtje (figuur 2). Op locatie Venebos werd tevens een ‘vette’ of  forse prent van een kleine marterachtige geregistreerd, mogelijk van een vrouw hermelijn, anders  een man wezel (figuur 3); maar neigend naar de eerst soort met afdruk van de vijfde teen.  Op locaties waar prenten waren geregistreerd bleek slechts een enkele sporenbuis te zijn belopen,  hetgeen wijst op een zeer lokale registratie en het belang van inzet van zoveel mogelijk buizen en  Mostela’s per locatie. De success rate van de 45 sporenbuizen was in dit onderzoek 2,2%. 

Andere sporen of losse vondsten  Op een bruggetje bij de Hoogeweg op locatie Venebos zijn bij toeval tijdens het speuren latrines (zie  foto’s navolgend) van een kleine marterachtige gevonden. Een drietal latrines lag open en verspreid  op de rand van het stenen bruggetje. De latrines bleken aan de hand van de vlekken onder de paar  keutels al langer in gebruik te zijn. De smalle langwerpige en gevlochten keutels bestonden veelal uit  muizenhaar en waren ca. 2‐3 cm lang. Vergelijking met behulp van diverse sporengidsen, met  doorslaggevend de voorbeelden gegeven door Jędrzejewski & Sidorovichvan  (2010), geeft aan dat  het zeer waarschijnlijk de keuteltjes van wezels betrof.  Bij het uitzetten van de onderzoeksmaterialen werd op 20 september op Ingenieur Luteijnweg, net  ten zuiden van het Woldlakebos een dood wezelmoertje als verkeersslachtoffer gevonden. Dit dier is  als bijvangst buiten het gerichte onderzoek opgenomen in figuur 4. 

Jiggler en open cameravalopnamen  De Jiggler en sleepspoormethode leverde helaas geen opnamen van bunzing of man hermelijn, of  andere kleine marters op. Wel werden er op twee locaties duidelijk boom‐ en steenmarters  vastgelegd (zie de gegeven stills uit video‐opnamen). In de Kierse Wijde is vluchtig en net herkenbaar  een boommarter met een losse cameraval‐opstelling vastgelegd, en er werden marterkeutels  gevonden. De success rate voor de Jigglers voor kleine marterachtigen in dit onderzoek was nul,  maar 75% voor de middelgrote marters (boom‐ en steenmarter).  Tabel 3 geeft een overzicht van de opnames en andere vondsten of aanwijzingen van  marterachtigen, samen met andere bijzonderheden, zoals bijvangsten. 

Totaalopnamen kleine marterachtigen  Op vijf van de 10 locaties zijn kleine marterachtigen geregistreerd, en op zeven van de 10 locaties  werden marterachtigen geregistreerd, een totaal soortenbeeld met wezel, hermelijn, boommarter,  steenmarter en – en passant ‐ otter. Zie figuur 4 voor een overzicht.  De bunzing kwam niet in beeld tijdens dit onderzoek, maar zitten er volgens de beheerders wel,  vermoedelijk in trend afnemend.  Ook ontbreekt videobeeld van hermelijn in dit onderzoek. Wel  mogen we wellicht de hermelijn aanhangend ‘meerekenen’ die een week voor het veldkamp werd  gefotografeerd op Camping Ronduite, aan de overkant van de werkschuur van Natuurmonumenten. 

9   

Beide soorten zitten er dus wel, maar zijn niet zo veel aanwezig als de wezel, en de detectiekans ligt  dus lager.  

Verklaring gebrek aan opnames op een drietal locaties  Op twee locaties (NM Muggenbeet en Kierse Wijde) bleek er gemaaid te zijn in het riet, zodat de  raaien daar verstoord zijn en dus geen enkel resultaat opleverde; vervallen. Een Mostela werd net  geraakt, maar gelukkig niet vernietigd.  Dit is punt van zorg om bij volgende onderzoeken goed in  overleg met terreinbeheerders te waarborgen.  Bij enkele cameravallen bleek de tijd en datum niet goed te zijn ingesteld; ook een verbeterpunt  voor de volgende keer. Die data zijn van belang voor het vaststellen van activiteitsperiode van de  dieren. Tot dusver is met de Mostela’s alleen dagactiviteit van wezels vastgesteld. 

