Passie
In de liturgie n Palmzondag – Mattheus 26-27
n Dinsdag – Marcus 14-15
n Woensdag – Lucas 22-23
n Goede
Vrijdag
– Johannes 18-19
Vanaf de 4e eeuw n
Gregoriaanse Passie
! n
Psalmodiërend (voornamelijk op één toon) – Christuspartij (Vox Christi) n Gezongen door de priester n Baspartij op de toon f
! – Verteller (Evangelista of Chronista) n Gezongen door een diaken n Bariton op de toon c ’
! – Alle andere partijen (Turbae of Synagoga) n Gezongen door een subdiaken n Tenor op de toon f ’
Middeleeuwen n
Kerkgangers vonden
de vorm te eenvoudig
! n
Ontstaan van Passiespelen – Tegelen – Oberammergau – Filipijnen
! n
!
‘De Kerk’ vond die weer
te realistisch
Muzikale ontwikkelingen 1 n
Dramatische Passie
! n
Priesters vervangen door koren
n
Meerstemmige Turbae
n
Vrije composities Componisten in deze stijl: n
Orlando di Lasso 1530-1594 (Italië)
n
William Byrd 1543-1623 (Engeland)
n
Da Vittoria 1548-1611 (Spanje)
Muzikale ontwikkeling 2 n
Motetpassie
! Motet: elk nieuw tekstdeel een nieuwe melodie n Evangelist 4-stemmig n Diverse partijen 2 à 3-stemmig n Turbae (volk) 5 à 6-stemmig ! n Tekst Latijn n
n
1568 onder invloed van de Reformatie: eerste passie met veel vrije teksten in het Duits gecomponeerd door Joachim Burgk 1546-1610
! Componisten in deze stijl: Jacobus Gallus (Jakob Handl) 1550-1591(Duitsland) Antonio Scandello 1517-1580 (Italië)
n n
Oratorium en Cantate Bekende kerkmelodieën werden toegevoegd n Mediterende en beschouwende aria’s onderbreken het verhaal n Er worden aanvullende koordelen bij gecomponeerd n
Componisten in deze stijl: n n n n
Heinrich Schütz 1585-1672 (Duitsland)
Johann Sebastiani (1622-1683) (Duitsland)
Reinhard Keiser1674-1739 (Duitsland)
Johann Kuhnau 1660-1722 (Duitsland)
Hoogtepunt Johann Sebastian Bach (1685-1750) ! Johannes Passion BWV 245 (1723)
Matthäus Passion BWV 244 (1727/29) Markus Passion BWV 247 (1731) Lukas Passion BWV 246 (gecomponeerd door een onbekende tijdgenoot)
Andere componisten n
Evangelieteksten n
niet gevolgd of zelfs helemaal niet gebruikt
! n
Georg Philipp Telemann (1681-1767)
n
George Frideric Handel (1685-1759)
n
Johann Chr. Bach (1735-1782)
n
Ludwig van Beethoven (1770-1827)
n
Ludwig Spohr (1784-1859)
n
Don Lorenzo Perosi (1872-1956)
Hedendaagse componisten n
n
n
Ernst Pepping (1901-1981) Matthäus Passion ! ! ! Kurt Thomas (1904-1973) Marcus Passion ! ! Hugo Distler (1908-1942) Choralpassion ! !
! n
Krzystof Penderecki (*1933) Lucas Passion
Andere Passiemuziek n
Stabat Mater Dolorosa – Een compositie waarvan er al meer
dan 160 bekend zijn – Bekende namen: Pergolesi, Rossini,
Dvorák, Szymanowski – Ook eerder genoemde Passiecomponisten als
J.S. Bach, Perosi, en Penderecki horen hier bij
n
Die Sieben Letzten Worte
des Erlösers am Kreuze – Joseph Haydn: strijkkwartet, maar ook koorwerk
Johann Sebastian Bach Matthäus Passion
1727/29 n Voorjaar
1727/1728
n Een
gedeelte was klaar;
uitgevoerd in de Goede Week
n Goede
Vrijdag 1729
n Eerste
uitvoering van het complete werk n De publieke belangstelling was minimaal – Bach werd veel minder gewaardeerd dan tijdgenoten
Dietrich Buxtehude en Georg Philipp Telemann
1829 n
Herontdekking na 100 jaar door
de 20-jarige Felix Mendelssohn Bartholdy n
11 maart 1829, Berlijn
n
Uitvoering in de geest van de beginnende Romantiek, met 400 uitvoerenden,
daar waar Bach er in zijn tijd minder dan 50 tot zijn beschikking had.
