Ik geloof er heilig in dat dit allemaal nut heeft. De eigen bijdrage moet van tafel! Bezuinigingen raken verslavingszorg keihard

het magazine van verslavingszorg noord nederland jaargang 1, nr. 4 2011

‘HET LEVEN IS EIGENLIJK BEST WEL MOOI’ Het verhaal van een omslag

‘De eigen bijdrage moet van tafel!’

Bezuinigingen raken verslavingszorg keihard

COVERSTORY

‘Ik geloof er heilig in dat dit allemaal nut heefT’ verder in dit nummer: Attentional bias, DOK3, Verslaving en criminaliteit, column Jelly Gras, VNN nieuws

Eveline Molenaar, hoofdredacteur

COLOFON Omslag is een magazine voor cliënten, medewerkers en

Steeds beter

relaties van Verslavingszorg Noord Nederland en wordt gemaakt onder verantwoordelijkheid van de afdeling Communicatie. Omslag verschijnt vier keer per jaar. REDACTIE Corine de Jong, Eveline Molenaar (hoofdredacteur), Hadewig Bijsterveld, Joep de Bree, Karin Boer,

Laatst sprong de hoofdwaterleiding bij mij thuis. “Foutje” bij het aanleggen

Lianne Zijlstra (eindredacteur), Petra Jonkman,

van de glasvezelkabel. Een dag later zat de helft van de straat zonder stroom.

Sipke van der Ploeg en Sjoerd Veenstra.

De hoofdaannemer zat er flink mee in zijn maag. Hij vond het echt heel vervelend. Een week later kregen we een kaartje in de bus waarin werd aangekondigd dat we een aantal uren geen water konden gebruiken. Dat was al beter, om vooraf gewaarschuwd te worden. Het beter doen en leren van je

Aan dit nummer werkten mee Anke Kornet, Annabel Luppes, Cassandra, Christina, Edwin, Eric Blaauw, Inge Zomervrucht, Jacky van der Ende, Jacob Emmelkamp,

fouten: het lijkt vanzelfsprekend maar het is makkelijker gezegd dan gedaan.

Jannie Visscher, Jelly Gras, Jitske Teeuwisse, Jolien,

“Steeds beter” is een van de kernwaarden van VNN. Steeds beter heeft te

Madelon van Hemel, Martin, Ruth Wisman, Saffira

maken met loslaten, afstand nemen van het oude, nieuwe wegen inslaan

Rijkee, Saskia en Sjaak Besseling.

maar ook pas op de plaats maken en bedenken wat goed gaat en wat beter kan. Voor onze cliënten is dat dagelijkse kost, maar ook wij van de redactie willen een blad maken dat steeds beter is. Van een groep cliënten hebben we al feedback gekregen op ons blad. De verspreiding van Omslag moet

Fotografie Bert van Dalen, Jacky van der Ende, Nieska Kajuiter en Robert van der Molen.

beter, niet iedereen kent het blad, cliënten willen meer lezen over de

Vormgeving

behandelmogelijkheden die er zijn, een cliënt zou een column kunnen

Dizain, Groningen

schrijven. Kortom: genoeg goede ideeën. Druk

De eerste jaargang van Omslag is een feit. Ieder kwartaal hebben we u als lezer geïnformeerd over wat VNN te bieden heeft, we hebben u deelgenoot gemaakt van de levensverhalen van onze cliënten en hebben onze kennis over

Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Oplage 3250 exemplaren

verslaving met u gedeeld. Zijn we daarin geslaagd? Wij zijn benieuwd naar uw mening!

Redactieadres Verslavingszorg Noord Nederland

Op www.vnn.nl/lezersonderzoek vindt u een link naar een vragenlijst over dit blad. Wij hopen dat u deze vragenlijst in wilt vullen, het kost maar een paar minuten van uw tijd. Met de resultaten hopen wij een nog betere Omslag te maken. Alvast dank voor de moeite!

Afdeling Communicatie Postbus 8003 9702 KA Groningen 050 - 364 89 86 [email protected] www.vnn.nl Abonnee worden? Stuur een e-mail naar [email protected]. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die desondanks onvolledig of onjuist is opgenomen aanvaardt de redactie geen aansprakelijkheid. Publiceren onder pseudoniem is mogelijk, de echte namen zijn bekend bij de redactie. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen of openbaar worden gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, in fotokopie of anderszins, zonder voorafgaande toestemming. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend.

02

omslag 4

INHOUDsopgave

6

8 De wereld van User en Topdesk Adviseur Zorgadministratie en -control Sjaak Besseling over zijn werkdag.

16 Vijftien jaar onder invloed In de gevangenis besefte Edwin dat het zo niet langer kon.

14

Drie visies op de bezuinigingen in de GGZ Een cliënt, een wethouder en een bestuurder uit de zorg aan het woord over de bezuinigingen.

11

Verslaving en criminaliteit Forensisch psycholoog Eric Blaauw vertelt waarom het verband tussen verslaving en criminaliteit niet overschat mag worden.

22 Van je verslaving afkomen mede dankzij een computerspel

Clean uit liefde voor je dochter

Promovendus Madelon van Hemel zoekt cliënten voor een uniek onderzoek.

Moeder Saskia legt aan psychiater Jitske Teeuwisse uit dat de liefde voor haar dochter Cassandra haar leven zin geeft.

omslag 4

03

NIEUWS DOK3 geopend door Prem Vrijdag 30 september was de officiële opening van behandelvoorziening DOK3 in Groningen. VNN, orthopedagogisch behandelcentrum Driever’s Dale en Het Poortje Jeugdinrichtingen (Wilster en Portalis) hebben hierin hun krachten gebundeld. Om 15.00 uur opende Rianne Waanders, directeur van Wilster, deze Prem Radhakishun en Lea Bouwmeester.

feestelijke middag. Na een uitgesproken betoog van de bekende radioen televisiemaker Prem Radhakishun werden alle genodigden in groepen verdeeld voor een rondleiding. Onder leiding van een pedagogisch medewerker werden de leefruimten, sportzaal en slaapvertrekken van DOK3 bezichtigd en was er ruimte voor vragen en wat creatieve therapie. Na een djembé-sessie met jongeren was Prem zeer benieuwd naar de ervaringen van de genodigden én twee jongeren met DOK3. Tweede Kamerlid Lea Bouwmeester was zeer te spreken over de behandelvoorziening en onder de indruk van het werk dat de pedagogisch medewerkers met de jongeren verrichten. Om de feestelijke middag af te sluiten werd, na een toast met de Raad van Bestuur en directeuren van DOK3, het laatste deel van het logo van DOK3 op de muur gespoten door een jongere.

VNN ontwikkelt zorgpaden ‘In 2015 is VNN erkend als de klant­ gerichte verslavingszorginstelling die met haar ketenpartners efficiënt de meest effectieve zorg biedt voor haar doelgroepen en baanbrekend is op het gebied van transgenerationele verslaving.’

Om deze missie waar te maken gaat VNN haar zorg anders organiseren met als uitgangspunt de zorgvraag van de cliënt en hun naastbetrokkenen en niet de locatie, afdeling of afzonderlijke behandeling. De zorg wordt georganiseerd in zorgpaden. Voor cliënten met eenzelfde zorgvraag staat de route van aanmelding tot en met afsluiting van de behan­deling en begeleiding van tevoren vast. Zorgpaden kunnen op maat worden gemaakt, door het toevoegen van gewenste behandelmodules. De cliënt weet zo waar hij aan begint en hoe lang het traject duurt. De benodigde zorg en inzet van hulpverleners kan hiermee goed gepland worden. 2012 zal in het teken staan van de invoering van de zorgpaden. Het verhogen van kwaliteit van zorg, service aan onze cliënten en doelmatigheid staan hierbij voorop.

04

omslag 4

Zorguitval door eigen bijdrage kan oplopen tot 50% Per 1 januari 2012 gaan cliënten in de GGZ en de verslavingszorg een eigen bijdrage van 200 euro betalen. Deze eigen bijdrage zal voor veel mensen met verslavingsproblemen een drempel zijn om hulp te zoeken. Om beter in te kunnen schatten wat de gevolgen van de eigen bijdrage zullen zijn voor cliënten van VNN, heeft de afdeling Onderzoek een interview gehouden onder 97 cliënten. De belangrijkste conclusie uit het onderzoek is dat de eigen bijdrage mogelijk leidt tot een zorguitval van 50% onder de cliënten van VNN. Met name de cliënten die in een kliniek opgenomen zijn geweest, zouden geen hulp hebben gezocht bij VNN, als ze een eigen bijdrage hadden moeten betalen (60%). Ook de zorguitval onder cliënten met lichte proble­ matiek is groot (52%). Bij de groep cliënten met gemiddelde ernst van de problematiek zal waarschijnlijk de minste zorguitval plaatsvinden (31%). VNN moet in de toekomst rekening houden met een daling van het aantal cliënten als gevolg van de eigen

Het kunstwerk van Maria Koijck fotografie: Nieska Kajuiter

Openhartig met de blik naar de toekomst Het motto “de cliënt centraal” was duidelijk zichtbaar op de relatiedag van VNN, een evenement in het kader van het 120-jarig bestaan van de organisatie. Landgoed Oosterbroek in Eelde was opgetuigd tot een feestelijke locatie. Netwerkpartners kwamen bijeen om te zien wat VNN aan zorg biedt en aan welke mensen. Het accent in de bijeenkomst lag op hoe er samenwerking kan worden gezocht om cliënten goede dag­besteding en eigen woonruimte te kunnen bieden.