Die hebben we net gemist! Een hermelijn vangt een jonge bruine rat op camping De Ronduite,  tegenover de werkschuur van Natuurmonumenten aan de Veneweg op 11 september (met dank aan  Annie Keizer). 

Andere bijvangsten of bijzonderheden  Muizen, muizen en nog eens muizen. De Mostela’s ‘vingen’ in hoge mate gewone woelmuizen en  rosse woelmuizen, dieren die algemeen met de methode op de overgangen van bos, ruigte en  grasland worden gevangen. In het Woldlakebos zorgde een bosmuizenhaard voor ca. 200  videobeelden of ‘ruis’. Bosmuizen blijken aan de hand van de video‐opnamen vooral ‘s nachts actief  te zijn en woelmuizen overdag.  Een Mostela in een vochtig rietland op de rand van een nat bosje in NM Muggenbeet leverde nog  wel twee andere muizensoorten op, namelijk een dwergmuis en een aardmuis; typisch soorten van  nat en ruig terrein.  Verder werden er met cameravallen op een tweetal locaties de volgende zoogdieren als bijvangst  geregistreerd: bruine rat en egel.       

10   

Alle camera’s uit het  veld gehaald betekent  vervolgens ziften door  heel veel ruis, namelijk  honderden filmpjes met  muizen. (Carola van den  Tempel). 

11   

Tabel 3. Overzicht van de opnamen van marterachtigen per locatie met vermelding bijzonderheden  (bijvangsten, sporen, e.d.).  Locatienummer en ‐naam 1 NM Werkschuur Ronduite 

Bevindingen/opnamen Afdrukken van wezelprenten in twee  sporenbuizen.    Mostela‐opname van een moertje (♀)  wezel (27 sept, 15.48 uur).    Sporenbuisprenten van een ♂ wezel. 

2 Veneweg (Basaltdijk) 

Mostela‐opname van een moertje (♀) wezel (overdag). 

3 Bezoekerscentrum Wieden  4 Muggenbeet NM 

Sporenbuisprenten van een ♀ wezel. Geen opnamen van marterachtigen.

5 Muggenbeet SBB 

Jiggler‐opname van een boommarter  en Bunzingput ‐opname van een  boommarter en een steenmarter.  Geen opnamen van marterachtigen. Latrines van een wezel op een  bruggetje.    Sporenbuisprenten van   ♀ hermelijn of ♂ wezel.  Jiggler‐opname van een boommarter  en bunzingput‐opname van een  boommarter en een steenmarter. 

6 Vogelkijkhut Nederland 7 Venebos 

8 Woldlakebos 

9 Kiersche Wijdepad 

♂ Wezel (video + sporenbuisprenten)

10 Beulakerpolder 

Losse camera‐opname van een  boommarter.  Geen opnamen.

Bijzonderheden /opmerkingen Opname van de wezel in de Mostela 10  minuten voor verwijdering van de kist om  16.00 uur. Wezel loopt rap eenmaal door de  buis en is nog net in beeld gevangen.    Bijvangst: gewone bosmuizen en rosse  woelmuizen met Mostela en sporenbuizen.  Een egel met losse cameraval opstelling.  Korte opname van een wezel die even de  Mostela verkend.    Oude otterspraint op de oever.  Keutel bruine rat.    Bijvangst: gewone bosmuis.  Bijvangst: dwergmuis en aardmuis.   Spoorbuizen vroegtijdig weggemaaid uit de  rietzoom!  Bijvangst: ree‐hinde met kalfje en reebok.

Alleen gewone bosmuis.  Bijvangst: diverse (woel)muizen sp.   Waarneming ringslang met gevangen kikker.    Oude otterspraint op bruggetje over sloot.  Bijvangst: gewone bosmuizen en een haas.   1 dode wezel op de Ingenieur  Luteijnweg, net  ten zuiden van het Woldlakebos.  Wezel mooi langdurig in beeld.   Bijvangst: egel, rosse woelmuis, gewone  bosmuis.  Ringslang waargenomen.    Buizen weg gemaaid. 