! n Het begin van een jaarlijks
terugkerende gebeurtenis,
ook in Nederland n
1870 Rotterdam
n
1874 Amsterdam, Johannes Verhulst
n
vanaf 1899 Amsterdam, Willem Mengelberg
n
vanaf 1922 Naarden, Anton van der Horst - Jos van Veldhoven
n
vanaf 1983 Leiden, Charles de Wolff - Gijs Leenaars
Bezetting n
2 koren n
Solisten: – Evangelist (koor 1) – Christus (koor 1) – Overige partijen, zoals Petrus, Pontius Pilatus, Judas etc., verdeeld over koor 1 en 2
!
n
2 orkesten n
Geen koperblazers – te feestelijk, verboden in de Lijdenstijd – ‘het klavecimbel mysterie’
Teksten n
De letterlijke Evangelieteksten uit Mattheus 26 en 27
zijn door Bach in de partituur met rode inkt geschreven !
n
Er zijn ook vrije teksten (Picander): – Koralen op bekende kerkliederen: reflectie op Evangelietekst
door het volk – Aria’s: reflectie door het individu – Openings- en Slotkoor
Getallensymboliek n
Er zijn 11 arioso’s, want: n
Er zijn 11 discipelen (Judas doet niet meer mee!) – Het koorgedeelte “Herr, bin Ich’s” waar wordt ook maar
11 keer gezongen
n
! Er zijn 14 koralen, want: n n
n
14 is het zg. Bach-getal: 2+1+3+8=14 27 is de Drie-eenheid van God: 3x3x3
! Er zijn 22 recitatieven gezongen door Christus: 11 in een toonsoort met kruizen, 11 met mollen Het 22ste recitatief valt op:
n n
– Letter X (22ste letter van het toenmalige alfabet) is het symbool
van de gekruisigde Christus – Het heeft de tekst van Psalm 22: “Mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?”
n
! De basnoten die de 22 recitatieven begeleiden zijn er precies 365,
want er staat geschreven: “Alle dagen zal ik bij U zijn…”
Wie zingt wat? n
! Evangelist (verteller van het verhaal) n
n
Tenor
! Christus n
– begeleid door zg. continuo (orgel met cello)
Bas – begeleid door continuo, maar ook met strijkers,
om de belangrijkheid te versterken
n
! Evangelieteksten en vrije teksten n
Sopraan, Alt, Tenor en Bas, de zg. ‘kleine partijen’ – begeleid door orkest
n
! Volk en discipelen n
gezongen door koren – begeleid door orkest
Discografie ! n
1939 - Karl Erb, Willem Ravelli e.a., Toonkunstkoor Amsterdam,
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg - PHILIPS
n
1957 Erna Spoorenberg e.a., Nederlandse Bachvereniging Naarden,
Residentieorkesto.l.v. Dr. Anton van der Horst - VANGUARD CLASSICS
n
2003 Gabrieli Consort and Players o.l.v. Paul McCreesh - ARCHIV
n
2006 Nederlandse hertaling door Jan Rot - James Doing,
Residentie Bachkoor, Residentieorkest o.l.v. Jos Vermunt - DEUTSCHE GRAMMOPHON
n
2009 Fadia El-Hage, Ensemble Sarband - The Arabian Passion - JARO
n
2010 Thomaner Chor Leipzig, Tölzer Knabenchor etc.
Gewandhausorchester Leipzig o.l.v. Ricardo Chailly - DECCA
19
