IETS MET MARS EN VENUS

IETS MET MARS EN VENUS… Een onderzoek naar metafoorgebruik in filmrecensies, bekeken vanuit het genderperspectief

Masterscriptie Communicatieen Informatiewetenschappen

Sonja Toren S1586858

Rijksuniversiteit Groningen Faculteit der Letteren

Klaprooslaan 000 9713SX GRONINGEN

dr. E. Pascual Olivé April 2011

Tel. 06-00000000 [email protected]

Iets met Mars en Venus

Sonja Toren

IETS MET MARS EN VENUS… Een onderzoek naar metafoorgebruik in filmrecensies, bekeken vanuit het genderperspectief

Masterscriptie Sonja Toren

Rijksuniversiteit Groningen Faculteit der Letteren Communicatie- en Informatiewetenschappen Supervisor: dr. E. Pascual Olivé Meelezend docent: dr. M.H. Verspoor


Sonja Toren

The truth is, a great mind must be androgynous Samuel Taylor Coleridge (1772-1834)


Sonja Toren

Voorwoord Vanuit mijn hangmatje ergens in een ver en tropisch land dacht ik, tijdens de wereldreis

die

ik

vorig

jaar

maakte,

regelmatig

na

over

mogelijke

scriptieonderwerpen. Een ding werd me daar, al wiegend in het zonnetje, snel duidelijk: het onderwerp zou in de combinatie van journalistiek en taal- en cognitiehoek gezocht moeten worden. Concreter dan dat werden de ideeën echter nog niet. Ik was gewoon domweg te druk met genieten. Genieten van al het moois om me heen, van het zorgeloze bestaan en het ultieme gevoel van vrijheid. Eenmaal terug in Groningen, werd het tijd een concreet scriptieonderwerp te bedenken. Al tijdens mijn stage en later bij het freelance werk voor filmtheater ForumImages heb ik veel te maken gehad met professionele filmrecensies. Gevoelsmatig leken er verschillen te zijn in de door vrouwelijke en mannelijke journalisten geschreven filmrecensies. Hoewel niet meteen duidelijk was waar dat verschil in zit, leek het te maken te hebben met bepaalde taalaspecten in de recensies. Hieruit ontstond uiteindelijk de in dit onderzoek te toetsen hypothese, dat er een verschil is in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Opgelucht, blij en trots. Dat is wat ik nu, vele maanden later, ben. Met het afronden van deze masterscriptie is een eind gekomen aan een lange, maar heel erg leuke studententijd. Daar waar het werkende leven mij na het afronden van mijn eerste studie nog totaal niet trok, kan ik nu bijna niet wachten tot het zover is. Wat zal het heerlijk zijn om in de avonduren en weekeindes écht vrij te zijn. Om vaarwel te zeggen tegen het fluisterende stemmetje, dat vrijwel altijd aanwezig is om me er op te wijzen dat ik eigenlijk met mijn neus in de boeken zou moeten zitten… Dit voorwoord is natuurlijk ook bedoeld om een aantal mensen te bedanken. In de eerste plaats wil ik mijn ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke


Sonja Toren

mentale en vroeger ook financiële steun. Tevens wil ik mijn zus Debby bedanken die mij, ondanks de hectische periode waarin ze nu verkeert, in de afrondingsfase van mijn scriptie met woord en daad heeft bijgestaan. En tenslotte een persoonlijk woord van dank voor mijn scriptiebegeleidster Esther Pacual Olivé voor haar tijd, geduld, heldere uitleg en bruikbare tips. Ik heb haar begeleiding als zeer prettig ervaren. Rest mij vanaf deze plek niets anders dan u veel leesplezier te wensen. Sonja Toren


Sonja Toren

Samenvatting Bioscoopbezoek is een populaire vorm van vrijetijdsbesteding. In 2010 werden in Nederland ruim achtentwintig miljoen bioscoopkaartjes verkocht. Uit cijfers over 2009 blijkt dat de gemiddelde jaarlijkse bezoekfrequentie van de Nederlandse bevolking 1,79 is. Jongeren tussen de achttien en drieëntwintig jaar gaan gemiddeld het vaakst naar de bioscoop, namelijk 3,6 keer per jaar. Het gemiddelde bereik van alle Nederlanders komt daarmee op 55%. Dit betekent dat, rekening houdend met het feit dat de gemiddelde bezoekfrequentie 1,79 is, de helft van de bevolking in 2009 nooit naar de bioscoop ging en de andere helft gemiddeld ruim drie keer per jaar (bron: www.filmonderzoek.nl).

Doel van het onderzoek Centraal in dit onderzoek staat de vraag die is afgeleid uit bovenstaande hypothese: “Is er sprake van een verschil in metafoorgebruik in filmrecensies tussen mannelijke en vrouwelijke professionele recensenten?” Er is al veel onderzoek gedaan naar metaforen en metafoorgebruik (o.a. door Lakoff & Johnson, 1980; Weinreich-Haste, 1994; Kövecses, 2002; Steen, 2007), maar specifiek onderzoek naar het causale verband is tussen geslacht en metafoorgebruik in het algemeen en (film)recensies in het bijzonder, zover mij bekend, nog niet eerder gedaan. Met de uiteindelijke beantwoording van deze onderzoeksvraag wordt dan ook bijgedragen aan de kennis over metafoorgebruik, bekeken vanuit het genderperspectief. De uitkomsten van dit onderzoek kunnen verder gebruikt worden als basis voor onderzoek naar mogelijke verklaringen voor verschillen in metafoorkeuzes tussen seksen en bijvoorbeeld naar het effect dat de keuze voor een bepaald type metafoor op een lezer heeft.


Sonja Toren

Opzet van het onderzoek Er is gebruik gemaakt van een dataset van vijftig aselect gekozen filmrecensies uit de Volkskrant, Het Parool, NRC, Trouw, De Telgraaf, waarvan vijfentwintig recensies geschreven zijn door een vrouw en vijfentwintig door een man. Aan de hand van de zogenaamde Metafoor Identificatie Procedure (Pragglejaz Group, 2007: 3) zijn de metaforen uit de tekst gefilterd. Vervolgens is op basis van de conceptuele metafoortheorie van Lakoff en Johnson (1980) geclassificeerd welk type metaforen de recensenten gebruiken en wat het bron- en het doeldomein van de metafoor is. Tot slot is er een opsplitsing in acht verschillende subcategorieën naar metafooronderwerp gemaakt. Dit is deels een kwantitatief, deels een kwalitatief onderzoek, waarbij niet alleen gekeken is naar cijfers, maar bevindingen ook beschreven en geïnterpreteerd zijn. Om aan te kunnen tonen of de verschillen in metafoorkeuzes tussen mannelijke en vrouwelijke recensenten ook daadwerkelijk statistisch significant zijn, is gebruik gemaakt van de t-toets. Met behulp van deze statistische toets kan worden nagegaan hoe groot de kans is dat de ontdekte verschillen tussen de gemiddelden van twee steekproeven veroorzaakt is door toeval. Alle tellingen en statistische gegevens dienen vervolgens als hulpmiddel voor de interpretatie van de gevonden verschillen en overeenkomsten in filmrecensies. Resultaten van het onderzoek Uit de analyse blijkt in de eerste plaats dat mannen gemiddeld meer metaforen gebruiken dan vrouwen. Hun recensies zijn gemiddeld 358 woorden lang en ze gebruiken daarin in totaal gemiddeld 13,84 metaforen. De filmrecensies van vrouwelijke journalisten hebben een gemiddelde lengte van 408 woorden. Zij gebruiken daarin gemiddeld 12,76 metaforen. Dit is geen significant verschil. Wat niet betekent dat er geen verschil is, maar alleen dat de kans dat dit verschil op toeval berust niet uitgesloten kan worden. Alleen bij het gebruik van metaforen die betrekking hebben op het scenario van de gerecenseerde film bestaat een statistisch significant tot zeer significant


Sonja Toren

verschil. Alle overige ontdekte verschillen zijn niet significant. Uit de resultaten blijkt verder dat bij de berekening met relatieve aantallen, omgerekend naar eenzelfde recensielengte, de kans dat de gevonden verschillen op toeval berusten kleiner zijn. Geen van de verschillen wordt daardoor echter statistisch significant. Conclusie van het onderzoek De belangrijkste conclusie is dat er verschillen lijken zijn in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten, alleen dat uit dit onderzoek blijkt dat deze gevonden verschillen mogelijk op toeval berusten. Het is daarom aan te raden om bij een vervolgonderzoek de steekproef te vergroten en meer dan vijfentwintig recensies per sekse te onderzoeken. Er geldt immers: hoe groter de steekproef, hoe kleiner de invloed van het toeval. De resultaten van dit onderzoek kunnen bijvoorbeeld dienen als basis voor verder onderzoek naar het effect van metafoorkeuzes op de lezer van een (film)recensie. Een recensie heeft immers als doel om te lezer enerzijds te informeren en anderzijds te overtuigen van een bepaalde mening. Om dit doel zo goed mogelijk te bereiken is het in de eerste plaats van belang om te weten welk effect metaforen hebben op de lezer.


Sonja Toren

Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting 1

2

Inleiding 1.1 Aanleiding

10

1.2 Probleemstelling

11

1.3 Opzet onderzoek

11

1.4 Leeswijzer

12

Theoretisch kader

13

2.1 Metaforen toen en nu

13

2.2 Conceptuele metafoortheorie

14

2.3 Metaforen herkennen

15

2.4 Type metaforen

16

2.4.1 Structurele metaforen

17

2.4.2 Oriëntatiemetaforen

18

2.4.3 Ontologische metaforen

19

2.5 Brondomein en doeldomein

3

10

21

2.6 Gender

22

2.7 Vrouwentaal en mannenpraat

23

2.8 Filmrecensies en professionele recensenten

24

2.8.1 Filmrecensies in het algemeen

24

2.8.2 Filmrecensies door de jaren heen

26

Methode

28

3.1 Onderzoeksopzet

28

3.1.1 Vraagstelling

29

3.1.2 Analyse-eenheden

29

3.1.3 Hypotheses

30

3.2 Operationalisering

31

3.2.1 Onafhankelijke variabelen

32

3.2.2 Afhankelijke variabelen

32


Sonja Toren

3.2.3 Interfererende variabelen 3.3 Validiteit 3.3.1 Inhoudsvaliditeit 3.4 Criteria voor betrouwbaarheid

4

33 34 34

3.4.2 Externe validiteit

35

3.4.3 Nauwkeurigheid van het meten

36

3.4.4 Validiteit van het meten

36

3.4.5 Geloofwaardigheid

37

3.4.6 Betrouwbaarheid

37

3.4.7 Bevestigbaarheid

37

3.4.8 Overdraagbaarheid

38

Resultaten

39 39

4.1.1 Gebruik metafoortypes

39

4.1.2 Gebruik metafooronderwerpen

40

4.2 T-toets

41

4.2.1 Verschil in metafoortypes

42

4.2.2 Verschil in metafooronderwerpen (absolute aantallen)

43

4.2.3 Verschil in metafooronderwerpen (relatieve aantallen)

44

4.3 Interpretatie

45

4.3.1 Absolute versus relatieve aantallen structurele metaforen

45

4.3.2 Absolute versus relatieve aantallen ontologische metaforen

46

4.3.3 Absolute versus relatieve aantallen oriëntatiemetaforen

46

4.3.4 Absolute versus relatieve aantallen metafooronderwerpen

47

Conclusie

50

5.1 Conclusie

50

5.1.1 Beantwoording van de onderzoeksvraag

6

33

3.4.1 Interne validiteit

4.1 Kwantitatieve resultaten

5

32

50

5.2 Discussie

51

5.3 Aanbevelingen

52

Bibliografie

53

Iets met Mars en Venus Bijlage

Sonja Toren 56

I Overzicht van de geanalyseerde films

57

II Filmanalyses

59

III Tabellen van de analyse

192

IV Statistische gegevens

195

V Tabel t-toets

197


1

Sonja Toren

Inleiding

Jaarlijks gaan er miljoenen Nederlanders naar de bioscoop. Zo trekt alleen bioscoopketen Pathé al meer dan acht miljoen bezoekers op jaarbasis (bron: Pathé Nederland). De meeste bezoekers beslissen vooraf naar welke film ze zullen gaan. Bij de keuze voor een bepaalde film wordt vaak gebruik gemaakt van internet, kranten, (film)tijdschriften en andere media. In al deze bronnen is informatie te vinden over het nieuwste filmaanbod en geven kenners en liefhebbers hun mening over de films die in de bioscopen te zien zijn in de vorm van een recensie.

1.1

Aanleiding

Het thema van dit onderzoek is metafoorgebruik van professionele recensenten in filmrecensies en de rol die gender daarin speelt. Gevoelsmatig lijken er verschillen te zijn in de door vrouwelijke en mannelijke journalisten geschreven filmrecensies. Onderzocht wordt daarom of er misschien een verschil bestaat tussen het metafoorgebruik van vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Hoewel er al veel onderzoek is gedaan naar metaforen, in Nederland bijvoorbeeld door G.J. Steen (2007), C.J. Forceville (1994), D. Draaisma (1993) en A. Mazel (2006), is mij geen onderzoek bekend waarbij naar metafoorgebruik vanuit het genderperspectief in (film)recensies wordt gekeken. Daarmee wordt ook meteen het relevantievraagstuk in dezen beantwoord. De beantwoording van de vraagstelling verschaft ons derhalve meer inzicht in het gebruik van metaforen door mannen en vrouwen in filmrecensies. 1.2

Probleemstelling

Zoals hierboven beschreven is, wordt in dit onderzoek ingegaan op metaforen in filmrecensies. Het gebruik van metaforen wordt hier bekeken vanuit het genderperspectief. Om beter te kunnen onderzoeken of er verschillen en

10


Sonja Toren

overeenkomsten waarneembaar zijn tussen metafoorkeuzes van mannelijke en vrouwelijke filmrecensenten is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: “Is er sprake van een verschil in metafoorgebruik in filmrecensies tussen mannelijke en vrouwelijke professionele recensenten?” 1.3

Opzet onderzoek

Een dataset is samengesteld van vijftig recensies afkomstig uit de Volkskrant, Het Parool, NRC, Trouw en De Telgraaf over films die de afgelopen twee jaar in de Nederlandse bioscopen gedraaid hebben. Van iedere film is een recensie door een vrouw geschreven en een door een man. In totaal zijn per sekse vijfentwintig recensies onderzocht. Op basis van de conceptuele metafoortheorie van Lakoff en Johnson (1980/2003) is

onderzocht welk type metaforen recensenten zoal

gebruiken, uit welk domein de conceptuele metafoor oorspronkelijk komt (brondomein), welk domein we daardoor kunnen begrijpen (doeldomein) en welke betekenis de gekozen metafoor eigenlijk heeft. Vervolgens wordt er een opsplitsing in verschillende subcategorieën gemaakt, om te bepalen waar de metafoorvorm in een filmrecensie betrekking op heeft: 

acteerwerk/acteurs/karakters



emotie/beleving/ervaring



regisseur



filmbudget/opbrengst



scenario



film als geheel



special effects/techniek



overig

Verder wordt gekeken uit welk specifiek bron- en doeldomein de recensent zijn of haar inspiratie voor de metafoor

gehaald

heeft.

Door deze

dubbele

onderverdeling is het mogelijk om te kijken waar de verschillen en/of overeenkomsten tussen filmrecensies van mannelijke en vrouwelijke recensenten zich vooral openbaren. De uitkomsten van het onderzoek zijn van belang om meer inzicht te krijgen in hoe recensenten metaforen in filmrecensies gebruiken en om uit te vinden of er verschillen en overeenkomsten zijn in de manier waarop mannelijke en vrouwelijke recensenten hun mening over een film verwoorden.

11


Sonja Toren

Hiermee kan dit onderzoek als basis dienen voor verder onderzoek naar bijvoorbeeld het effect van bepaalde metafoortypes op de lezer. 1.4

Overzicht

Na bovenstaand inleidend hoofdstuk volgt het theoretisch kader van het onderzoek,

dat

een

theoretische

onderbouwing

geeft

van

enkele

in

onderzoeksvraag voorkomende begrippen en relevante theorieën. Het hoofdstuk vormt het fundament van de masterscriptie en heeft dan ook als doel om vanuit een duidelijke basis te starten met de rest van het onderzoek. In het derde hoofdstuk wordt de gebruikte onderzoeksmethode verantwoord. Hierin wordt stap voor stap uitgelegd hoe het onderzoek precies uitgevoerd is, om zo een goed beeld te geven van de gemaakte keuzes en de lezer inzicht te geven in de mate van betrouwbaarheid van het onderzoek. Aansluitend volgt in hoofdstuk vier de complete uitwerking van de analyse en de resultaten van het onderzoek naar metaforen in filmrecensies. Dit hoofdstuk is sterk gelinkt aan alle informatie die in de bijlage is opgenomen. Tot slot wordt in hoofdstuk vijf uit alle verworven kennis een samenvattende conclusie getrokken. Ditzelfde hoofdstuk heeft verder als doel om de resultaten te bediscussiëren en aanbevelingen te doen voor nader onderzoek.

13


2

Sonja Toren

Theoretisch kader

In dit tweede deel van het onderzoek worden de in de inleiding genoemde begrippen verder uitgewerkt. De gebruikte literatuur voor dit onderzoek is gekozen vanwege de directe relatie ervan met de in de inleiding genoemde vraagstelling. 2.1

Metaforen toen en nu

Metaforen dienen puur als versiering en ornament van poëzie. Althans, dat was hoe Aristoteles er ruim driehonderd jaar voor Christus over dacht. Hij was de eerste denker die zich bezig hield met metaforen. In 350 voor Christus beschrijft hij in Poetics metaforen en het gebruik ervan als volgt: “Giving the thing a name that belongs to something else; the transference being either from genus to species, or from species to genus, or from species to species, or on grounds of analogy […] It is the one thing that cannot be learnt from others, and it is also a sign of genius, since a good metaphor implies an intuitive perception of the similarity in dissimilars.” (in Punter, 2007: 11-12)

Tot op de dag van vandaag zien de meeste mensen metaforen nog steeds als een manier om taal op te fleuren en als middel om onze poëtische verbeelding te uiten. Metaforen worden daarom vaker als een buitengewone taaluiting dan als een gewone taaluiting gezien. Wanneer men op straat rondvraag zou doen, is het dan ook zeer waarschijnlijk dat veel mensen denken prima zonder metaforen te kunnen. Men ziet het als een typische eigenschap van taal op zichzelf en niet als onderdeel van ons denken en doen. Kövecses (2002: viii) somt in zijn boek overzichtelijk de vijf opvattingen op die voor het verschijnen van het boek Metaphors We Live By van Lakoff & Johnson (1980/2003) over metaforen golden, te weten: 1. Metaforen zijn een linguïstisch fenomeen.

14


Sonja Toren

2. Metaforen worden gebruikt voor zowel retorische als artistieke doelen. 3. Metaforen zijn gebaseerd op een gelijkenis tussen de twee entiteiten die worden vergeleken en geïdentificeerd. 4. Metafoorgebruik is een bewuste en weloverwogen keuze in het gebruik van woorden. Je moet er talent voor hebben om dit (goed) te kunnen. 5. Metaforen zijn een stijlfiguur waar we prima zonder kunnen. We gebruiken het voor speciale effecten en het is geen onderdeel van onze alledaagse communicatie, laat staan ons dagelijks denken en redeneren. 2.2

Conceptuele metafoortheorie

Ondanks dat veel mensen metaforen nog steeds al opfleuring van onze taal zien, blijkt uit onderzoek dat metaforen overal aanwezig zijn in ons dagelijks leven. Zelfs ons gewone conceptuele systeem is metaforisch van aard (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 3-4). De essentie van metaforen is het begrijpen van een concept in termen van een andere. Afzonderlijke metaforische structureringen zorgen ervoor dat aspecten van het concept verborgen worden. De metaforen die we gebruiken structureren ons denken. Ze verbergen sommige van de functies van de fenomenen waarop we ze toepassen en benadrukken anderen juist weer (Goatly, 1997: 2). Lakoff en Johnson noemen dit in hun boek highlighting and hiding en claimen dat dit gestructureerde denken gereflecteerd wordt in ons letterlijke taalgebruik (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 46). Een opvallend verschijnsel is dat kinderen een eerste betekenis aan woorden geven die vaak een soort metaforische vorm heeft. Dit in tegenstelling tot het taalgebruik van volwassenen, dat meer letterlijk van aard is. Kinderen lijken dan ook van kleins af aan metaforen op natuurlijke wijze te gebruiken (Rumelhart, 1993: 73).

15


Sonja Toren

In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de drastische ommekeer in het beeld dat men tot dat moment van metafoorgebruik had. In het in 1980 voor het eerst verschenen boek Metaphors We Live By van de wetenschappers George Lakoff en Mark Johnson werd voor het eerst de conceptuele metafoortheorie (CMT) uitgewerkt. Dit zeer succesvolle boek heeft sinds de publicatie ervan een grote invloed gehad op voornamelijk de taalkunde. De metafoor wordt hierin beschreven als fundament van onze taal, cultuur en denken en niet langer als slechts een poëtische versiering. Met de compleet nieuwe theorie die Lakoff & Johnson ontwikkelden op het gebied van metaforen, werden de argumenten voor de vijf tot dan toe geldende opvattingen van tafel geveegd en vervangen door de volgende stellingen: 1. Metaforen zijn een eigenschap van concepten, niet van woorden. 2. De functie van metaforen is om een beter inzicht te krijgen in bepaalde begrippen en zijn niet alleen voor artistieke of esthetische verfraaiing. 3. Metaforen zijn vaak niet gebaseerd op gelijkenis. 4. Metaforen worden door heel normale mensen moeiteloos gebruikt in hun dagelijks taalgebruik en niet alleen door mensen die er een speciaal talent voor hebben. 5. Metaforen zijn, behalve een mooi taalkundig verschijnsel, ook een onvermijdelijk proces van het menselijk denken en redeneren (in Kövecses, 2002: viii).

2.3

Metaforen herkennen

Veel metaforen zijn zo ingeburgerd in ons dagelijks taalgebruik, dat we nog nauwelijks door hebben dat het gezegde een andere oorsprong heeft dan de context waarin wij het op dat moment gebruiken. Een goed voorbeeld hiervan is (OM)LAAG IS SLECHT en (OM)HOOG IS GOED. Woorden als „onderwereld‟ en „hoofdrol‟ zijn twee voorbeelden van ingeburgerde metaforen.

16


Sonja Toren

Om metaforisch gebruikte woorden en uitdrukkingen te kunnen opsporen in geschreven teksten, wordt vaak gebruik gemaakt van de zogenaamde Metafoor Identificatie Procedure (MIP) (Pragglejaz Group, 2007: 3). Met deze analysemethode is het mogelijk om stapsgewijs een tekst te analyseren en de metaforen er uit te filteren. De MIP bestaat uit de volgende drie stappen: Stap 1: Lees eerst de gehele tekst, om zo een goed beeld te krijgen van het onderwerp. Stap 2: Bepaal de lexicale entiteit in de tekst. Stap 3: a) Bepaal voor elke lexicale entiteit de betekenis binnen de context (de contextuele betekenis). Met andere woorden: hoe verhoudt het zich tot een entiteit en wat is de relatie binnen de tekst. Houd hierbij ook rekening met de tekstdelen voor en na de lexicale entiteit. b) Vervolgens bepaal je of het een meer basale betekenis in het dagelijks leven heeft, dan de wijze waarop het in de tekst gebruikt wordt. Met meer basaal wordt vooral concreet, precies, historisch ouder en gerelateerd aan lichamelijke actie bedoeld. c) Wanneer de lexicale entiteit een meer letterlijke en alledaagse versie heeft dan de in de tekst gebruikte versie, dan contrasteert de contextuele betekenis met de basale betekenis. Is de gebruikte lexicale entiteit in de tekst nog steeds begrijpelijk op basis van de vergelijking met de basale versie? Stap 4: Is het antwoord op stap 3c ja, dan is de lexicale entiteit een metafoor.

2.4

Type metaforen

Nadat een tekst volledig gestript is en alle metaforen met behulp van de MIP opgespoord zijn, is het mogelijk om deze gevonden metaforen weer verder onder te verdelen in verschillende metafoortypes. In de literatuur worden doorgaans

17


Sonja Toren

drie soorten metaforen onderscheiden, namelijk de structurele metafoor, de oriëntatiemetafoor en de ontologische metafoor, waarbij de laatste nog weer opgesplitst wordt in twee subcategorieën (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 3-34). In onderstaande paragrafen worden deze verschillende types metaforen verder uitgewerkt. 2.4.1 Structurele metaforen Lakoff & Johnson (1980) noemen metaforen die ons denken, doen en waarnemen structureren ook wel structurele metaforen. De cognitieve functie van metaforen is om sprekers in staat te stellen doeldomein A begrijpen met behulp van de structuur van brondomein B (in Kövecses, 2002: 33). Een goed voorbeeld van een dergelijke metafoor is DISCUSSIE IS OORLOG. Er zijn legio voorbeelden te bedenken waarbij deze metafoor in ons dagelijks taalgebruik tot uitdrukking komt: Jouw argumenten verdedigen lijkt me nog een lastige klus Een discussie van hem winnen is erg gemakkelijk Zij valt je altijd aan op de zwaktes van je argumenten Hoewel hier sprake is van een verbaal gevecht en geen fysiek gevecht zoals we dat van oorlogen kennen, is de structuur wel duidelijk vergelijkbaar: aanval – verdediging – tegenaanval. Het is een typisch voorbeeld van een structurele metafoor die volledig in ons dagelijks taalgebruik ingebed is (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 13). Concepten zijn slechts gedeeltelijk gestructureerd door een metafoor. Het is van belang om te onthouden dat het om gedeeltelijke metaforische structureringen gaat en niet om volledige. Als het om volledige structureringen zou gaan, dan zou het ene concept het andere concept zíjn en niet begrepen worden in termen van het andere concept. Zo wordt in westerse culturen tijd bijvoorbeeld vaak gezien als geld (TIJD IS GELD). Als iets tijd kost, dan kost het indirect ook geld. Tijd is

18


Sonja Toren

echter niet hetzelfde als geld. Wanneer je veel tijd besteedt aan het maken van een vlieger en de vlieger blijkt niet te werken, dan kun je de tijd die je in het maken ervan hebt gestoken niet terugkrijgen. Als je hem in een winkel gekocht zou hebben, dan kun je er natuurlijk wel mee teruggaan en je geld terugeisen. Ook kun je geen tijd sparen en dit vervolgens naar de bank brengen en er rente over vragen. Hieruit blijkt dat een deel van het metaforische concept niet altijd past (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 13). Structurele metaforen zijn geaard in systematische verbanden binnen onze ervaringen. Ze staan ons toe om, in tegenstelling tot ontologische en oriëntatiemetaforen, veel meer met ze te doen dan alleen het oriënteren van concepten, eraan refereren of ze kwantificeren. Bij structurele metaforen kan het ene zeer gestructureerde en duidelijk afgebakende concept worden gebruikt om een ander concept te structureren (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 61). 2.4.2 Oriëntatiemetaforen In tegenstelling tot de structurele metafoor structureert de oriëntatiemetafoor het ene concept niet in termen van het andere, maar het ordent juist een heel systeem van concepten op basis van een ander concept. Ze hebben te maken met ruimtelijke oriëntatie, zoals op-neer, voor-achter, diep-ondiep, in-uit, en ze worden daarom oriëntatiemetaforen genoemd. Het zijn geen willekeurig metaforische oriëntaties, maar vinden hun oorsprong in onze culturele en fysieke ervaringen. Een goed voorbeeld van een oriëntatiemetafoor is HOOG IS GOED en de submetafoor: BLIJHEID EN VOORSPOED IS OMHOOG. We zien deze metafoor bijvoorbeeld terug in uitspraken als: Hij loopt al de hele dag met zijn hoofd in de wolken Ik voel me echt top vandaag Haar zelfvertrouwen is de laatste tijd enorm gegroeid

19


Sonja Toren

De fysieke basis hiervan is dat een rechte rug en opgeheven hoofd normaliter een positief emotionele uitstraling hebben. Omgekeerd is het ook zo dat we een negatief emotionele staat als SLECHT IS LAAG en de submetafoor VERDRIET EN RAMPSPOED IS OMLAAG zien (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 14). Voorbeelden hiervan zijn: Hij voelt zich erg neerslachtig de laatste tijd De moed zonk me in de schoenen De man is in een diepe depressie gevallen 2.4.3 Ontologische metaforen Onze ervaring van fysieke voorwerpen en substanties zorgt voor een nog grotere basis van begrip. Een die veel verder gaat dan alleen oriëntatie. Wanneer we eenmaal in staat zijn onze ervaringen te herkennen als voorwerpen of substanties, kunnen we ze groeperen, categoriseren, kwantificeren, aan ze refereren en er dus over redeneren. In Metaphors We Live By wordt de ontologische metafoor omschreven als een van de meest essentiële middelen die we hebben voor het begrijpen van onze ervaringen (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 219). Onze ervaringen met fysieke objecten, en dan met name ons eigen lichaam, vormen de basis voor een enorme variatie aan ontologische metaforen. Ze maken het mogelijk om relatief vage begrippen als activiteiten, gebeurtenissen, emoties en ideeën te kunnen begrijpen als zijnde entiteiten en substanties. Gebeurtenissen en acties worden gezien als objecten, activiteiten als substanties en emoties als containers (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 25-31). Enkele voorbeelden van verschillende ontologische metaforen zijn: We moeten vechten tegen de inflatie Dat was een prachtige vangst vanmorgen Er is zoveel onrust in de filmwereld Ik ga mijn geluk zoeken in Hollywood

20


Sonja Toren

Dit type metaforen stelt ons in staat om een scherper omlijnde structuur te zien, wanneer deze niet of nauwelijks aanwezig is (Kövecses, 2002: 34). Personificatie Personificatie is een subcategorie binnen de ontologische metaforen, waarbij het fysieke object verder gespecificeerd wordt als persoon. Entiteiten worden menselijke eigenschappen, kwaliteiten, activiteiten en motivaties toegedicht, waardoor iets onmenselijks wordt gezien als iets menselijks. Het is een algemene categorie, die veel verschillende types ontologische metaforen vertegenwoordigt, waarbij telkens andere aspecten van een persoon worden gebruikt. Het maakt dat we de wereld begrijpen op basis van menselijke motivaties, doelen, acties en karaktereigenschappen

(Lakoff

&

Johnson,

[1980]

2003:

33-34).