12   

Locatienummer en ‐naam Totaalscore  marterachtigen 

Bevindingen/opnamen 3 wezels (2 ♀♀ + 1 ♂) (video) 1 ♀ wezel (prent)  1 ♂ wezel (prent)  _____  Totaal = 5 wezels met gericht  onderzoek    Daarnaast:    1 ♀ hermelijn/♂ wezel (prent)    1 wezel; latrines (spoor)    3 boommarters (video)  1 steenmarter (video)     

Bijzonderheden /opmerkingen 1 dode wezel (verkeersslachtoffer).   Oude otterspraints op twee locaties. 

  Succesvolle opstelling van een Mostela  met de vangst van een wezel onder een  overdekt houtdepot en aan het  uiteinde van een ‘looptunnel’ op het  werkterrein van Natuurmonumenten in  Ronduite. (Erwin van Maanen). 

13   

  Opname van een man (♂)wezel in een Mostela in een rietkraag op locatie Kierse Wijde op 21  september 2014 (14.45 uur) (Jeroen Mos).   

  Opnamen van twee moertjes (♀♀) wezel. Links: op de basaltdijk van de Veneweg (locatie 2; overdag,  datum en tijd niet goed ingesteld!). Rechts: Razendsnelle en eenmalige passage door de buis en nog  net vastgelegd in de Mostela opgesteld in een laag houthok bij de werkschuur van  Natuurmonumenten in Ronduite (27 september om 15.48 uur). (Erwin van Maanen).              14   

  Een rij van 3‐4 verspreide latrines langs de rand van een bruggetje met gevlochten keuteltjes met  veel muizenhaar van een kleine marterachtige, meest plausibel van een wezel. Hoogeweg bij  Kalenberg in de Weerribben (Erwin van Maanen).   

  De stap voor stap‐sporen van een groot formaat woelmuis spec.     

15   

  Dat wezeltjes kwetsbaar zijn voor wegen,  zelfs landweggetjes, bleek weer met de  vondst van dit zielig hoopje, een moertje  dat de dood vond op de Ingenieur  Luteijnweg, net ten zuiden van het  Woldlakebos op 27 september (Erwin van  Maanen).           

Boommarters vastgelegd in terreinen van Staatsbosbeheer bij Muggenbeet (linkerpaneel) en in het  Woldlakebos. Het dier in de foto rechtsboven markeert de plek even door met het klierveld op de  onderbuik over de grond te wrijven. Linksonder: Individueel herkenbare keelvlek van de oprichtende  boommarter zichtbaar met de Jiggler‐methode. Foto’s in het bovenpaneel (bunzingput‐methode) van  Fokko Bilijam en onder (Jiggler‐methode) van Erwin van Maanen.  16   

  Een steenmarter kwam ’s nachts ook af op de bunzingput van Fokko Bilijam af in het veenbos van  Muggenbeet van SBB.   

  Een spotpoepje van een marter (boom‐ of steenmarter). Marters markeren vaak veelvuldig maar  spaarzaam met een beetje uitwerpsel of met geurvlaggen op markante plekken. Veel voorkomend is  deze markering met een beetje vettig uitwerpsel midden op een afgezaagde boomstam. (Frank van  der Knaap).     

17   

  Figuur 2. Koolstofprenten van wezels gevangen met sporenbuizen op drie locaties. Het  betreft – beoordeeld aan de hand van de grootte van de prenten ‐ twee mannetjes en één  vrouwtje. (Jeroen Mos).  18   

 

  Figuur 3. ‘Vette’ of overduidelijke inktprent (zwart) van een ♀ hermelijn of ♂ wezel (kleine  marter spec.) geregistreerd in een lijnvormige begroeide natte overgang van kragge naar  petgat op locatie Venebos. De prent neigt naar hermelijn. (Carola van den Tempel). 

Verweerde maar nog ‘zoet ruikende’ otterspraint met visbotjes op een bruggetje aan de  Hoogeweg in de Weeribben (Erwin van Maanen).   