bijdrage en hierop beleid ontwikkelen. De bezoekers werden door cliënten van VNN langs informatiezuilen geleid. Elke zuil gaf informatie over een hulpvorm bij verslavingsproblemen. Aan de hand van de zuilen vertelden de gidsen over hun verslaving en behandeling. Er was veel bewondering voor de openhartige manier waarop de gidsen hun verhaal deden. Presentator Arno van der Heyden opende het formele deel van het programma, waarna er enkele sprekers volgden en diverse mensen werden geïnterviewd. Er is een overeenkomst getekend tussen VNN en WerkPro. Beide organisaties hebben daarin afgesproken meer van elkaars kennis en ervaring gebruik te maken. Kunstenares Maria Koijck heeft met cliënten van VNN een kunstwerk gemaakt dat door bewoners van Hoog-Hullen op spectaculaire wijze is onthuld. Na afloop van het programma werd er volop genetwerkt onder het genot van een hapje en drankje.

omslag 4

05

MIJN OMSLAG

‘Toen ik daar zat wist ik:

dieper kan ik niet zinken’

Jarenlang dacht hij dat alcohol zijn probleem was: logisch, hij verkeerde vijftien jaar lang onder invloed. Pas toen Edwin (38) na een gevangenisopname besloot niet nog verder te willen zinken en een kliniek van VNN instapte, begon zijn reis naar het besef dat alcohol niet het probleem was, maar slechts zijn middel.

tekst: Saffira Rijkee fotografie: Robert van der Molen

Het klinkt haast gekscherend maar Edwin meent het heel serieus: ‘Mijn omslag? Die was op 21 februari 2006, om half elf ’s ochtends. Dat was het moment dat ik de kliniek aan de Vondellaan in Groningen instapte’. Edwin leefde op dat moment al vijftien jaar in een alcoholroes. Hij vertelt zijn verhaal ingetogen, met rustige stem. Edwin lijkt goed geaard in zijn huis hier bij Beschermd Wonen Hoogezand. Maar het was een lange weg naar dit plekje op zijn eigen bank. Zijn ouders hadden beiden een alcoholprobleem en een groot deel van moeders familie ook. Zijn verslaving lag dus in de lijn der verwachtingen. ‘Na een dronken vechtpartij belandde ik voor zeven maanden in de gevangenis. Toen ik daar zat wist ik: dieper dan dit kan ik niet zinken. Ik besloot rigoureus een eind te maken aan mijn gebruik.’ Edwin kwam terecht op Hoog-Hullen, waar hij precies zeven maanden verbleef. Hier leerde hij eindelijk zijn eigen spiegelbeeld te accepteren. ‘Ik ben altijd erg introvert geweest, een einzelgänger. Ik maakte het mensen graag naar de zin, maar kwam aan mijn eigen wensen niet toe. Ik wist niet eens of ik die had en zo ja, wat ze waren. Op HoogHullen ben ik alleen maar bezig geweest mijn muren af te breken. Ik kwam erachter dat het beeld dat ik in de spiegel zag totaal niet klopte met wie ik dacht dat ik was. Ik was die verlegen jongen van twintig niet meer, maar ik was ook geen volwassen man. Wat dan wel? Die hele vijftien jaar ben ik totaal aan mijn eigen ontwikkeling voorbijgegaan. Dat ben ik nog steeds aan het inhalen.’ Op Hoog-Hullen bleek dat Edwin al jaren depressief was. Zijn extreme verlegenheid en zelfs pleinvrees had hij al die jaren alleen de baas gekund met drank. ‘Ineens wist ik hoe waar die ene spreuk van Hoog-Hullen is. Alleen jij kan het, maar je kunt het niet alleen.’

HET WAS EEN LANGE WEG NAAR DIT PLEKJE OP ZIJN EIGEN BANK Edwin werkt al sinds zijn vijftiende en heeft ondanks zijn alcoholmisbruik altijd een baan gehad. Omdat hij iets voor mensen wilde betekenen en handig is, wilde hij graag bij een fietsenmaker aan de slag. Op zijn fiets ging hij allemaal fietsenmakers bij langs. ‘Ik heb een alcoholprobleem en ik wil graag vrijwillig voor u aan de slag. Dat was moeilijk hoor, dan moet je echt met de billen bloot.’ In Eelde was een fietsenmaker die hem de kans gaf. En voor hem werkt Edwin alweer drie jaar, nu in de zaak in Groningen. Een hele uitdaging, want juist de doelgroep die hij nu bedient: studenten van in de twintig, is de groep die hij altijd liever uit de weg ging. Terugvallen heeft Edwin wel gehad, maar hij is nu al tweeënhalf jaar clean. Wel slikt hij nog antidepressiva en uit voorzorg iedere dag een middel dat er voor zorgt dat je na één slok alcohol doodziek wordt. Maar een terugval moet iedere verslaafde eens hebben gehad vindt Edwin. ‘Anders blijf je altijd denken: ach, het kan vast geen kwaad als ik over een tijdje eens eentje neem… Dat kan het dus wél.’ Edwin is erg blij met zijn woning in Hoogezand. Hij heeft een eigen appartement met alles erop en eraan en er is altijd hulp op psychisch, sociaal en financieel gebied. Het grootste voordeel vindt hij het sociale vangnet dat je meteen hebt zodra je hier komt wonen. Of de “instant vriendenkring” zoals hij het noemt. ‘Ik ben heel lang bijna een kluizenaar geweest, maar ik ben erachter gekomen dat ik het erg nodig heb om mijn dag met iemand door te kunnen nemen, om gewoon even contact te hebben. Het hoeft niet eens ergens over te gaan. Als je lang in je eigen wereldje leeft ga je je steeds vreemder voelen. Je wordt knettergek als je ideeën nooit eens worden tegengesproken. Dan ga je in je eigen waandenkbeelden en illusies geloven.’ Langzamerhand is Edwin erachter gekomen dat het allemaal zo eng niet is. Hij vindt het jammer dat hij op zijn achtendertigste nog worstelt met dingen waar mensen in hun twintiger jaren vaak mee zitten, maar het is niet anders. Op een dag wil hij nog eens gradueren (het complete traject afsluiten, red.) op Hoog-Hullen. Misschien als hij weer op zichzelf woont en een reguliere baan heeft. Om alles echt af te sluiten. Hij heeft in ieder geval ontdekt dat het leven best wel mooi is. En dat hij het niet langer alleen voor zijn zus, neefje en moeder doet, maar ook voor zichzelf. ‘En ik denk dat dat altijd mijn grootste moeite is geweest: iets voor mijzelf doen.’

omslag 4

07

fotografie: Jacky van der Ende

DE WERKDAG VAN: Sjaak Besseling Functie Adviseur Zorgadministratie en -control (ZC) Leeftijd 53 jaar Standplaats Groningen Werkzaam bij VNN sinds 1 januari 2006 7.55 Vandaag ga ik op de fiets naar mijn werk aan de Leonard Springerlaan, wat ongeveer 25 minuten fietsen is. Snel zoek ik een werkplek in onze kantoortuin, op de tweede etage. Elke dag zit ik naast andere collega’s, de afwisseling is groot. “Het Nieuwe Werken” is bij de afdeling Zorgadministratie en -control (ZC) aardig ingeburgerd. Alle collega’s zitten in een grote kantoortuin. De verschillende functies binnen onze afdeling (functioneel applicatiebeheerders, adviseurs, trainers, applicatie­beheerders en leidinggevende Sven) zitten allemaal door elkaar heen. Alleen de helpdeskmedewerkers zitten achter een rij met persoonlijke lockers (privé-kastjes met persoonlijke spullen en werkvoorraden), omgeven door zijschotten, om de rust nog enigszins te kunnen waarborgen. 10.00 Vandaag een afspraak met Anneke Ritsema, teamleider bij FACT Groningen. Helaas is Anneke verhinderd. Ik heb haar nog niet eerder ontmoet en ben eigenlijk wel benieuwd naar haar. 12.30 Pauze, heerlijk, ik ga lekker naar buiten, een wandeling door het Stadspark maken met een paar collega’s. Het miezert wat, maar we gaan toch, de paraplu’s gaan voor de zekerheid mee. In hoog tempo jakkeren we door het park, volop discussiërend over onze banen bij ZC en over de mantelpakjes van de accountants die we tegenkomen. 13.00 Topdesk is het programma waarin alle vragen over het zorgregistratieprogramma User binnenkomen maar ook nieuwe aanvragen, zoals een autorisatie voor een nieuwe medewerker of het toevoegen van een behandelprogramma. Ik open Topdesk en ga bezig met een “call” van Benno. Hij wil graag weten hoe de registratie eruit moet zien van een cliënt bij de afdeling Werken, die regelmatig ziek is. Hoe moet de administratief medewerker dit vastleggen in User? Het Kenniscentrum heeft hier een uitspraak over gedaan en ik stuur dit door naar Benno. Ik leg alles vast in Topdesk en open een volgende vraag. Ik heb er wel aan moet wennen, om alle User-problemen en -oplossingen vast te moeten leggen, maar gaandeweg is het een mooi kennissysteem geworden. Nu (sommige) leidinggevenden nog zien te overtuigen/motiveren... 15.00 Ik schuif aan bij het werkoverleg van de applicatiebeheerders en trainers om persoonlijk een bijdrage te leveren aan de maatwerktrainingen die we aan het opzetten zijn. De zogenaamde “superusers” zijn benaderd om registratieproblemen aan ZC door te geven, maar collega Mirjam geeft aan dat er nog onvoldoende binnenkomt. Ik zal in de komende overleggen die ik heb met afdelingshoofden en teamleiders, aandacht vragen om dit boven water te krijgen. 16.30 Het werkoverleg is klaar, het werk uiteraard nog niet. Ik haal mijn fiets uit het hok en maak me op voor een barre fietstocht naar huis. Het miezeren is inmiddels overgaan naar de bekende pijpenstelen. Vanavond weer zaalvoetballen, met FC Sankt Pauli zwei. Het zal mij benieuwen of er voldoende spelers zijn om “los” te kunnen gaan.