In

onderstaande uitdrukkingen komt dit duidelijk naar voren: Het boek vertelt een verhaal De theorie legt uit hoe argumenten werken Containermetafoor Een andere subcategorie van de ontologische metafoor is de containermetafoor. Ieder begrensd object (mensen, stenen, landen, huizen etc.) heeft een afmeting. Hierdoor kan dit object gekwantificeerd worden in termen van de hoeveel inhoud (substantie) die het heeft. Het is daardoor al het ware een soort container waar je iets in kunt stoppen of uit kunt halen. Substanties kunnen op zichzelf ook een bepaalde inhoud hebben en gezien worden als containers. Het ene noemen we een containerobject, het andere een containersubstantie (Lakoff & Johnson, [1980] 2003: 30). Zo conceptualiseren we ons blikveld als een container en dat wat we zien als iets binnenin die container. Ons blikveld is begrensd, er is immers maar een bepaalde hoeveelheid die je op eenzelfde moment kunt zien, waardoor het automatisch als containermetafoor gekwalificeerd wordt:

21


Sonja Toren

Het vliegtuig kwam langzaam in het zicht Hij ligt al weken in coma Hoe ben je zo in het vak gerold? 2.5

Brondomein en doeldomein

Iedere metafoor kent zijn oorsprong in een andere linguïstische expressie. In de literatuur wordt dit als volgt gedefinieerd: conceptueel domein (A) is conceptueel domein (B) = een conceptuele metafoor. Het bestaat altijd uit twee conceptuele domeinen, waarbij het doeldomein meestal begrijpelijker wordt door de kennis die we al hebben van het andere domein. Het domein vanwaar een conceptuele metafoor komt, noemen we het „brondomein‟. Het domein dat we daardoor begrijpen is het „doeldomein‟. Normaliter is het doeldomein abstracter van aard dan het brondomein. Zo zijn: leven, discussie, liefde, theorieën, ideeën en sociale organisaties doeldomeinen, terwijl reizen, oorlog, gebouwen, eten en planten brondomeinen zijn. Het leven en de liefde worden vaak als reis omschreven, argumenten als oorlog, theorieën als gebouwen, ideeën worden vergeleken met eten en sociale organisaties als planten (Kövecses, 2002: 4). Veel voorkomende brondomeinen:



koken en voedsel



het menselijk lichaam



koud en warm



gezondheid en ziekte



licht en donker



dieren



beweging en richting



planten



krachten



gebouwen en constructies



machines en gereedschap



emotie



sport en spel



verlangen



geld en economische



moraliteit

transacties



gedachten

Veel voorkomende doeldomeinen:

22


Sonja Toren



maatschappij/natie



tijd



politiek



leven en dood



economie



religie



menselijke relaties



gebeurtenissen en acties



communicatie

De veel voorkomende doeldomeinen kunnen globaal geclassificeerd worden als psychologische en mentale begrippen en gebeurtenissen (emotie, moraliteit, verlangen, gedachten), sociale groepen en processen (maatschappij, politiek, economie, menselijke relaties, communicatie) en persoonlijke ervaringen en gebeurtenissen (tijd, leven, dood, religie). Hoewel er enkele uitzonderingen zijn, hebben conceptuele metaforen meestal een vast brondomein en doeldomein en zijn daarmee onomkeerbaar (Kövecses, 2002: 16-25). 2.6

Gender

In bovenstaande paragrafen is de theorie over metaforen uitgewerkt. Naast deze basistheorie is het ook belangrijk om in dit hoofdstuk in te gaan op de overige begrippen uit de vraagstelling en de voor dit onderzoek relevante aspecten. In de nu volgende paragrafen worden deze begrippen dan ook verder uitgewerkt. In de ondertitel van dit onderzoeksrapport komt het begrip „gender‟ of eigenlijk „genderperspectief‟ voor, maar wat is gender nou eigenlijk precies? Gender is een belangrijk aspect van communicatie. Van Bommel & Lycklama à Nijeholt (1996: 5) beschrijven het begrip in hun boek als volgt: “Het blijkt dat gender meer is dan alleen sekse. Sekse duidt op biologische verschillen tussen mannen en vrouwen, terwijl met gender de culturele “omkleding” van sekse bedoeld wordt. Gender verwijst naar de identiteit en maatschappelijke positie die het biologisch geslacht in een bepaalde cultuur met zich meebrengt. Gender is dus een sociaal-culturele variabele naast bijvoorbeeld sociale klasse, etniciteit, opleidingsniveau en leeftijd. ”

23


Sonja Toren

Hieruit blijkt dat het dus puur betrekking heeft op de sociale verschillen die tussen vrouwen en mannen bestaan en niet op de biologische verschillen. Dit zijn verschillen die met de tijd kunnen veranderen en ook per cultuur sterk kunnen variëren. Gender is dan ook niet iets wat je bent of hebt, maar iets wat je doet (Lycklama à Nijeholt & Van Bommel, 1996: 28). 2.7

Vrouwentaal en mannenpraat

Lange tijd was in de wetenschap de taal die „normale‟ mannen spraken de norm. Pas vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw werd er steeds meer aandacht besteed aan onderzoek naar de verschillen en overeenkomsten in taalgebruik tussen vrouwen en mannen. De vraag is: bestaat er eigenlijk wel zoiets als mannen- en vrouwentaal? Het antwoord op die vraag is simpel: ja, dat bestaat zeker. Mannentaal wordt in de literatuur vaak gezien als hiërarchisch, competitief, onpersoonlijk en afstandelijk, terwijl vrouwentaal harmoniserend is en juist meer gericht op het verkleinen van de afstand tot de gesprekspartner (Lycklama à Nijeholt & Van Bommel, 1996: 23). Uit onderzoek dat voornamelijk gericht is op blanke, middenklasse sprekers van Europese talen komen de volgende verschillen in taalgebruik tussen mannen en vrouwen naar voren (Lycklama à Nijeholt & Van Bommel, 1996: 23): 

vrouwen gebruiken meer verkleinen versterkingswoorden



vrouwen zijn gevoeliger voor non-verbale signalen in een gesprek en zijn supportiever



vrouwen drukken zich vaker impliciet, vaag en indirect uit



vrouwen maken, wanneer zij een bewering, doen veel vaker gebruik van een vragende intonatie



vrouwen praten vaker over zichzelf



mannen gebruiken heftigere krachttermen en maken doorgaans meer grapjes



mannen gebruiken vaker onnodig moeilijke woorden, uitdrukkingen en constructies

24

Iets met Mars en Venus 

Sonja Toren

mannen gebruiken minder modale constructies (beleefdheidsvormen) en spreken vaker in abstracties

Deze taalgebruikverschillen maken dat vrouwentaal over het algemeen geschikter is voor meer persoonlijke en intieme gesprekken, terwijl mannentaal zakelijker van aard en daardoor passender voor werksituaties en gesprekken in de openbare sfeer is (Lycklama à Nijeholt & Van Bommel, 1996: 23). Vrouwen en mannen hebben wat taalgebruik betreft dus ieder een eigen stijl. Zolang we ons daar bewust van zijn, zal de interpretatie van taaluitingen minder problemen opleveren. Deborah Tannen (1997: 12) zegt zelfs dat ze, na het verschijnen van haar boek Je begrijpt me gewoon niet uit 1991, ontelbare keren te horen heeft gekregen dat haar boek het huwelijk van de lezer gered heeft. Ze pleit dan ook niet voor het implementeren van de mannenstijl als norm, maar voor wendbaarheid en wederzijds begrip. 2.8

Filmrecensies en professionele recensenten

In dit onderzoek staan de filmrecensies van professionele filmrecensenten centraal, die voor verschillende landelijke dagbladen werken. In onderstaande paragrafen wordt aandacht besteed aan de schrijvers van filmrecensies in het algemeen en wordt een korte beschrijving van de geschiedenis van filmrecensies gegeven. 2.8.1 Filmrecensies in het algemeen De essentie van een professionele recensie is dat een journalist een oordeel over een bepaalde gebeurtenis geeft. Vaak gebeurt dit naar aanleiding van een cultureel evenement: een concert, de publicatie van een boek, een tentoonstelling, een theaterstuk of het verschijnen van een nieuwe film. Dit culturele karakter maakt dat bij dagbladen de recensenten vrijwel altijd lid zijn van de kunstredactie van die betreffende krant. Journalisten die zich bezighouden met het schrijven van recensies worden in de volksmond meestal critici genoemd. Het algemene

25


Sonja Toren

beeld van recensenten is dan ook, grotendeels onterecht, dat ze vooral negatieve oordelen vellen (Kussendrager & Van Der Lugt, 1997: 288). Een goede recensie is opgebouwd als een betoog en bestaat niet sec uit een constatering dat de film langdradig of juist geweldig was. Het bevat tenminste een beschrijving, een redenering en een oordeel. Wanneer een dergelijke recensie uit goed onderbouwde argumenten bestaat, dan wordt het voor de lezer duidelijk op basis van welke criteria de recensent de film beoordeeld heeft. Hij kan dan voor zichzelf de afweging maken of hij het eens is met deze argumenten en besluiten om wel of niet naar de film te gaan. Het voordeel van een vaste recensent bijvoorbeeld in een landelijk dagblad, is dat je als lezer weet op welke punten je het over het algemeen wel en niet eens bent met die filmcriticus. Het nadeel van professionele recensenten is dat zij vaak dusdanig veel films hebben gezien dat ze niet meer zo snel verrast worden, waardoor er routinematigheid en een zeker cynisme in hun werk kan sluipen. Ook kennen zij de acteurs bijvoorbeeld van eerder werk en weten zij welke stijl een bepaalde scenarioschrijver of regisseur heeft. Een professionele filmrecensent kijkt daardoor anders naar een film dan de gemiddelde bioscoopbezoeker (Kussendrager & Van Der Lugt, 1997: 288). Kussendrager & Van Der Lugt (1997) onderscheiden in hun boek vier functies van een filmrecensie: 

Een nieuwe film die uitkomt is nieuws



De lezer wil zijn of haar eigen oordeel toetsen aan de hand van dat van een professionele filmrecensent



De lezer wil een beargumenteerde keuze kunnen maken uit het totale filmaanbod



Het dagblad en de recensent willen een rol spelen in de culturele wereld

De laatste van deze vier functies is tweeledig. Er is immers niets mis met het feit dat dagbladen en recensenten hun best doen om een bijdrage te leveren aan een interessante, rijke en gevarieerde culturele samenleving. Het probleem is alleen

26


Sonja Toren

dat recensenten soms teveel persoonlijk betrokken raken bij hun werk, waardoor ze niet meer goed objectief kunnen blijven. Ze raken bevriend met bijvoorbeeld filmmakers en acteurs en maken aan de andere kant ook vijanden, door soms negatieve recensies te publiceren. Een recensent moet hier dan ook te allen tijde voor waken. 2.8.2 Filmrecensies door de jaren heen De eerste filmrecensenten kwamen voort uit de in de jaren twintig opgerichte Nederlandse Filmliga. Deze critici behoorden tot een besloten, intellectuele en elitaire kring, die zich geroepen voelde om film als kunstvorm op de kaart te zetten. In hun recensies hadden zij vooral oog voor de beeldmontage en impliceerden op arrogante wijze de wijsheid op filmgebied in pacht te hebben. Na de Tweede Wereldoorlog werd het meer gebruikelijk om niet alleen naar de esthetische aspecten van film te kijken, maar om ook het verhaal en de acteerprestaties in filmbeschouwingen te bespreken. Pas vanaf de jaren vijftig groeide langzaam de aandacht voor Amerikaanse filmproducties (Bertina, 1988: 141-144). Naarmate de populariteit van film groeide, nam vanaf de jaren zestig ook het aantal gepubliceerde filmrecensies toe. De tot dan toe sterk verzuilde samenleving werd progressiever, waardoor er openlijker over allerhande films geschreven en gesproken kon worden. De komst van filmrecensent Jan Blokker bij Filmforum zorgde er mede voor dat vanaf eind jaren zestig het schrijven van filmkritieken geen puur elitaire aangelegenheid meer was. De recensies werden vanaf die tijd aanmerkelijk genuanceerder van toon (Bertina, 1988: 145-148). Tegenwoordig is de filmrecensie volgens Bertina (1988: 151-152) vooral een journalistieke activiteit van een heterogene groep recensenten, waarin de filmische verbeelding deels is kwijtgeraakt. Een veel gehoord punt van kritiek is dat het nu soms lijkt of de recensent en de filmproducent „beste vrienden‟ zijn en dat de belangrijkste taak van de filmcriticus, een onafhankelijk oordeel vellen

27


Sonja Toren

over de film als geheel en de verschijnselen er omheen, uit het oog verloren wordt. Een filmrecensie zou nooit een verlengstuk van de reclamecampagne mogen zijn, maar behoort de potentiële bioscoopbezoeker eerlijk te informeren. Een professionele journalist zou dit ook altijd als doel moeten hebben. Er zijn immers niet voor niets in 1954 door de Internationale Federatie van Journalisten gedragscodes opgesteld in de Code van Bordeaux. Deze codes zijn voornamelijk bedoeld als leidraad om professionele journalisten te wijzen op het belang van onafhankelijkheid, onpartijdigheid en het altijd verifiëren van bronnen. Het zijn gedragscodes die iedere journalist tijdens zijn opleiding heeft geleerd en in elke krant moet worden gehandhaafd (Kussendrager & Van Der Lugt, 1997: 306).

28


3

Sonja Toren

Methode

Om antwoord te kunnen geven op de in de inleiding gestelde onderzoeksvraag is een heldere onderzoeksmethode essentieel. Hiervoor wordt stap voor stap uitgewerkt hoe het onderzoek tot stand is gekomen. In dit hoofdstuk komen dan ook alle onderdelen van de onderzoeksmethode uitvoerig aan bod. 3.1

Onderzoeksopzet

Het onderzoek heeft als doel een vergelijking te maken tussen de gebruikte metafoorvormen in filmrecensies door vrouwelijke en mannelijke recensenten. Het is deels een kwantitatief, deels een kwalitatief onderzoek, waarbij niet alleen gekeken wordt naar cijfers, maar bevindingen ook beschreven en geïnterpreteerd worden. Het kwantitatieve aspect komt terug in de statische gegevens die gebruikt worden om te kijken of de verschillen in metafoorkeuzes tussen mannelijke en vrouwelijke recensenten ook daadwerkelijk significant zijn. Vervolgens worden ook woordelijke conclusies getrokken en zijn de tellingen bedoeld als hulpmiddel. Het kwantitatieve deel van het onderzoek heeft dan ook vooral een fundamenteel karakter, terwijl het kwalitatieve deel vooral nuttig kan zijn voor verder onderzoek naar bijvoorbeeld de effecten van het gebruik van een bepaald type metaforen op de lezer van een filmrecensie. Het onderzoek is opgebouwd uit een aantal stappen. De eerste stap is het stellen van een onderzoeksvraag. Daarmee wordt het algemene raamwerk van het onderzoek

bekend

gemaakt. Vervolgens

wordt een

corpus

van vijftig

filmrecensies samengesteld. Veel filmrecensies worden geschreven door zogenoemde burgerjournalisten. Deze onbetaalde krachten zijn geïnteresseerd in films en schrijven hier vervolgens een stukje over. In dit onderzoek is er echter voor gekozen om alleen de recensies van professionele journalisten centraal te laten staan, omdat zij een meer homogene groep dan de burgerjournalisten vormen (ze beoefenen immers allen hetzelfde vak) en daardoor beter

29


Sonja Toren

vergelijkbaar zijn. Een andere eis is dat er van iedere film een gelijk aantal recensies door vrouwen en mannen geschreven zijn. Op die manier wordt getracht een zo groot mogelijke gelijkenis wat betreft de basisinhoud van de boodschap te krijgen, zodat deze beter te vergelijken zijn. Verder mogen in de samengestelde data maximaal drie recensies zijn opgenomen van een bepaalde recensent. Hier is voor gekozen om zo een zo groot mogelijke verscheidenheid aan recensies te kunnen onderzoeken, zodat de resultaten van het onderzoek beter generaliseerbaar zijn naar de massa. Het kan immers zo zijn dat de schrijfstijl van een bepaalde recensent erg afwijkt van de massa, waardoor de uitkomst van het onderzoek sterk beïnvloedt kan worden door een dergelijke uitzondering. Aangezien dit niet wenselijk is, bestaat de onderzochte data uit een zo groot mogelijke verscheidenheid aan recensies van professionele recensenten. Tot slot worden er, voor er daadwerkelijk inhoudelijk naar de data gekeken wordt, enkele hypotheses geformuleerd. Het doel van deze hypotheses is om te testen of de veronderstelling dat het geslacht van een recensent van invloed is op het metafoorgebruik in filmrecensies. 3.1.1 Vraagstelling In de inleiding van dit onderzoeksrapport is een vraag gesteld, die uiteindelijk in het concluderende hoofdstuk beantwoord zal worden. Deze onderzoeksvraag luidt als volgt: “Is er sprake van een verschil in metafoorgebruik in filmrecensies tussen mannelijke en vrouwelijke professionele recensenten?” 3.1.2 Analyse-eenheden De analyse-eenheden die in dit onderzoek betrokken zijn, zijn de filmrecensies die de afgelopen twee jaar gepubliceerd zijn in onderstaande Nederlandse dagbladen: 

NRC



Trouw

30


Telegraaf



Het Parool



de Volkskrant

Sonja Toren

Deze filmrecensies zijn analyse-eenheden die vallen in de categorie van sociale artefacten (Baxter & Babbie, 2004: 34-35). 3.1.3 Hypotheses Op voorhand wordt verondersteld dat er een verschil is in het gebruik van metaforen in filmrecensies door mannelijke en vrouwelijke recensenten. Vooral met betrekking tot de metafooronderwerpen (het onderwerp waar de gebruikte metaforen op terugslaan), is de verwachting dat er verschillen waarneembaar zullen zijn. Met behulp van statistische toetsen wordt gekeken of de gemaakte bewering geaccepteerd wordt of niet. Feitelijk is er dus sprake van een dubbele bewering: de gemaakte bewering en ontkenning van deze bewering. Deze worden respectievelijk de alternatieve hypothese (Ha) en de nulhypothese (H0) genoemd. De basis hypotheses in dit onderzoek zijn als volgt geformuleerd: H0: Er is geen verschil in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Ha: Er is een verschil in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Naast deze breed geformuleerde hypotheses zijn er ook specifiekere hypotheses. Zo is bijvoorbeeld de verwachting dat vrouwelijke filmcritici in hun recensies meer de nadruk zullen leggen op de beleving van en de emotie in de film, waardoor zij meer metaforen zullen gebruiken die met die onderwerpen te maken hebben. De hypothese luidt dan als volgt: H0: Er is geen verschil in het metafoorgebruik met betrekking tot de beleving, emotie en ervaring van de film tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Ha: Er is een verschil in het metafoorgebruik met betrekking tot de beleving, emotie en ervaring van de film tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

31


Sonja Toren

Een andere veronderstelling is dat mannelijke recensenten, meer dan hun vrouwelijke collega‟s, waarde zullen hechten aan de special effects en de gebruikte technieken in een film. De volgende hypotheses worden daarom getoetst: H0: Er is geen verschil in het metafoorgebruik met betrekking tot de special effects en techniek in de gerecenseerde film tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Ha: Er is geen verschil in het metafoorgebruik met betrekking tot de special effects en techniek in de gerecenseerde film tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Het laatste op voorhand veronderstelde verschil heeft betrekking op het filmscenario en de film als geheel. De verwachting is dat vrouwelijke recensenten meer waarde hechten aan subonderdelen van de film zoals het scenario, terwijl mannen in hun recensies meer aandacht zullen hebben voor het grote geheel, het totaalplaatje. Op basis van deze verwachtingen zijn de laatste hypotheses opgesteld: H0: Er is geen verschil in het gebruik van metafooronderwerpen die betrekking hebben op het scenario en de film als geheel tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

Ha: Er is een verschil in het gebruik van metafooronderwerpen die betrekking hebben op het scenario en de film als geheel tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

3.2

Operationalisering

In dit onderzoek staan verschillende theoretische aspecten centraal, die hier geoperationaliseerd worden in en aantal meetbare variabelen. Door dit op overzichtelijke wijze te presenteren kunnen er uiteindelijk geen misverstanden ontstaan over hoe deze aspecten in het onderzoek gebruikt worden. De variabelen zijn

onderverdeeld

in

verschillende

subparagrafen,

waarbij

eerst

de

onafhankelijke variabelen worden beschreven, vervolgens de afhankelijke

32


Sonja Toren

variabelen en tot slot komen de interferende variabelen aan bod. Er wordt onderzocht wat het effect van de onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele is. 3.2.1 Onafhankelijke variabelen De waarden van de onafhankelijke variabelen in dit onderzoek zijn bekend en veranderen nooit als gevolg van de mogelijke invloed van andere variabelen. Hier betekent het dat er twee onafhankelijke variabelen zijn, namelijk: 

mannelijke filmrecensenten



vrouwelijke filmrecensenten

Het geslacht van de recensent is onveranderlijk en daarom te typeren als de onafhankelijke variabelen (de oorzaak) in dit onderzoek. 3.2.2 Afhankelijke variabelen Het kenmerk dat kan variëren in een onderzoek is te typeren als de afhankelijke variabele (het gevolg). Het kan verschillende waarden aannemen en door zijn beïnvloedbare karakter wordt het in de literatuur soms ook wel de effectvariabele genoemd. In dit onderzoek is de volgende afhankelijke variabele aan te wijzen: 

metafoorgebruik in een filmrecensie

Zoals de naam al zegt is deze geobserveerde en gemeten variabele afhankelijk van de waarde van de onafhankelijke variabelen. 3.2.3 Interfererende variabelen Deze tussenkomende variabelen beïnvloeden de waarneming, maar kunnen niet of heel moeilijk worden gemeten en gezien. Het zijn de invloeden van buitenaf die mogelijk een effect hebben op afhankelijke variabele en daarmee op het uiteindelijke resultaat van het onderzoek. In dit onderzoek zouden de volgende interfererende variabelen bijvoorbeeld een rol kunnen spelen: 

culturele achtergrond van de recensent



taalgevoel van de recensent



gemoedstoestand van de recensent

33


Sonja Toren

gebeurtenissen van dat moment

Zo is bekend dat metafoorgebruik per cultuur verschillend is (Kövecses, 2005: 88). Een recensent met een niet-Nederlandse achtergrond gebruikt daardoor misschien andere metaforen dan een recensent die in Nederland opgegroeid is. Ook taalgevoel zou een rol kunnen spelen bij het wel of niet gebruiken van metaforen in recensies. Dat wordt echter niet gemeten in dit onderzoek en zou een mogelijk onderwerp kunnen zijn voor een geheel ander onderzoek. Verder is het de vraag of de gemoedstoestand van de recensent en bepaalde gebeurtenissen invloed hebben op het gebruik van metaforen. Zo is bijvoorbeeld algemeen bekend dat bij het onderwerp „voetbal‟ erg veel metaforen gebruikt worden. Het zou zo kunnen zijn dat we rond een belangrijk toernooi zoals het EK of het WK in het dagelijks leven onbewust meer of juist op een andere manier gebruik maken van

metaforen.

In

dit

onderzoek

wordt

ook

niet

gekeken

naar

de

gemoedstoestand van de recensent op het moment dat hij of zij de recensie schrijft. Ook daar zou een compleet ander onderzoek voor nodig zijn om daar uitspraken over te kunnen doen. 3.3

Validiteit

De validiteit van een meting gaat om de vraag in hoeverre een meting op correcte wijze meet wat het zou moeten meten (Baxter en Babbie, 2004: 125). In dit onderzoek wordt gemeten of er een verschil bestaat in het metafoorgebruik van vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Hierbij is het van belang dat de ontwikkelde onderzoeksmethode op correcte wijze meet of er daadwerkelijk verschillen waarneembaar zijn. 3.3.1 Inhoudsvaliditeit In de meest ideale situatie is de gebruikte methode toepasbaar op het hele concept en niet op slechts een deel ervan. Baxter en Babbie (2004: 125) noemen dit in hun boek content validity. Helaas is het niet altijd mogelijk om een concept in zijn geheel te meten en moet de onderzoeker keuzes maken. Zo is er in dit onderzoek voor gekozen om alleen recensies te gebruiken uit Nederlandse

34


Sonja Toren

dagbladen die deze online publiceren en dus voor iedereen gemakkelijk toegankelijk zijn. Dit heeft als gevolg dat er bijvoorbeeld geen recensies van het Algemeen Dagblad onderzocht zijn. Verder heeft de keuze om van zoveel mogelijk verschillende journalisten recensies te gebruiken én om alleen recensies van films te onderzoeken die de afgelopen twee jaar in de Nederlandse bioscopen gedraaid hebben, als gevolg dat het onmogelijk bleek om uit ieder dagblad een precies gelijk aantal recensies te gebruiken. 3.4

Criteria voor betrouwbaarheid

Om de betrouwbaarheid van een kwantitatief onderzoek controleerbaar te maken, onderscheiden Baxter en Babbie (2004) een viertal criteria: 

interne validiteit



externe validiteit



nauwkeurigheid van het meten



validiteit van het meten

Aangezien dit onderzoek zowel kwantitatieve als kwalitatieve elementen bevat, wordt niet alleen gekeken naar de criteria waaraan een kwantitatief onderzoek moet voldoen, maar ook naar de vier door Baxter en Babbie (2004) opgestelde criteria voor kwalitatief onderzoek: 

geloofwaardigheid



betrouwbaarheid



bevestigbaarheid



overdraagbaarheid

Al deze criteria worden stuk voor stuk beschreven aan de hand van de hier gehanteerde onderzoeksmethode. 3.4.1 Interne validiteit Bij

interne

validiteit

gaat

het

om

het

waarheidsgehalte

van

de

onderzoeksresultaten. Het beschrijvende karakter van dit onderzoek maakt dat de kwestie van de interne validiteit draait om de beeldvorming van de onderzoeker en operationalisering van variabelen. Grofweg zijn er drie

35


Sonja Toren

categorieën te onderscheiden die een bedreiging kunnen vormen voor de interne validiteit: 

onderzoeker gerelateerde factoren



onderzoeksparticipant gerelateerde factoren



onderzoeksmethode

De mogelijkheid bestaat dat er in de geanalyseerde data metaforen onontdekt zijn gebleven. Veel metaforen zijn immers dusdanig ingeburgerd in ons dagelijks taalgebruik, waardoor deze door de onderzoeker over het hoofd kunnen zijn gezien. Wanneer dit het geval is, dan is dit mogelijk van invloed op de uitkomst van het onderzoek. De tweede categorie, onderzoeksparticipant gerelateerde factoren, is voor dit onderzoek niet relevant, omdat er geen participanten aan deelnemen. Wanneer deze categorie echter vanuit een breder perspectief geïnterpreteerd wordt, dan zou bijvoorbeeld de persoonlijke schrijfstijl van de filmrecensenten gezien kunnen worden als een mogelijke bedreiging voor de interne validiteit. Om dit probleem te ondervangen worden zoveel mogelijk recensies geanalyseerd die geschreven zijn door verschillende recensenten. Om de onderzoeksmethode zo betrouwbaar mogelijk te maken is ervoor gekozen om te werken met een bestaand meetinstrument: de Metafoor Identificatie Procedure (MIP). Er wordt stap voor stap in uitgelegd hoe de analyse plaatsvindt, waardoor dit voor de lezer gemakkelijk controleerbaar is (Baxter & Babbie, 2004: 103). 3.4.2 Externe validiteit De kwalitatieve onderzoeker is geïnteresseerd in de generaliseerbaarheid van zijn of haar onderzoek. De vraag hierbij is hoe men er op kan vertrouwen dat de gedane studie toepasbaar is in brede zin (Baxter & Babbie, 2004: 104). In dit onderzoek is er daarom bewust voor gekozen om met een aselecte steekproef te werken en om zoveel mogelijk recensies van verschillende recensenten te

36


Sonja Toren

analyseren. De uitkomsten zullen daardoor beter generaliseerbaar naar de massa zijn. 3.4.3 Nauwkeurigheid van het meten Nauwkeurigheid van de meting is erg belangrijk voor de consistentie en betrouwbaarheid van een onderzoek. Wanneer het onderzoek opnieuw gedaan wordt

met

dezelfde

data,

dan

moet

de

uitkomst

vergelijkbaar

zijn.