19   

  Figuur 4. Overzicht van de marterachtigen die met het onderhavige onderzoek en  aanvullende waarnemingen in september 2014 zijn vastgelegd in de Weerribben en Wieden.  Discussie en conclusies  Testing testing: de methoden op een rij  Uit diverse studies blijkt dat kleine marterachtigen – in het bijzonder hermelijn en wezel – vanwege  hun complexe populatiedynamica moeilijk of zeer intensief te onderzoeken zijn, zeker in gebieden  waar dichtheden laag zijn en zelfs sprake kan zijn van tijdelijke ‘leegval’, wanneer bijvoorbeeld  muizenaantallen laag zijn in de dip van hun populatiecyclus. Een belangrijk doel van het veldkamp  was dan ook het testen van geëigende methoden en middelen voor het niet‐invasief vastleggen van  kleine marterachtigen (in het bijzonder wezel en hermelijn)  in een gebied waar stelselmatig  waarnemingen en vondsten van deze dieren worden gedaan. Dit om het succes van opnames te  koppelen aan de aanwezigheid van dieren, en omgekeerd. Met andere woorden, het registreren van  kleine marterachtigen in gebieden met bekende populaties geeft inzicht in de effectiviteit van de  methode, en tevens onderbouwing voor nul‐registratie (afwezigheid) in gebieden waar de dieren  zeer dun bezaaid of daadwerkelijk afwezig zijn.  In verband met de resultaten van het eerste veldkamp in het heuvellandschap van Zuid Limburg1,  waarin de onderhavige methoden ook succesvol bleken, kunnen we nu met redelijk vertrouwen   vaststellen dat de methodiek, en dan vooral de Mostela‐methode, succesvol kan worden toegepast  20   

om kleine marterachtigen op niet‐invasieve wijze (tegenover ‘lifetrappen’) te inventariseren (plan A)  en monitoren, en wellicht individuen te herkennen en in ruimte en tijd te volgen in studies naar de  populatieopbouw (plan B). Het met inbreuk levend vangen van kleine marterachtigen is namelijk  zeer tijdrovend brengt een redelijk hoge kans op sterfte mee van vooral wezels in Wipbrett‐vallen,  die slechts bij wetenschappelijke noodzaak voor het vangen van dieren dienen te worden gebruikt.  De Jiggler‐methode was al uitvoerig beproefd voor het vastleggen de grotere marterachtigen, met  uitzondering van mannetje hermelijn, die de WKM‐leden tot dusver nog niet met deze methode  hebben kunnen vastleggen. Wel is al eenmaal een hermelijnmoertje met jong in een Mostela (door  Frank van der Knaap) vastgelegd. De bunzing komt met deze methode slechts zeer incidenteel in  beeld. We hebben hier nog geen goede verklaring voor, maar die ligt waarschijnlijk in de open  terreinkeuze van deze soort, waar het werken met cameravallen in praktisch zin moeilijk is; zeker  buiten ontoegankelijke natuurgebieden. Voor het mannetje hermelijn – net als voor bunzing ‐ is er  tevens de beperking dat ze net té groot zijn voor een handzame Mostela, zodat grotere buizen voor  beide hermelijn‐seksen moeten worden gebruikt.    Oei een onverhoopte  gebeurtenis! Bestendig  beheer kan funest zijn voor  onderzoek naar kleine  marters. Hier in het NM‐ terrein bij Muggenbeet  bleek een hele raai  sporenbuizen te zijn  weggemaaid. (Erwin van  Maanen).          Boom‐ en steenmarter – daar waar ze voorkomen – kunnen echter met hoog succes en in korte tijd  met de Jiggler‐methode in een leefgebied worden vastgelegd, zoals ook blijkt uit voorgaande  onderzoeken in binnen‐ en buitenland. De sleepspoor‐ en bunzingput methode van Fokko Bilijam  bleek ook goed te werken voor boom‐ en steenmarter. De boommarters ging er triomfantelijk  vandoor met stukken kip. De steenmarter kwam te laat, maar toch nog even voorzichtig snuffelen.  Helaas schitterde de bunzing in afwezigheid, misschien niet verwonderlijk met die twee grote neven  in de buurt.  Het voorkomen van ‘boomotters’ (boommarter) is doorgaans goed bekend voor de Weerribben &  Wieden, zoals blijkt uit onderzoek van enkele jaren geleden (Tuitert et al. 2009). Deze soort lijkt  goed te gedijen in moerassige natuurgebied. Ook de steenmarter is bekend, maar liet zich tot dusver  vooral aan de droge randen en binnenliggende delen van het moerasgebied gezien. We registreerde  slechts één steenmarter in het afwisselend natte tot droge rabattenterrein van het natuurgebied van  21   