fotografie: Nieska Kajuiter

Jelly Gras, ambtelijk ondersteuner

Het begrip “eigen bijdrage” heeft meerdere gedaantes

van de Cliëntenraad

Als ik deze column schrijf is het eind oktober. Een paar weken

En nu, eind oktober, ben ik al die ministeriële, ambtelijke en politieke

geleden zijn de bezuinigingsmaatregelen van VNN bekendgemaakt.

beweringen en berekeningen zo zat. Heeft GGZ Nederland onlangs

In de kranten heeft gestaan dat VNN 120 banen zal schrappen. Over

berekend dat er 7000 banen zullen verdwijnen, houdt de minister het

deze en andere bezuinigingsmaatregelen zullen de Cliëntenraad en

op hooguit 2000. Haar bezuinigingsdrift toont zich onderhand wel in

de Ondernemingsraad advies uitbrengen.

een heel vreemde gedaante. Het spook van de bezuinigingen waart overal rond.

In juni van dit jaar stonden bestuurders, hulpverleners en cliënten hand in hand op het Malieveld. De eensgezindheid was groot, evenals

Het jaagt de cliënten schrik aan, ontregelt de verhoudingen en gaat

de verbijstering over het uitblijven van enig begrip van de kant van de

met de ervaring en deskundigheid van complete beroepsgroepen en

minister op het podium. De minister heeft daar de GGZ-sector, om de

van de cliënten aan de haal. Kan het nog pijnlijker?

uitdrukking maar eens wat anders te gebruiken, met stomheid geslagen. Dat deed zeer.

De Cliëntenraad zit in het adviesproces over ingrijpende bezuinigingsmaatregelen. Opnieuw komen de beweringen en

Daarna verschanste de minister zich achter haar standvastigheid.

berekeningen langs. De woorden “De cliënt staat centraal” herhalen

Protestbrieven van cliënten en cliëntenorganisaties, van GGZ

zich als de slagzin in een reclamecampagne. Zelfs dat doet soms

Nederland, van instellingen en van vele professionals in de zorg,

zeer. De zin bekt wel lekker, maar valt niet altijd goed. De Cliëntenraad

ketsten op onbuigzaamheid af. Geen noodklok werd gehoord.

hecht vooral aan de praktische uitwerking en aan het daadwerkelijk

Opnieuw deed het zeer.

benutten van de kennis die cliënten van de verslavingszorg hebben over wat werkt en wat niet. Deze kennis is in overvloed en gratis

Ongevoelig voor de bezwaren, schreef de minister al op 1 juli 2011

verkrijgbaar. Het begrip “eigen bijdrage” heeft meerdere gedaantes.

aan de Tweede Kamer: ‘Het tot nu toe ontbreken van een eigen bijdrage voor de tweede lijn vormt een onjuiste prikkel om juist voor

Als deze column verschijnt is het december, de laatste maand van

die duurdere zorg te kiezen. Het herstellen van deze weeffout acht ik

2011. Het is de maand van de feestdagen, van het terugblikken en

een alleszins gerechtvaardigde motivering voor de invoering van een

vooruitzien en van de moeilijke momenten. Mijn oktobergedachten

eigen bijdrage in de tweedelijns GGZ.’. In de maanden daarna werd

schieten vooruit naar de kinderen van vele cliënten die in december,

nog veel meer inkt over de GGZ en de cliënten uitgegoten.

omdat zij kind zijn, vol verwachting uitzien naar de komst van Sinterklaas. Mijn gedachten gaan ten slotte uit naar de medewerkers die, ongewild, per 1 januari 2012 VNN zullen verlaten.

In Noord-Nederland zijn in verschillende plaatsen zelfhulpgroepen actief. Mensen die kampen met een verslaving, of hun naasten, komen bij elkaar om ervaringen uit te wisselen en elkaar te steunen. Zelfhulpgroep Intact Groningen is oorspronkelijk ontstaan vanuit verslavingszorg­instelling Tactus, maar wordt sinds 1 september ondersteund door VNN. Dat houdt in dat VNN de groep faciliteert, bijvoorbeeld door een groepsruimte beschikbaar te stellen en foldermateriaal te laten maken, maar ook doordat behandelaars cliënten wijzen op het bestaan van Intact en andere zelfhulpgroepen. Ook aan andere zelfhulpgroepen wordt door VNN groepsruimte beschikbaar gesteld. Intact komt eens per week op maandagavond bij elkaar in een pand in de stad Groningen. Jacob Emmelkamp is groepsleider. ‘Er is een vaste kern van ongeveer vijftien personen’, vertelt hij. ‘Daarnaast zijn er verschillende mensen die afwisselend komen.’ De bijeenkomsten hebben geen vast thema en deel­ nemers kunnen vrij op elkaar reageren en elkaar vragen stellen. ‘We houden ons niet vast aan een bepaalde methodiek, zoals bijvoorbeeld het twaalfstappen­model bij de AA. Wat op dat moment bij de deelnemers leeft, daar gaat het gesprek over. De zelfhulpgroep is er voor de deelnemers, dus zij bepalen wat ze gaan doen’, zegt Jacob. ‘Wel zijn er groepsregels, zoals dat deelnemers elkaar laten uitspreken en tijdens de bijeenkomsten nuchter zijn.’ Bijzonder is dat Intact Groningen, vergeleken met andere zelfhulpgroepen, veel jonge mensen trekt. De leeftijd van de meeste deelnemers ligt tussen de 25 en 35 jaar. De groep onderneemt ook buiten de bijeenkomsten gezellige en ontspannende activiteiten met elkaar. Er zijn inmiddels zoveel deelnemers dat binnenkort waarschijnlijk een tweede groep van start gaat. Meer informatie over Intact Groningen is te vinden op: http://sites.google.com/site/intactgroningen. Bij VNN is Jos Oude Bos coördinator van de zelfhulpgroepen, bereikbaar via telefoonnummer 050 - 364 89 00.

tekst: Petra Jonkman

KARINS COLUMN fotografie: Jacky van der Ende

Zelfhulp: voor steun en verbinding

WAAR LOOP JE WARM VOOR?

VNN heeft iets met hardlopen. Het jubileumprogramma getuigt hiervan met de Nieuwjaarsontmoetingsloop, de Run van Winschoten en de Vollemaansloop. Waarom hardlopen, vroeg ik me af. Voor velen niet echt aantrekkelijk, het is saai, eenzijdig, je krijgt snel blessures... We weten allemaal, bewegen is goed voor de mens. Fit en gezond blijven, je gedachten verzetten, doorzetten en afzien; voor mijzelf genoeg redenen om twee keer per week mijn rondje hard te lopen. Ik moet weleens een drempel over, maar eenmaal thuis geeft het me toch weer een goed gevoel. Door cliënten van Hoog-Hullen, de Breegweestee, het Bauhuus, De Lage Kamp en sinds kort ook door ambulante cliënten wordt wekelijks hardgelopen of gewandeld, en hoe! Met trainingsschema’s, langzaam opbouwend, in ieders eigen tempo, zelfs resulterend in deelname aan georganiseerde lopen of lidmaatschap van een sport­ vereniging. Albert Hazenberg, onze runningtherapeut, vertelde me er enthousiast over. In de loop van zijn verhaal werd mij duidelijk dat het om veel meer dan alleen het lopen gaat. Sporten krijgt een heel andere dimensie. Cliënten met een slechte conditie gaan ervaren hoe ze meer lucht en meer energie krijgen. En hoe ze bergen kunnen overwinnen, leren afspraken na te komen, maar ook hoe ze plezier met elkaar kunt hebben en hoe je “normale” sociale contacten kunt opdoen. Dat lichaam en geest samenwerken was mij al helder. Mooi om te zien dat je mensen die er helemaal niets (meer) mee hebben, warm laat lopen voor sport en bewegen en belangrijk, positieve ervaringen meegeeft. Dat runningtherapie echt werkt, willen we ook aantoonbaar maken. VNN doet onderzoek naar de effecten. Het hardloopprogramma lijkt bij te dragen aan het beter afronden van de klinische behandeling, de deelnemers voelen zich minder depressief, kunnen zich beter concentreren en dingen onthouden. Ook doen ze het beter op het gebied van sociale relaties en dagbesteding. De behoefte aan verslavende middelen blijkt er echter niet door af te nemen. VNN loopt als organisatie ook hard, hard voor het efficiënt bieden van de meest effectieve zorg. Om dit te realiseren wordt de zorg georganiseerd in zorgpaden. Voor de cliënten bieden we daarmee een duidelijke routebeschrijving voor de behan­ deling of begeleiding. De cliënt weet van tevoren hoe de route loopt en hoelang deze duurt. En VNN kan de benodigde hulpverlening en ondersteuning zo beter plannen. We zitten nog wel met een probleempje: hoe kunnen we nu concreet uitleggen wat de verschillende routes inhouden? In de ziekenhuiswereld heeft men het over “het zorgpad gebroken heup” of in de GGZ over “het zorgpad schizofrenie”. Daar moeten we voor onze zorgpaden nog eens goed naar kijken, maar een illustratie zie ik al wel voor me: de hardlopers uit de runningtherapie op weg naar hun eigen doel. Karin Boer, Senior beleidsmedewerker

Het laatste artikel over het BioPsycho-Sociaal model, ditmaal over zingeving. Misschien wel de belangrijkste component. ‘Want’, zegt psychiater Jitske Teeuwisse: ‘Alle andere componenten – biologische, psychische en sociale – kunnen pas goed zitten als het nut heeft. Als je er een beetje plezier in hebt. Als je weet waarvoor je het doet’.