Nauwkeurigheid van het meten is een noodzakelijke voorwaarde voor de validiteit van het meten, die in paragraaf 3.5.4 besproken wordt. Om valide te kunnen zijn, moet een meting immers in de eerste plaats betrouwbaar zijn (Baxter & Babbie, 2004: 104). In dit onderzoek is daarom gewerkt met een betrouwbaar meetinstrument dat consequent dezelfde aspecten in iedere filmrecensie meet. Wanneer dit door verschillende personen gedaan wordt, dan zouden de resultaten telkens overeen moeten komen. Het meetresultaat zal daarom in dezelfde recensie iedere keer (vrijwel) identiek zijn, omdat de criteria om te bepalen of iets wel of niet een metafoor is, duidelijk in hoofdstuk twee beschreven zijn. Een buitenstaander kan daardoor volgen hoe de onderzoeker van punt A, naar punt B, naar punt C is gegaan bij het interpretatieproces. Het kan echter natuurlijk nooit met honderd procent zekerheid gezegd worden, tenzij het onderzoek nogmaals uitgevoerd wordt. Dit behoort echter niet tot de mogelijkheden en daarom worden de gemaakte keuzes in dit hoofdstuk uitvoerig besproken, om zo de betrouwbaarheid van het onderzoek inzichtelijk te maken. 3.4.4 Validiteit van het meten Het laatste criterium voor een betrouwbaar kwalitatief onderzoek gaat over de validiteit van het meten. Meet de onderzoeker ook daadwerkelijk wat hij of zij zegt te meten (Baxter & Babbie, 2004: 104)? Het doel van dit onderzoek is om te meten of er een verschil bestaat in het metafoorgebruik van vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Door allereerst alle metaforen uit de data te filteren en deze vervolgens per geslacht en categorie met elkaar te vergelijken, wordt

37


Sonja Toren

daadwerkelijk het verschil in metafoorgebruik gemeten. Hierdoor zijn de meetresultaten valide te noemen. 3.4.5 Geloofwaardigheid Voor kwalitatieve onderzoekers is interne validiteit juist niet het belangrijkste criterium om te bepalen of een onderzoek betrouwbaar is. Het gaat er om dat de uitkomst van het onderzoek als waar ervaren wordt (Baxter & Babbie, 2004: 298). In dit onderzoek betekent dit, dat onder andere de filmrecensenten zich kunnen vinden in de resultaten van het onderzoek. Dat ze zich bewust worden van de keuzemogelijkheden die ze onder andere op metafoorgebied hebben bij het schrijven van hun filmkritieken en dat ze inzien dat ze bij bepaalde aspecten nooit eerder bewust stil hebben gestaan. 3.4.6 Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid houdt in dat het onderzoek controleerbaar moet zijn (Baxter & Babbie, 2004: 298). Door in het theoriehoofdstuk alle achtergrondinformatie bij de onderzoeksvraag duidelijk te beschrijven en bij de operationalisatie alle te nemen stappen in het onderzoek zichtbaar te maken, is dit onderzoek controleerbaar en daarmee dus betrouwbaar. Verder wordt er, zoals in paragraaf 3.5.3 besproken is, gebruik gemaakt van een betrouwbaar meetinstrument. 3.4.7 Bevestigbaarheid Kwalitatieve onderzoekers geloven in een meervoudige, subjectieve realiteit en vinden het daarom belangrijk dat een onderzoek laat zien dat de uitkomsten gebaseerd zijn op de onderzochte data en niet op de vooroordelen van de onderzoeker (Baxter & Babbie, 2004: 298). Bevestigbaarheid houdt in dit onderzoek in dat de gebruikte data te herleiden is tot de bron, namelijk de Nederlandse dagbladen die de recensies zowel op internet, als in hun krant publiceren. Verder wordt in dit onderzoek de logica achter gemaakte keuzes altijd beargumenteerd. Tot slot wordt de stap van enkele data naar een algemene

38


Sonja Toren

conclusie in het laatste hoofdstuk van dit onderzoeksrapport kritisch en volledig beargumenteerd gemaakt. 3.4.8 Overdraagbaarheid Externe validiteit is voor kwalitatieve onderzoekers niet erg bruikbaar, omdat zij vaak op zoek zijn naar brede kennis over een bepaald verschijnsel in plaats van gegeneraliseerde kennis. Kwalitatieve onderzoekers vervangen daarom externe validiteit door overdraagbaarheid. Dit betekent in dit onderzoek dat de onderzoeker de lezers voldoende details over de keuze van de filmrecensies geeft, zodat de lezer zelf in kan schatten of het onderzoek ook toepasbaar is op andere, niet onderzochte, recensies (Baxter & Babbie, 2004: 298).

39


4

Sonja Toren

Resultaten

Het gevaar van het gebruik van een tabel of diagram in een onderzoek kan zijn dat er een samenhang lijkt te zijn, maar dat die samenhang berust op toeval. Er is daarom gekozen om niet alleen tabellen, diagrammen en statistische gegevens te gebruiken, maar om filmrecensies ook kwalitatief te analyseren, zodat duidelijk wordt hoe naar overeenkomsten en verschillen in metafoorgebruik gezocht is. In dit hoofdstuk wordt ernaar gestreefd om de onderzoeksresultaten van de analyse op een overzichtelijke manier samen te vatten. Ontdekte patronen en opvallende zaken komen hier aan bod. Hiermee wordt de basis gelegd voor de uiteindelijke conclusie. De gegevens spreken niet voor zich, maar er wordt beschreven hoe ze geïnterpreteerd zijn. 4.1

Kwantitatieve resultaten

Voor een overzichtelijke weergave van alle geanalyseerde gegevens, worden in deze paragraaf eerst de kwantitatieve resultaten besproken. Hierbij is allereerst gekeken naar de vijftig filmrecensies in zijn geheel en voor de significantietoets ook naar de relatieve resultaten van de analyse. In de bijlage van dit onderzoeksrapport zijn de aanvullende statistische gegevens opgenomen. 4.1.1 Gebruik metafoortypes Uit de analyse blijkt in de eerste plaats dat mannen gemiddeld meer metaforen gebruiken dan vrouwen. Hun recensies zijn gemiddeld 358 woorden lang en in die 358 woorden gebruiken ze in totaal gemiddeld 13,84 metaforen. De filmrecensies van vrouwelijke journalisten zijn doorgaans wat langer dan die van de mannen, met een gemiddelde lengte van 408 woorden. In die 408 woorden gebruiken zij gemiddeld 12,76 metaforen. Vanwege het feit dat de vrouwelijke filmrecensenten gemiddeld meer woorden gebruiken dan hun mannelijke collega‟s, zijn de resultaten later in dit onderzoeksrapport ook omgerekend naar relatieve aantallen. Afbeelding 4.1 toont de verschillen in het gebruik van

40


Sonja Toren

metafoortypes, waarbij gekeken is naar de vijfentwintig recensies per geslacht, zonder rekening te houden met de lengte ervan.

180 160 140 120 100

Vrouw

Man

80 60 40

20 0 Structurele metaforen Ontologische metaforen Oriëntatiemetaforen Afbeelding 4.1 Verschil in gebruik metafoortypes tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten (absolute aantallen)

4.1.2 Gebruik metafooronderwerpen Naast dat er is geanalyseerd welk type metaforen de recensenten gebruiken, is er ook gekeken waar die metaforen vervolgens in de recensie op terugslaan. Dit wordt het metafooronderwerp genoemd: 1. Acteerwerk, acteurs en karakters 2. Regisseur 3. Scenario 4. Special effects en techniek 5. Emotie, beleving en ervaring 6. Filmbudget en opbrengst 7. Film als geheel 8. Overig (deze restcategorie is te breed en wordt daarom verder buiten beschouwing gelaten)

41


Sonja Toren

In afbeelding 4.2 is te zien wat het verschil in het gebruik van metafooronderwerp tussen vrouwelijke en mannelijke filmcritici is. Ook hier is weer gekeken naar de vijfentwintig op zichzelf staande recensies per geslacht en niet naar de relatieve aantallen.

120 Vrouw

Man

100 80 60 40 20 0 1

2

3

4

5

6

7

8

Afbeelding 4.2 Verschil in gebruik metafooronderwerpen tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten (absolute aantallen)

4.2

T-toets

Het doel van dit onderzoek is om te kijken of er een verschil bestaat in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Om dit te kunnen onderzoeken is een aselecte steekproef zonder teruglegging getrokken van N = 50. In feite is hier sprake van twee populaties: de vrouwelijke en de mannelijke recensenten. De steekproef wordt onderverdeeld in twee groepen op basis van het geslacht, waarbij een waarde van N = 25 per steekproef geldt. Om na te gaan of het gevonden verschil tussen de gemiddelden van de twee genomen steekproeven wordt veroorzaakt door toeval of niet, wordt gebruik gemaakt van een t-toets. De kans (p) dat een gevonden verschil is ontstaan door

42


Sonja Toren

toeval wordt als een breuk weergegeven. Als p 0.1 is, dan is de kans dat het verschil tussen de beide steekproeven op toeval berust 10%. In dit onderzoek wordt van een significant verschil gesproken, wanneer de kans dat het gevonden verschil op toeval berust kleiner is dan 5% (p = 0.05). Is die kans kleiner dan 1% (p = 0.01) dan is het verschil zelfs zeer significant te noemen. Om na te gaan of en in welke mate de gevonden verschillen statistisch significant zijn, moet de toetsingsgrootheid (t) worden bepaald. De steekproefverdeling van de toetsingsgrootheid is een t-verdeling, waarvan er oneindig veel zijn. Deze tverdelingen verschillen dan ook van elkaar met betrekking tot het aantal vrijheidsgraden (df). Algemeen geldt voor de t-toets dat, wanneer het aantal waarnemingen (N) in de steekproef bekend is, de t-verdeling met het aantal vrijheidsgraden df = N-1 gebruikt moet worden. De toetsingsgrootheid kan vervolgens met de volgende formule worden berekend:

4.2.1 Verschil in metafoortypes In tabel 4.1 wordt het verschil in metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke

recensenten

weergegeven,

omgerekend

naar

honderd

recensiewoorden. Ondanks het gebrek aan significantie, wordt de hypothese dat er een verschil is in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten wel bevestigd. Het feit dat het verschil niet statistisch significant is betekent niet automatisch dat er geen verschil bestaat, alleen dat niet kan worden aangetoond dat het verschil niet op toeval berust. Wanneer de resultaten van alle analyses naast elkaar worden gelegd, zijn er wel degelijk verschillen waarneembaar. In paragraaf 4.3 wordt verder ingegaan op deze onderzochte verschillen.

43


Sonja Toren

Type metaforen en waar ze op

Recensent

Gemiddeld

sd

t

Kans op toeval

terugslaan

(p)

Structurele

vrouw

1.45

0.71

metaforen

man

1.80

0.86

vrouw

1.17

0.84

metaforen

man

1.54

0.87

Oriëntatie-

vrouw

0.51

0.39

metaforen

man

0.53

0.38

Ontologische

1.538

>0.10 (df 24)

1.499

>0.10 (df 24)

1.180

>0.10 (df 24)

Tabel 4.1 Verschil in het gebruik van metafoortypes tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten (gemiddelden zijn berekend per 100 woorden)

4.2.2 Verschil in metafooronderwerpen (absolute aantallen) Tabel 4.2 laat zien dat er alleen bij het gebruik van metaforen die betrekking hebben op het scenario van de gerecenseerde film een statistisch significant tot zeer significant verschil bestaat (p = 0.01-0.02). De kans is dus klein, dat het waargenomen verschil dat mannelijke filmcritici meer metaforen gebruiken die terugslaan op het scenario van de film dan vrouwelijke critici, op toeval berust. Onderwerp van

Recensent

Gemiddeld

sd

t

de metafoor Acteerwerk/acteurs

(p) vrouw

4.28

3.27

/karakters

man

4.20

2.55

Regisseur

vrouw

1.28

1.28

man

1.64

2.18

vrouw

2.04

2.14

man

3.40

1.57

vrouw

0.08

0.40

man

0.28

0.85

vrouw

1.96

1.59

man

2.24

2.06

Scenario Special effects/ techniek Film als geheel Tabel 4.2

Kans op toeval

0.095

>0.10 (df 24)

0.698

>0.10 (df 24)

2.510

0.01-0.02 (df 24)

1.043

>0.10 (df 24)

0.527

>0.10 (df 24)

Verschil in metafooronderwerp tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten

(absolute aantallen)

44


Sonja Toren

In tabel 4.1 en 4.2 zijn niet alle geanalyseerde aspecten uit dit onderzoek meegenomen. Hier is voor gekozen, omdat sommige aantallen vrijwel gelijk aan elkaar zijn of juist bijzonder weinig voorkomen. Bij de metaforen die terugslaan op de beleving, emoties en ervaring is het zelfs zo dat het absolute aantal gebruikte

metaforen

identiek

aan

elkaar

is.

Daarnaast

wordt

het

metafooronderwerp dat staat op bijvoorbeeld aspecten buiten de film als „overig‟ geclassificeerd en daarom als restcategorie gezien. Deze is te breed om specifiek te classificeren en wordt daarom verder buiten beschouwing gelaten. De uitgebreide statistische gegevens zijn wel in de bijlage van dit onderzoeksrapport opgenomen. 4.2.3 Verschil in metafooronderwerpen (relatieve aantallen) Er kan op twee manieren naar het metafoorgebruik in de filmrecensies worden gekeken. In tabel 4.2 is gekeken naar de recensies in zijn geheel, zonder rekening te houden met de lengte van de recensies. In tabel 4.3 is gebruik gemaakt van de relatieve aantallen en is alles eerst omgerekend naar een gelijke lengte van 408 woorden per filmrecensie. Onderwerp van

Recensent

Gemiddeld

sd

t

de metafoor Acteerwerk/acteurs

(p) vrouw

4.28

3.27

/karakters

man

4.77

2.62

Regisseur

vrouw

1.28

1.28

man

1.87

2.18

vrouw

2.04

2.14

man

3.87

1.79

vrouw

0.08

0.40

man

0.32

0.84

vrouw

1.96

1.59

man

2.55

2.11

Scenario Special effects/ techniek Film als geheel

Kans op toeval

0.573

>0.10 (df 24)

1.143

>0.10 (df 24)

3.214

0.01-0.001 (df 24)

1.264

>0.10 (df 24)

1.094

>0.10 (df 24)

Tabel 4.3 Verschil in metafooronderwerp tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten (relatieve aantallen omgerekend naar een recensielengte van 408 woorden)

45


Sonja Toren

Hoewel de gevonden verschillen voor de meeste uitkomsten nog steeds niet statistisch significant zijn, is er wel een duidelijk onderscheid zichtbaar tussen de p-waardes in tabel 4.2 en die in tabel 4.3. Voor alle vergelijkingen geldt dat, bij de berekening met de relatieve aantallen, de kans dat het gevonden verschil op toeval berust kleiner is geworden. Bij het gebruik van de metaforen die terugslaan op het scenario is het zelfs zo dat de uitkomst nu zeer significant is. 4.3

Interpretatie

Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk al werd gesteld, bestaat het gevaar bij het gebruik van tabellen en diagrammen dat er een samenhang lijkt te zijn, maar dat die samenhang berust op toeval. Daarom wordt in dit hoofdstuk ook woordelijk de analyse van de filmrecensies besproken, zodat er samen met de kwantitatieve resultaten een goed totaalbeeld ontstaat en duidelijk wordt hoe er naar de verschillen en overeenkomsten in metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten gezocht is. 4.3.1 Absolute versus relatieve aantallen structurele metaforen Uit afbeelding 4.1 blijkt dat mannen gemiddeld meer structurele in filmrecensies gebruiken dan vrouwen. De aantallen die zijn weergegeven in het diagram, zijn de absolute aantallen. In werkelijkheid is het verschil tussen de twee geslachten nog groter, omdat mannelijke filmcritici per recensie gemiddeld vijftig woorden minder gebruiken dan vrouwelijke recensenten. Wanneer het aantal gebruikte structurele metaforen omgerekend wordt naar een recensielengte van 408 woorden (het gemiddelde aantal woorden dat vrouwelijke recensenten gebruiken), dan zijn de relatieve aantallen als volgt: 

vrouwen gebruiken gemiddeld 5,92 structurele metaforen



mannen gebruiken gemiddeld 7,34 structurele metaforen

Uit de t-toets is gebleken dat de kans dat dit verschil op toeval berust iets groter dan 10% is en daarom niet statistisch significant is. Een reden dat het verschil niet significant genoemd kan worden, zou kunnen zijn dat de genomen steekproef van in totaal vijftig filmrecensies te klein is. Er geldt immers: hoe

46


Sonja Toren

kleiner de steekproef, hoe groter de invloed van het toeval. Feit blijft dat er in dit onderzoek wel degelijk een verschil in het gebruik van structurele metaforen ontdekt is. Om met zekerheid te kunnen stellen dat dit verschil niet door toeval is ontstaan, zou de steekproef grootte uitbereid moeten worden. 4.3.2 Absolute versus relatieve aantallen ontologische metaforen Uit afbeelding 4.1 blijkt verder dat mannelijke filmcritici gemiddeld niet alleen meer structurele, maar ook meer ontologische metaforen in filmrecensies gebruiken dan hun vrouwelijke collega‟s. Dit blijkt uit de absolute aantallen, maar nog meer uit de naar een recensielengte van 408 woorden, omgerekende relatieve aantallen: 

vrouwen gebruiken gemiddeld 4,77 ontologische metaforen



mannen gebruiken gemiddeld 6,28 ontologische metaforen

Hier geldt wederom dat de kans dat het verschil op toeval berust groter dan 5% is, waardoor het niet statistisch significant is. Dit neemt echter niet weg dat er in dit onderzoek wel degelijk een verschil is ontdekt in het gebruik van ontologische metaforen in filmrecensies tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten. Dit is dus opvallend en nodigt uit tot meer onderzoek naar het gebruik van ontologische metaforen vanuit genderperspectief. 4.3.3 Absolute versus relatieve aantallen oriëntatiemetaforen Het gebruik

van het laatste metafoortype dat onderzocht is, is de

oriëntatiemetafoor. Uit afbeelding 4.1 blijkt dat vrouwelijke recensenten in de vijfentwintig door vrouwen geschreven filmrecensies meer oriëntatiemetaforen gebruiken dan de mannelijke recensenten in de overige vijfentwintig onderzochte recensies. Wanneer naar de relatieve aantallen wordt gekeken (wederom omgerekend naar een recensie met een lengte van 408 woorden) is dit echter niet het geval: 

vrouwen gebruiken gemiddeld 2,08 oriëntatiemetaforen



mannen gebruiken gemiddeld 2,16 oriëntatiemetaforen

47


Sonja Toren

Het verschil in het gebruik van oriëntatiemetaforen tussen beide geslachten is erg klein en in dit onderzoek dan ook niet statistisch significant (p = >0.10). 4.3.4 Absolute versus relatieve aantallen metafooronderwerpen In afbeelding 4.2 zijn de absolute aantallen gebruikte metafooronderwerpen weergegeven. Het eerste wat hierbij opvalt, is het grote verschil tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten wat betreft het gebruik van metaforen die terugslaan op het scenario van de gerecenseerde film. Ook hier geldt dat de verschillen bij de relatieve aantallen, omgerekend naar een recensie van 408 woorden, nog groter zijn. Vrouwen gebruiken gemiddeld 2,04 metaforen die terugslaan op het scenario, terwijl mannelijke recensenten er gemiddeld 3,87 gebruiken. De kans dat dit verschil door toeval is ontstaan is kleiner dan 1% en daarmee dan ook zeer betekenisvol. Dit betekent dat uit dit onderzoek blijkt dat mannen taaltechnisch gezien meer aandacht besteden aan het scenario in een filmrecensie. Op voorhand was dit verschil echter niet verwacht. De verwachting was dat vrouwelijke recensenten meer waarde hechten aan subonderdelen van de film zoals het scenario, terwijl mannen in hun recensies meer aandacht zullen hebben voor de film als geheel, het totaalplaatje. De hypothese wordt daarmee weerlegd. Een ander opvallend verschijnsel in de grafiek van afbeelding 4.2 is, dat de absolute aantallen metafooronderwerpen op sommige vlakken weinig verschillen. Zo worden er bijna evenveel metaforen gebruikt die op het acteerwerk, de acteurs en de karakters terugslaan en is het aantal metaforen dat terugslaat op de emotie, beleving, ervaring van de film zelfs precies gelijk. Op basis van de in paragraaf 3.1.3 opgesteld hypotheses was echter de verwachting dat mannelijke recensenten aanzienlijk minder metaforen zouden gebruiken die terugslaan op gevoelsaspecten. Ook omgerekend naar relatieve aantallen zijn de verschillen klein:

48


Sonja Toren

vrouwen gebruiken gemiddeld 4,28 metaforen die terugslaan op het acteerwerk, de acteurs en de karakters in de film en 0,44 metaforen die terugslaan op de emotie, beleving en ervaring ervan



mannen gebruiken gemiddeld 4,77 metaforen die terugslaan op het acteerwerk, de acteurs en de karakters in de film en 0,50 metaforen die terugslaan op de emotie, beleving en ervaring ervan

Op voorhand bestond ook de verwachting dat met name het aantal door mannen gebruikte metaforen die terugslaan op de special effects en techniek in de gerecenseerde films veel groter zou zijn. De reden dat dit verschil in dit onderzoek niet naar voren komt, zou mogelijk kunnen liggen aan de soort films dat in de steekproef is opgenomen. Een vergelijkbaar onderzoek naar alleen films in het bijvoorbeeld het actiegenre zou heel andere resultaten kunnen opleveren. Hier is echter gekozen voor een aselecte steekproef en daaruit blijkt dat er erg weinig metaforen gebruikt worden die van toepassing zijn op deze technische en visuele aspecten van de gerecenseerde films. Dit geldt niet alleen voor de absolute aantallen, maar ook voor de relatieve aantallen. Het blijkt dat vrouwelijke recensenten in dit onderzoek dit metafooronderwerp gemiddeld 0,08 keer per 408 woorden gebruiken, ten opzichte van een gemiddeld aantal van 0,32 door de mannelijke filmcritici. Verder blijkt uit afbeelding 4.2 dat er geen andere opvallende verschillen zichtbaar zijn in het gebruik metafooronderwerpen. Voor zowel de absolute als de relatieve cijfers geldt ook hier dat mannelijke journalisten in de regel meer metaforen gebruiken in filmrecensies dan hun vrouwelijke collega‟s. De verschillen in het gebruik van metafooronderwerpen die terugslaan op de regisseur en de film als geheel zijn echter niet zeer

groot. Waar vrouwen

gemiddeld 1,28 metaforen gebruiken die terugslaan op de regisseur, gebruiken mannen er, omgerekend naar een recensie van 408 woorden, gemiddeld 1,87. Dit betekent een verschil van 0,59. Het verschil tussen mannen en vrouwen met betrekking tot de metaforen die terugslaan op de film als geheel is exact even

49


Sonja Toren

groot. Mannen gebruiken dit metafooronderwerp 0,59 keer vaker in een recensie dan vrouwelijke recensenten. Hiervoor geldt dat vrouwen dit type gemiddeld 1,96 keer per filmrecensie gebruiken, tegenover een gemiddelde van 2,55 keer door de mannelijke recensent.

50


5

Sonja Toren

Conclusie

In de inleiding van dit rapport is een onderzoeksvraag gesteld. Met de beantwoording van die vraag wordt duidelijk of er verschillen zijn in het metafoorgebruik van mannelijke en vrouwelijke filmrecensenten en zo ja, welke verschillen dat zijn. De vraag luidt als volgt: “Is er sprake van een verschil in metafoorgebruik in filmrecensies tussen mannelijke en vrouwelijke professionele recensenten?” Nu het onderzoek volledig is uitgevoerd en de resultaten bekend zijn, wordt in dit afsluitende hoofdstuk een antwoord gegeven op deze centrale onderzoeksvraag, worden de resultaten bediscussieerd en worden enkele aanbevelingen gedaan voor verder onderzoek. 5.1

Beantwoording van de onderzoeksvraag

Bij de start van dit onderzoek was de veronderstelling dat er een verschil is in het metafoorgebruik in filmrecensies tussen vrouwelijke en mannelijke recensenten. Vooral met betrekking tot het gebruik van metafooronderwerpen bestond de verwachting dat er verschillen zouden zijn. In hoofdstuk drie van dit onderzoeksrapport zijn daarom, op basis van die veronderstellingen, enkele toetsbare hypotheses geformuleerd. De onderzochte data bestaat uit vijftig willekeurig gekozen filmrecensies, geschreven door professionele recensenten en die gepubliceerd zijn in een van de Nederlandse

dagbladen.

Nu

alle

filmrecensies

geanalyseerd

zijn,

kan

geconcludeerd worden dat er wel degelijk sprake lijkt te zijn van een verschil in het metafoorgebruik tussen vrouwelijke en mannelijke filmrecensenten. Simpelweg luidt het antwoord op de onderzoeksvraag dan ook: ja.