Staatsbosbeheer ten noordwesten van Muggenbeet. Maar dat ze moerassig terrein niet schuwen  blijkt wel, ook uit cameravalopnamen in de Overijsselse Uiterwaarden bij Deventer.  Verder lijkt ook de das zijn intrede te doen in het moerasgebied of aan de randen. Op 17 september  2014 werd deze grote marterachtige bij de Kerkweg bij Giethoorn gezien (med. Ronald  Messemaker). Het herintroductieverhaal en verbreiding van de otter in het Natura 2000‐gebied en  daarbuiten is verder bekend. En passant vonden we tijdens dit veldkamp op twee locaties  otterspraints, namelijk op locatie Venebos en op de oever van de Beulakerwijde langs de Veneweg,  net ten westen van de faunaduiker, die er mede voor otters is aangelegd. De provinciale Veneweg is  ‘berucht’ om de vele verkeersslachtoffers die er de afgelopen jaren en nog steeds onder de  marterachtigen (boommarter, steenmarter, hermelijn, wezel, bunzing en otter) zijn gevallen, mede  vanwege de trechterfunctie van de dijk door het water (Tuiter et al. 2009). 

Microhabitat voor de kleinste marters  Uit het onderhavige onderzoek, het voorgaande veldkamp in Limburg en uit ander lopend onderzoek  met gebruik van dezelfde methodiek blijkt dat de detectiekans voor vooralsnog wezel vooral hoog is  met het uitzetten van de materialen in dichte en lijnvormige vegetatiestructuren, zoals ruigten,  braam, riet en hoog grasland. Ook opstelling in of langs andere sterk dekking biedende en  geleidende structuren, zoals houtstapels, vlonders, steilrandjes, steenhopen e.d. leveren een redelijk  tot hoge kans op detectie.  Het meer in openheid opstellen van Mostela’s en sporenbuizen in  bos(randen) lijkt tot dusver minder succesvol te zijn, hoewel er ook cameravalopnamen van wezel en  hermelijn meer in de openheid van bos, houtwallen en grasland bekend zijn .  De kleinse marters (van  vrouw wezel tot vrouw  hermelijn) maken dankbaar  gebruik van dichte  vegetatiestructuren, zoals  hier zeggen‐ en  rietvegetatie, als dekking  tegen luchtpredatoren. Een  sporenbuis hier tussen de  pollen keverde een hit van  een kleine marter op. (Erwin  van Maanen).       

Detectiesucces  Uit het onderzoek en andere voorlopige resultaten blijkt ook dat het succes of de detectiekans van  de methode zeer afhankelijk is van het type en de hoeveelheid materialen die per onderzoekslocatie  worden ingezet.   22   

De Mostela‐methode bleek in dit onderzoek een aanzienlijk hoger rendement te hebben dan het  uitleggen van sporenbuizen, zowel qua arbeidsintensiteit als succes rate; 10% succes met de  Mostela’s (N=10) tegenover 2,2% met de sporenbuizen (N=45). Inventarisatie en monitoring van een  terrein met een robuuste set Mostela’s lijkt dus het meeste te gaan opleveren, als we afgaan op de  resultaten uit deze en voorgaande studies. Voor grotere marterachtigen met aanbod van lokaas (o.a.  met een Jiggler) ligt dit veel hoger, zoals ook blijkt uit andere inventarisaties naar bijvoorbeeld  boom‐ en steenmarter.   Bij de detectiekans speelt ook plaatsingskeuze mee. Detectiekans op kleine marterachtigen in een  terrein kan worden verhoogd door in te zetten op plaatsen waar het dekkingbiedende, geleidende  en stuwende vermogen voor kleine grondgebonden zoogdieren hoog of optimaal is, zoals in  lijnvormige dichte vegetaties door open landschap en langs wateren en wegen.  