COVERSTORY

‘Gegijzeld

door je eigen kind’

Voor deze pagina zijn modellen gefotografeerd.

Saskia (35) en Cassandra (9). Moeder en dochter, zo hecht als maar kan. En toch kwam iets allesverwoestends tussen hen in te staan: verslaving. Na vijftien maanden van elkaar gescheiden te zijn en nu vijftien maanden samen op De Lage Kamp te hebben gewoond, gaat het weer goed met ze. Cassandra: ‘Mijn moeder doet het voor mij. En natuurlijk voor haarzelf. Eerst alleen voor mij…’ Saskia: ‘Ja, nu is het ook wel een beetje voor mezelf geworden’. Jitske Teeuwisse, psychiater: ‘En volgens mij is dit de kern van het verhaal’.

Jitske heeft enorme bewondering voor mensen die extreem gebruiken en dan stoppen. ‘Eigenlijk begrijp ik dat niet goed. Want als ze uit de detox (afkickfase, red.) komen zien ze de puinhopen. Kinderen weg, schulden, huis weg, je lijf dat naar z’n grootje is… vrienden kwijt, het verdriet dat je je ouders hebt aangedaan. Ik dacht bij mezelf: waarom zouden ze dat nou toch doen? Zingeving is een van de dingen die VNN aan het BPS-model heeft toegevoegd. En dat komt door verhalen zoals die van Saskia en Cassandra.’ Moederliefde Tweeënhalf jaar geleden zag het er allemaal heel anders uit voor Saskia en Cassandra. Cassandra moest naar een pleeggezin waar ze vijftien maanden heeft gewoond. Saskia wilde dat niet, ze wilde haar zo dicht mogelijk bij zich houden. ‘Maar ik zag wel in dat ik haar niet meer kon bieden wat ze nodig had. Ze was weekenden en vakanties bij mij en een goede vriend zei: ik weet hoeveel je van je kind houdt, maar haar nu loslaten is de grootste daad van moederliefde die je kan doen, want je bent niet meer toereikend. Daar was ik woedend over. Maar het was wel

tekst: Saffira Rijkee fotografie: Robert van der Molen 12

omslag 4

waar. Dat Cassandra er redelijk ongeschonden uit is gekomen komt omdat ze niet alles heeft meegekregen toen ik op mijn ergst was.’

Vrijheid

gebukt onder schuldgevoel. Opnieuw kickte ze af voor haar dochter.

Saskia wist van zichzelf dat ze een verhoogd risico liep om verslaafd te

Want er werd dan wel gezegd dat Cassandra zich overal prima zou

raken. ‘Ik ben altijd een vrijbuiter geweest, het kon mij al op jonge leeftijd

redden omdat ze bovengemiddeld intelligent is, verantwoordelijk en

niet gek genoeg. Dat komt door mijn aard, maar ook door de omgeving

flexibel, maar ook dat ze nooit alles uit het leven zou kunnen halen als

waarin ik opgroeide. Een rustig dorpje waarin je je maar moest

ze haar moeder moest missen. Dus opnieuw krabbelde Saskia op voor

conformeren. “Dit is het, dit heeft het leven te bieden.” Dat was mij niet

haar kind: Cassandra was haar reddingsboei. Voor zichzelf hoefde ze

genoeg.’ Saskia maakte er een kunst van haar gevoelens compleet uit

het niet te doen, want wat had dat voor nut? ‘Ik deed hetzelfde.

te schakelen. Het was voor haar de definitie van vrijheid. ‘Maar toen ik

De verantwoordelijkheid die zij buiten De Lage Kamp voor mij had

begon met gebruiken kon ik me niet voorstellen hoe het voelt om er

vond ik verschrikkelijk, daarom ben ik gestopt. Maar nu was zij helemaal

daadwerkelijk tot aan je nek toe in te zitten. En dan is het al te laat, dan

verantwoordelijk voor het feit dat ik er zin in had. En dat was net zo

maakt het middel de keuzes en ben je zelf machteloos.’

oneerlijk als het gebruik op zich. Ze moet gewoon lekker kunnen spelen en weten dat ik de kar trek en zij erop mag zitten…’ Cassandra:

Arrogant

‘Ja, en niet: ik trek de kar en mama mag erop zitten’.

Maar toen raakte ze zwanger van Cassandra. ‘Er gebeurde iets

Maar wat is er dan wezenlijk veranderd het afgelopen jaar? Waar houdt

wezenlijks in mij. Ik ben acuut gestopt en zes jaar clean gebleven,

Saskia zich nu aan vast? ‘Ik had geen doel, van jongs af aan al niet.

zonder hulp, alleen door de liefde voor mijn dochter.’ Cassandra:

Maar ik heb geleerd dat ik het mezelf waard vind om te leven. Ik wil het

‘Dus eigenlijk door de hulp van mij.’ Saskia: ‘Absoluut door jouw hulp’.

op een goede manier doen, bij Cassandra zijn. En de zin uit mezelf

Het ging zes jaar lang goed. Saskia: ‘Ik heb mijn rijbewijs gehaald, ben

halen.’ Saskia leerde op De Lage Kamp dat gevoelens oké zijn.

gaan werken. We hadden een auto, een mooi huis, we gingen op

Dat ze kwetsbaar mag zijn. ‘Ik heb geleerd dat ik niet altijd de kar hoef te

vakantie. We hadden de zaken mooi voor elkaar samen. En toen werd ik

trekken. En dat je best egoïstisch mag zijn om jezelf en je kind het leven

arrogant. Ik dacht: ach, zes jaar al, ik heb alles voor elkaar, mijn kind lijdt

te redden’.

er niet onder als ik weer een keertje gebruik. Dat manage ik wel even’. In twee jaar tijd viel alles uit elkaar. Saskia gebruikte weer heroïne.

Gijzelaar

‘Ik had schulden, mijn huis stond op het spel. Mijn kind begon voor mij

De strakke benadering van De Lage Kamp heeft voor Saskia goed

te zorgen in plaats van ik voor haar. Ze kon geen kind meer zijn, zat altijd

gewerkt. ‘In die setting, met je kind als “gijzelaar”, van je middel en uit je

in spanning…’ Cassandra: ‘Ja, ik maakte me heel erg zorgen. Een keer

omgeving weg, waarin gezegd wordt: “Je gaat maar weg, maar je kind

lag mijn moeder om negen uur nóg te slapen en toen was ik bang dat

blijft hier”… Het is te bruut om los te lopen maar bij mij heeft het

ze niet meer wakker werd…’ Saskia: ‘Het was voor haar een wereld van

gewerkt. De tijd doet de rest.’ Begin volgend jaar gaan moeder en

verschil. Ik ben heel begaan met dit kind en dan bedoel ik niet dat ik er

dochter weer op zichzelf wonen. Cassandra gaat naar een nieuwe

af en toe een broodje in stop: haar gemoedstoestand en wat ze nodig

school, Saskia is gevraagd en aangenomen voor de cliëntenraad van

heeft is mijn eerste prioriteit en dat was het in die zes jaar ook. Toen ik

Jeugdzorg en gaat op De Lage Kamp een bewonersstage lopen. ‘Als ik

terugviel begon ik een geestelijke afstand te creëren. Ik kon het gewoon

dan wil leven en het moet nut hebben dan wil ik het ook maximaal

niet meer’. Jitske: ‘Dat vind ik zo bijzonder van een verslaving. Jullie zijn

benutten. Ik moet dingen doen die mij voldoening geven en dat kan

zichtbaar ongelooflijk dol op elkaar en toch is er dan iets wat daar

door andere mensen te helpen. Zo kan ik iets positiefs doen met de

tussenkomt’.

ellende die achter me ligt.’

‘Ik ben armer dan ik ooit ben geweest, maar ik ben er zo rijk van geworden’ Reddingsboei

Cassandra is laatst met succes alleen op kamp geweest en dat terwijl

Dat Saskia na zes jaar terugviel ondanks haar grote liefde voor haar

ze anders altijd moest huilen als ze bij mama wegging. Hoe komt dat?

kind komt, zo weet ze nu, doordat ze niets verwerkt had van de redenen

Cassandra: ‘Ik vertrouw mama’. Saskia moet even heel diep ademhalen.

waarom ze ooit was gaan gebruiken. ‘Dan compenseer je maar met

‘Ik ben armer dan ik ooit ben geweest, maar ik ben er zo rijk van

vakanties en een nog grotere stereotoren… Ik denk dat het zo heeft

geworden. En alles wat ik weet kan ik weer doorgeven aan mijn kind en

moeten zijn. Dat Cassandra bij mij geboren werd en dat ik dit proces

zij weer aan haar kinderen. Het houdt op: met oogkleppen op van

heb doorgemaakt. Daar geloof ik heilig in. Dat dit allemaal nut heeft.’

generatie op generatie maar wat doorkachelen en trauma op trauma

Toen moeder en dochter net op De Lage Kamp aankwamen voelde dit

creëren. Bij ons stopt het. Dat is mijn missie.’

voor Saskia nog niet zo. Ze sloeg zichzelf om de oren met alles wat ze niet was. Ze schoot tekort in de ogen van haar eigen moeder, ging

omslag 4

13

tekst: Lianne Zijlstra en Ruth Wisman fotografie: Robert van der Molen

‘De forensische zorg is er niet om cliënten gelukkig te maken’ De cijfers lijken duidelijk: 50 tot 70% van de Nederlandse gevangenen heeft problemen met alcohol en/of drugs en van de volwassen tbs’ers kampte maar liefst 65% op het moment van het delict met verslavingsproblematiek. Forensisch psycholoog Eric Blaauw weet echter ook dat vooral andere factoren dan verslaving een rol spelen bij het plegen van strafbare feiten.