51


Sonja Toren

De keuze om te werken met een aselecte steekproef, maakt dat de resultaten generaliseerbaar zijn naar de massa. Hierbij moeten echter wel enkele kanttekeningen geplaatst worden. Zo is het belangrijk dat allereerst opgemerkt wordt dat de ontdekte verschillen slechts aantoonbaar significant zijn bij het gebruik van metaforen die terugslaan op het scenario van de film. Bij de overige resultaten is de kans dat de gevonden verschillen op toeval berusten, te groot om statistisch significant te zijn. Dit neemt natuurlijk niet weg dat uit dit onderzoek wel degelijk naar voren komt dat mannelijke professionele journalisten meer metaforen gebruiken in filmrecensies dan hun vrouwelijke collega‟s, alleen is dit geen aantoonbaar significant verschil. Om aan te tonen of de overige gevonden verschillen niet op toeval berusten, zou de steekproef aanzienlijk vergroot moeten worden. 5.2

Discussie

Een aantal resultaten in dit onderzoek geeft aanleiding tot discussie. Zo moet allereerst aangetekend worden dat er ook zoiets bestaat als een individuele schrijfstijl, waarbij het gaat om de individuele verschillen tussen recensenten en misschien niet zozeer tussen de seksen. Ieder persoon heeft de keuze om dingen op zijn of haar eigen manier te zeggen, schrijven of doen (Van Leeuwen, 2005: 140). Wat in dit onderzoek beschreven is als een verschil of overeenkomst tussen mannelijke en vrouwelijke recensenten, zou dus ook onderdeel kunnen zijn van de individuele keuze van de vrouwelijke of mannelijke schrijver. Om dit volledig uit te kunnen sluiten is het ook hier nodig om de steekproef te vergroten en meer dan vijfentwintig recensies per sekse te onderzoeken. Er geldt namelijk: hoe groter de steekproef, hoe kleiner de invloed van het toeval. Een tweede punt dat mogelijk aanleiding tot discussie geeft, is de opzet van het onderzoek. De volledige analyse is door slechts een onderzoeker uitgevoerd, waardoor het mogelijk is dat de interpretatie van bepaalde aspecten enigszins gekleurd zijn. Dat wat de schrijver van een recensie bedoelt kan immers soms op meerdere manieren uitgelegd of begrepen worden. Om de subjectiviteit zoveel

52


Sonja Toren

mogelijk te beperken zou het daarom zinvol zijn om de analyse door minimaal twee, maar bij voorkeur door nog meer onderzoekers uit te laten voeren. Dit behoort binnen dit traject echter niet tot de mogelijkheden. 5.3

Aanbevelingen

Dit onderzoek kan gezien worden als een verkennend onderzoek naar het gebruik van metaforen, bezien vanuit het genderperspectief. De uitkomst kan dienen als basis voor verder onderzoek naar bijvoorbeeld het effect van metafoorkeuzes op de lezer van een filmrecensie. Daaraan gekoppeld zou onderzocht kunnen worden of de metafoorkeuzes ook verschillen per dagblad. Zo is het voor een krant bijvoorbeeld buitengewoon nuttig om te weten welke schrijfstijl, en daarmee samenhangend de metafoorkeuze, het best aansluit bij de wensen van de doelgroep. Iedere krant heeft immers een eigen lezerspubliek met bepaalde voorkeuren. Wanneer uit een dergelijk onderzoek zou blijken dat er een discrepantie bestaat tussen de huidige en de gewenste stijl, dan zou de stijl aangepast kunnen worden op basis van de behoeften van de lezer. De uitkomsten van dit onderzoek kunnen verder bijvoorbeeld ook gebruikt worden als basis voor onderzoek naar mogelijke verklaringen voor de verschillen en overeenkomsten in metafoorkeuzes tussen seksen. Hoe komt het dat mannen, naar het lijkt, meer metaforen in filmrecensies gebruiken? Geldt dit alleen voor filmrecensies of ook voor andere artikelen in een krant of in andere media? Zo zijn er zijn vele voorbeelden te bedenken van onderzoeksonderwerpen die voortborduren op het onderzoek dat hier gepresenteerd is.

53


6 

Sonja Toren

Bibliografie

Baxter, Leslie A. & Babbie, Earl (2004). The basics of communication research. Belmont: Wadsworth/Thomson



Bertina, B. Filmkritiek in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Inleidende lezing bij het Studium Generale „Film en filmkritiek‟ Rijksuniversiteit van Utrecht, maart 1988.



Carter, M. & Williamson, D. (1996). Quantitative modeling for management & business. Londen: Pitman



Goatley, A. (2007). Washing the brain - Metaphor and hidden ideology. Philadelphia: John Benjamins



Kovecses, Z. (1986). Metaphors of anger, pride, and love: a lexical approach to the structure of concepts. (Pragmatics and Beyond VII: 8.). Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins



Kövecses, Z. (2000). Metaphor and emotion: language, culture, and body in human feeling. Cambridge: Cambridge University Press



Kövecses, Z. (2002). Metaphor a practical introduction. Cambridge: Cambridge University Press



Kövecses, Z. (2005). Metaphor in culture: Universality and variation. Cambridge: Cambridge University Press



Kussendrager, N & Lugt, van der D. (1997) Basisboek Journalistiek. Achtergronden, genres, vaardigheden. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff.



Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of metaphor. In A. Ortony (ed.), Metaphor and Thought (pp. 202‐251) Cambridge: Cambridge University Press



Lakoff, G. & Johnson, M. (1980/2003). Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press



Leeuwen, van T. (2005). Introducing Social Semiotics. Londen: Routledge United Kingdom

54


Sonja Toren

Lycklama à Nijeholt, Gerda & Van Bommel, Saskia (1996). Mannentaal is de norm, is vrouwentaal beter? Over gender en communicatie. Breda: Tom van Oosterhout Communicatie-adviseurs



Moore, David S. & McCabe, George P. (2006). Statistiek in de praktijk. Den Haag: Academic Service



Ortony, A (1975). Why metaphors are necessary and not just nice. Educational theory, 25(1), 45-54



Pragglejaz Group (2007). MIP: A Method for Identifying Metaphorically Used Words in Discourse. Metaphor and symbol, 22(1), 1-39



Punter, David (2007). Metaphor. London: Routledge



Rumelhart, David E. (1993). „Some problems with the notion of literal meanings‟ in A. Ortony (ed.) Metaphor and thought. Cambridge: Cambridge University Press



Schellens, Peter Jan & Steehouder, Michaël (2008). Tekstanalyse: methoden en toepassingen. Assen: Koninklijke Van Gorcum



Steen, Gerard J. (2007). Finding metaphor in grammar and usage: a methodological analysis of theory and research. Amsterdam: Benjamins



Tannen, Deborah (1997). Woorden aan het werk: hoe vrouwen en mannen op het werk met elkaar praten. Amsterdam: Ooievaar



Tannen, Deborah (2001). He said, she said: gender language & communication. Los Angeles: Into the classroom media



Weinreich-Haste, Helen (1994). The sexual metaphor. Cambridge: Harvard university press

55


Sonja Toren

BIJLAGE

56

Iets met Mars en Venus Bijlage I

Sonja Toren

Overzicht van de geanalyseerde films

Pag

Film

Recensent

m/v

Bron

53 56 60 62 64 68 72 74 76 79 81 83 86 89 91 93 96 98 100 103 106 111 115 117 119 121 124 127 131 134 136 138 141 144 147 150 153 156 158 161 163 166 169

Avatar

Dana Linssen Bart van der Put Belinda van de Graaf Bor Beekman Remke de Lange Kevin Toma Belinda van de Graaf Jos van der Burg Jann Ruyters Fritz de Jong Pauline Kleijer Bart van der Put Brechtje Schudel André Waardenburg Jann Ruyters André Waardenburg Floortje Smit Coen van Zwol Floortje Smit Mark Moorman Emma van der Wateren Peter de Bruijn Dana Linssen Mark Moorman Belinda van de Graaf Bart van der Put Jann Ruyters Peter de Bruijn Pauline Kleijer Eric Koch Bregtje Schudel Kevin Toma Remke de Lange Coen van Zwol Dana Linssen Hans Nauta Floortje Smit Eric Koch Bregtje Schudel Marco Weijers Pauline Kleijer Jos van der Burg Belinda van de Graaf

vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw man vrouw

NRC Het Parool Trouw de Volkskrant Trouw de Volkskrant Trouw Het Parool Trouw Het Parool de Volkskrant Het Parool Het Parool NRC Trouw NRC de Volkskrant NRC de Volkskrant Het Parool Trouw NRC NRC Het Parool Trouw Het Parool Trouw NRC de Volkskrant Telegraaf Het Parool de Volkskrant Trouw NRC NRC Trouw de Volkskrant Telegraaf Het Parool Telefgraaf de Volkskrant Het Parool Trouw

RocknRolla Millennium Wendy and Lucy Boy A 21: Las Vegas Coco avant Chanel The Young Victoria Shrink Vicky Christina Barcelona The Social Network Eat Pray Love Fair Game The American The American Copacabana Submarino Copie Conforme Loft The Kids Are All Right You Will Meet a Tall Dark Stranger Inglourious Bastards

57

Iets met Mars en Venus 172 175 177 179 181 182 184

Rapunzel Due Date The sorcerer's apprentice he S

Sonja Toren Jan Pieter Ekker Remke de Lange Fritz de Jong Annet de Jong Kevin Toma Annet de Jong Fritz de Jong

man vrouw man vrouw man vrouw man

de Volkskrant Trouw Het Parool Telegraaf de Volkskrant Telegraaf Het Parool

58

Iets met Mars en Venus Bijlage II

Sonja Toren

Filmanalyses

Avatar

NRC

Door Dana Linssen

Regie: James Cameron. Met: Sam Worthington, Zoe Salanda, Sigourney Weaver Het is eigenlijk niet eens zo belangrijk dat James Camerons Avatar met een geschat budget van 500 miljoen dollar de duurste film aller tijden is. Dat is alleen waar de hele filmwereld het over hééft. Net als over het feit dat Cameron sinds zijn vorige ook al peperdure én recordbrekende film Titanic twaalf jaar aan Avatar werkte. Dat is niet helemaal waar, want hij was ondertussen betrokken bij een aantal IMAX 3D-onderwaterfilms die hem de kans gaven om volop met de nieuwe technieken te experimenteren die hij speciaal voor Avatar ontwikkelde. Techniek is het sleutelwoord bij Avatar. En dat maakt hem tot de belangrijkste film van deze tijd. De film zet een nieuwe stap in de 3D-film. De film gáát ook over techniek. Op de verre planeet Pandora hoopt de toekomstige mens het zeldzame metaal „unobtainium‟ („onverkrijgbarium‟) te delven. Om in contact te komen met de oorspronkelijke bewoners, de blauwe Na‟vi-krijgers, heeft de mens „avatars‟ ontwikkeld, lichamen als lege hulzen, gekruist uit menselijk en Na‟vi-dna, door menselijke hersenen op afstand bestuurd. Primitief Het verhaal dat hier vervolgens omheen wordt gesponnen is tamelijk primitief: Avatar Jake legt contact met Na‟vi-prinses Neytiri, en vanaf dat moment is de film een soort kruising tussen Titanic en Dances with Wolves. Nieuw is dat in de strijd tussen de mens en de „ander‟ onomwonden de kant van de „ander‟ wordt gekozen.

59


Sonja Toren

James Cameron liet de afgelopen weken geen gelegenheid onbenut om te vertellen dat hij met Avatar terug wilde naar de sociaal geëngageerde sciencefictionfilm van de jaren vijftig. En inderdaad: Avatar heeft een duidelijke pacifistische en ecologische boodschap. Kopenhagen here we come! Lust voor het oog Dat hij de laatste jaren vooral onder water filmde is ook terug te zien: het regenwoud van Pandora ziet eruit als de diepzee: met drijvende rotspartijen, fosforescerende planten en zwevende wieren. Een lust voor het oog. Interessanter is natuurlijk een ander aspect van Het Woud van Pandora: het werkt als een gigantisch netwerk waar alle levende wezens op zijn aangesloten, en zich soms letterlijk kunnen inpluggen. Het is alsof Cameron een metafoor voor ons eigen World Wide Web heeft bedacht, voor de manier waarop de wereld steeds meer als een gigantisch bewustzijn functioneert. Filmfilosofie Avatar is niet voor niets een woord dat we voor de alter ego‟s uit bijvoorbeeld Second Life, of ouder nog in het Sanskriet voor mensgeworden goddelijke abstracties kennen. Als de hype voorbij is zou de film voor de filmfilosofie weleens dezelfde impact als destijds de Matrix-trilogie kunnen krijgen. Daarin zal hij zijn uiteindelijke waarde bewijzen, meer nog dan in de miljoenen bezoekers die zich de komende weken ongetwijfeld zullen onderdompelen in de betoverende reis naar een verre wereld die diep in één enkele zenuwcel verborgen ligt.

Vrouwelijke recensent (Dana Linssen) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1.

sport en spel

succesvol

ontologische

erg populair

recordbrekende

metafoor

film 2. 3D-

iets menselijk

onderwaterfilms

(kans geven)

iets abstracts

die hem de kans

ontologische

mogelijkheid

metafoor

geven

(personificatie)

gaven 3. zet een nieuwe

beweging

ontwikkeling

structurele metafoor

vooruitgang

dieren (spin)

uitbreiden


vanuit de basis groter

stap 4. omheen gesponnen

60


Sonja Toren

5. kruising 6. terug wilde naar

wegenbouw beweging

samenvoeging ontwikkeling

structurele metafoor structurele metafoor

7. lust voor het oog (2x)

verlangen

voorkomen

9. Het woud van Pandora: het werkt 10. dezelfde impact als destijds de Matrix-trilogie kunnen krijgen 11. zijn uiteindelijke waarde bewijzen 12. onderdompelen 13. & 14. betoverende reis

iets menselijks (werken)

iets abstracts

iets menselijks (krijgen)

iets abstracts

ontologische metafoor (personificatie) ontologische metafoor (personificatie) ontologische metafoor (personificatie)

iets menselijks (bewijzen)

iets abstracts

fysieke ervaring

emotie

ontologische metafoor (personificatie) oriëntatiemetafoor

magie beweging en richting (reis)

schoonheid filmervaring

structurele metafoor oriëntatiemetafoor

gemaakt mix iets doen wat je al eerder gedaan hebt schoonheid

functioneren van iets hebben

duidelijk worden ergens in opgaan heel erg mooi bijzondere ervaring

61


Avatar

Sonja Toren

Het Parool

Door Bart van der Put

Regie: James Cameron. Met: Sam Worthington, Zoë Saldana, Sigourney Weaver, Stephen Lang, Michelle Rodriguez

Twaalf jaar na het fenomenale succes van Titanic keert James Cameron met Avatar niet alleen terug in de bioscoop, maar ook in de science fiction. De schrijver en regisseur heeft daarin een uitstekende reputatie, dankzij de eerste twee Terminator-films, de vervolgfilm Aliens en de diepzeefilm The abyss. Cameron begon zijn loopbaan als trucagespecialist, en verlegde op dat vlak als filmmaker herhaaldelijk de grenzen van het medium. Dat doet hij nu opnieuw, met een peperdure film, die duidelijk maakt dat hoogwaardige 3D-technieken ongekende mogelijkheden scheppen. Wie Avatar in een 3D-projectie ziet, is getuige van een wonderbaarlijke doorbraak, en het scenario is op maat gesneden om dat aspect te benadrukken. Held Jake Sully is een marinier die door een dwarslaesie is uitgeschakeld, maar een nieuwe kans krijgt wanneer zijn tweelingbroer op Pandora omkomt. Het jaar is 2154, en het voortbestaan van de aarde hangt samen met de delving van een mineraal op de verre maan, waar de mensachtige Na'vi tegenstand bieden. Wetenschappers kunnen het buitenaardse dna met dat van mensen in biologische avatars combineren, en omdat de tijd dringt wordt de verlamde veteraan aan de avatar van zijn broer

62


Sonja Toren

gekoppeld. Zo delen we in Jakes euforie, wanneer hij in een drie meter lang blauw lichaam herboren wordt, het laboratorium uitrent en in een buitenaardse jungle belandt. Op voorhand uitte diepzeeduiker Cameron de wens om zijn publiek in een nieuwe wereld onder te dompelen, en die ambitie heeft hij uitstekend vervuld. Van alle schijnwerelden die Hollywood ons voorschotelde is Pandora de meest gedetailleerde en wonderlijke exponent. Het wekt geen verbazing dat er zo veel werk is gemaakt van een overtuigende biotoop voor de Na'vi, want Cameron schetst een wereld waarin al het leven uitsluitend in volmaakte symbiose en harmonie kan gedijen. De ontwikkeling die Jake bij de Na'vi doormaakt, is vergelijkbaar met die van Kevin Costner in Dances with wolves of Colin Farrell in de Pocahontasverfilming The new world: hij is een soldaat van een invasiemacht, en komt door contact met nobele wilden tot inkeer. Jake wordt bovendien verliefd op een prinses, en dankzij de technische doorbraak die 'performance capture' heet, is de wisselwerking tussen de blauwe digitale versies van acteurs Sam Worthington (Terminator: salvation) en Zoë Saldana (Star trek) nog geloofwaardig ook, al maakt de fletse Worthington niet zo'n verpletterende indruk als zijn tegenspeelster. De vier jaren die Cameron en de technici in de ontwikkeling van de techniek staken zijn dus welbesteed, maar aan het scenario van de film is in die periode waarschijnlijk niets veranderd. Avatar wemelt van de verwijzingen naar de oorlogszucht van Bush, Cheney en Rumsfeld na de aanslagen van 11 september. Daarbij toont Cameron als vanouds zijn meesterschap op het gebied van inzichtelijke actiescènes, maar de betovering verdwijnt met elke knal en elk cliché dat het jammerlijk gedateerde scenario rijk is. In Camerons oeuvre regeert de paradox: de maker blijft een toonaangevend pionier in de ontwikkeling en toepassing van nieuwe filmtechnieken, maar keert zich in zijn scenario's voortdurend tegen een blind vertrouwen in technisch vernuft en fysiek overwicht. Avatar roept nadrukkelijk op tot liefde en respect voor Moeder Aarde, en dat is een goede zaak, maar de film overtuigt meer als technisch mirakel dan als ecopamflet. De 3D-versie is dan ook de enige die vier sterren verdient, en wordt in Nederland in zestig zalen vertoond. Ook dat is een doorbraak.

63


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Bart van der Put) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. keert terug in

beweging

ontwikkeling


iets doen wat je al

de bioscoop

eerder gedaan hebt

2. in de science

container

filmgenre

fiction

ontologische

filmgenre dat hij

metafoor

weer maakt meer dan wat tot dan toe mogelijk was kwalitatief goed

3. verlegde de grenzen

geografie (ideeën zijn objecten)

filmmogelijkheden

ontologische metafoor

4. hoogwaardige 3D-technieken 5. mogelijkheden scheppen 6. doorbraak

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

objecten

ideeën


creëren

beweging

ontwikkeling


7. op maat gesneden 8. door een dwarslaesie is uitgeschakeld 9. tijd dringt

confectie

passendheid

iets materieels (schakelaar)

menselijk lichaam (niet functioneren)

ontologische metafoor structurele metafoor

iets vernieuwends aangepast aan

iets menselijks (dringen)

iets abstracts (tijd)

10. onder te dompelen 11. die ambitie heeft hij uitstekend vervuld 12. wonderlijke exponent (2x) 14. schetst een wereld 15. fletse

fysieke ervaring

emotie

container

succes


iets bovennatuurlijks tekenen

bijzonderheid


bijzondere

visualisatie


laten zien

donker

slecht


16. verpletterende 17. de vier jaren zijn dus welbesteed 18. Avatar wemelt van 19. betovering

fysieke ervaring

emotie

oriëntatiemetafoor

karakterloos/ saai indrukwekkend

geld

tijd


het geld waard

beweging en richting magie

kwantiteit/ hoeveelheid schoonheid/

ontologische metafoor structurele metafoor

vol zitten met

ontologische metafoor (personificatie) oriëntatiemetafoor

niet meer in staat zijn werk te doen haast is geboden

intens laten ervaren iets wat gelukt is

daar waar je in

64

Iets met Mars en Venus verdwijnt 20.dat het scenario rijk is 21. In Camerons oeuvre regeert de paradox 22. blind vertrouwen 23. Avatar roept op

Sonja Toren

geld

bijzonderheid aanwezigheid


meegevoerd werd waar veel van is

politiek

aanwezigheid


meest belangrijk

zien

kennen


iets menselijks (oproepen)

iets abstracts

24. Moeder Aarde 25. de film overtuigt

familie (moeder)

vertrouwdheid

ontologische metafoor (personificatie) structurele metafoor

ergens volledig op vertrouwen aanzetten tot

iets menselijks (overtuigen)

iets abstracts

26. die vier sterren verdient

geld

waardering

ontologische metafoor (personificatie) structurele metafoor

aarde die gezien wordt als moeder doet een denkbeeld aanvaarden hoort te krijgen

65


RocknRolla

Sonja Toren

Trouw

Door Belinda de Graaf

Regie: Guy Ritchie. Met Gerald Butler, Tom Wilkinson, Karel Roden en Thandie Newton. De Russen nemen het over in de wereld van gabbers en rukkers ‟Whisky is the new wodka‟, wordt in Guy Ritchie‟s Londense gangsterfilm ‟RocknRolla‟ droogjes opgemerkt. Het vat goed samen wat in de onderwereld gaande is. De handel in drugs heeft het al lang afgelegd tegen de handel in onroerend goed. En Britse boeven hebben al lang terrein verloren aan de Russen die met gigantische luxeschepen hebben aangemeerd aan de kades van de Thames. De Britse regisseur Guy Ritchie – in het nieuws als de toekomstige ex-echtgenoot van Madonna – is na twee geflopte films die niet in Nederland werden uitgebracht (het Madonna-vehikel ‟Swept Away‟ en ‟Revolver‟) terug bij het Londense gangstermilieu waar zijn succes een decennium geleden begon. Evenals in zijn hitfilm ‟Lock, Stock and Two Smoking Barrels‟ en opvolger ‟Snatch‟ zet Ritchie er flink de vaart in. Opnieuw gaat het om cartooneske criminelen die ronddwalen in een ontkleurd universum, een van de kenmerken van Ritchie‟s videoclipachtige esthetiek. Een wereld van gabbers en rukkers die elkaar met een vet Cockney accent vliegen afvangen. ‟Het oude Engeland‟ wordt opgeroepen met een butlerfilm als ‟The Remains of the Day‟ waar de Londense criminelen in hun vrije uurtjes naar kijken. In ‟het nieuwe Engeland‟ is het verschil tussen arm en rijk niet kleiner, het zijn nu de Russen die zich gedragen als de nieuwe adel in een wereld van accountants en advocaten en niet te vergeten de ‟miljardairsclub‟.

66


Sonja Toren

Vrouwelijke recensent (Belinda van de Graaf) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. droogjes

iets concreets

humor


bepaalde

opgemerkt

manier van iets zeggen

2. onderwereld

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

criminaliteit

3. handel in

iets menselijk

iets abstracts

ontologische

onderspit

drugs heeft het

(handelen)

metafoor

delven

afgelegd 4. terrein

(personificatie) geografie

macht


inboeten

beweging

ontwikkeling


iets doen wat

verloren 5. terug bij het gangstermilieu

je al eerder gedaan hebt

6. zet flink de

transport

vaart in

(scheepvaart)

7. met een vet

typografie

filmervaring

oriëntatiemetafoor

snelheid

geluid


duidelijk

Cockney accent

aanwezig

8. vliegen

dieren (de vliegen

afvangen

van iemand

waardevol iets


concurrentiestrijd

vangen)

67


Sonja Toren

RocknRolla

de Volkskrant

Door Bor Beekman

Regie: Guy Ritchie. Met Gerald Butler, Tom Wilkinson, Karel Roden en Thandie Newton. Londen, zeer kort geleden. Toen grondspeculatie en vastgoed nog makkelijke miljoenen opleverden, en daarmee ten prooi vielen aan zowel de Britse als Russische onderwereld. De arena waarbinnen Guy Ritchie zijn nieuwe misdaadfilm situeert, lijkt met de kredietcrisis alweer wat gedateerd. Niet dat het de film in de weg zit. In RocknRolla bieden arena en plot (een dans rondom een schilderij, dat in rap tempo meerdere malen van eigenaar verwisselt), slechts een excuus om een legioen buitenissige criminelen in hoog tempo in tal van idiote situaties te brengen. Dat is een kunstje dat Ritchie goed verstaat. Hoe karikaturaal zijn schets van de Londense misdaadscène ook is, toch proef je in de karakters dat de regisseur, die zelf het script schreef, zijn materiaal goed kent. Ritchie gaf het misdaadgenre met Lock, Stock and Two Smoking Barrels (1998) en Snatch (2000) een gestileerde en humoristische duw, en boette vervolgens ernstig aan gezag in met weeïge flops als Swept Away. Met RocknRolla keert hij terug op vertrouwde grond: het soort film dat wel móet door denderen om overeind te blijven, en zodra de ontknoping in zicht komt, direct ernstig inzakt. Maar ook daar heeft Ritchie een antwoord op: hij kondigt gewoon een vervolg aan.

Mannelijke recensent (Bor Beekman) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. kort geleden

object

tijd


recentelijk

2. makkelijke

beweging en

goed

oriëntatiemetafoor

het opbrengen

68


Sonja Toren

miljoenen

richting

van

opleverden

(omhoog)

3. ten prooi

dieren

mensheid


dominantie

4. onderwereld

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

criminaliteit

5. arena (2x)

toneel

context


waar het zich

vielen aan

afspeelt 7. in de weg zit

fysiek handeling

belemmering

ontologische

nadelig zijn

metafoor 8. dans rondom

beweging

ontwikkeling


(verhaallijn als

mate van belangrijkheid

beweging) 9. legioen

legerafdeling

menigte


buitenissige

grote hoeveelheid

criminelen 10. hoog tempo

hoog

tijd (veel/snel)

oriëntatiemetafoor

snel

11. Hoe

tekenen

visualisatie


dat wat je ziet

voedsel (smaak)

ervaren

ontologische

opmerken

karikaturaal zijn schets ook is 12. proef je in de karakters 13.

metafoor beweging

ontwikkeling

humoristische

(verhaallijn als

duw

beweging)

14. keert terug

beweging

op

ontwikkeling


positieve richting


(historie)

iets doen wat je al eerder hebt gedaan

15. vertrouwde

geografie

filmgenre

grond 16. door

ontologische

bekend gebied

metafoor transport (trein)

verhaallijn


snelheid

17. overeind

beweging en

goed

oriëntatiemetafoor

persistentie

blijven

richting

18. ernstig inzakt

beweging en

slechter

oriëntatiemetafoor

stagnatie

denderen

richting (omlaag)

69


Millennium

Sonja Toren

Trouw

Door Remke de Lange

Regie: Niels Arden Oplev. Met Michael Nyqvist, Noomi Rapace. Misantropisch en loodzwaar De thrillertrilogie ‟Millennium‟ van de in 2004 overleden Zweedse journalist-schrijver Stieg Larsson was een wereldwijd succes, en alles wijst erop dat ook op de verfilming van het eerste deel van zijn verhalenreeks heel wat mensen zullen afkomen. Die populariteit valt, voor wie de film ziet, slechts deels te verklaren. De sterkste troef van ‟Millennium: Mannen die Vrouwen Haten‟ zijn de twee hoofdpersonages. Mikael Blomkvist (Michael Nyqvist), losjes gemodelleerd naar Larsson zelf, is journalist en hoofdredacteur van het tijdschrift Millennium. Een knuffelbare intellectueel van in de veertig, met ongeïnspireerde truien en het arbeidsethos van een pitbull. Hij wordt benaderd door het voormalige hoofd van een familieconcern dat de verdwijning, veertig jaar geleden, van zijn favoriete nichtje uitgezocht wil hebben. En zo vestigt Mikael zich op een koud, winderig eiland om in de familiegeschiedenis te duiken. Lisbeth Salander (Noomi Rapace), begin twintig, is een razendslimme computerhacker met piercings en een enorme tatoeage. Ze heeft een verleden vol agressie en zelfs minimale sociale gedragscodes lapt ze aan haar laars met plateauzool. Maar zodra Mikael haar bij zijn onderzoek betrekt, komt er schot in de zaak. De onwaarschijnlijke, maar intrigerende combinatie van deze twee vormt de stuwende kracht van dit detectiveverhaal rond een gefortuneerde familie, dat bij vlagen iets heeft van een aangeklede aflevering van ‟Derrick‟. De speurneus hangt de portretten van de familieleden overzichtelijk aan de muur en gaandeweg worden er namen op het verdachtenlijstje weggestreept.

70


Sonja Toren

Regisseur Niels Arden Oplev zorgt voor vaart en efficiëntie, voor stevig effectbejag en naargeestige beelden van (seksueel) geweld – zoals de titel belooft. Keuzes die, zo besef je na een tijdje, meer bijdragen aan een slimme, naar binnen gekeerde constructie dan aan een organisch verhaal waarin de wereld van vandaag doorsijpelt. Het is best mooi hoe Mikael zich vastbijt in een serie oude krantenfoto‟s, maar hoogst onwaarschijnlijk hoe hij midden in de nacht in iemands huis gaat rondsnuffelen: een beproefde scenariotruc om je publiek wakker te houden, maar logisch is anders. In die stevig dichtgetimmerde plot is ook opmerkelijk weinig ruimte voor humor. Vooruit, de Zweedse winter is koud en ijzig, maar een grapje hier en daar had verlichting gebracht in een misantropisch verhaal dat je met lood in de schoenen de bioscoop doet verlaten. Tegen die tijd zijn het vooral Mikael en Lisbeth en hun curieuze relatie die je graag nog eens zou zien. Daar wordt voor gezorgd: ‟Mannen die Vrouwen Haten‟ eindigt met de belofte ‟to be continued‟.