  Yes! Hebbes! Altijd weer een leuk moment wanneer er sporen op het plankje staan die je wil hebben.  (Jeroen Mos).  Jeroen Mos heeft ook raak  met zijn Mos‐tela:  wezelprentjes! Het beloofde  een spannende analyse‐avond  te worden. (Carola van den  Tempel).       

23   

 

Overige  Nevendoel was om te proberen ook waterspitsmuizen in beeld te krijgen, als bijzonderde  soort met beschermingsstatus. Daarvoor zouden hadden Mostela’s merendeels direct op de  oever van (kwel)sloten moeten staan, zoals bijvoorbeeld in de Blankenhammerpolder aan  de rand van de Weerribben, waar de soort voorkomt. Dat bleek echter niet mogelijk.  Gestuurd door het terrein en met het hoofddoel kleine marterachtigen vast te leggen, was  het alleen mogelijk om een Mostela voor waterspitsmuis uit te zette, aan een sloot bij de  Vogelkijkhut bij Nederland. Deze ene opstelling had echter niet het gewenste resultaat en  leverde alleen een gewone bosmuis op. Elders hebben de Mostela’s al wel spitsmuizen  geregistreerd, dus het werkt wel voor deze soortgroep. Naar verwachting kan de Mostela‐ methode dus ook waterspitsmuizen registreren, mits op de goede plekken aan waterkanten  (bij voorkeur aan kwelrijke sloten) neergezet. Ook voor andere belangwekkende soorten –  zoals de hamster – zou de methode kunnen worden ingezet.    Sporenplankjes op een  rij. Muizen en  naaktslakken knabbelen  graag aan het papier  (rechtsboven). Vooral  met nat weer verweert  het papier snel, dus  kunnen de buizen maar  kort in het veld liggen.  (Erwin van Maanen).         

De weg vooruit  Tot slot. Het succes van dit veldkamp stimuleert om verder te gaan, en vooral om te gaan verfijnen  en dieper te gaan proben in het leven van kleine marters. We kunnen wezels indien ze aanwezig zijn  dus betrouwbaar detecteren, daarmee dus effectief gaan inventariseren en monitoren. De  verkregen resultaten helpen om wederom de levende Handreiking voor onderzoek naar kleine  marters van de WKM verder te onderbouwen, en daarmee anderen of vrijwilligers te  enthousiasmeren voor deelname aan een groter landelijk inventarisatienetwerk.  

24   

De volgende stap is om dieren in tijd en ruimte in een leefgebied te volgen, met individuele wezels  op videobeeld al herkenbaar aan de grillige laterale scheidslijn tussen bruine rug en wit onderlijf en  aan keelvlekken. Voor de detectie van hermelijnen – het zorgenkindje onder de marterachtigen in  Nederland (o.a. in verband met nieuwe rodenticiden of SGARs en klimaatverandering) – is nog meer  onderzoek nodig. Die soort komt nog maar weinig in beeld en lijkt sterk gebonden te zijn aan  moerassige natuurgebieden, zoals veenweiden. De Weerribben en Wieden bieden wat dat betreft  als onderzoeksgebied een gunstig perspectief voor het verder uitwijden en onderbouwen van de  methode om het hele spectrum kleine marterachtigen – van vrouw wezel tot man bunzing –  betrouwbaar in kaart te brengen en populatie‐ontwikkelingen gericht te kunnen volgen. 

Mostela‐opnamen van muizen. Kloksgewijs van linksboven naar linksonder: aardmuis (NM  Muggenbeet), dwergmuis (NM Muggenbeet), gewone bosmuis en rosse woelmuis  (algemeen in drogere terreinen).  Dankwoord  De WKM dankt Ronald Messemaker en Paul Verbij van Natuurmonumenten voor de uitnodiging en  als gastheren voor dit veldkamp, met gebruik van de werkschuur als hub en boten om de Wieden  mee in te gaan. Tevens voor de donatie van materialen voor het uitbreiden van sporenonderzoek.  Daarnaast bedanken we Jeroen Bredenbeek van Staatsbosbeheer voor de toestemming om het  onderzoek ook te mogen uitvoeren in de Weerribben, en voor de genereuze aanbieding om van de  kampeerboerderij in de Weerribben gebruik te mogen maken.  Dit onderzoek was mede mogelijk dankzij het Rie de Boois‐fonds 2013, toegekend aan de WKM door  de Zoogdiervereniging en sponsoring van ingenieursbureau Econsultancy. 