Verslaving en psychische stoornissen Er is niet alleen een verband tussen verslaving en criminaliteit, maar ook tussen verslaving en andere psychische stoornissen. Zo komt bij een antisociale persoonlijkheidsstoornis zeer vaak (86%) verslaving voor. Een antisociale persoonlijkheidsstoornis is een persoonlijkheidsstoornis met als belangrijkste kenmerk het schenden van de rechten van anderen, wat naar voren komt in het denken, voelen en gedrag. Ook bij schizofrenie, een bipolaire stoornis (ook wel manisch-depressieve stoornis genoemd, red.) en ADHD is verslaving veelvoorkomend. ‘In 90% van de gevallen hebben mensen eerst psychische problemen en raken ze dan verslaafd, in 10% van de gevallen is het andersom’, legt Eric Blaauw uit.

‘Verslaving en criminaliteit komen vaak in combinatie met elkaar voor’, zegt Eric Blaauw. ‘Zo is er onder verslaafden veel sprake van “verwervingscriminaliteit” (bijvoorbeeld diefstal, bedoeld om aan geld te komen voor drugs) en drugsdelicten. Bij een kwart van de delicten waarmee VNN in aanraking komt speelt agressie een rol. Toch moet je het verband niet overschatten: verslaving leidt niet per se tot criminaliteit of andersom. Verslaving leidt wel tot verergering van de criminaliteit. Impulsiviteit, ziekelijke achterdocht, dwanghandelingen en gebrek aan berouw spelen een veel grotere rol bij criminaliteit dan verslaving.’

Wat heeft VNN te bieden aan verslaafde mensen die met justitie in aanraking zijn gekomen en hoeveel van deze mensen melden zich bij VNN? VNN heeft twee toegangspoorten voor mensen die met justitie in aanraking zijn geweest: de Forensische Polikliniek in Groningen en het IMC (Intramuraal Motivatie Centrum) in Eelde. De Forensische Polikliniek verzorgt specialistische programma’s, bijvoorbeeld om alcohol- of drugsgerelateerde agressie te behandelen, doet risicotaxaties (hoe gevaarlijk is iemand?), stelt specialistische diagnoses, ontwerpt risicomanagementplannen (om te voorkomen dat iemand gevaarlijk wordt) enzovoort. In het IMC worden klinische diagnoses gesteld en wordt

14

omslag 4

geprobeerd mensen te motiveren voor behandeling van hun verslavingsprobleem en bijkomende problemen. Cliënten kunnen bij VNN hulp krijgen voor zowel hun verslavingsprobleem als hun eventuele andere psychische problemen.

‘ik heb altijd geweten dat ik niet goed bezig was’ Martin (42) is 25 jaar lang zwaar verslaafd geweest aan heroïne en

Jaarlijks komen er ongeveer 2000 mensen bij de reclasseringsafdelingen

cocaïne. Hij was een echte polygebruiker, het liefst gebruikte hij

van VNN terecht, waar ze begeleid worden door reclasseringswerkers.

verschillende middelen tegelijk en zo veel en zo lang mogelijk.

Van die 2000 komen er circa 500 in de hulpverlening terecht; zij willen echt behandeld worden voor hun verslavingsprobleem, maar hebben

‘Ik heb altijd geweten dat ik niet goed bezig was. Toen ik een jaar of

nogal eens de drang van justitie nodig om zich dit te realiseren. ‘In alle

14 was ging ik blowen uit nieuwsgierigheid. Op mijn 18e zat ik bij de

gevallen is het niet de zorgvraag van de persoon die centraal staat

Koninklijke Marine en had ik verkeerde vrienden die ik opzocht als ik

(of zijn levensgeluk), maar het terugdringen van de kans dat iemand

thuis was. Heroïne werd steeds belangrijker voor mij. Het werd een

opnieuw een delict begaat’, aldus Eric Blaauw.

verslaving die als een rode draad door mijn leven liep.’

Financiering

‘Ik ging stelen, snelkraken, helen en drugsdealen om aan geld te

De geestelijke gezondheidszorg (inclusief verslavingszorg) die wordt

komen. Keer op keer. Omdat ik geen geld had, zat ik mijn straf altijd uit.

verleend aan mensen die strafbare feiten hebben gepleegd, wordt

Als veelpleger heb ik in totaal meer dan 12 jaar in de gevangenis

aangeduid met de term “forensische zorg”. Wie financiert deze zorg?

gezeten. Als je steelt weet je dat je fout bezig bent. Diep in je hart

‘De forensische zorg wordt volledig betaald door het ministerie van

weet je dat het anders moet, maar de verslaving is vele malen sterker.’

Veiligheid en Justitie. Zij bepaalt dus ook de spelregels’, zegt Eric Blaauw. ‘Voordat ik 5 jaar achtereen vast kwam te zitten, kwam ik tot inzicht dat ik De reclassering is onder druk van het ministerie de laatste jaren erg

mijn leven wilde veranderen. De tijd in de gevangenis heb ik echt nodig

veranderd. Stond eerst de cliënt centraal en zijn of haar terugkeer in de

gehad om mijn gedachten te structureren. In de gevangenis ben ik

maatschappij, nu staat de maatschappelijke veiligheid voorop en het

afgekickt en vanaf dat moment ging het bergopwaarts.’

strafbare feit dat is gepleegd. Eric Blaauw: ‘Alle reclasseringsactiviteiten moeten tegenwoordig passen in een beperkt aantal reclasseringspro-

‘Inmiddels ben ik 3 jaar clean en zit ik in een begeleid woontraject bij

ducten en alleen deze worden vergoed door de minister. Als organisatie

VNN. Ik sta nog onder toezicht van de reclassering. Gelukkig heb ik

moeten we steeds meebewegen met alle nieuwe regels en dat valt niet

altijd werk gehad, waar ik mijn ei in kwijt kan. In januari 2012 kan het

altijd mee. Tegelijkertijd lukt het steeds beter om de reclassering en de

huis van VNN op mijn naam worden gezet. Dat is mijn stok achter de

zorg samen te laten optrekken.’

deur om niet terug te vallen, want in al die jaren heb ik geen eigen woning gehad.’

Drang en dwang Anders dan de reguliere verslavingszorg werkt de forensische zorg intensief samen met het Openbaar Ministerie en de politie. Dat forensische zorg anders ingericht is dan reguliere verslavingszorg, blijkt ook uit de “drang en dwang” die er geldt voor cliënten. Niet meewerken aan de behandeling kan meteen gevolgen hebben. ‘Als je niet meewerkt, kan je voorwaardelijke straf omgezet worden in daadwerkelijke gevangenisstraf. Het is de taak van onze reclasseringswerkers mensen te motiveren voor zorg en hen er voortdurend op te wijzen dat meewerken echt beter is dan weigeren. Forensische zorg heeft primair tot doel het verminderen van recidive, oftewel het voorkomen dat iemand weer strafbare feiten pleegt. Wij zijn er niet in de eerste plaats om cliënten gelukkig te maken’, besluit Eric Blaauw. Dr. Eric Blaauw is forensisch psycholoog en Directeur Behandelzaken Forensische Zorg a.i. bij VNN. Hij heeft veel publicaties op zijn naam staan over onder andere psychische stoornissen, stalking en zelfmoord onder gedetineerden. In het voorjaar van 2012 verschijnt onder zijn redactie een handboek over forensische verslavingszorg, uitgebracht door Bohn Stafleu van Loghum.

De feiten op een rij • De criminaliteit in Nederland is al jaren dalende. • Meer dan de helft van de gedetineerden in Nederlandse gevangenissen is van Nederlandse afkomst. • Van de Nederlandse gedetineerden is 94% man. Dat mannen vaker strafbare feiten plegen, heeft onder andere te maken met het feit dat mannen vaker lijden aan antisociale persoonlijkheidsstoornissen en agressie. Ook de aanwezigheid van testosteron speelt een rol. • Problematisch cannabis- en alcoholgebruik komen het meest voor onder de gedetineerden. • Bij volwassen tbs-gestelden kampte 65% op het moment van het delict met verslavingsproblematiek (Van Emmerik & Brouwers, 2001), werkte middelengebruik in 38% van de gevallen drempelverlagend op het door hen gepleegde delict en zorgde in 21% van de gevallen een alcoholvergiftiging ervoor dat de situatie uit de hand liep en tot een delict leidde (Brand, Lucker & Van der Hurk, 2009).