Vrouwelijke recensent (Remke de Lange) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. loodzwaar

gewicht

emotie


emotioneel

(negatief/

heftig

slecht) 2. wijst erop dat er

iets menselijks

heel wat mensen

(wijzen)

iets abstracts

duiden

metafoor

op af zullen komen 3. sterkste troef

ontologische (personificatie)

spellen (kaarten)

kracht


sterkste aspect

4.

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

hoofdpersonages 5. gemodelleerd

belangrijkste personage

boetseren

naar Larsson zelf

menselijke

ontologische

baseren op/

eigenschappen

metafoor

vormgeven naar

6. hoofdredacteur

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

belangrijkste redactielid

7. arbeidsethos

dieren (hond)

mensheid

van een pitbull 8. hoofd

ontologische

karakter

metafoor hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

baas

71

Iets met Mars en Venus 9. in de familie-

container

Sonja Toren ontwikkeling

geschiedenis

ontologische

kennis

metafoor

duiken 10. een verleden

container

aanwezigheid

vol agressie

ontologische

veel aanwezig

metafoor

11. lapt aan haar

confectie

laars

(schoeisel)

negeren

ontologische

nergens iets

metafoor

van aantrekken

12. er komt schot

oorlog (wapens)

tijd


vooruitgang

beweging

ontwikkeling


voortgang

container

verhaallijn

ontologische

daar waar het

metafoor

om draait in

in de zaak 13. stuwende kracht 14. dit detectiveverhaal rond een

de film

gefortuneerde familie 15. aangeklede

confectie

uitbreiding


meer uitgebreid

16. vaart

transport

tijd (snel)


snelheid

iets abstracts

ontologische

dat wat je uit

metafoor

de titel kan

(personificatie)

herleiden

ontologische

zorgen voor

(scheepvaart) 17. de titel belooft

iets menselijks (beloven)

18. Keuzes die

iets menselijks

bijdragen aan

(bijdagen)

iets abstracts

metafoor (personificatie)

19. de wereld

beweging en

doorsijpelt

richting

naar voren

(vloeistof)

komen

20. zich vastbijt

fysieke handeling

tijd (traagheid)


langzaam

ervaring


toewijding

hoeveelheid

oriëntatiemetafoor

zeer

ontologische

op onderzoek

metafoor

uitgaan

(bijten) 21. hoogst

hoogte (hoog)

(meest) 22. rondsnuffelen

dieren (hond)

rondkijken

72

Iets met Mars en Venus 23. stevig

fysieke handeling

dichtgetimmerde

(timmeren)

24. weinig ruimte

container

Sonja Toren onwrikbaar aanwezigheid

ontologische

geen ruimte

metafoor

overlaten

ontologische

iets waar

metafoor

geen plek voor is

25. hier en daar

ruimte

tijd


af en toe

26. lood in de

gewicht (zwaar/

slecht

oriëntatiemetafoor

emotie

schoenen

omlaag trekkend)

73


Millennium: Mannen Die Vrouwen Haten

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Kevin Toma

Regie: Niels Arden Oplev. Met Michael Nyqvist, Noomi Rapace. Beter (en korter) dan het boek Uitgerangeerde reporters zitten in films nooit lang stil. Met een gevangenisstraf om een smadelijk artikel vers op zak, krijgt onderzoeksjournalist Mikael Blomkvist een bizarre klus aangeboden: of hij voor grootindustrieel Henrik Vanger wil uitzoeken wie jaren geleden zijn nicht heeft vermoord. De onopgeloste zaak is voor Vanger een obsessie geworden, die Blomkvist met een rijkelijke beloning van hem mag overnemen. Dat doet hij zonder al te veel reflectie; de pagina‟s aan bedenktijd die Blomkvist in de Millennium-thrillers van Stieg Larsson kreeg, heeft hij in de film niet.

Aan de bewerking van Larssons uitzonderlijk gecompliceerde Millennium-trilogie hadden de scenaristen ongetwijfeld een flinke kluif: hoe breng je 1.700 bladzijden vol gespioneer en samenzweringen tussen nazi‟s, vrouwenhandelaren, geheimagenten en pedofielen terug tot drie speelfilms van enigszins normale lengte? De eerste film schaaft drastisch in de soms nogal nodeloze uitweidingen over zelfs de kleinste bijrollen, de omwegen die de plot maakt om tot een punt te komen, en de weinig overtuigende seksscènes. Dat maakt de gecondenseerde vorm in veel opzichten een zegen. Het geeft de in koude winterkleuren badende film ook veel vaart, ondanks de nog altijd aanzienlijke speellengte van 150 minuten, en des te meer zeggingskracht: de nare scènes waar boek en film hun ondertitel aan te danken hebben, komen veel dichter bij elkaar te liggen. De door regisseur Oplev tot in het ondraaglijke opgevoerde verkrachtingsscène is nog niet goed en

74


Sonja Toren

wel in je bewustzijn weggezonken, of de volgende psychopaat dient zich alweer aan. Dan krijg je inderdaad het gevoel dat de wereld vol mannen zit die vrouwen haten. Grootste voordeel van de film boven het boek is wel dat Blomkvist nu snel kennismaakt met zijn excentrieke speurdersmaatje, de contactvijandige, maar briljante computerhacker Lisbeth Salander. Deze met piercings, oogschaduw en schmink getooide meisjesvrouw is precies de heldin die de film nodig heeft: kwetsbaar, gehavend én onoverwinnelijk. Een tegenstrijdig karakter dat actrice Noomi Rapace zó perfect verbeeldt, dat je je na de film onmogelijk nog een andere Salander kunt voorstellen. Een vertolking die op zich al genoeg vuurwerk belooft voor de volgende twee delen, die volgend jaar ook in Nederland te zien zullen zijn. Michael Nyqvist is eveneens sterk als journalist Blomkvist, maar steekt met zijn degelijke hoofd en saaie kleren wat bleekjes af tegen zijn even bitse als vurige kompane. Dat moet misschien ook wel, in een film die de traditionele rolverdeling van de stoere man en zijn tere liefje maar al te graag op de schop gooit: eindelijk is het eens de held die in de finale hulpeloos boven de afgrond bungelt, en de heldin die kordaat naar de wapens grijpt – een zware golfstick in dit geval.

Mannelijke recensent (Kevin Toma) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1.

transport (trein)

succes


afgedankt

2. vers op zak

voedsel

tijd (nieuw)


zojuist gekregen

3. flinke kluif

dieren (hond)

tijd (lang)

ontologische

veel werk

Uitgerangeerde reporters

metafoor 4. breng je terug

beweging

ontwikkeling


inperken

container

aanwezigheid

ontologische

veel aanwezig

tot 5. bladzijden vol gespioneer

metafoor

6. De film

iets menselijks

schaaft drastisch

(schaven)

iets abstracts

ontologische

inkorten


7. de omwegen

iets menselijks

die het plot

iets abstracts

ontologische

langere route

(omwegen

metafoor

dan nodig

maakt

maken)

(personificatie)

8. tot een punt te

typografie (o.a)

plaats


bepaalde plaats

75


Sonja Toren

komen

(letterlijk of figuurlijk)

9. overtuigende

iets menselijks

seksscènes

(overtuigen)

iets abstracts

ontologische

geloofwaardig


10. zegen

religie

iets positiefs


prettig

11. koude

temperatuur

iets visueels


weinig kleur

winterkleuren

(koud)

12. badende film

fysieke ervaring

perceptuele


overvloed

tijd (snel)


snelheid

iets abstracts

ontologische

overtuigingskracht

ervaring 13. veel vaart

transport (scheepvaart)

14. veel

iets menselijks

zeggingskracht

(zeggingskracht

metafoor

hebben)

(personificatie)

15. hun

iets menselijks

ondertitel aan te

(danken)

iets abstracts

ontologische

ontlenen

metafoor

danken hebben

(personificatie)

16. dichter bij

iets menselijks

elkaar te liggen

(bij elkaar liggen)

iets abstracts

ontologische

minder afstand


17. in je

container

emotie

bewustzijn

ontologische

verdwenen

metafoor

weggezonken 18. de wereld vol

container

aanwezigheid

mannen zit 19. voordeel

ontologische

waar veel van

metafoor

aanwezig zijn

hoogte (hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

overtreffend

licht

goed


heel erg goede

21. die de film

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

wat het goed kan

nodig heeft

(nodig hebben)

metafoor

gebruiken

boven het boek 20. briljante computerhacker

(personificatie) 22. genoeg

iets concreets/

vuurwerk belooft

materieels

spanning

ontologische

spektakel

metafoor

(explosieven)

76

Iets met Mars en Venus 23. is sterk als

Sonja Toren

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

(kracht)

(kwaliteit)

metafoor

goed/mooi

(personificatie) 24. steekt

donker

slecht


alledaags

bleekjes af

(fletsheid)

25. vurige

natuur (vuur)

passie


fel

26. op de schop

machines en

verandering

ontologische

irregulier

gooit

gereedschap

27. boven de

fysieke ervaring

emotionele

afgrond bungelt

(diepte)

ervaring

kompane metafoor oriëntatiemetafoor

hulpeloosheid

77


Sonja Toren

Wendy and Lucy

Trouw

Door Belinda de Graaf

Regie: Kelly Reichardt. Met: Michelle Williams, Wally Dalton. Schitterend en subtiel optreden Een jonge vrouw trekt samen met haar hond van Indiana naar Alaska, om werk te zoeken en een nieuw leven te beginnen. Ze heeft wat spullen meegenomen, niet veel, het past makkelijk in de achterbak van een oude auto. Kelly Reichardt, een van de grootste talenten in de Amerikaanse onafhankelijke cinema, geeft het genre van de roadmovie een fabelachtige, nieuwe invulling. Dat deed ze eigenlijk al met ‟Old Joy‟, het verhaal van twee oude vrienden die de draad proberen op te pakken door samen een weekendje te gaan kamperen in de Cascade Mountains (bij Portland, Oregon). Met deze mooie, meditatieve, melancholisch stemmende film won Reichardt drie jaar geleden als eerste Amerikaanse regisseur een Tiger Award in Rotterdam. ‟Wendy & Lucy‟ is een zo mogelijk nog intiemer portret van een jonge vrouw die in een afgeknipte broek en met afgeknipt haar de wijde wereld in gaat. Het is niet zo‟n zelfverzekerde avonturier als in Sean Penns ‟Into the Wild‟, over een talentvolle student en atleet, die van de ene op de andere dag alles achterlaat en liftend op pad gaat naar Alaska om in de wildernis te gaan leven. Evenals ‟Into the Wild‟ komt ‟Wendy & Lucy‟ wel voort uit de western, en het verhaal van de eenzaam ronddolende held in het onaangetaste landschap, maar Reichardt slaagt er in om er toch meer mens dan mythe van te maken. Wendy is ook niet eenzaam. Ze is alleen. Zoals de weesjongen in ‟Alleen op de Wereld‟ die op pad ging met een stel honden.

78


Sonja Toren

En toch is de blik op Wendy en haar hond Lucy niet sentimenteel, ook al zie je Wendy – eenmaal gestrand in een gehucht in Oregon – langzaam afglijden. Auto kapot. Geen geld. Geen eten. Geen telefoon. Slapen tussen het gebladerte. En tot overmaat van ramp raakt Wendy ook Lucy kwijt, waardoor we in het desolate landschap van supermarkt en tankstation aan een zenuwslopende zoektocht beginnen, door Reichardt juist weer met de grootste kalmte in beeld gebracht, waardoor het nog aangrijpender wordt. Michelle Williams, bekend van ‟Brokeback Mountain‟, draagt de film met een schitterend, subtiel optreden tussen meisje en vrouw. Bij Agnès Varda, die een kwarteeuw geleden een klassiek existentialistisch drama maakte met een vrouwelijke vagebond (‟Sans Toit, Ni Loi‟) wist je bij voorbaat dat ze het niet ging redden. Bij Reichardt gaat ze het nét wel, of nét niet redden. Het ligt er een beetje aan wie ze tegen komt.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. schitterend

licht

goed


heel mooi

2. fabelachtige,

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

interpretatie

nieuwe invulling

(invulling geven

metafoor

aan)

(personificatie)

3. de draad op te

confectie

herstel

pakken 4. meditatieve,

muziek

emotie

ontologische

op oude voet

metafoor

verder gaan


bepaald

melancholisch

gevoel

stemmende film

oproepen

5. gestrand in

transport

een gehucht

(scheepvaart)

6. langzaam

beweging en

afglijden

richting (omlaag)

7. zenuwslopende

tijd


vastzitten (stagnatie)

slecht

oriëntatiemetafoor

achteruitgang

fysieke handeling (kapotmaken)

emotionele


spannend

fysieke ervaring

emotionele


emotie

ervaring

zoektocht 8. aangrijpender

ervaring 9. schitterend

licht

goed

opwekkend structurele metafoor

heel mooi

79


Sonja Toren

Wendy and Lucy

Het Parool

Door Jos van der Burg

Regie: Kelly Reichardt. Met: Michelle Williams, Wally Dalton. Hoe overleef je in een samenleving in crisis? In het Amerikaanse minimalistische drama Wendy and Lucy glijdt een twintiger naar de rand van de afgrond. Regisseuse Kelly Reichardt, die drie jaar geleden met Old joy een Tiger Award won op het filmfestival in Rotterdam, liet zich bij het uiterst sobere Wendy and Lucy door de Europese cinema inspireren. De film voert Wendy op, die met haar hond Lucy in een oude auto van Indiana naar Alaska rijdt om er werk te zoeken in een visfabriek. Als de auto het onderweg begeeft, strandt de vrouw in een provincieplaats. Ze kan de reparatie niet betalen en heeft geen slaapplaats. Ze belandt helemaal op de glijbaan naar beneden als ze betrapt wordt op het stelen van een blikje hondenvoer. De supermarktmedewerker heeft geen medelijden en geeft haar aan bij de politie. In de commotie raakt Wendy haar enige houvast - haar hond - kwijt. Wat volgt is een zoektocht naar de hond. Wendy and Lucy kun je een film over 'vrouw zoekt hond' noemen, maar onder de oppervlakte schuilt een sterk confronterend drama over sociale onverschilligheid. Iedereen die Wendy (met een combinatie van stugheid en kwetsbaarheid mooi ingetogen gespeeld door Michelle Williams) ontmoet, doet zijn werk zonder stil te staan bij de gevolgen. Alleen een beveiligingsmedewerker trekt zich haar lot aan, zodat in het drama, dat doet denken aan het werk van de Dardennes (Rosetta, Le silence de Lorna), toch nog een sprankje hoop flikkert. Misschien komt het nog goed met Wendy, al doet het jankende geluid van een goederentrein in de verte anders vermoeden.

Mannelijke recensent (Jos van der Burg) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. glijdt naar de

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

achteruitgang

80

Iets met Mars en Venus rand van de

Sonja Toren

richting (omlaag)

afgrond 2. De film voert

iets menselijks

op

(opvoeren)

iets abstracts

ontologische

laat zien


3. strandt de

transport

vrouw

(scheepvaart)

4. belandt op de

beweging en

glijbaan naar

richting

tijd


vastzitten (stagnatie)

slecht

oriëntatiemetafoor

achteruitgang

ontdekken


gezien wordt

iets abstracts

ontologische

steun

(geborgenheid)

metafoor

beneden 5. betrapt wordt

fysieke handeling (trappen)

6. raakt haar

iets concreets

enige houvast kwijt 7. onder de

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

verdekt

oppervlakte

(schuilen)

(aanwezigheid)

metafoor

aanwezig

schuilt

(personificatie)

8. sterk

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

confronterend

(kracht)

(kwaliteit)

metafoor

drama 9. stil te staan bij

goed/mooi

(personificatie) iets fysieks

10. trekt zich

fysieke handeling

haar lot aan

(iets naar je toe

iets mentaals

ontologische

aandacht

metafoor

schenken aan

emotie


leeft mee

aanwezigheid


hoop op een

halen) 11. sprankje hoop flikkert

natuur (vuur)

goede afloop

81


Sonja Toren

Boy A

Trouw

Door Jann Ruyters

Regie: John Crowley. Met Andrew Garfield. Wat is vrijheid als je moet zwijgen Het door en voor het Britse Channel Four geproduceerde ‟Boy A‟ is gebaseerd op een roman van Jonathan Trigell, die zich liet inspireren door de geruchtmakende James Bulger-zaak. In 1993 ontvoerden twee tienjarige jongens de tweejarige James Bulger uit een winkelcentrum in Liverpool waar zijn moeder even niet oplette. De jongens trokken hem mee de stad uit richting de spoorbaan, waar ze hem bekogelden met stenen tot de peuter dood bleef liggen. De zaak schokte iedereen in Engeland en ver daarbuiten. Waar moest het heen met de wereld als kinderen kinderen gingen vermoorden? ‟Boy A‟ laat de aard van de misdaad (die in deze film ook enigszins afwijkt van de Bulger-zaak) lang ongewis, en pakt de zaak een decennium later op als de daders hun kindertijd voorbij zijn en ‟boy A‟ vrijkomt. Wat er met ‟boy B‟ gebeurd is, weten we niet, zoals we eerst ook niet weten waar ‟boy A‟ precies voor gezeten heeft. We treffen hem als hij met zijn reclasseringsambtenaar Terry (Peter Mullan) een kamer zoekt in Manchester. Vrijheid betekent een nieuwe naam voor ‟boy A‟ (Jack), een nieuwe woonplaats, nieuw werk, een nieuw huis, een nieuw levensverhaal. Anonimiteit dus, een bestaan zonder kern, temeer daar de jongen altijd al aan zijn lot is overgelaten. Nieuwkomer Andrew Garfield maakt van Jack een ontwapenend kwetsbare figuur. Hij loopt alsof hij geen voetafdrukken wil achterlaten. Hij glimlacht stralend en toch blijft het alsof hij ieder moment kan gaan huilen, of gaan slaan.

82


Sonja Toren

Zoals de verwante Franse film ‟Il y a longtemps que je t‟aime‟ steunt op het krachtige zwijgen van de hoofdpersoon, ook een ex-gevangene, zo steunt ‟Boy A‟ op Jacks nauw verholen brandende verlangen om juist alles te vertellen, om heel te worden, zou je kunnen zeggen. Zijn begeleider Terry drukt hem op het hart om te zwijgen. Ontdekking zou Jack niet overleven. Maar krijg je wel echt een tweede kans als je je verleden moet verzwijgen? Kun je verliefd worden en je toch niet blootgeven? ‟Boy A‟ houdt je alert en betrokken door behoedzaam om Jacks verleden heen te bewegen en je lang onzeker te laten hoe je de jongen precies moet inschatten. Mooi is ook de betrokkenheid van sociaal werker Terry, die zich als een goede vader bekommert om Jack maar zijn eigen zoon heeft verwaarloosd. Hoe moeilijk is het eigenlijk om van je eigen kinderen te houden? Juist die door de grote vraag naar schuld en vergeving heen kierende nieuwe vragen maken van ‟Boy A‟ een bijzonder en gevoelig portret.

Vrouwelijke recensent (Jann Ruyters) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. bekogelden

oorlog/ wapens

gooien


gooien met

met stenen

(kogels)

2. De zaak

fysieke ervaring

iets (negatief) emotie


schokte iedereen

emotionele reactie opwekkend

3. pakt de zaak

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

op

(oppakken)

(tijd)

metafoor

gaat van start

(personificatie) 4. hun kindertijd

beweging

ontwikkeling


verleden tijd

5. waar hij voor

fysieke handeling

gevangenis


gevangenis-

gezeten heeft

(zitten)

6. ontwapenend

oorlog (wapen)

emotie


vertederend

licht

goed


zeer gelukkig

8. de film steunt

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

dat wat

op (2x)

(steunen op)

metafoor

belangrijk is

(personificatie)

in de film


mooi

voorbij zijn straf

kwetsbare figuur 7. glimlacht stralend

10. krachtige

kracht

schoonheid

83


Sonja Toren

zwijgen

(veelzeggend)

11. hoofdpersoon

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor


12. brandende

natuur (vuur)

emotie


verlangen 13. drukt hem op

behoefte fysieke handeling

importantie


het hart 14. je niet

nadrukkelijk zeggen

fysieke handeling

iets emotioneels


blootgeven 15. om Jacks

grote

open en eerlijk te zijn

container

historie

verleden heen te

ontologische

subtiliteit in

metafoor

de film


iets wat maar

bewegen 16. doorheen

iets visueels

aanwezigheid

kierende nieuwe

een beetje

vragen

zichtbaar is

84


Boy A

Sonja Toren

Het Parool

Door Fritz de Jong

Regie: John Crowley. Met: Andrew Garfield, Peter Mullan, Anthony Lewis De openbaar aanklager kende destijds geen twijfel: ''Ze moeten zo lang mogelijk worden opgesloten. Ze zijn slecht. Ze zijn gevaarlijk.'' Jaren later mag één van de jeugdige dadertjes van een wrede misdaad het toch weer gaan proberen in de maatschappij. De tijdens het proces als 'Jongen A' aangeduide delinquent (Andrew Garfield), krijgt na zijn ontslag uit de jeugdgevangenis een nieuwe identiteit en een nieuw leven. Onder toezicht van een toegewijd sociaal werker (de altijd ijzersterk acterende Peter Mullan) moet de jongeman de verloren tijd inhalen. Hij krijgt een baan, hij sluit vriendschappen en hij wordt verliefd. De toekomst lijkt hoopvol te zijn, totdat hij op een dag een meisje redt uit een verongelukte auto. Zijn heldenontvangst trekt de aandacht van een Londens boulevardblad, dat zijn identiteit onthult en de pijnlijke misdaad van jaren geleden van a tot z oprakelt. De Ierse regisseur John Crowley, die indruk maakte met het wervelende misdaaddrama Intermission (2003), schetst met oog voor detail een realistisch beeld van een grauw NoordEngels arbeidersmilieu. Zijn film werpt indringende vragen op. In hoeverre kun je jongeren hun (wan)daden aanrekenen? Kan iemand die zijn halve leven gevangen heeft gezeten nog normaal leven, of is de gewelddadige kroegruzie, waarin de jongeman belandt, een teken aan de wand? En wie beslist of je een tweede kans verdient? En wat betekent dit alles voor de slachtoffers en hun families?

85


Sonja Toren

Het zijn prikkelende vragen, verpakt in een mooi sociaal drama dat uitblinkt in zijn natuurlijk klinkende dialogen en ingeleefd acteerwerk.

Mannelijke recensent (Fritz de Jong) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. ijzersterk

natuur (ijzer)

hoeveelheid


heel erg goed

acterende

(veel) iets menselijks

iets abstracts

ontologische

(kracht)

(kwaliteit)


3. de verloren

object

tijd


tijd inhalen

wat je gemist hebt opnieuw doen

4. wervelende

beweging

levendigheid


misdaaddrama 5. schets met oog

snel en afwisselend

tekenen

visualisatie


laat zien

donker

slecht/ negatief


grijs en

voor detail 6. grauw arbeidersmilieu 7. werpt op

groezelig iets menselijks

iets abstracts

(opwerpen)

ontologische

komen naar

metafoor

voren

(personificatie) 8. teken aan de

iets visueels

iets niet visueels

wand 9. prikkelende

ontologische

signaal

metafoor fysieke ervaring

vragen

perceptuele


uitdagende

ontologische

vormgegeven

metafoor

in

ontologische

excelleren

ervaring

10. verpakt in

iets concreets

een mooi drama

(omhulsel)

11. uitblinkt in

iets menselijks

weergave iets abstracts

(uitblinken)


12. ingeleefd

iets menselijks

acteerwerk

(inleving)

iets abstracts

ontologische

realistisch


86


21: Las Vegas

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Pauline Kleijer

Regie: Robert Luketic. Met: Jim Sturgess, Kate Bosworth, Kevin Spacey, Laurence Fishburne De aantrekkingskracht van Las Vegas op filmmakers is bekend. Geen andere stad verbindt zo inzichtelijk hebzucht met verlies, vertier met criminaliteit en ambitie met verderf. Achter een façade van marmer, goud en fonkelende neonreclames gaan de grootste drama‟s schuil. Ook in 21: Las Vegas staan de stad en zijn casino‟s symbool voor de dromen van een individu. Ben Campbell (Jim Sturgess), een briljante 21-jarige student, wil toegelaten worden tot de elitaire medische faculteit van Harvard – maar dat kost geld. Vanwege zijn mathematische gaven wordt hij gerekruteerd door Mickey Rosa (Kevin Spacey), een sinistere wiskundeprofessor die zijn beste studenten in het geheim traint in het tellen van kaarten bij het kansspel blackjack. Met deze strategie kunnen geoefende spelers enorme winsten maken in de casino‟s van Las Vegas. De film is losjes gebaseerd op Bringing Down the House, Ben Mezrich‟ bestseller over zes slimme studenten die samen vele miljoenen dollars wonnen. Met die waargebeurde geschiedenis heeft 21: Las Vegas nog maar weinig te maken. Regisseur Robert Luketic (Legally Blonde, Monster-in-Law) beantwoordt aan de wetten van Hollywood, niet aan die van de werkelijkheid. Zo is Ben Campbell niet alleen een geniale, maar ook zeer aantrekkelijke jongen, die verliefd wordt op een van zijn teamgenoten en pas na veel vallen en opstaan zijn doel bereikt. De jonge acteur Jim Sturgess heeft talent, maar hij weet van zijn rol niet veel meer te maken dan een invuloefening. De afloop van Campbells avontuur in Las Vegas staat van tevoren vast. Ook Kevin Spacey doet geen moeite verrassend uit de hoek te komen.

87


Sonja Toren

Van een film over goklust zou je meer lef verwachten, maar de filmmakers namen geen enkel risico. 21: Las Vegas is lang niet zo spannend als beloofd.

Vrouwelijke recensent (Pauline Kleijer) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. aantrekkings-

natuur(kunde)

verlangen


verleiding

2. Geen andere

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

samenbrengen

stad verbindt

(verbinden)

kracht metafoor (personificatie) 3. fonkelende

licht

goed/mooi


glinsterend

toneel

emotie


ernstige

neonreclames 4. de grootste drama‟s 5. briljante

gebeurtenissen licht

goed


heel erg slim

slaaptoestand

verlangen


dat wat je graag

student 6. dromen van een individu

wil bereiken

7. De film is

iets menselijks

losjes gebaseerd

(iets baseren)

iets abstracts

ontologische

inspiratie


8. de wetten van

wet

succesformule


Hollywood

dat wat in films werkt

9. aantrekkelijke

fysieke handeling

jongen

(iets naar je

schoonheid


mooi

slecht

oriëntatiemetafoor

telkens

toetrekken) 10. vallen en

beweging en

opstaan

richting (omlaag)

opnieuw proberen

11. doel bereikt

beweging

ontwikkeling


krijgen wat je wil

12. uit de hoek

beweging en

komen

richting

13.Van een film

iets menselijks

zou je meer lef

(lef hebben)

verwachten

presentatie

oriëntatiemetafoor

op bepaalde wijze voordoen

iets abstracts

ontologische

durf


88


21: Las Vegas

Sonja Toren

Het Parool


Regie: Robert Luketic. Met: Jim Sturgess, Kate Bosworth, Kevin Spacey, Laurence Fishburne De op feiten gebaseerde Amerikaanse film 21 handelt over een groep begaafde studenten, die allemaal rond de 21 jaar zijn, en er met behulp van hun professor in slagen de regels van het kaartspel blackjack naar hun hand te zetten. De filmtitel verwijst naar de leeftijd van de helden, en naar de regels van het spel. Maar voor de Nederlandse markt voegt de distributeur er de plaats delict aan toe. Kennelijk worden de verlokkingen van het klatergoud van Las Vegas onweerstaanbaar geacht. Hoe de gokstad functioneert zagen we in Martin Scorsese's Casino, dat opende met een zeer uitvoerige schets van het reilen en zeilen achter de schermen. Waar de stad voor staat is te lezen in Hunter Thompsons briljante boek Fear and loathing in Las Vegas, waarin de auteur zich tegen de lawine van waanzin, wansmaak en hebzucht probeert te wapenen met wagonladingen narcotica. De makers van 21 hebben Scorsese's film goed bekeken, maar ze zullen aan Thompson geen boodschap hebben. Waar Scorsese ruim de tijd nam om de dagelijkse praktijk in het casino zo helder mogelijk te schetsen, wordt er in 21 een poging ondernomen om inzichtelijk te maken hoe een stel wiskundige bollebozen een casino om de tuin kan leiden. Het is verspilde moeite, zeker wanneer de spelers elkaar daarbij absurd opzichtige signalen geven, die door niemand worden opgemerkt. Ergerlijker is de aanname dat ieder mens zo veel mogelijk geld wil hebben om daarmee de patser te kunnen uithangen. De film lijkt aan te sturen op een louterende ontknoping, met een wijze les, maar schrikt daar uiteindelijk voor terug. En dat is merkwaardig, want bij de introductie van de door Jim Sturgess vertolkte jonge held zien we een heilige onschuld, die door toedoen van Kevin Spacey's sinistere

89


Sonja Toren

wiskundeprofessor en diens arrogante discipelen gecorrumpeerd wordt. Dat de schade uiteindelijk nihil is, maakt dat de film even ongeloofwaardig als vrijblijvend is. 21 is een potsierlijk pleidooi voor hebzucht en patserigheid.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. De film

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

gaat over

handelt over

(handelen)


2. naar hun hand

dieren (uit de

te zetten

hand leren eten)

aanpassen

ontologische

in je eigen

metafoor

voordeel ombuigen

3. De filmtitel

iets menselijks

verwijst

(verwijzen)

iets abstracts

ontologische

doelen op


4. klatergoud

materieel

immaterieel

ontologische

valse schijn

metafoor 5. Hoe de

iets menselijks

gokstad

(functioneren)

iets abstracts

hoe het werkt

metafoor

functioneert 6. uitvoerige


tekenen

visualisatie


weergave

7. reilen en

transport

menselijk


gebeurtenissen

zeilen

(scheepvaart)

handelen

8. briljante

licht

goed/ mooi


meesterlijk

9. lawine van

beweging en

hoeveelheid

oriëntatiemetafoor

veel

waanzin

richting (omlaag)

(veel)

10. te wapenen

oorlog (wapens)

toerusten

ontologische

voorzorgs-

metafoor

maatregelen

schets

nemen 11.

transport (trein)

wagonladingen 12. zo helder

licht

mogelijk

hoeveelheid

ontologische

veel

(veel)

metafoor

goed


duidelijk

(duidelijkheid)

13. te schetsen

tekenen

visualisatie


weergeven

14. om de tuin

beweging en

menselijke

oriëntatiemetafoor

misleiding

90


Sonja Toren

leiden

richting

relaties

15. verspilde

geld

tijd

structurele metaforen

moeite

zonde van de tijd

16. De film lijkt

iets menselijks

aan te sturen

(aansturen)

17. schrikt daar

iets menselijks

voor terug

(schrikken)

iets abstracts

iets abstracts

ontologische

daar waar het

metafoor

naartoe

(personificatie)

verwijst

ontologische

ergens voor

metafoor

terugdeinzen

(personificatie) 18. heilige

religie

moraliteit


braafheid

19. maakt de

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

onaannemelijk

film even

(geloofwaardig-

metafoor

ongeloofwaardig

heid)

(personificatie)

onschuld

91


Coco avant Chanel

Sonja Toren

Het Parool

Door Brechtje Schudel

Regie: Anne Fontaine. Met: Audrey Tautou, Benoît Poelvoorde, Alessandro Nivola.