25   

Tenslotte willen we ook de vrijwilligers die aan het veldkamp deelnamen bedanken, namelijk Johan  Prescher en Job de Bruin. 

Genoemde bronnen  Jędrzejewski, W. & V. Sidorovich 2010. The art of tracking animals. Mammal Research Institute,  Polish Academy of Sciences, Białowieża.  Tuitert, A.H., E. van Maanen, R. Messemaker en H.A.H. Jansman. 2009. Boomotters in de kop van  Overijssel. Een onderzoek naar de verspreiding van de boommarter in het Nationaal Park  Weerribben‐Wieden en de knelpunten voor de soort in het gebied. Natuur en Milieu Overijssel,   Zwolle.   

 

26   

Bijlagen  A. Terreineigenschappen in beeld per locatie 

Werk aan de winkel. Materialen uitzetten op locatie 1 op het werkschuurterrein van  Natuurmonumenten in Ronduite. Wezeltjes houden zich hier graag op rennend langs en door  de objecten, zo bleek uit de Mostela’s en sporenbuizen. (Erwin van Maanen). 

27   

Locatie 8 in het Woldlakebos met laagveen, natte ruigten en rietland leverde alleen een  boommarter en veel bosmuizen op. (Erwin van Maanen). 

  Locatie 3 met dicht rietland aan weerszijden van een vlonderpad door het natuurterrein van  NM bij bezoekerscentrum St. Jansklooster. (Jeroen Mos).  28   

Locatie 7 op de kragge bij het Venebos en aan weerszijden van de Hoogeweg (Kalenberg).  Mogelijk hebben we hier alleen aanwijzingen voor hermelijn gekregen aan de hand van  sporen. (Erwin van Maanen). 

locatie 6. Het doorgeschoten zachthoutbos aan rietland bij de vogelkijkhut van  Staatsbosbeheer bij Nederland. (Erwin van Maanen).   

 

29   

Locatie 9 met de Kierse Wijde. Een halfopen landschap op de overgang van veenmoeras naar  de hogere zandgronden, met een scharkering van bosstroken, ruigten en beweid grasland.  De uitgesponnen mantelzoomvegetatie met dichte ruigte, hier goed afgezet tegen grazers,  vormt bij uitstek het habitat van kleine marters zoals de wezel; die hier met een Mostela  werd vastgelegd in de gegeven opstelling, verborgen tussen hoog gras en riet. (Jeroen Mos). 

  Locatie 5. Natuurterrein van Staatsbosbeheer met dicht rabattenbos op oud veen tussen  Muggenbeet en Nederland. (Erwin van Maanen).   

30   

Locatie 4. Open veenweidegebied met coulissen van rietkragen langs diepe slootjes en met  enkele verspreide natte boomgroepen in natuurterrein Muggenbeet van  Natuurmonumenten. (Erwin van Maanen).    Een sporenbuis die niet was  weggemaaid in een rietkraag in  Muggenbeet. 

 

31   

B. Sporen 

Andere aangetroffen diersporen. Keutels van een bruine rat (met mosselschaalresten) op de  basaltdijk van de Veneweg, roestplaats van knobbelzwaan op de kragge bij het Venebos,  braakballen van een blauwe reiger onder een slaapplaats (Vogelkijkhut bij Nederland) en  daaruit uitgeplozen resten van een libelle en waterkevers (foto’s: Erwin van Maanen en  Frank van der Knaap).   

 

32   

                    Nog twee detailfoto’s van een latrine en keutel van zeer waarschijnlijk een wezel. (Erwin van  Maanen en Johan Prescher).   

 

33   

C. Uitzetting van sporenbuizen en cameravallen   (kaartjes gemaakt door Frank van der Knaap) 

Locatie 3. St. Jansklooster. 

Locatie 9. Kierse Wijde. 

34   

Locatie 7. Venebos. 

Locatie 10. Beulakerpolder. 

 

35   

D. De WKM in actie en met vertier.   Na het veldwerk werd een boottocht in de Wieden gemaakt. 

36