Voor veel mensen is niet goed zichtbaar wat verslavingszorg oplevert De voorgenomen kabinetsbezuinigingen op de geestelijke gezondheidszorg zijn ingrijpend voor zowel cliënten als medewerkers in de zorg. Wethouder in de gemeente Groningen Jannie Visscher, cliënt Jolien en psychiater Jitske Teeuwisse geven hun visie op de bezuinigingen en leggen uit waarom de eigen bijdrage volgens hen meteen van tafel moet. tekst: Lianne Zijlstra en Saffira Rijkee. fotografie: Robert van der Molen en Nieska Kajuiter

‘Ik ben het principieel oneens met de eigen bijdrage’

Wat zullen de bezuinigingen in de GGZ betekenen voor de gemeente? Jannie Visscher: ‘Ik denk dat de bezuinigingen tot gevolg zullen hebben dat er vaker een beroep gedaan wordt op de bijzondere bijstand en dat er meer druk op de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning, red.) ontstaat. Ook zou er meer overlast op straat kunnen ontstaan, maar het is moeilijk precies te bepalen welke bezuinigingsmaatregel welk effect heeft.’ Wethouder Visscher ziet de bezuinigingen niet als louter negatief. ‘De bezuinigingen dwingen ons om op een andere manier mensen te helpen. Als samenleving hebben wij alles in specialismen gegoten, waardoor er in probleemgezinnen veel te veel specialisten over de vloer komen, die allemaal een klein stukje van de zorg leveren. Ik vind dat we moeten beginnen met het stellen van de vraag wat iemand nodig heeft om mee te kunnen doen in de samenleving. Niet de instellingen moeten het uitgangspunt zijn, maar de mens en de wil en de kracht die hij heeft om iets van zijn leven te maken. Wat mij betreft moeten instellingen veel meer samenwerken en de zorg laagdrempeliger organiseren. Sociale teams, die op wijkniveau opereren, daar moeten we volgens mij naartoe. Ondersteuning door mantelzorgers en andere vrijwilligers waar mogelijk en deskundige achtervang waar nodig.’

Voor wethouder Jannie Visscher is het helder: het kabinet laat de prijs van de crisis betalen door de kwetsbaren in de samenleving, terwijl

Jannie Visscher hoopt dat ook VNN de samenwerking met andere

deze mensen de crisis niet veroorzaakt hebben. ‘Sommige gezinnen

organisaties zoekt en laagdrempelige zorg biedt waar dat kan. Visscher

zullen hierdoor veel voor de kiezen krijgen. Zo wil het kabinet de

noemt de zorg die VNN biedt bij de tippelzone aan de Bornholmstraat

huurtoeslag verlagen en korten op bijstand en de uitkering voor

en bij de Heroïnebehandelunit essentieel. ‘Ook het uitvoeren van

jonggehandicapten.’ Over de eigen bijdrage voor mensen met een

preventie-activiteiten vind ik heel belangrijk, bijvoorbeeld op het gebied

psychische ziekte heeft Jannie Visscher een duidelijke mening.

van alcohol en jeugd. Maar, zo besluit ze lachend, dit lijstje is zeker niet

‘Met deze eigen bijdrage ben ik het principieel oneens. Een psychische

volledig hoor!’

ziekte is evenzeer een ziekte als een lichamelijke aandoening. Ik hoop dan ook dat deze maatregel teruggedraaid wordt.’

Jannie Visscher is wethouder in de gemeente Groningen en heeft onder andere Welzijn en Zorg in haar portefeuille.

16

omslag 4

‘Bezuinigen op hulp schandalig’ Jolien was verslaafd aan GHB. Ze krijgt bij VNN psychotherapie en

de rug toe te keren. Ik heb zelf het geluk een goede band met mijn

tweedaagse therapie: twee volle dagen per week waarop verschil-

ouders te hebben, zij zouden mijn eigen bijdrage wel betalen als het

lende therapieën worden gevolgd en aan terugvalpreventie wordt

moest. Maar veel jongeren hebben niet eens contact met hun ouders.

gedaan. De therapie heeft Jolien veel goed gedaan. ‘Ik heb veel meer

Ze zullen stoppen en weer terugvallen in hun oude leven, of zich nog

inzicht gekregen in mezelf. Je leert je valkuilen kennen, onder ogen te

dieper in de schulden steken om hulp te kunnen betalen.

zien waardoor je verslaafd bent geraakt. Wanneer je van je verslaving

Tegen een Tweede Kamerlid zou ik dan ook willen zeggen: het gaat

af bent ben je niet meteen van al je problemen af. Psychotherapie

meer geld kosten dan dat het je oplevert als je hierop bezuinigt. Ik

helpt je te kijken naar waar het fout gaat en wat je anders kunt doen.

denk niet dat er veel mensen overblijven: ze hebben het geld gewoon

Zonder deze hulp zou ik er niet best aan toe zijn. Dan was ik allang

niet. En wat denk je dat er dan gebeurt, op langere termijn? Als men-

weer terug­gevallen en verder verslaafd geraakt.’

sen niet meer met hun verslavingsproblemen terecht kunnen bij een instelling als VNN, gaat het van kwaad tot erger en zijn ze er over een

Bezuinigen op hulp en de eigen bijdrage verhogen zijn uit den boze

paar jaar nog slechter aan toe. En dan gaan ze de maatschappij pas

volgens Jolien. ‘Heel veel verslaafden zitten diep in de schulden door

echt geld kosten.’

hun verslaving. Zeker jongeren zullen al snel zeggen: “moet ik dat ook nog betalen? Ik red mezelf wel”. Om vervolgens de hulpverlening

De kosten van de geestelijke gezondheidszorg in Nederland zijn de laatste jaren explosief gestegen. Volgens Jitske Teeuwisse is de hedendaagse maatschappij, die erg veel eisen stelt aan mensen, daar een van de oorzaken van. ‘Veel mensen kunnen niet voldoen aan die eisen en zoeken hulp. En het is echt niet zo dat ze voor hun lol naar de psychiater gaan, dan is er wel iets aan de hand.’ Dat er bezuinigd moet worden, is helder. Dat de bezuinigingen zowel mensen met een verslaving als VNN als organisatie hard zullen raken, ook. ‘Niet alleen zullen cliënten de zorg gaan mijden, maar medewerkers zullen hun baan verliezen en krijgen bovendien het gevoel dat het werk dat zij doen niet waardevol is voor de

Jolien (26) is cliënt van VNN.

‘Niemand gaat voor zijn lol naar de psychiater’

cliënten en maatschappelijk niet relevant’, aldus Jitske Teeuwisse. ‘Het is vreselijk zuur dat we zoveel mensen moeten ontslaan, maar omdat tachtig procent van onze kosten uit personeelskosten bestaat, kunnen we echt niet anders.’ Een probleem van de verslavingszorg is volgens Jitske Teeuwisse dat

onrechtvaardig en niet uit te leggen. Daarnaast leven veel van onze

het voor een grote groep mensen niet zichtbaar is wat het precies

cliënten van een bijstanduitkering, zij kunnen die eigen bijdrage simpel-

oplevert, blijkbaar ook niet voor politiek Den Haag. ‘Overlast merk je, van

weg niet betalen. Ze zullen de zorg gaan mijden, met alle gevolgen van

overlastbestrijding merk je heel weinig. Als er geen Heroïnebehandelunit

dien. Uit onderzoek dat wij hebben gedaan, blijkt dat het aantal mensen

zou zijn, zouden onze cliënten weer op straat gaan zwerven en op

dat vanwege de eigen bijdrage niet meer bij ons aan zal kloppen, op

allerlei (illegale) manieren proberen aan geld te komen om drugs te

kan lopen tot vijftig procent! Waar ik ook moeite mee heb, is dat voor

kunnen kopen. Het verdwijnen van hepatitis is ook een verdienste van

mensen die in een crisissituatie bij ons opgenomen worden, weliswaar

de verslavingszorg waar weinig mensen iets vanaf weten. Vroeger

geen eigen bijdrage geldt, maar dat je ze, zodra je ze aansluitend gaat

hadden veel heroïnegebruikers hepatitis. Tegenwoordig zijn ze in

behandelen, wél om een eigen bijdrage moet vragen. Als cliënt en als

behandeling en kunnen ze hun vuile spuiten omruilen voor schone.

professional wil je het niet tot een crisis laten komen. Je wilt de schade

Nieuwe besmetting met hepatitis komt zo nauwelijks meer voor.’

die elke crisis met zich meebrengt vermijden, maar als die behandeling cliënten geld kost, zullen velen van hen na hun crisisopname meteen

Net als wethouder Visscher is Jitske Teeuwisse fel gekant tegen de

weer vertrekken of na hun behandeling een rekening gepresenteerd

eigen bijdrage. ‘Een eigen bijdrage prima, maar dan voor iedereen.

krijgen die ze niet kunnen betalen. Dat is toch krom?’

Het feit dat mensen met een somatische ziekte geen en mensen met een psychische ziekte wél een eigen bijdrage moeten betalen, is

Jitske Teeuwisse is psychiater en lid van de Raad van Bestuur van VNN.

omslag 4

17

Opvallend

Drinken, roken, blowen of juist niet? Stivoro* en het Trimbos-Instituut** zijn de initiatief­nemers van de campagne “Meer lol met self control”. Deze campagne is bedoeld voor jongeren tussen veertien en achttien jaar en wil het maken van een gezonde keuze met betrekking tot het gebruik van alcohol, cannabis en tabak bevorderen.