'Het interessantste aan de liefde is de liefde bedrijven. Alleen jammer dat je er een man bij nodig hebt.' Het zijn krasse woorden van de jonge Gabrielle 'Coco' Chanel (Audrey Tautou), toen deze wereldberoemde couturier nog als onderbetaalde naaister en middelmatig zangeresje de kost verdiende. De boodschap is duidelijk. Coco gelooft in Coco avant Chanel niet in Echte Liefde, of in een prins op het witte paard. Waar haar zus Adrienne (Marie Gillain) hopeloos verliefd wordt op een getrouwde edelman, houdt Coco er een erg zakelijke houding op na. Wanneer ze een affaire begint met de Franse aristocraat Etienne Balsan (Benoît Poelvoorde) doet ze dit niet uit liefde, maar vanwege zijn connecties. En de seks? Tja, die hoort er nu eenmaal bij. Regisseuse Anne Fontaine richt zich in Coco avant Chanel bewust op Coco's jonge jaren. Hoe ze als eenvoudig naaistertje, opgegroeid in een weeshuis, in de wereld van de beau monde toch haar eigen karakteristieke stijl ontwikkelde. In een wereld vol pronkerige suikertaarten, geloofde Coco in jurken zonder korset, in schoenen zonder hakken en in hoeden zonder prullaria. Casual chic was geboren. Zelfs de Chanelanalfabeet zal bepaalde kledingstukken herkennen, zoals de blauw-wit gestreepte sweater, de witte pyjama met zwarte randjes en de Chanelroze mantelpakjes.

92


Sonja Toren

Voor het overgrote deel is de film geslaagd. Het slappe koord dat Coco in haar relatie met Balsan bewandelt, blijft intrigeren. Balsan is aanmatigend, verbergt haar voor zijn echte vrienden en probeert haar meermalen, overigens tevergeefs, te dumpen. Wanneer Coco toch in zijn vriendenkring weet binnen te dringen, wordt ze gedwongen tijdens feesten en partijen zijn gasten te entertainen met opvoeringen van Qui qu'a vu Coco, het liedje waaraan ze haar bijnaam dankt. Toch is ze beter af dan haar zus Adrienne, die gedwee en opgedoft in haar gouden paleisje blijft wachten tot haar prins eindelijk zijn vrouw verlaat. Met andere woorden: qua minnaars kan je het slechter treffen. Maar met de intrede van Arthur 'Boy' Capel (Alessandro Nivola) gaat het mis. Coco, die nooit in de liefde geloofde, wordt plotseling toch door de bliksem getroffen. Boy is, in tegenstelling tot Balsan, niet bang om met haar in gezelschap te worden gezien - hoewel hem dat er niet van weerhoudt er andere affaires op na te houden. Net zoals in Becoming Jane, waar de carrière van schrijfster Jane Austen wordt verklaard aan de hand van een ongeconsumeerde liefde, zo ook wordt in Coco avant Chanel Coco's woelige leven teruggebracht tot een eenvoudig liefdesdrama - haar connectie met Sergej Dhiagilev en zijn Ballets Russes, haar vermeende affaire met componist Igor Stravinksy (zie in december Coco Chanel & Igor Stravinksy van Jan Kounen) en haar beruchte relatie met een nazispion worden overgeslagen. Voor de vrouw die eerder de noodzaak van een man bij het liefde bedrijven betreurde, speelt een man hier een wel erg belangrijke rol. Dat is pas jammer.

Vrouwelijke recensent (Brechtje Schudel) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. prins op het

koningshuis

liefde


de ware liefde

witte paard

(vorsten)

2.

ongeletterdheid

kennis van de


iemand

Chanelanafabeet

wereld (mode)

zonder verstand van mode

3. de film is

iets menselijks

geslaagd

(slagen)

iets abstracts

ontologische

succesvol


93


Sonja Toren

4. slappe koord

beweging/

ontwikkeling/

dat Coco

fysieke ervaring

emotionele

stabiele

ervaring

relatie

bewandelt 5. te dumpen

beweging

slecht


oriëntatiemetafoor

(omlaag) 6. binnen te

container

iets immaterieels

ontologische

toetreden

metafoor natuur (goud)

luxe en schoonheid


paleisje 8. haar prins

relatie beëindigen

dringen 7. gouden

weinig

heel mooi en luxe

koningshuis

liefde


de ware

liefde

ontologische

hopeloos

metafoor

verliefd

ontologische

uitleg

(vorsten) 9. door de

natuur

bliksem

(blikseminslag)

getroffen 10. wordt

iets menselijks

verklaard aan de

(verklaren)

iets abstracts

metafoor

hand van 11. teruggebracht

(personificatie) beweging

ontwikkeling


inperking

tot

94


Sonja Toren

Coco avant Chanel

NRC

Door André Waardenburg

Regie: Anne Fontaine. Met: Audrey Tautou, Benoît Poelvoorde, Alessandro Nivola. Stijlicoon Coco Chanel (1883-1971) fabuleerde er graag lustig op los. Vele van haar verhalen dienden om te verhullen dat ze in een weeshuis had gezeten. De promotiecampagne van Coco avant Chanel liegt ook een beetje. Op het affiche zien we actrice Audrey Tatou (die Chanel speelt) in een typisch Chanel-pakje. Maar, zoals het gebruik van het woord „avant‟ al suggereert, de biografische film gaat over de periode voordat zij doorbreekt als couturier. Coco avant Chanel is een niet zo heel boeiende biopic over de beroemde modeontwerpster. Hij behandelt haar tijd als chansonnière in een nachtclub, de jaren die ze doorbracht met de rijke lanterfanter Étienne Balsan (een mooie rol van Benoît Poelvoorde) en haar verliefdheid op de Britse zakenman Arthur „Boy‟ Capel. Ze voelt zich niet echt thuis in de adellijke beau monde en gaat uit verveling hoeden zonder tierelantijntjes ontwerpen. Haar ijver wordt afgezet tegen de ledigheid van Balsan, die het liefst met zijn paarden in de weer is. De film mist een pregnante invalshoek en is eigenlijk een Franse variant op het al veel vertelde verhaal van de Amerikaanse droom. Over haar artistieke credo‟s leren we weinig, behalve zinnetjes als „Ik weet wat ik níét wil” en haar afkeer van frutsels op kleren en hoeden. Minder is meer. Zo kabbelt Coco avant Chanel door tot het 1913 is en Chanel haar eerste boetiek opent. Minder is hier niet meer. Teleurstellend.

Mannelijke recensent (André Waardenburg) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. De promotie-

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

niet de

campagne liegt

(liegen)

metafoor

waarheid

95


2. doorbreekt als

Sonja Toren (personificatie)

laten zien

succes


couturier


3. Hij behandelt

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

wanneer iemand succesvol wordt waar het over

metafoor

gaat

(behandelen)

(personificatie) 4. De film mist

iets menselijks

iets abstracts

(behandelen)

ontologische

waar het over

metafoor

gaat

(personificatie) 5. de

resultaat van

resultaat van

ontologische

wens/

Amerikaanse

onbewuste

bewuste mentale

metafoor

ideaalbeeld

droom

mentale ervaring

ervaring

6. kabbelt door

beweging en

verhaallijn

oriëntatiemetafoor

hoe het

richting (vooruit)

verhaal langzaam verder gaat

96


The Young Victoria

Sonja Toren

Trouw

Door Jann Ruyters

Regie: Jean-Marc Vallée. Met: Emily Blunt, Rupert Friend Kostuums, kogels en koninklijk krakeel Edward Oxford, de jongeman die in 1840 op de jonge koningin Victoria in haar rijtuig schoot, was de eerste van de in totaal zeven aanslagplegers tijdens haar regeringsperiode. Oxford schoot met buskruit op de koningin en prins Albert maar hij verwondde geen van beiden. De prins wierp zich ook niet op Victoria‟s schoot om de kogel voor haar op te vangen, zoals in ‟The Young Victoria‟ verteld wordt. Albert had zo‟n ridderlijke daad toen vast ook nog niet kunnen opbrengen. Hij leed aan een Prins Claus-syndroom ‟avant la lettre‟ vertellen de biografen en zo begrijpen we ook uit ‟The Young Victoria‟. In het eerste jaar in hun huwelijk kreeg hij wel steeds meer invloed in politiek en hofhouding. Zo gaf Victoria haar belangrijkste hofdame op om hem meer thuis te laten voelen. Maar al te veel nuchterheid verdraagt de kostuumfilm niet. Als er een koningin in het spel is, moet de hartstocht diep zijn en zijn de kogels raak. Scenarioschrijver Julian Fellows, eerder goed voor het ijzersterke scenario van ‟Gosford Park‟, heeft volgens goed romantisch gebruik her en der het koninklijk krakeel ietsje opgeklopt. Heel ver gaat hij daarin overigens niet. Misschien had hij zelfs wel wat verder mogen gaan, want ondanks kogels en gekonkel aan het hof, fraaie jurken en tuinen, en een zoete bedscène met Victoria in dun gewaad, blijft deze ‟biopic‟ flauwtjes als een slap kopje thee. Emily Blunt mag weinig laten zien en Fellows lijkt niet goed te weten wat voor verhaal hij nu eigenlijk wil vertellen. Hij zet af en toe zomaar iets wat vetter aan. Zo verzucht de door haar

97


Sonja Toren

moeder de regentes belaagde Victoria bij het schaken dat ze zich een pion voelt en even later droomt ze over schaken. Alsof de filmmakers hun eigen onzekerheid overschreeuwen met opzichtige symboliek. Niettemin draagt de film wel koninklijke goedkeuring: hij werd geproduceerd door Martin Scorsese en Sarah Ferguson, de hertogin van Kent: die rooie!


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. in de film

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

hoe het

verteld wordt

(vertellen)

metafoor

weergegeven

(personificatie)

wordt


man in de

2. een Prins

koningshuis

menselijke

Claus-syndroom

(vorsten)

relaties (man-

schaduw van

vrouw)

zijn vrouw

3. verdraagt de

iets menselijks

film niet

(verdragen)

iets abstracts

ontologische

kan het niet

metafoor

hebben

(personificatie) 4. moet de

container

intensiteit

hartstocht diep

ontologische

intens

metafoor

zijn 5. ijzersterke

natuur (ijzer)

scenario 6. krakeel ietsje

hoeveelheid


heel erg

oriëntatiemetafoor

overdrijving


blijft

(veel) hoog

opgeklopt

hoeveelheid (groter/meer)

7. heel ver gaat

beweging

ontwikkeling

hij niet. Had wel

(afstand)

(verhaallijn)

voedsel (smaak)

iets visueels


liefelijk

voedel (smaak)

filmverhaal


weinig

oppervlakkig

iets verder mogen gaan 8. zoete bedscene 9. flauwtjes als een slap kopje

indringend

thee 10. zet iets wat

typografie (iets

benadrukken

ontologische

vetter aan

visueels)

(iets niet

metafoor

overdrijving

visueels)

98


The Young Victoria

Sonja Toren

NRC

Door André Waardenburg

Regie: Jean-Marc Vallée. Met: Emily Blunt, Rupert Friend Het is 1837, de Britse troonopvolgster Victoria (Emily Blunt) is zeventien. Ze wordt van verschillende kanten onder druk gezet. Niet alleen haar moeder aast op de macht die haar kind als koningin in het vooruitzicht heeft, ook moeders ambitieuze adviseur Conroy hoopt een graantje mee te pikken. Koning Leopold van België heeft ook zo zijn strategische belangen: als hij Victoria via zijn neef Albert kan beïnvloeden, zodat het Britse koninkrijk zijn bondgenoot blijft, worden zijn koloniale ambities niet bedreigd. En dan zit Victoria daarnaast nog klem tussen de liberale Lord Melbourne, die haar politieke adviezen geeft die hem goed uitkomen, en Tory-politicus Robert Peel. Kortom, een politieke slangenkuil. Regisseur Jean-Marc Vallée creëert in The Young Victoria veelal een gotische sfeer, waarbij achter iedere schaduw gevaar dreigt. Deze op fraaie locaties gedraaide kostuumfilm speelt zich af tussen 1837 en 1840, het jaar dat Victoria‟s eerste kind wordt geboren. De behoorlijk frisse film portretteert de kroonprinses als een rebel, een feministe in de dop. Ze is een jonge vrouw met een sterke eigen wil die alle machtsspelletjes glorieus weerstaat. Na het begin met donkere interieurscènes, die de claustrofobische, al te beschermde opvoeding van Victoria weerspiegelen, wordt de film lichter en de kaders minder benauwd. The Young Victoria ontpopt zich dan als een romantische film die de ontluikende liefde laat zien tussen Victoria en de man die ze in 1840 trouwt, prins Albert (Rupert Friend). Eerst vindt ze hem niet zo interessant, maar hij blijkt meer te zijn dan de stroman van koning Leopold.

99


Sonja Toren

De film gaat uiteindelijk vooral over het vinden van je eigen identiteit. Victoria ontdoet zich langzaam maar gedecideerd van de fnuikende invloed van iedereen om haar heen. Albert durft aan de machtige Victoria toe te geven dat hij Schubert verkiest boven de Weense walsen waar zij zo van houdt. Die durf wordt beloond.

Mannelijke recensent (André Waardenburg) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. onder druk

fysieke ervaring

emotionele en


pressie

gezet 2. moeder aast

mentale ervaring dieren (vogels)

ambitie

uitoefenen structurele metafoor

op de macht

de macht willen krijgen

3.in het

ruimte (toekomst

vooruitzicht

ligt voor je)

tijd

oriëntatiemetafoor

perspectief

profijt


ergens ook

heeft 4. graantje

dieren (kippen)

meepikken

van profiteren

5. zit klem

fysieke ervaring

mentale ervaring


tussen 6. politieke

geen kant op kunnen

dieren (slangen)

achterbaksheid

slangenkuil

ontologische

plaats vol list

metafoor

en bedrog

7. frisse film

temperatuur (koud)

vernieuwend


levendig

8. de film

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

duidelijk

portretteert

(portretteren)

metafoor

aanwezig

(personificatie) 9. in de dop

container

ontwikkeling

ontologische

eerste

metafoor

stadium van ontwikkeling

10. sterke eigen

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

duidelijk

wil

(kracht)

(dominantie)

metafoor

aanwezig

(personificatie) 11.

iets menselijks

claustrofobische, al te beschermde

iets abstracts

ontologische

kleine wereld

(angst en

metafoor

zonder veel

beschermen)

(personificatie)

vrijheid

opvoeding

100

Iets met Mars en Venus 12. wordt de film

Sonja Toren

licht

goed


vrolijker

13. de kaders

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

luchtiger

worden minder

(benauwdheid)

lichter metafoor

benauwd

(personificatie)

14. The Young

iets menselijks

Victoria ontpopt

(ontpoppen)

iets abstracts

ontologische

ontwikkelt

metafoor

zich

(personificatie) 15. liefde laat

iets menselijks

zien

(zien)

iets abstracts

ontologische

weergave


16. de stroman

iets materieels

iets immaterieels

(vogelverschrikker)

(handlanger)


iemand die geen officiële functie bekleedt

101


Shrink

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Floortje Smit

Regie: Jonas Pate. Met: Kevin Spacey, Mark Webber, Dallas Roberts. Belachelijk voor de hand liggende personages Hoe ziet De Man In Verval eruit? Hij steekt een pretsigaret aan nog voor hij zijn bed uit is. Hij rookt door onder de douche. Tijdens het scheren. En vlak voordat hij aan de slag moet. Hij is psychiater. Dit is de eerste scène van tragikomedie Shrink en dan weet je meteen: subtiliteit is niet waar debuterend regisseur Jonas Pate hier op mikt. Het moet allemaal lekker duidelijk. En dat blijkt ook later: waar sommige films voorzichtig hinten naar latere keerpunten lijkt hij deze met een markeerstift aan te zetten. Een envelop wordt diverse keren uit een la gepakt en gaat er vervolgens weer ongeopend in. De psychiater slaapt nooit in zijn bed, maar staart er wel af en toe naar. Waar Pate met deze typische kleine Amerikaanse film wel op mikt is het Magnolia-gevoel. Via de psychiater (zelfs de titel van de film is eenduidig) worden onrealistische verhaallijntjes rondom Hollywood gesponnen tussen karakters die belachelijk voor de hand liggen: naast de psychiater die zelf problemen heeft, is er nog een scenarioschrijver met een writersblock, een vrouwelijke actrice die geen werk meer heeft door haar leeftijd, een ster die eigenlijk mooie films wil maken maar aan de drugs raakt tijdens extravagante Hollywoodfeestjes en een neurotische filmproducent. Zij worden wel gespeeld door een prettige cast, onder leiding van Kevin Spacey met lodderige ogen, waarbij de groep acteurs elkaar goed in balans houdt en nog best wat weet te maken van de handvol spitse opmerkingen en emotioneel beladen scènes.

102


Sonja Toren

Vrouwelijke recensent (Floortje Smit) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. lekker

voedsel (smaak)

gemak


het kost geen

duidelijk

moeite om het te snappen

2. waar films

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

alvast ergens

voorzichtig

(hinten)

(verwijzingen)

metafoor

iets een

(personificatie)

beetje van

hinten

laten zien 3. latere

plaats

leven


keerpunten

momenten om je leven anders in te richten

4. met een

typografie

benadrukken


overdrijving

dieren (spinnen)

verhaal schrijven


losse

markeerstift aan te zetten 5. verhaallijntjes gesponnen

verhaallijnen binnen het grote geheel

103


Shrink

Sonja Toren

NRC

Door Coen van Zwol

Regie: Jonas Pate. Met: Kevin Spacey, Mark Webber, Dallas Roberts. Acteur Kevin Spacey zie je graag gedeprimeerd. Hij ruikt bijna naar natte hond, zoals hij ongeschoren, hologig en wanhopig over het doek slaapwandelt. In Shrink is hij succestherapeut Henry Carter, die een zelfhulpboek over geluk schreef maar sinds de zelfmoord van zijn vrouw desperaat ongelukkig is. Hij blowt bij wijze van zelfmedicatie zelfs onder de douche. Zijn dealer is zijn onwillige biechtvader. Wie geneest deze dokter? De plaats is Hollywood: rond Carter cirkelen vertrouwde types als de zelfdestructieve ster, de geblokkeerde scriptschrijver, de dwangneurotische agent, de seksverslaafde regisseur, de ondergewaardeerde assistente. En Jemma, een meisje dat Carter is opgedrongen omdat zij gebukt gaat onder de zelfmoord van haar moeder. Mogelijk genezen arts en patiënt elkaar. Dat Kevin Spacey Shrink niet redt, ligt aan het gekunstelde scenario van Thomas Moffett. Het is zo‟n ensemblefilm in de traditie van Robert Altman waarin getroebleerde mensen in de grote stad als atomen op elkaar botsen en elkaars koers veranderen. Maar hier stromen ze vanuit hun misère al te geforceerd richting happy end; helpen elkaar het verleden te verwerken, inspiratie te vinden of promotie te maken onder weemoedige tokkelmuziek. Het klikt allemaal net iets te fraai in elkaar, met veel kleurrijke incidenten en gelukkig toeval. Behalve therapeut Carter komt geen karakter echt uit de verf; hijzelf ontwaakt zo vaak ongeschoren op strandstoelen of autobanken dat je halverwege al weet dat hij genezen is wanneer hij in een normaal bed inslaapt. Waarvan akte.

104


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Coen van Zwol) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. ruikt naar

dieren (honden)

slonzigheid

ontologische

onfris

natte hond 2. cirkelen

metafoor beweging

aanwezigheid


vertrouwde

komen er in voor

types 3. gaat gebukt

beweging en

onder

richting (omlaag)

slecht

oriëntatiemetafoor

heeft het er erg moeilijk mee

4. getroebleerde

donker

slecht


mensen

problemen

5. als atomen op

beweging en

ruzie en

elkaar botsen

richting

ergernissen

6. koers

beweging

ontwikkeling


in conflict raken


veranderen 7. stromen ze

met veel

levensverloop veranderen

beweging

ontwikkeling


gemakkelijk verloop

8. richting happy

beweging en

end

richting

levensgeluk

oriëntatiemetafoor

eind goed, al goed

(toekomst) 9. kleurrijke

kleuren

incidenten 10. uit de verf

hoeveelheid/


boeiende

ontologische

komt niet

metafoor

goed tot zijn

afwisseling container

iets immaterieels

recht

105


Vicky Cristina Barcelona

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Floortje Smit

Regie: Woody Allen. Met: Scarlett Johansson, Rebecca Hall, Javier Bardem, Penélope Cruz. Weinig prangend De kus tussen Penélope Cruz en Scarlett Johansson, daar ging het over bij de première van Woody Allens Vicky Cristina Barcelona in Cannes. Nu is die scène lang niet zo prikkelend als het klinkt, maar liefhebbers van schoonheid en borrelende wellust hebben verder niets te klagen. Na drie grimmige Europese films markeert Vicky Cristina Barcelona Allens terugkeer naar relatiekomedies. Het is de cinematografische equivalent van een glimmende folder waarin alles net iets te mooi is. Allens Barcelona is zoals Amerikanen het dromen: kunst en cultuur op elke straathoek, de inwoners bohemien en vurig. De kleuren sprankelen, het licht is vriendelijk, de personages betoveren. Cristina (Johansson) is een dromerige vlinder die met haar uiterst praktische hartsvriendin Vicky (Rebecca Hall) een zomer in Barcelona doorbrengt en daar prompt voor een brok mannelijkheid valt: Javier Bardem, de latin lover met zachte stem die elke vrouw tot bloei kan brengen. Cruz is op dreef als diens beeldschone maar krankzinnige ex: ze is een uitstekende comédienne die in haar blik bozigheid, vuur en gekte om voorrang laat strijden. De regisseur klutst de wisselingen in simpele tegenstellingen – letterlijk verbeeld via de zwartwitte kleding - tot een kluchtige, sexy en vermakelijke film. De charme van de acteurs doet vergeten dat de moeilijke balans tussen passie, trouw en afhankelijkheid die Allen wil aankaarten, weinig prangend is – een gevoel dat hij zelf versterkt door een afstandelijke voice-over. Eigenlijk is Vicky, wiens zekerheden als een tapijt onder de voeten vandaan wordt getrokken, de enige die de dilemma‟s wat zwaarte geeft.

106


Sonja Toren

Allen beziet alle relatieperikelen en triootjes van een afstand, zijn jaloezie vermengd met een zweem van nostalgie. Hij heeft geen sardonisch plezier zijn hoofdrolspelers te laten struikelen, maar glimlacht als een oude man die het missen van kansen en de onwrikbaarheid van karakters maar al te goed kent.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. de scene is

fysieke ervaring

perceptuele


spannend


aanwezige

lang niet zo

ervaring

prikkelend 2. borrelende

iets visueels

wellust

iets mentaals (verlangen)

3. Allens

beweging en

terugkeer naar

richting (reis)

carrière

zinnelijkheid structurele metafoor

doen wat je eerder hebt gedaan

4. glimmende

licht

goed


schoonheid

5. de inwoners

natuur (vuur)

hartstocht


gepassioneerd

licht

goed


glinsteren

magie

fascinatie


fascineren

dieren (vlinder)

vrije geest

ontologische

fladderaar

vurig 6. De kleuren sprankelen 7. de personages betoveren 8. Christina is een vlinder 9. hartsvriendin

metafoor menselijk

nabijheid

lichaam (hart) 10. tot bloei

bloemen en

brengen

planten

11. Cruz is op

beweging en

dreef

richting (vooruit)

12. vuur om

ontologische

beste vriendin

metafoor ontplooiing

ontologische

op laten leven

metafoor goed

oriëntatiemetafoor

goede prestatie

natuur (vuur)

emotie


felheid

13. een gevoel

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

meer belangrijk

dat hij zelf

(kracht)

(belangrijkheid)

metafoor

maakt

voorrang laat strijden

versterkt

(personificatie)

107

Iets met Mars en Venus 14. als een tapijt

fysieke ervaring

onder de voeten

Sonja Toren emotionele


ervaring (verlies)

zonder pardon wegnemen

vandaan wordt getrokken 15. die de

gewicht (zwaar)

importantie


inhoudelijkheid

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

belangrijkste

dilemma‟s wat zwaarte geeft 16. hoofdrolspelers

personage

17. te laten

beweging en

struikelen

richting (omlaag)

slecht

oriëntatiemetafoor

mislukking

108


Vicky Cristina Barcelona

Sonja Toren

Het Parool

Door Mark Moorman

Regie: Woody Allen. Met: Scarlett Johansson, Penelope Cruz, Rebecca Hall, Javier Bardem

Woody Allen (73) heeft zijn eigen oude dag in het gezicht uitgelachen met Vicky Cristina Barcelona, een lichte, geestige, sensuele film, die zich afspeelt onder de gouden zon van Barcelona. Hij is afgereisd met een drietal prachtige actrices (Scarlett Johansson, Penelope Cruz en Rebbeca Hall) en een hombre (Javier Bardem) van jewelste en heeft dit overgoten met een raak script over liefde, kunst en de liefde voor kunst. En aangezien Woody Allen het noodlot treft dat hij alleen met Woody Allen wordt vergeleken: het is zijn beste film sinds Match point. De show wordt bijna gestolen door de Catalaanse stad Barcelona, die er schitterend bijligt en bewijst dat Allen altijd een echte stadsfilmer is geweest, waarbij de stad niet alleen als decor, maar bijna als personage fungeert (denk aan het Manhattan van Manhattan of het Londen van Match point) en er bijligt als een fatale vrouw. Maar het is Penelope Cruz die er met de film vandoor gaat. Haar uitbundige portrettering van een manische kunstenares voert ongetwijfeld recht op een Oscarnominatie af, de zoveelste voor een actrice in die grote familie van neurotische Allen-heldinnen. Twee Amerikaanse vriendinnen brengen de zomer in in Barcelona door, waarbij Allens muze Scarlet Johansson ditmaal de rol van de vrijgevochten vrouw krijgt (een echo van haar rol in Match point) en Rebecca Hall de vrouw is met de verantwoorde toekomstplannen, inclusief verloofde. Deze plannen gaan echter de deur uit zodra ze de temperamentvolle Spaanse schilder

109


Sonja Toren

Juan Antonio (Bardem) tegenkomen die van zijn Latin lover een soort jonge Picasso maakt. De scene waarin hij de twee vrouwen overrompelt en ze meesleept op een excursie met onfatsoelijke bedoelingen is niet alleen prachtig geschreven, maar het is moeilijk om een acteur te bedenken die met evenveel overtuiging weet te verleiden. Er ontwikkelt zich al snel een complexe menage à trois, die nog een graadje ingewikkelder wordt als Penelope halverwege de film binnen komt wervelen, in een wolk van donker haar, sigarettenrook en Spaanse verwensingen. Ook zij nestelt zich aan de zijde van Juan en het spel zet zich voort, alleen nu gedeeltelijk in het Spaans, schitterende taal om het leven en de liefde te omhelzen en te vervloeken. Bardem en Cruz slagen er moeiteloos in om drama en komedie te verbinden. Denk paëlla, de kunst om de hele boel bij elkaar in één pan te gooien. Waar gaat Vicky Cristina Barcelona uiteindelijk allemaal over, behalve over vrouwenhaar en zomers in Catalonië? Wie met verende pas naar buiten komt weet dat Allen, ver van huis, een film heeft gemaakt over liefde, sex, dood en de betekenis van het leven. Zoals hij nu al meer dan veertig films doet.