Op de site www.selfcontrol.nu kunnen jongeren filmpjes zien die illustreren dat je meer lol hebt wanneer je de controle over jezelf houdt: meer lol met self control. Ook kunnen ze een online test maken. In deze test wordt getoetst en feedback gegeven op het maken van eigen keuzes en “in control” zijn. Bij de campagne hoort het jongerenmagazine Control. Dit blad biedt informatie over de risico’s van alcohol, tabak en cannabis, maar ook over verleiden en sociale controle. Met hulp van Pierre Wind worden Happy Drinks gepromoot. Happy Drinks zijn alcoholvrije drankjes die niet

De campagne stelt de gevolgen van de keuze van jongeren om wel of niet (overmatig) te drinken, roken en blowen centraal. De boodschap van de campagne is: kies voor niet of matig drinken, niet roken en niet blowen.

kinderachtig smaken. Kijk voor de recepten op www.happydrinks.nl. * Stivoro is het expertisecentrum voor tabakspreventie. ** Het Trimbos-instituut is een kennisinstituut dat onder andere onderzoek doet naar geestelijke gezondheid en verslaving.

Uitstel van alcoholgebruik jongeren heel goed mogelijk Het uitstellen van alcoholgebruik door jongeren is heel goed mogelijk door ouders op te roepen hun kinderen geen alcohol te geven en jongeren te stimuleren om niet te drinken. Jongeren die tot hun vijftiende geen alcohol drinken, zullen ook op

weten ouders dat ze hun kinderen strikte regels kunnen opleggen.

hun zestiende minder glazen alcohol drinken -in tegenstelling tot wat

En bij de kinderen treedt een hogere zelfcontrole op. ‘Ze durven

vaak wordt gedacht. Uitstellen van alcoholgebruik onder jongeren is

makkelijker “nee” te zeggen’, verduidelijkt Koning.

daarmee een doelmatige alcoholpreventie. Dat concludeert Ina Koning

Deze gecombineerde aanpak werkt zelfs nog door als jongeren de

in haar proefschrift. Zij is op 30 september gepromoveerd aan de

leeftijd van zestien jaar hebben bereikt. ‘Er is geen sprake van een

Universiteit Utrecht.

“inhaal-effect”, zoals veel ouders denken’, aldus Koning. ‘Als jongeren later beginnen met drinken, drinken ze ook minder alcohol als ze op

De Utrechtse promovenda heeft voor dit project gedurende vijf jaar meer

zestienjarige leeftijd eenmaal wel mogen drinken.’

dan drieduizend jongeren en hun ouders gevolgd, in samenwerking met het Trimbos-instituut en de Radboud Universiteit. Koning concludeert dat

Bron: Universiteit van Utrecht

succesvol uitstellen van wekelijks drinken onder jongeren alleen werkt als zowel de ouders als hun kinderen geïnformeerd worden over de

Ouders die meer willen weten over hoe ze met hun kinderen het gesprek

nadelen van alcoholgebruik op jonge leeftijd. ‘Die gecombineerde aan-

kunnen aangaan over roken, drinken of blowen, kunnen kijken op

pak is essentieel voor het slagen van alcoholpreventie. Alleen ouders of

www.hoepakjijdataan.nl. De site bevat onder andere tips en verhalen van

alleen jongeren informeren werkt niet.’ Door ze beiden goed te informeren

andere ouders.

18

omslag 4

Drugs in het verkeer strenger aangepakt Alcoholverslaving voor de helft genetisch bepaald Ongeveer de helft van het risico om alcohol­ verslaafd te raken is erfelijk bepaald, maar er is niet één bepaald gen verantwoordelijk voor de verslaving. Dat stelt psychiater Arnt Schellekens, die op 18 oktober is gepromoveerd aan de Radboud Univer­siteit in Nijmegen. Schellekens onderzocht de hersenfuncties bij patiënten met alcoholafhankelijkheid en bij gezonde personen. Schellekens stelde vast dat patiënten met een verslaving een minder goed functionerend beloningssysteem hebben in de hersenen. De stof dopamine speelt hierin een cruciale rol. Een verminderde dopaminefunctie kan aangeboren zijn, maar ook het gevolg zijn van

Drugsgebruik in het verkeer is in Nederland verboden, maar de controles op drugsgebruik laten nog te wensen over. Om dit te verbeteren zal het kabinet nog dit jaar de Wegenverkeerswet aan gaan passen. Het uiteindelijke doel van de aanpassing is terugdringing van het aantal ongevallen door drugs in het verkeer.

traumatische ervaringen en heftige stress op jonge leeftijd. Volgens het nieuwe wetsvoorstel zijn bestuurders verplicht mee te Arnt Schellekens: ‘Het gaat bij alcoholverslaving niet om één bepaald

werken aan een speekselcontrole. Bij een positief testresultaat volgt

gen of een rechtstreeks verband tussen genen en verslaving. Omgeving

op het politiebureau een bloedcontrole. De aanpassing van de wet

speelt voor de helft een rol. Iemand die als kind traumatische ervaringen

vergroot de mogelijkheden van de agent. Naast het uitvoeren van de

heeft gehad, is extra kwetsbaar voor alcoholgebruik wanneer hij of zij

speekselcontrole mag hij bijvoorbeeld ook de reactiesnelheid en de

een van de risicogenen heeft. Mensen zonder risicogen zijn beter

evenwichtsfuncties van de automobilist controleren. Ook hierbij geldt

bestand tegen de nadelige effecten van zulke ervaringen.’

dat het onderzoek bij voldoende verdenking op het bureau verder

Schellekens wijst er verder op dat alcoholverslaving vaak samengaat

gaat.

met psychiatrische aandoeningen als depressie of ADHD. Hierbij spelen verschillende neurobiologische mechanismen een rol. ‘Zo zijn de

Net als voor alcohol geldt straks een limiet voor het drugsgehalte in

hersenen van alcoholverslaafden met een angststoornis hyperalert op

het bloed. Zo mag een automobilist straks niet meer dan 3

het maken van fouten en zouden deze patiënten alcohol kunnen

microgram THC per liter in zijn bloed hebben. Voor cocaïne en

gebruiken om dit te dempen.’

heroïne zijn deze normen respectievelijk 50 en 20 microgram. Is de concentratie hoger, dan is de automobilist in overtreding en volgt

Bron: Radboud Universiteit Nijmegen

een straf in de vorm van een boete of een tijdelijke rijontzegging.

omslag 4

19

DOK3 staat voor: hard werken, op weg naar iets beters, grenzen verleggen, mogelijkheden ontdekken, kansen benutten. En voor: verantwoor­delijkheid nemen voor je eigen leven. De “3” in de naam verwijst naar de drie initiatiefnemers: Verslavingszorg Noord Nederland, Het Poortje Jeugdinrichtingen en orthopedagogisch behandelcentrum Driever’s Dale.

TEAM CENTRAAL

DOK3 DOK3-medewerkers Annabel Luppes en Inge Zomervrucht vertellen

biedt om daar te kunnen afkicken; dit hoeft niet eerst elders te gebeuren.

mij eerst over de problemen die de jongeren hebben die binnen DOK3

Er is in deze groep sprake van meervoudige problematiek. Naast verslaving

behandeld worden en over de leefgroepen die er zijn.

is er sprake van gedrags- en/of psychosociale problematiek en/of een licht verstandelijke beperking.

Jongeren met problemen

LVG-groep 1: Kwetsbare jongeren met veel behoefte aan begeleiding,

De drie instellingen hebben kun krachten gebundeld omdat een deel

(emotioneel) achter in ontwikkeling.

van de jongeren met gedragsproblemen niet goed kon worden geholpen.

LVG-groep 2: Jongeren met meer zelfstandigheid;

Deze jongeren hebben problemen op meerdere gebieden. Sommigen

deze worden voor­bereid om later zelfstandig te kunnen wonen.

zijn in aanraking gekomen met justitie, hebben problemen met agressie,

Intensieve behandelgroep: Deze jongeren hebben allen een individueel

een licht verstandelijke beperking, verslaving of een ongunstige thuis-

programma en een eigen rooster. De behandeling in DOK3 is sowieso

situatie. Het doel van DOK3 is om deze jongeren en hun gezin een

sterk individueel gericht, maar voor deze groep geldt dat nog meer.

aaneengesloten zorgtraject aan te bieden. DOK3 is dit voorjaar gestart

Vaak is er bij deze jongeren sprake van psychiatrische problematiek, bijvoor-

in de stad Groningen. In vier leefgroepen worden jongeren door middel

beeld autisme en aanverwante stoornissen, of hechtingsproblematiek.

van therapie en scholing geholpen om een beter toekomstperspectief te bereiken. Deze vier groepen zijn:

Gesloten karakter Annabel Luppes is als groepstherapeut verbonden aan de verslavings-

Verslavingsgroep: Deze jongeren hebben bijvoorbeeld problemen met

groep. Hiervoor was ze werkzaam bij het Bauhuus, een jongerenafdeling

het gebruik van alcohol, cannabis, speed of GHB, maar daarnaast soms

van VNN. Wat is het verschil? Annabel: ‘DOK3 is een gesloten inrichting

ook met gamen. Een voordeel is dat DOK3 jongeren de mogelijkheden

waardoor je andere jongeren binnenkrijgt dan bij het Bauhuus.

20

omslag 4

van links naar rechts: Alex Spajic, Wiesje Waanders, Janny Maat, Marja van Minnen, Marije Garama, Martine Westerhof, Michel Oldenburg, Annabel Luppes, John Wieringa, Gaby Meijer, Kirsten ten Oever en Bert van Staveren.

tekst: Sjoerd Veenstra fotografie: Bert van Dalen Deze jongeren vallen normaal tussen wal en schip. Vanuit VNN hadden

Annabel vertelt hierover: ‘Soms geven jongeren aan dat ze iets aan hun

we geen ervaring met gesloten behandeling. Toen we tegen problemen

agressie of hun middelengebruik willen doen. Of ze willen de thuissituatie

aanliepen hebben we hulp gekregen van collega’s van Wilster, die al

verbeteren en het vertrouwen van de ouders terugkrijgen. Ze vinden het

ervaring met een gesloten omgeving hadden.’ Inge Zomervrucht is

soms lastig hun behandeldoel te formuleren, daarom helpen wij hen

afkomstig van Driever’s Dale. Als psychomotorisch therapeut is zij bij

daarbij. De ouders (of andere belangrijke opvoeders) worden nauw bij

alle leefgroepen betrokken. Zij vult Annabel aan: ‘Het werken binnen

de behandeling betrokken. Verloven worden tevoren met de jongere en

een gesloten setting is heel anders dan binnen een open setting en

met de ouders besproken en na afloop geëvalueerd.’

vraagt ook om speciale expertise. Een gesloten setting heeft een andere dynamiek waarbij jongeren zich anders gedragen. Omdat ze niet weg

Samenwerking

kunnen, laten ze extremer gedrag zien en zijn ze eerder agressief.

‘De samenwerking binnen DOK3 is uniek’, aldus Annabel. ‘Inhoudelijk

Ook zijn ze sterk extern gemotiveerd. Ze willen hun verlof bijvoorbeeld

hebben we veel aan elkaar. We hebben veel geleerd door uitwisseling

niet in gevaar brengen. Dit heeft invloed op de regels en de structuur.’

van personeel tussen de groepen. De samenwerking houdt ook in dat ik als begeleider van de verslavingsgroep informatie geef over middelen­-

Behandelplan

gebruik en verslaving aan jongeren van de andere groepen.’ Ook Inge

Iedere jongere heeft twee coaches. Deze coaches maken samen met

is erg tevreden over de samenwerking. ‘Ik voel me in de eerste plaats

de jongeren het behandelplan, doen de tussentijdse evaluaties en

DOK3- medewerker. Dit komt ook omdat ik niet bij 1 leefgroep werk,

maken de voortgangsverslagen. De coaches houden de lijn van de

maar 4 verschillende groepen zie met elk hun eigen specifieke doelgroep.

behandeling in de gaten en hebben contact met de ouders. Het is

Doordat ik niet in 1 team zit, heb ik 32 collega’s waarmee ik moet

belangrijk dat de jongere achter zijn of haar behandelplan staat.

samen­werken. Dat maakt mijn baan spannend, complex en uitdagend.’

omslag 4

21

Computertherapie Cliënten gezocht

tekst: Saffira Rijkee fotografie: Robert van der Molen 22

omslag 4

Van je verslaving afkomen mede dankzij een computerspel. Dat zal iedereen waarschijnlijk wel aanspreken. Madelon van Hemel, promovendus Klinische Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), is met haar onderzoek naar “attentional bias” voor VNN hard op weg een unieke interventie te ontwikkelen die als ondersteuning voor reguliere therapie kan dienen. Maar ze heeft wel cliënten nodig om haar onderzoek te kunnen volbrengen.

‘we kunnen echt een mooie interventie ontwikkelen die heel gemakkelijk inzetbaar is binnen VNN’ Attentional bias betekent zoveel als verhoogde aandacht. De aandacht

Belangrijk onderzoek

van iemand die verslaafd is aan alcohol of drugs zal automatisch

Het testen wordt gedaan onder jonge cliënten tussen de 12 en 25 jaar:

uitgaan naar het middel waar hij naar hunkert. Madelon van Hemel:

een doelgroep met een groot risico om verslaafd te raken. Aan de

‘Zou hier bijvoorbeeld iemand met een alcoholverslaving bij mij op de

hand van het onderzoek proberen de RUG en VNN te onderzoeken

deur kloppen om iets te vragen en er staat een flesje bier op tafel, dan

of de reguliere behandeling een aandachtsbias doet verdwijnen en

gaat zijn aandacht automatisch naar het bier en vergeet hij prompt wat

of terugval juist optreedt bij verslaafden die hun aandachtsbias niet

hij wilde vragen. Dat is sterk uitvergroot, maar wel hoe het werkt.

kwijtraken. Op basis van die resultaten wordt een interventie ontwikkeld

De aandacht van verslaafde mensen wordt als een magneet getrokken

en getest, die zelfs via internet gedaan kan worden. ‘Dat betekent dat

naar het middel en daarna als klittenband vastgehouden: het kost

cliënten naast de reguliere therapie gemakkelijk en snel, met een aantal

heel veel moeite om de aandacht weer los te trekken en te richten op

weken achter elkaar twee korte sessies per week, al een heel stuk extra

iets anders’.

geholpen kunnen zijn.’ De interventie zal er hetzelfde uitzien als in het onderzoeksprogramma, maar dan verschijnt het pijltje altijd onder het

Onbewust gedrag

“niet-middelplaatje”. De aandacht wordt dus automatisch van het

Verslavingstherapie is tegenwoordig vooral gericht op het bewust

middel weggericht. In dit interventieonderzoek met cliënten zal Madelon

maken en veranderen van gedrag. ‘Voorheen werd heel veel onderzoek

bekijken welk effect de interventie heeft. ‘Andere onderzoekers hebben

gedaan met vragenlijsten. Waarom gebruik je? Heel subjectief eigenlijk,

al wat ervaring opgedaan met dit soort interventies. De eerste resultaten

alsof iemand zelf beslist: ik ga verslaafd worden. Als er iets irrationeel

lijken heel positief. Het lijkt erop dat het direct zorgt voor vermindering

gedrag is dan is het verslaving’. Ons gedrag wordt enerzijds gestuurd

van gebruik. Wellicht zijn er zelfs mogelijkheden om risicojongeren

door automatische processen die heel snel en bijna onbewust plaats-

preventief een training aan te bieden om te voorkomen dat de

vinden en waar je dus weinig bewuste controle over hebt.

aandachtsbias sterker wordt.’

Aan de andere kant zijn er de meer gecontroleerde processen: dat waar je over nadenkt en wat je bewust doet. Die processen zijn veel

Oproep

langzamer. Bij gezond gedrag zijn die processen in balans, iemand die

Als alles lukt wil Madelon volgende zomer de interventie introduceren.

verslaafd is wordt veel meer gestuurd door automatisch gedrag terwijl

Maar daarvoor heeft ze nog zeker zestig deelnemers nodig voor de

de gecontroleerde processen juist zwakker worden. ‘Het is dus goed

tests. Het testen vindt plaats op de locatie waar cliënten altijd komen.

om reguliere therapie aan te vullen met een stukje therapie waarin je

Ze doen drie keer een sessie van anderhalf uur: één keer voor en één

dat meer onbewuste gedrag aanpakt. Je kunt kijken of je dat kunt

keer rond het eind van de behandeling en de laatste keer ongeveer drie

herreguleren waardoor iemand in de toekomst veel beter van de drank

maanden daarna. Iedere cliënt die meedoet krijgt een bioscoopbon.

of drugs af kan blijven’.

Cliënten worden voor de tests geworven door hun intakers. In januari is al begonnen met de eerste metingen, maar het loopt nog geen storm.

De test

‘Iedereen heeft het druk natuurlijk. Maar intakers hoeven het alleen

In het onderzoek van Madelon draait het dus vooral om automatisch

maar te bespreken met de cliënt, hen te motiveren om mee te doen,

gedrag. Ze meet dit met computertaakjes: reactietijdentaken. Eigenlijk

een handtekening te laten zetten en het formulier in de brievenbus

is de test net een spelletje waarbij het erom gaat hoe snel je reageert.

te gooien, de rest doe ik. Ik hoop dat het nu op gang komt want we

Er komen steeds twee plaatjes naast elkaar in beeld: op het ene staat

kunnen echt een mooie interventie ontwikkelen die heel gemakkelijk

alcohol, cannabis, ghb of speed, op het andere plaatje staat geen

inzetbaar is binnen VNN’.

middel. De plaatjes komen heel kort in beeld, verdwijnen weer en dan verschijnt er op de plek van één van beide plaatjes een pijltje. Als cliënt

Het onderzoek naar attentional bias is gesubsidieerd door ZonMw.

heb je een apparaatje in handen. Met een druk op de knop geef je zo

Deze organisatie financiert gezondheidsonderzoek om zorg en

snel mogelijk aan of het pijltje omhoog of omlaag wijst. ‘Iemand die

gezondheid te verbeteren.

verslaafd is aan alcohol zal zijn aandacht automatisch richten op het alcoholplaatje waardoor hij sneller zal zijn als het pijltje op die plek verschijnt en langzamer als het pijltje aan de andere kant verschijnt’.

omslag 4

23

Vroeger heb ik veel moeten verdragen Wat je niet zou moeten meemaken Maar wat ik nu wel moet dragen Al die dingen doen me nog steeds verdriet Altijd ben ik vrolijk Dus het is niet iets wat je ziet De vraag waarom speelt altijd door mijn kop Maar ik kan het ze niet vragen Ik schiet er niks mee op Toch vraag ik me af Wat heb ik zo verkeerd gedaan Waarom krijg ik zoveel straf Ik mag hopen dat ik genoeg boetedoening heb gedaan Dat ik positief mag veranderen En met mijn leven verder mag gaan De herinneringen zullen blijven Maar dan overheersen ze niet De herinneringen zullen blijven Meer dan dat zijn ze niet Christina (22)