Mannelijke recensent (Mark Moorman) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. in het gezicht

bespotten

menselijk


spot drijven

uitgelachen

lichaam en geest

2. lichte,

iets menselijks

geestige,

ontologische

vrolijk,

(licht, geestig,

metafoor

grappig en

sensuele film

sensueel)

(personificatie)

sexy

3. overgoten met

container

iets immaterieels

ontologische

verhaallijn er

(inhoud)

metafoor

omheen

een raak script

iets abstracts

met

gemaakt 4. De show

criminaliteit

dominantie

ontologische

de meeste

wordt bijna

metafoor

aandacht

gestolen

(personificatie)

trekken

5. schitterend

licht

goed


heel mooi

6. er bijligt als

menselijk

schoonheid

ontologische

iets wat je

een fatale vrouw

lichaam (mens =

metafoor

bijna

stad)

(personificatie)

noodlottig wordt

7. met de film

fysieke handeling

iets abstracts


die het best

110

Iets met Mars en Venus vandoor gaat

(prestatie)

8. gaan de deur

beweging en

uit

richting

9. graadje

temperatuur

ingewikkelder 10. binnen komt

Sonja Toren presteert

tijd

oriëntatiemetafoor

verdwijnen

hoeveelheid


iets meer

(meer) beweging

levendigheid


druk

natuur (wolk)

hoeveelheid

ontologische

grote bos

(veel)

metafoor

intimiteit/


voegt zich bij

wervelen 11. een wolk van donker haar 12. nestelt zich

dieren (vogels)

geborgenheid 13. schitterende

licht

goed


heel mooi

container

intimiteit

ontologische

omarmen

taal 14. de liefde te omhelzen 15. met verende

metafoor beweging

opgewektheid


vrolijk

pas

111


The Social Network

Sonja Toren

NRC

Door Emma van der Wateren

Regie: David Fincher. Met: Jesse Eisenberg, Andrew Garfield, Justin Timberlake Oprichter van Facebook, onweerstaanbaar of contactgestoord? Facebook heet tegenwoordig wel de nieuwe Google: ongelooflijk populair, wereldwijd actief, en met meer pageviews dan de Grote Zoeker. Kun je bij Google bijna elke aardbewoner vinden, op Facebook kun je met iedereen in gesprek raken en vrienden maken. Oprichter Mark Zuckerberg is de gevierde man. Of niet. Het is maar welke biograaf je wilt geloven. Het verhaal over de oprichting van Facebook is na het verschijnen van de film The Social Network bijna algemene kennis. Maar deze film, gebaseerd op het boek The Accidental Billionaires van Ben Mezrich, is maar één kant van het verhaal, met name de kant van de vijanden van Facebooks oprichter Mark Zuckerberg. The Facebook Effect, een boek van David Kirckpatrick, geeft een waarschijnlijk minstens zo gekleurd beeld, maar dan in de tinten die Zuckerberg en het huidige bedrijf Facebook wél graag laten zien. Wie de twee boeken naast elkaar legt, durft bijna niet te geloven dat het over dezelfde man en hetzelfde bedrijf gaat. The Social Network gaat over de oprichters van de sociale netwerksite Facebook, Mark Zuckerberg en Eduardo Savarin in hun studententijd en kort daarna. Zuckerberg wordt afgeschilderd als een haast contactgestoorde nerd, overlopend van arrogantie en bepaald niet succesvol bij de meisjes. Uit The Accidental Billionaires: „Misschien dat Mark ergens in zijn achterhoofd wel wist dat het niet helemaal eerlijk was om een meisje dat hem had afgewezen overal de schuld van te geven. Haar gedrag verschilde niet van de manier waarop meisjes Mark altijd al behandeld hadden, op de middelbare school en tijdens zijn studie." Hoe anders is de werkelijkheid volgens The Facebook Effect. Het eerste hoofdstuk geeft de indruk dat Zuckerberg een nogal populaire jongen is. Hier heet arrogantie zelfvertrouwen en

112


Sonja Toren

verlegenheid is introversie. „Meisjes werden aangetrokken door zijn ondeugende glimlach," zo vertelt het boek. „Hij was zelden zonder vriendin. Ze waren dol op zijn zelfvertrouwen, zijn humor en zijn baldadigheid." In The Social Network begint Zuckerberg de website Facemash om wraak te nemen op een meisje dat hem heeft afgewezen. Hij vult de site met foto's van meisjes van zijn universiteit Harvard en laat gebruikers telkens kiezen welke van de twee de aantrekkelijkste is. Daar maakt hij zich natuurlijk nog minder geliefd mee. Uit de film: Saverin: „Hee, Mark, Erica en jij zijn uit elkaar." Zuckerberg: „Hoe wist je dat?" Saverin: „Het staat op je weblog. Gaat het met je?" Zuckerberg: „Ik heb je nodig." Saverin: „Ik ben er voor je." Zuckerberg: „Nee, ik heb je algoritme nodig dat je gebruikte om schakers te classificeren." Saverin: „Is alles okee?" Zuckerberg: „We classificeren meisjes." The Facebook Effect heeft het echter over een website waarbij foto's van zowel mannelijke als vrouwelijke studentes met elkaar worden vergeleken. Een homoseksuele student zou blij verrast geweest zijn toen hij als meest aantrekkelijke man uit de bus kwam. Een artikel in de krant van Harvard geeft ook de indruk dat er niet alleen meisjesfoto's op de website stonden. Dat schept toch een ander beeld dan dat van Zuckerberg als een vrouwenhatende seksist. The Accidental Billionaires en The Social Network zijn voor een deel geschreven en gefilmd vanuit het perspectief van de identieke Winkelvoss-tweeling, Cameron en Tyler, die samen met een vriend werkt aan een sociale netwerksite met de naam Harvard Connection. Deze website zou twee afdelingen moeten krijgen: daten en contact leggen. Het zou afwijken van de op dat moment redelijk populaire site Friendster, doordat de Harvard Connection alleen toegankelijk is voor mensen met een Harvard-e-mailadres, wat het veiliger en exclusiever moet maken. Na Facemash gezien te hebben, schakelen de jongens de hulp in van Zuckerberg, die belooft om eraan mee te werken. Maar in plaats daarvan begint Zuckerberg met de website die later bekend wordt als Facebook. Ook Facebook was in het begin alleen toegankelijk voor gebruikers van een Harvard-e-mailadres. De Winkelvoss-tweeling klaagt Zuckerberg aan voor het stelen van de ideeën van de Harvard Connection voor Facebook. Is dat terecht? Lezers van The Accidental Billionaires zullen misschien volmondig ja roepen. Maar de schrijver van The Facebook Effect heeft daar duidelijk een andere kijk op. Hij wijdt een heel hoofdstuk aan een lesje over de geschiedenis van sociale netwerken op internet, bedoeld om te laten zien dat die dingen al jaren vóór de Harvard Connection bestonden en de ideeën voor sociale netwerksites zelfs al decennia. Daarbij benadrukt de schrijver dat de Harvard Connection, anders dan Facebook, slechts een datingsite is. „De twee sites lijken niets gemeen te hebben dat niet al eerder door andere websites is gedaan. Elke sociale

113


Sonja Toren

netwerksite op aarde was destijds een uitvloeisel van Friendster." Het boek gaat daarmee voorbij aan het feit dat de timing van Zuckerberg op z'n minst verdacht is. Misschien niet strafbaar, maar ook niet netjes. Een belangrijke figuur in de oprichting van Facebook is Eduardo Savarin. Hij zorgt in het begin voor de financiering van de site en is verantwoordelijk voor de zoektocht naar adverteerders. Als Zuckerberg in de zomer naar Californië gaat om verder te werken aan Facebook en de site uit te breiden naar andere universiteiten, neemt Savarin een stageplek aan in New York. De twee spreken af dat Savarin in New York op zoek gaat naar adverteerders. Hij stopt al meteen met zijn stage om zich, volgens The Accidental Billionaires, volledig toe te leggen op Facebook. The Social Network laat zien hoe Zuckerberg en zijn vriendjes vooral feestjes aflopen, terwijl Savarin volkomen overwerkt raakt. Maar als Facebook echt succesvol begint te worden, wordt Savarin er uit geknikkerd. The Facebook Effect schetst een ander beeld van de omstandigheden. „Hij leek niet zo betrokken te zijn bij het bedrijf, zoals de rest. Zijn streven om meer authoriteit te krijgen, was onzinnig. Hij eiste de CEO [van Facebook] te zijn zonder er zelfs maar fulltime voor te werken. De jongens [in Californië] waren onervaren maar werkten hard, gewoonlijk de hele nacht door, om te doen wat er gedaan moest worden. Savarin leek een luizenleventje te leiden in New York." Opvallend is dan weer wel dat The Accidental Billionaires op dit punt een meer genuanceerd beeld schetst dan The Social Network en The Facebook Effect. Het boek geeft zowel de ervaringen van Savarin als die van een medewerker van Zuckerberg weer. En dan begin je je toch weer af te vragen: welke werkelijkheid moet ik nou toch geloven?

Vrouwelijke recensent (Emma van der Wateren) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. The Facebook

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

onobjectief

Effect geeft een

(beeld geven)

(objectiviteit)

metafoor

beeld geven

gekleurd beeld

(personificatie)

2.het bedrijf wel

iets menselijks

graag laten zien

(zien)

iets abstracts

ontologische

aan de wereld

metafoor

tonen

(personificatie) 3. afgeschilderd

schilderkunst

film


karakteriseren

4. overlopend van

container

aanwezigheid

ontologische

erg veel

metafoor

aanwezig

oriëntatiemetafoor

nieuw

arrogantie 5. hoofdstuk (2x)

hoofd (= hoog)

iets nieuws

114


Sonja Toren onderdeel

7. Het eerste

iets menselijks

hoofdstuk geeft

(geven)

iets abstracts

ontologische

wekt


8. zo vertelt het

iets menselijks

boek

(vertellen)

iets abstracts

ontologische

zo staat het in

metafoor

het boek

(personificatie) 9. aangetrokken

fysieke handeling

door

(iets naar je toe

verlangen


bekoren

schoonheid


mooiste

iets abstracts

ontologische

impressie

halen) 10. welke de

fysieke handeling

aantrekkelijkste is

(iets naar je toe

(2x)

halen)

12. Een artikel

iets menselijks

geeft de indruk

(de indruk geven)


13. schept een

objecten

ideeën


creëren

objecten

ideeën


plagiaat

15. door andere

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

wat al eerder is

websites is gedaan

(iets doen)

metafoor

ontwikkeld

ander beeld 14. stelen van ideeën

(personificatie) 16. heeft het over

iets menselijks

iets abstracts

(praten)

ontologische

wat ze in de

metafoor

film bedoelen

(personificatie) 17. Het boek gaat

iets menselijks

voorbij aan

(ergens aan

metafoor

voorbij gaan)

(personificatie)

18. laat zien

iets menselijks

iets abstracts

iets abstracts

(kijken)

ontologische

ontologische

negeren

representatie


19. er uit

sport en spel

menselijke

geknikkerd

(knikkeren)

relaties

20. De film schetst

iets menselijks

iets abstracts

(2x)

(tekenen)


wegsturen

ontologische

representatie

metafoor

115


Sonja Toren (personificatie)

22. luizenleventje

dieren (luizen)

onbezorgdheid


gemakkelijk bestaan

23. opvallend is

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

wat de aandacht trekt

24. op dit punt

typografie (o.a)

aspecten van


het filmverhaal 25. Het boek geeft

iets menselijks (geven)

iets abstracts

iets inhoudelijks

ontologische

representatie


116


The Social Network

Sonja Toren

NRC

Door Peter de Bruijn

Regie: David Fincher. Met: Jesse Eisenberg, Andrew Garfield, Justin Timberlake De opvolger van Wall Street, de klassieker over het wilde kapitalisme van de jaren tachtig, is niet het uitgebluste vervolg dat sinds enkele weken in de bioscoop draait, maar de vlijmscherpe praatfilm The Social Network. De film vertelt het succesverhaal achter de sociale netwerksite Facebook. De site met inmiddels wereldwijd 500 miljoen gebruikers werd in februari 2004 opgericht door wizz kid Mark Zuckerberg voor zijn medestudenten aan de universiteit van Harvard. Zes jaar later geldt Zuckerberg met zijn 26 jaar als de jongste selfmade miljardair aller tijden. In The Social Network wordt Zuckerberg afgeschilderd – en uitstekend gespeeld door Jesse Eisenberg – als een gedreven en ambitieuze visionair, maar ook als koud, arrogant, sociaal onhandig en rancuneus. Een antiheld dus, net als de meedogenloze beurshaai Gordon Gekko dat was in Wall Street, die toch uitgroeide tot een rolmodel voor aankomend beursspeculanten. Als de voortekenen niet bedriegen staat de Zuckerberg van The Social Network een vergelijkbare heldenstatus te wachten. Uiteindelijk laat hij een visitekaartje drukken met de tekst: „I‟m the CEO, bitch‟. De ultieme droom van elke computeraar die goed overweg kan met een laptop. Zuckerberg en Facebook hebben nauwelijks gereageerd op het weinig flatteuze portret in The Social Network. Waarom zouden ze ook? Aan het einde is Zuckerberg de winnaar en dat is het enige wat telt in deze wereld. Klassiek portret The Social Network is een klassiek portret van een groot entrepreneur, de bouwer van een imperium, zoals we dat uit vele films kennen: uitermate succesvol in de buitenwereld, maar eenzaam van binnen, meedogenloos in het verwezenlijken van zijn ambitie, maar machteloos in de liefde. Dat is een troostrijke boodschap voor de kijker, die maatschappelijk minder succesvol is

117


Sonja Toren

dan de filmheld. Dat iemand die sociaal niet handig is, zijn fortuin verdient met uitgerekend een sociale netwerksite, is een aardig staaltje ironie, maar meer ook niet. De film speelt ook iets te gemakkelijk in op het vooroordeel dat elektronische communicatie minder waardevol zou zijn dan „echt‟ contact, alsof iedereen elke avond met elkaar zat te ganzeborden, voor het ontstaan van Facebook. Het is wel zeker dat een innovatie als Facebook nuttig is voor de bestrijding van eenzaamheid – zeker onder studenten, de eerste gebruikers van de site, want juist studeren aan een grote, anonieme universiteit kan een eenzaam avontuur zijn. Dat The Social Network door sommige internetgelovigen toch als een affront jegens Zuckerberg is opgevat, komt vooral door het poeslieve imago dat ondernemers op de digitale snelweg zich hebben aangemeten (prototype: Bill Gates). Dat er onder hun nerdy imago enkele constanten van de menselijke natuur schuilgaan, zoals boosheid, wraakzucht, eigendunk en de hoop mooie meisjes aan de haak te slaan, zoals The Social Network laat zien, kan toch niet als een complete verrassing komen. Rechtszaken Nadat Facebook een succes was geworden, begonnen verschillende medestudenten rechtszaken tegen Zuckerberg: de ballerige tweeling Winklevoss, die eerder een vergelijkbaar plan had ontwikkeld, maar door Zuckerberg aan het lijntje is gehouden, en zijn vriend Eduardo Saverin, die het bescheiden startkapitaal voor Facebook fourneerde, maar uiteindelijk aan de kant werd gezet. De film laat er overigens geen misverstand over bestaan dat Saverin geen idee had in welke wereld hij terecht was gekomen, en dat Zuckerberg meer had aan de adviezen van internetlegende Sean Parker, oprichter van Napster (een voortreffelijke rol van Justin Timberlake). Maar is de vraag wie Facebook heeft bedacht werkelijk zo belangrijk als de film wil? Schrijver Steven Johnson legt in zijn nieuwe boek Where Good ideas Come From uit dat baanbrekende ideeën zelden uit de lucht komen vallen, maar vrijwel altijd het resultaat zijn van een „nieuwe combinatie van bestaande onderdelen‟. Zo ook Facebook. Het idee van een sociale netwerksite was niet nieuw, Friendster bestond al. Punt is dat Zuckerberg het talent, de kennis, de intuïtie en het uithoudingsvermogen had om zijn plan echt te verwezenlijken. Het idee is maar een klein onderdeel van dat hele pakket. De premissen van The Social Network haperen dus enigszins, maar de details zijn treffend. Het scenario zit vol interessante vondsten, de montage met veel sprongen in de tijd is knap en de acteurs leveren hun beste werk. Voor Timberlake, als de sprankelende praatjesmaker Parker, zou er zelfs weleens een Oscar in kunnen zitten.

118


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Peter de Bruijn) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. uitgebluste

fysieke handeling

filmverhaal


saai

vervolg

(blussen)

2. vlijmscherpe

wapens (messen)

treffendheid


zeer scherp

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

representatie

praatfilm 3. De film vertelt

(vertellen)


4. afgeschilderd

schilderkunst

film


karakteriseren

5. als koud

temperatuur

emotie


ongevoelig

6. uitgroeide tot

beweging

ontwikkeling


ontwikkelde tot

7. facebook heeft

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

reactie geven

nauwelijks

(reageren)

metafoor

gereageerd op

(personificatie)

8. The Social

iets menselijks

Network is de

(bouwen)

iets abstracts

bouwer 9. troostrijke

ontologische

oprichten/

metafoor

bedenken

(personificatie) geld

aanwezigheid


boodschap

waar veel van aanwezig is

10. De film

iets menselijks

speelt in

(spelen)

iets abstracts

ontologische

representatie


11. poeslieve

dieren (katten)

imago 12. aan de haak

menselijke


overdreven lief

menselijke

ontologische

versieren

relaties

metafoor

iets abstracts

ontologische

relaties dieren (vissen)

te slaan 13. The Social

iets menselijks

Network laat

(zien)

metafoor

zien 14. aan het

(personificatie) dieren (vissen)

lijntje gehouden 15. aan de kant

sport en spel

werd gezet 16.

representatie

menselijke

ontologische

misleiding

relaties

metafoor

menselijke


gedumpt


innovatief

relaties beweging

ontwikkeling

baanbrekende

119


Sonja Toren

ideeën 17. uit de lucht

beweging en

komen vallen

richting

18. punt is dat

typografie (o.a)

verschijning

oriëntatiemetafoor

plotseling

probleem


dat wat er aan de hand is

19. De premissen

iets menselijks

van The Social

(haperen)

iets abstracts

Network

ontologische

kloppen niet

metafoor

helemaal

(personificatie)

haperen 20. Het scenario

container

aanwezigheid

zit vol

ontologische

is veel van

metafoor

aanwezig


slaan stukken

interessante vondsten 21. sprongen in de tijd

object

tijd

over

120


Sonja Toren

Eat Pray Love

NRC

Door Dana Linssen

Regie: Ryan Murphy. Met: Julia Roberts, Billy Crudup, James Franco, Javier Bardem.

Het is helemaal niet erg dat Eat Pray Love als film niet zoveel voorstelt, want voor de mensen die wegliepen met het waargebeurde zingevings- annex zelfhulpboek van Elizabeth Gilbert biedt hij waarschijnlijk precies genoeg herkenning. Het is een rijk geïllustreerd sprookje over een nogal neurotische New Yorkse reisjournaliste die na een mislukt huwelijk via Italië (eten), India (bidden) en Indonesië (beminnen) tot zichzelf komt. En zoals dat hoort in sprookjes, een prins op de koop toe krijgt. Als boek beschreef Eat Pray Love vooral Gilberts spirituele reis. Ze is tamelijk serieus over haar yoga, meditatie en goeroe, maar af en toe sluipt er verkwikkende zelfspot in. En dat is nou net iets wat zich lastig in een film laat vertalen. Dus voert „EPL de film‟ ons vakkundig, maar met groot pathos door het kookboekenjargon van de Italiaanse voedselporno (die orgastische artisjokken, die kaasslierten, die ijsjes!) en National Geographic-reisfotografie van Indiase tempels in de mist en Indonesische rijstvelden bij zonsondergang. Hoe diepongelukkig de echte Gilbert ook was met haar materialistische schijnwerkelijkheid van perfect huwelijk, baan en appartement, als film wordt het een New Yorks luxeprobleem. Een verhaal zonder dramatische obstakels of karakterontwikkeling, een dagje in een luxe kuuroord. Gilbert was een prille dertiger toen ze haar existentiële crisis kreeg. Door haar in de film te laten spelen door de rijpere Julia Roberts krijgt haar queeste iets meer substantie.

Vrouwelijke recensent (Dana Linssen) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. wegliepen met

beweging

waardering


erg goed vinden

2. biedt genoeg

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

zorgen voor

121

Iets met Mars en Venus herkenning

Sonja Toren

(aanbieden)


3. rijk

geld

hoeveelheid


geïllustreerd

met veel aspecten

sprookje 4. op de koop toe

geld (handel)

bijkomstigheid


iets er extra bij krijgen

5. Als boek

iets menselijks

beschreef

(beschrijven)

iets abstracts

ontologische

gaat over


6.in een film

iets menselijks

laat vertalen

(vertalen)

iets abstracts

ontologische

omzetten


7. voert de film

iets menselijks

iets abstracts

ons vakkundig,

(voert vakkundig

metafoor

maar met groot

met groot pathos

(personificatie)

pathos

door)

8. rijpere Julia

voedsel

mens (leeftijd)

ontologische


neemt je mee

wat oudere

122


Eat pray love

Sonja Toren

Het Parool

Door Mark Moorman

Regie: Ryan Murphy. Met: Julia Roberts, James Franco, Richard Jenkins, Javier Bardem

Misschien moet de recensent verklaren dat hij, voordat hij de film zag, op de hoogte was van het fenomenale succes van het boek van Elizabeth Gilbert (dat in het Nederlands Eten, bidden, beminnen heet, maar door ondergetekende wordt onthouden als Eten, drinken, beminnen; maar goed, de recensent is een man) en wist dat het ging om een wereldreis van een Amerikaanse die op zoek was naar „zichzelf‟ en dat hij deze bestseller niet had gelezen. Enige vergelijking met het boek kan dus niet worden gemaakt, of het moet de constatering zijn dat een dik boek een hele lange film (tweeënhalf uur) heeft opgeleverd. De filmversie van literaire globetrotter Liz Gilbert wordt gespeeld door Julia Roberts, die eerst ontdekt dat ze in een liefdeloos, grijs huwelijk vastzit, het geluk niet bij een jonge minnaar kan vinden en vervolgens met een aanzienlijk voorschot van haar uitgever een hink-stap-sprong naar het geluk neemt in Italië, India en Indonesië (Bali), waar achtereenvolgens de zintuigen, de ziel en het liefdesleven worden herontdekt. Als u de film wilt opvatten als een cursus Herstart uw leven, ziet u wellicht dat het eerste struikelblok zich al snel aandient: zonder uitgeversvoorschot is het nog knap lastig om een jaar jezelf te gaan zoeken in een wereld die uit de Lonely planet lijkt te komen en die in de film voor het „echte leven‟ doorgaat.

123


Sonja Toren

In Italië ziet ze zich al snel omringd door fotogenieke vrienden die voortdurend briljante lunches hebben met uitzicht op Toscaanse valleien. Alle Italianen praten in dat charmante Hollywood Italo-Amerikaans dat we al een tijd niet meer hebben gehoord. En ze hebben de wijsheid in pacht, die kennelijk voortkomt uit de consumptie van pure olijfolie en verse pasta. Liz sprokkelt een jaar kalenderspreuken bij elkaar voordat ze op het eiland Bali weer voor een man (Javier Bardem) valt. De film knapt er na twee tergend trage uren van op als het gewoon weer over een verliefde man en een vrouw op een eiland gaat, maar Javier komt te laat. Ondertussen schakelt ze haar vrienden in om goede werken te verrichten. In een potsierlijke scène zien we hoe er in de VS cheques worden uitgeschreven die onmiddellijk leidden tot geluk op andere werelddelen. Eten, pinnen, beminnen.

Mannelijke recensent (Mark Moorman) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. op de hoogte

hoog

goed (weten)

oriëntatiemetafoor

weten

2. grijs huwelijk

kleuren

saaiheid


saai

3. vastzit

beweging

ontwikkeling


opgesloten

was

zitten (sleur) 4. geluk niet bij

geluk als entiteit

kan vinden

pogingen geluk te

ontologische

niet gelukkig

vinden

metafoor

van iets worden

5. hink-stap-

sport en spel/

sprong

beweging

6. struikelblok

beweging en

ontwikkeling


op avontuur gaan

slecht

oriëntatiemetafoor

barrière

richting (omlaag) 7. briljante lunches

licht

goed


heel goede

8. sprokkelt

iets materieels

iets immaterieels


wijsheid

kalenderspreuken

(scheurkalender)

(levenservaring)

beweging

liefde

opdoen

bij elkaar 9. voor een man


valt

verliefd worden

10. De film knapt

iets menselijks

er van op

(opknappen)

iets abstracts

ontologische

positieve

metafoor

verandering

(personificatie)

124


Fair Game

Sonja Toren

Trouw

Door Belinda van de Graaf

Regie: Doug Liman. Met: Naomi Watts, David Andrews, Ty Burrell, Sean Penn, Liraz Charhi

Sean Penn vecht tegen het Witte Huis Zojuist de enige Amerikaanse film in competitie gezien: het op ware gebeurtenissen gebaseerde 'Fair Game' van regisseur Doug Liman, waarin Sean Penn het opneemt tegen het Witte Huis. Tja, wel een beetje laat, om in 2010 nog eens met een film aan te komen waarin het bestaan van „weapons of mass destruction‟ in Irak wordt ontkend. Maar dat is misschien niet eens de grootste zonde van 'Fair Game'. Ongelukkig is vooral, dat de film het opneemt voor de Amerikaanse geheime dienst, de CIA, die inzake Irak „overruled‟ werd door het Witte Huis, zo redeneert de film. De CIA treft dus geen blaam. De enige die nog een trap na krijgt is de regering Bush, en dat is vooral veilig gespeeld door de makers van de film. De beloofde politieke thriller is het ook niet echt geworden, daarvoor wordt te veel geleund op het genre van de actiethriller compleet met pompende soundtrack. De CIA wordt in de film ook vertegenwoordigd door een betoverende blondine, gespeeld door Naomi Watts die eerder deze week straalde in de nieuwe romantische komedie van Woody Allen, het buiten competitie vertoonde 'You Will Meet a Tall Dark Stranger'. Watts speelt de toegewijde CIA undercoveragente Valerie Plame die het onderzoek leidt naar het bestaan van massavernietigingswapens in Irak. Haar echtgenoot Joseph (Joe) Wilson, een Amerikaanse ambassadeur met kennis van het Afrikaanse continent en Irak wordt door de geheime dienst al snel bij het onderzoek betrokken. Maar als hij merkt dat het Witte Huis allerlei bevindingen gewoon van tafel veegt, besluit hij een tegengeluid te laten horen en op 6 juli 2003 een artikel te publiceren in de New York Times. Een paar dagen later wordt de undercover-rol van zijn echtgenote aan de openbaarheid prijs gegeven, en wordt alle contact verbroken.

125


Sonja Toren

We zien Sean Penn vervolgens genieten van het gevecht tegen de regering Bush en het Witte Huis. Maar de echte heldenrollen zijn natuurlijk voor de Amerikaanse diplomatieke en geheime dienst die hier de kans krijgen om hun straatjes schoon te vegen. Eigenlijk is het dus een wat onhandige rol van de geëngageerde Penn die vorig jaar nog een Oscar won voor zijn vertolking van de vermoorde homoseksuele activist Harvey Milk. Penn was vandaag ook niet aanwezig in Cannes om de lancering van Fair Game bij te wonen, maar dat zou weer zijn vanwege zijn humanitaire werken in Haiti.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. de zonde van

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

misgreep

Fair Game

(fout begaan)


2. de film het

iets menselijks

opneemt voor

(opnemen voor)

iets abstracts

ontologische

komt op voor


3. redeneert de

iets menselijks

film

(redeneren)

4. een trap na

fysieke ervaring

krijgt

iets abstracts

emotionele

ontologische

hoe er in de

metafoor

film over wordt

(personificatie)

gedacht


nog eens extra

ervaring

5. wordt teveel

iets menselijks

geleund op

(leunen op)

iets abstracts

straffen ontologische

importantie


6. pompende

iets menselijks

soundtrack

(pompen)

iets abstracts

ontologische

hard geluid


7. betoverende

magie

schoonheid


heel erg mooi

licht

schoonheid


heel mooie rol

9. bevindingen

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

iets volledig

gewoon van tafel

(vegen)

metafoor

afwijzen/

(personificatie)

ontkennen


genoegdoening

blondine 8. die eerder straalde

veegt 10. hun straatjes

schoon

goed

schoon te vegen

126


Fair game

Sonja Toren

Het Parool


Regie: Doug Liman. Met: Naomi Watts, David Andrews, Ty Burrell, Sean Penn, Liraz Charhi

In februari 2002 reisde de voormalige Amerikaanse ambassadeur Joseph P. Wilson naar het Afrikaanse Niger, waar hij in opdracht van de CIA onderzocht of Saddam Hoessein er vijfhonderd ton uranium had gekocht. Dat bleek niet het geval te zijn. Twee jaar later insinueerde George W. Bush echter het tegendeel, in een pleidooi dat de oorlog tegen Irak moest rechtvaardigen. Wilson was onthutst en openbaarde zijn bevindingen in The New York Times. Vervolgens werd er vanuit kringen rond vicepresident Dick Cheney informatie over Wilsons echtgenote Valerie Plame gelekt: de ambassadeursvrouw bleek een dubbelleven als geheim agent voor de CIA te leiden. Wilson reageerde furieus, Plame hield zich lang op de vlakte, totdat ze bij een parlementair onderzoek een getuigenis mocht afleggen. In het op de twee memoires van de echtelieden gebaseerde Fair Game reconstrueert Doug Liman de troebele affaire, waarmee de film een interessante aanvulling op de recente golf aan Irakfilms is. Wilson wordt vertolkt door Sean Penn, die zich in het verleden veelvuldig luidkeels tegen de oorlog keerde.

127


Sonja Toren

De rol van de lichtgeraakte diplomaat zit hem dus als gegoten, maar Fair Game is in vergelijking met eerdere Irakfilms verrassend ingetogen en genuanceerd in de kritiek op het Witte Huis dat de kluit toch lelijk belazerde. Liman en de scenarioschrijvers beseffen dat de feiten boekdelen spreken en richten zich primair op de wissel die de affaire op het huwelijk en het leven van Wilson en Plame trok. In de uitstekende vertolking van Naomi Watts is Plame een spion en moeder als geen andere: ze doet zich onder vrienden voor als een investeringsdeskundige en weet ook bij hachelijk veldwerk iedere gesprekspartner om de tuin te leiden. Het contrast met flapuit Wilson is groot, wat na de onthulling van haar identiteit tot een huwelijkscrisis leidt, die dankzij de acteurs goed uit de verf komt. Het maakt Fair Game tot een sterke film, die een zaak van wereldschokkend belang vanuit een opmerkelijk huiselijk perspectief belicht. Liman maakte eerder met Mr. & Mrs. Smith een actiekomedie rond een vergelijkbaar thema, maar het echte werk past hem beter: Fair game is zijn beste film sinds The Bourne Identity.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. informatie

iets materieels

iets immaterieels


iets openbaar

gelekt 2. hield zich op

maken container

communicatie

de vlakte 3. troebele

ontologische

afzijdigheid

metafoor donker

slecht


onzuiver

natuur (water)

hoeveelheid

ontologische

overvloed

affaire 4. golf aan Irakfilms 5. De rol zit hem

metafoor confectie

passendheid


als gegoten

past goed bij hem

6.Fair Game is

iets menselijks

ingetogen

(ingetogenheid)

iets abstracts

ontologische

onoverdreven


7. Fair Game is

iets menselijks

genuanceerd

(nuance)

8. de kluit

natuur (grond)

iets abstracts

mensen

ontologische

rekening

metafoor

houdend met

(personificatie)

veel aspecten


iedereen

128


Sonja Toren

belazerde 9. boekdelen

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

maakt heel

spreken

(spreken)

(duidelijkheid)

metafoor

duidelijk hoe

(personificatie)

het zit

oriëntatiemetafoor

misleiding

10. om de tuin te

beweging en

menselijke

leiden

richting

relaties

11. goed uit de

schilderkunst

kwaliteit


schoonheid

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

goede/mooie

(kracht)

(kwaliteit)

metafoor

verf komt 12. sterke film

(personificatie) 13. belicht

licht

zien (van donker


naar licht = zien) 14. het echte werk past hem

confectie

passendheid

de aandacht er op vestigen


is geschikter voor hem

beter

129


Sonja Toren

The American

Trouw

Door Jann Ruyters

Regie: Anton Corbijn. Met George Clooney, Violante Placido, Thekla Reuten. Clooney blijft net te charmant De tweede film van de Nederlandse fotograaf en filmer Anton Corbijn is een veel ‟bigger event‟ dan zijn eerste film was. Die eerste film, ‟Control‟, was een zwart-wit biopic, met onbekende Britse acteurs. De film vertelde het verhaal van Ian Curtis, de zanger van Joy Division die in 1980 op 23jarige leeftijd zelfmoord pleegde. Deze nieuwe film ‟The American‟ is een film met George Clooney. Clooney‟s eerste seksscène ooit bleek goed voor enorme bezoekersaantallen in Amerika. Corbijn is ook de man van de expressieve zwart-witportretten van popsterren als Tom Waits, David Bowie, Bono, en hij is de man van de zonnebril tijdens zomergasten. Die zonnebril duikt weer even op in ‟The American‟ op de neus van George Clooney die zich in een Italiaans dorpje schuilhoudt en daar af en toe een donkere bril bij opzet. De esthetiek van Corbijn riekt naar de romantiek van de ‟lo-honesome cowboy‟, de man van weinig woorden en veel verleden; behoeftig wel, maar niet in staat om door het eigen pantser heen te breken. In het op de roman ‟A Very Private Gentleman‟ van Martin Booth gebaseerde ‟The American‟ speelt Clooney die man, die soms Jack dan weer Edward wordt genoemd in de paar zinnen die hij met anderen wisselt. Deze Jack verbergt zich in Sulmona waar hij achter hoeken in steegjes de Zweedse agenten vermoedt die hem op de hielen zitten. Jack of Edward belt af en toe met een contactpersoon over een laatste opdracht. Hij praat een paar keer met de goedwillende dorpspastoor. En hij verliest zijn hart aan een hoer.

130


Sonja Toren

Corbijn liet zich voor ‟The American‟ inspireren door de Europese cinema van de jaren zeventig. Het type dat Clooney neerzet, heeft in stille handelingen (gesleutel aan wapentuig) wel wat van Alain Delons huurmoordenaar in ‟Le samourai‟ met wie hij (misschien) ook zijn beroep gemeen heeft. Maar nog meer herinnert hij aan Jack Nicholson in ‟Professione Reporter‟ van Michelangelo Antonioni; ook een man zonder identiteit in Italië, onderweg vergezeld door een mooi meisje met krullend haar. De diepte van die illustere ‟voorbeelden‟ haalt ‟The American‟ echter niet. De film bevat een aantal mooie scènes zoals de rit in de autotunnel en de moord in de sneeuw. Het zijn losse, trefzekere beelden in een fraaie onderkoeld realistische stijl, maar je blijft er tegenaan kijken. Dat komt door Clooney wiens donkere kant eerder schuilt in gewiekste charme à la Michael Clayton dan in dit geladen zwijgen. Het komt ook door Clooney‟s eerste (rood uitgelichte) seksscène waarin tegenspeelster Placido al het werk doet. Je mag hopen dat deze leuke Italiaanse niet in de voetsporen treedt van haar moeder die ooit de topless echtgenote van Michael Corleone speelde in ‟The Godfather‟ en van wie daarna nooit meer iets is vernomen. Het zal de romantiek van de cowboy zijn, de man die kilte paart aan tederheid, en die dan iets moois krijgt met een niet-cynische hoer. Wie weet dat Delon of Nicholson me nog hadden meegekregen, maar anno 2010 met Clooney is het kitsch.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. De film

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

waar het over

vertelde

(vertellen)

metafoor

ging

(personificatie) 2. duikt op

beweging en

aanwezigheid

oriëntatiemetafoor

wat te zien is

gedachten


doet denken

richting (omhoog) 3. riekt naar

geur

aan 4. om door het

oorlog

geslotenheid


eigen pantser

doorbreken van gewoonten

heen te breken 5. verliest zijn

menselijk

hart

lichaam

6. De diepte

container

liefde kwaliteit

ontologische

verliefd worden

metafoor

op

ontologische

inhoud

131


Sonja Toren metafoor

7. haalt The

iets menselijks

American niet

(halen)

iets abstracts

ontologische

is niet aanwezig


8. onderkoeld

temperatuur

soberheid


realistische stijl

zonder veel opsmuk

9. donkere kant

donker

slecht


verborgenheid

10. geladen

oorlog (wapens)

aanwezigheid


suggestief

zwijgen

132


The American

Sonja Toren

NRC

Door Peter de Bruijn

Regie: Anton Corbijn. Met George Clooney, Violante Placido, Thekla Reuten.

The American, de tweede speelfilm van sterfotograaf Anton Corbijn, is aangenaam genoeg om naar te kijken, maar ontbeert het gevoel van urgentie en innerlijke noodzaak, dat Control, Corbijn's debuutfilm, in hoge mate had. De in de ruige Italiaanse streek Abruzzo opgenomen film met George Clooney in de hoofdrol, naar een misdaadroman van de Britse schrijver Martin Booth, oogt koud en gaat ook over een ijskoud, onaangedaan personage: moordenaar en wapenmaker Jack. The American onderzoekt wat de grenzen van zo‟n kille, op uiterlijke vorm en ritueel gerichte levenshouding zouden kunnen zijn, maar blijft zelf grotendeels binnen de lijnen van wat de Italianen fare bella figura noemen. Corbijns Italië is fraai gefilmd, maar zeker niet toeristisch of glossy. Het verschil is groot tussen de film en het fotoboek Inside The American dat Corbijn gelijktijdig met de film liet verschijnen, met vaak prachtige snapshots van de productie. Het boek is een navertelling van de film als beeldverhaal en biedt een blik achter de schermen. De foto‟s zijn warmer, romantischer (en eerlijk gezegd ook boeiender) dan de film zelf. De snel tussen het filmen door gemaakte foto‟s bevatten een element van verrassing en improvisatie, dat ook de wat stijve film, goed had kunnen gebruiken. Man zonder eigenschappen George Clooney, tevens co-producent, speelt een killer with attitude. Aanvankelijk is hij een man zonder eigenschappen, die de wereld liefst klinisch door de lens van een vuurwapen beschouwt; een man die een verlengstuk is geworden van zijn gekoesterde machinerie. De parallel tussen het vizier van zijn wapen en de lens van de camera ligt voor de hand, en zal fotograaf Corbijn hebben

133


Sonja Toren

aangetrokken. Maar die suggestie wordt nodeloos ingewreven, doordat Jack zich uitgeeft voor fotograaf („Landschappen, geen mensen.”) in het dorp waar hij zich schuilhoudt voor Zweedse moordenaars die het op hem hebben voorzien. Jacks professionele kilte en afstandelijkheid houden uiteraard geen stand. Hij legt contact met priester Benedetto (Paolo Bonacelli), die zich zorgen maakt om zijn zieleheil en met een prostituee Clara (Violante Placido). Thekla Reuten heeft (met drie verschillende kapsels) een belangrijke, maar beperkte rol als opdrachtgever van Jack. Ze figureert prominent in de rommelige, volstrekt onbegrijpelijke climax. Inspiratiebron voor Corbijn waren de westerns – tv-serie Rawhide voorop – die hij in zijn jeugd graag keek. De film begint met een klassiek vuurgevecht in fraaie, besneeuwde panoramabeelden; een shoot out die zich verticaal afspeelt – van laag naar hoog – precies zoals de legendarische westernregisseur Anthony Mann ze graag ensceneerde in films als The Naked Spur. Ook zit er meer dan een vleug van het veelvuldig gekopieerde Le Samouraï van Jean-Pierre Melville in The American. Het hoge westerngehalte wordt onderstreept door in een café op de tv een spaghettiwestern van Sergio Leone te laten zien, en de cafébaas daar dan ook nog eens commentaar op te laten geven. Driedubbelop, teveel. Oscar Clooney is een geweldig komisch acteur, zijn staat van dienst in serieuze rollen is wisselvalliger. Hier en daar is hij al getipt voor een Oscar voor zijn minimalistische spel in The American. Hij deinst er niet voor terug om grijs aan de slapen voor de camera te verschijnen. Hij speelt immers een moordenaar die zijn beroep zat is en er wel uit zou willen. Maar het onderscheid tussen ingehouden en suggestief, en gewoon saai en eentonig spel, is buitengewoon subtiel bij Clooney. Voorlopig is de listige advocaat in Michael Clayton nog altijd zijn beste serieuze rol. In de mooiste scène bedrijft Jack de liefde met Clara in een bordeel. Die scène is prachtig, niet zozeer vanwege Clooney, maar vanwege zijn tegenspeelster Placido, die zich zeer intiem en kwetsbaar heeft durven laten filmen. Vaak blijft de erotische onderstroom – soms de hoofdstroom in Corbijns fotografie – onopgemerkt, waarbij het overigens geen verschil maakt of hij mannen of vrouwen voor zijn lens heeft. Hoe onterecht dat is, blijkt nog eens in deze in hoerig rood licht gehulde scène. Een erotische film van Corbijn, dat zou iets zijn om echt naar uit te kijken.

134


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Peter de Bruijn) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. The American

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

prettig

is aangenaam

(aangenaam zijn)

metafoor

genoeg om naar

(personificatie)

te kijken 2. maar ontbeert

iets menselijks

het gevoel

(gevoelens)

iets abstracts

ontologische

ontbreken


3. hoofdrol

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor


4. oogt koud

temperatuur

emotie


hard

5. ijskoud

temperatuur

emotie


ongevoelig

personage

persoon

6. The American

iets menselijks

onderzoekt

(onderzoeken)

iets abstracts

ontologische

aftasten wat

metafoor

mogelijk is

(personificatie) 7. kille

temperatuur

emotie


levenshouding

onhartelijke kijk op het leven

8. blijft binnen

iets menselijks

de lijnen

(aangepastheid)

iets abstracts

ontologische

zich ergens aan

metafoor

aanpassen

(personificatie) 9. De foto‟s zijn

temperatuur

emotie


vriendelijker

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

afgemeten

warmer 10. stijve film

(stramheid)


11. de wereld

medische wereld

emotie


afstandelijk

12. Corbijn

fysieke handeling

schoonheid


prettig/mooi

hebben

(iets naar je toe

aangetrokken

halen)

13. Jacks kilte

temperatuur

emotie


onhartelijkheid

14. Jacks

iets fysieks

iets emotioneels


gebrek aan

klinisch beschouwt vinden

135


Sonja Toren

afstandelijkheid

intimiteit

15. De film

iets menselijks

begint

(beginnen)

iets abstracts

ontologische

starten


16.

typografie

benadrukken


westerngehalte

nadruk leggen op

wordt onderstreept 17. hier en daar

ruimte

tijd


af en toe

18. er wel uit zou

container

stoppen

ontologische

zijn werk

metafoor

opgeven

willen 19. onderstroom

natuur (water)

verhaallijn

oriëntatiemetafoor

lading

20. gehulde

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

hoe de scène

scène

(zich hullen in)

metafoor

weergegeven is

– soms de hoofdstroom

(personificatie)

136


The American

Sonja Toren

de Volkskrant


Regie: Anton Corbijn. Met George Clooney, Violante Placido, Thekla Reuten. Clooney acteert sterk in fraai The American Ze noemen hem signor Farfalla. Meneer Vlinder. In zijn vrije tijd bestudeert hij vlinders – een opmerkelijk vreedzame hobby voor een huurmoordenaar. Hij heeft een vlindertatoeage op zijn rug, tussen zijn schouderbladen. Zijn opdrachtgever noemt hem Jack, zelf stelt hij zich voor als Edward. Na een aanslag op zijn leven in Zweden, waarbij hij niet alleen zijn belagers maar ook zijn vriendin doodde, is hij ondergedoken in een Italiaans dorp. Een nieuwe opdracht wacht hem daar, een precisiewerkje: het vervaardigen van een moordwapen op maat. Edward heeft het geduld en de handigheid van een vakman. Eindeloos slijpt hij metalen onderdelen bij. Af en toe drinkt hij cognac met de pastoor, die hem lijkt te doorgronden. En regelmatig bezoekt hij Clara, op wie hij steeds meer gesteld raakt. Zij is een prostituee; een huurling, net als hij. „Een existentialistische thriller met het framework van een western‟, noemt regisseur Anton Corbijn zijn tweede speelfilm. Corbijn, van huis uit fotograaf, debuteerde in 2007 als filmmaker met Control, een in fraai zwart-wit gedraaid portret van Ian Curtis, de zanger van de Britse postpunkband Joy Division. Voor zijn tweede film wilde hij iets heel anders. Kleur, bekende acteurs, een ander tijdperk. Het resultaat is The American: een verfilming van het boek A Very Private Gentleman van Martin Booth, met een hoofdrol voor George Clooney.

137


Sonja Toren

Het was een onverwacht commercieel succes in Amerika, waar de film twee weken geleden in première ging en al in het eerste weekend meer dan 16 miljoen dollar opbracht. Met dank aan Clooney natuurlijk – hij is niet voor niets een van de populairste filmsterren van het moment. Geruchten dat Clooney voor het eerst in zijn carrière in een seksscène te zien zou zijn hielpen ook een handje, al blijft de betreffende scène redelijk kuis. Toch is de grote opkomst in Amerikaanse bioscopen opmerkelijk: The American is bepaald geen doorsnee thriller. Met een laag tempo, weinig dialogen en spaarzame actiescènes is de film vooral een psychologische studie. Edward is een man die wil veranderen. Voor het eerst in zijn leven ziet hij een uitgang, een weg naar een ander, minder eenzaam bestaan. Het is de vraag of hij ook echt kan ontsnappen. Net als in Control toont Corbijn in elke scène het scherpe oog van een fotograaf. En net als in zijn debuut bewijst hij veel meer te zijn dan een mooifilmer. The American speelt zich grotendeels af in de Italiaanse streek Abruzzo, vol fraaie vergezichten en schilderachtige bergdorpjes. Corbijn maakt er geen toeristenfolder van, maar toont de verlepte esthetiek van interieurs die wel een opknapbeurt kunnen gebruiken, van leegstaande, afgebladderde panden, en van cafés waar alleen de breedbeeldtelevisie aan de muur iets van de tijdgeest verraadt. De verbleekte tinten herinneren aan films uit de jaren zeventig. Corbijn kent zijn klassieken: in veel opzichten is zijn film een hommage aan Michelangelo Antonioni, maar ook western-auteur Sergio Leone is een inspiratiebron. Dat het verhaal soms wat onlogisch is en gaten vertoont, doet er weinig toe. The American overtuigt als een sombere, sfeervolle karakterschets, met sterk acteerwerk van Clooney in een van zijn zwijgzaamste rollen ooit. Beheerst, bloedserieus en romantisch is de film, en van een bijzondere schoonheid.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. sterk

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

goed/mooi

acteerwerk (2x)

(kracht)

(goed)


3. ondergedoken

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

richting (omlaag) 4. Een nieuwe

iets menselijks

opdracht wacht

(wachten)

hem daar

verschuilen voor iets

iets abstracts

ontologische

voor hem

metafoor

klaarliggen

(personificatie)

138

Iets met Mars en Venus 5. hoofdrol

hoofd (=hoog)

Sonja Toren goed

oriëntatiemetafoor


6. meer dan 16

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

miljoen dollar

geld binnenhaalde

opbracht 7. laag tempo

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

langzaam

8. spaarzame

geld

aanwezigheid


weinig

actiescènes 9. ziet een

aanwezig container

uitgang

mogelijkheid tot

ontologische

mogelijkheid

ontsnappen

metafoor

om het anders te doen

10. een weg naar

reis (over een

leven


mogelijkheden

leven

ontologische

het achter je

metafoor

laten

ontologische

schoonheid

weg) 11. kan

container

ontsnappen 12. het scherpe

fysiek scherp

goed

oog

metafoor

13. The

iets menselijks

American speelt

(spelen)

iets abstracts

ontologische

waar het

metafoor

gesitueerd is

(personificatie) 14. vol fraaie

container

aanwezigheid

vergezichten 15. die wel een

ontologische

daar waar veel

metafoor

van is

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

renovatie

16.

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

waar geen verf

afgebladderde

richting (omlaag)

opknapbeurt kunnen gebruiken meer op zit

panden 17. de televisie

iets menselijks

verraadt

(verraden)

iets abstracts

ontologische

verklappen


18. sfeervolle karakterschets

tekenen

visualisatie


dat wat het laat zien

139


The American

Sonja Toren

Telegraaf

Door Eric Koch

Regie: Anton Corbijn. Met George Clooney, Violante Placido, Thekla Reuten. Vechten met bloedig verleden Na een klus duikt een Amerikaanse huurmoordenaar en wapensmid (George Clooney) onder in een stil stadje in een Italiaans heuvellandschap. Geen contacten maken, waarschuwt de gegroefde Pavel (Johan Leysen), kennelijk zijn vaste opdrachtgever. Van regisseur Anton Corbijn had dat ook niet werkelijk gehoeven. De Nederlandse filmmaker kijkt met warme aandacht naar de vakkundige vervaardiging van een wapen en haalt mooie plaatjes uit het pittoreske plaatsje met zijn kronkelige straatjes. Die weerspiegelen de geestesgesteldheid van zijn personage. De moordenaar verlangt naar de pastorale rust van het omringende landschap.

Uitlaatklep Die krijgt hij niet. Hij moet moordlustige schimmen uit zijn gewelddadige verleden van zich afschudden en tegelijk een geweer maken voor een collega (Thekla Reuten, in een goede Engelstalige rol). Een knappe prostituee (Violante Placido) was alleen bedoeld als uitlaatklep, maar als hij over zijn wantrouwen heen kan stappen, lijkt zij een gids naar een nieuw leven.

Zo‟n keus moet bevochten worden en dat leidt tot een finale als uit een western. Soepel verweeft Anton Corbijn ook elementen uit genres als de gangsterfilm en de psychologische thriller in zijn sfeervolle portret van een eenzame vakman. Geduldig gevolgd door Corbijns liefdevolle camera houdt Clooney ook in de stille momenten de aandacht moeiteloos vast.

140


Sonja Toren

De melancholieke afronding van de verfilming van een boek van Martin Booth roept niettemin vragen op, die in terugblik geen bevredigend antwoord krijgen. Ook daarom zal The American niet zo lang in het geheugen blijven als Corbijns meesterlijke debuut Control. Het Amerikaanse succes geeft een gulden randje aan een bevredigende tweede film, op weg naar een derde stap in een inspirerende nieuwe carrière.

Mannelijke recensent (Eric Koch) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. duikt onder

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

zich

richting (omlaag) 2. warme

verstoppen

temperatuur

liefde


oprecht

iets materieels

emotie

ontologische

gelegenheid

metafoor

tot ontlading

aandacht 3. uitlaatklep 4. moordlustige

donker

slecht


vijanden

5. van zich

fysieke handeling

ontwikkeling

oriëntatiemetafoor

vergeten/

afschudden

(omlaag is weg)

6. over heen kan

container

schimmen verliezen cognitieve

ontologische

handeling

metafoor

reis

mensenleven


hulp

8. Corbijns

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

koesteren

liefdevolle

(liefde geven)

stappen 7. een gids naar

ontwikkeling

een nieuw leven metafoor

camera 9. gulden randje

(personificatie) iets materieels

iets immaterieels

ontologische

bijzonderheid

metafoor 10. op weg naar

beweging

ontwikkeling


ontwikkeling

een derde stap

141


Copacabana

Sonja Toren

Het Parool

Door Bregtje Schudel

Regie: Marc Fitoussi. Met: Isabelle Huppert, Aure Atika, Lolita Chammah

Isabelle Huppert in een grijze pluchen jas voor een Zeeman in Oostende: in Copacabana zien we haar zoals we haar al lang niet meer gezien hebben. Weg is de koele, gereserveerde femme fatale. Als Babou is ze een vrije ziel en dat is een probleem voor haar dochter Esméralda (Hupperts eigen dochter Lolita Chammah), qua karakter de tegenpool van Babou. Esméralda zoekt rust, een vaste plek, een vaste man. Ze schaamt zich voor haar prettig gestoorde moeder, die nog nooit langer dan twee maanden een baan of man heeft weten te behouden. En dus laat ze Babou weten dat ze maar beter niet op haar bruiloft kan komen, waar ze toch niet aan mee kan betalen. Babou gaat in het offensief: ze accepteert een baan in Oostende als verkoopster van timesharingappartementen om haar dochter het tegendeel te bewijzen. Het is geweldig om Huppert in de flamboyante rol van Babou te zien, die van etentjes themaavonden maakt (Huppert in sari!) en timesharingappartementen openstelt voor daklozen. Haar directe aanpak werkt goed bij de mannen. “Als het je niet stoort, wil ik direct neuken,‟‟ begroet ze de Belgische Bart (Jurgen Delnaet) die haar met wijn en kaarslicht het hof wil maken. Met vrouwen kan Babou minder goed overweg. Een oude vriendin verwijt haar – terecht – dat ze alleen langskomt als ze wat van haar nodig heeft.

142


Sonja Toren

Haar zure vrouwelijke collega‟s serveren haar – minder terecht – af als een berekenende bitch. Een beetje stereotiep zijn de vrouwen wel, al wordt het op een leuke manier gebracht. Babou tegen de collega van wie ze net een pen heeft geleend: „‟Mijn naam is Babou.‟‟ Reactie: „‟Mijn pen heet Geef me terug.‟‟ Gelukkig weet Huppert Babou menselijk te houden. Ze is lang niet zo erg als moeder Edina in Absolutely fabulous, waarbij alle sympathie uitging naar dochter Saffron. Hier snap je de plaatsvervangende schaamte van de dochter en de wens van de moeder dat haar dochter zoveel mogelijk moet beleven voordat ze zich in een huwelijk stort. Babou zal niet veranderen en dat is maar goed ook.

Vrouwelijke recensent (Bregtje Schudel) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. koele femme

temperatuur

afstandelijkheid


afstandelijk

fatale 2. tegenpool

persoon natuur

menselijke

ontologische

tegengesteld

(magneten)

relaties

metafoor

karakter

koningshuis

emoties


verlangen

substantie (zuur)

mens


onaangenaam

5. in een

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

zonder

huewelijk stort

richting (omlaag)

3. het hof maken

(vorsten) 4. zure vrouwelijke collega‟s nadenken ergens aan beginnen

143


Copacabana

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Kevin Toma

Regie: Marc Fitoussi. Met: Isabelle Huppert, Aure Atika, Lolita Chammah Isabelle Huppert op haar springerigst Van een afstandje lijkt ze in haar minirokje, jasje en legging een vrijgevochten, jong ding. En zo gedraagt vijftigplusser Babou zich ook: opstandig, onvolwassen, compromisloos. Komt ze door een vertraagde bus te laat op sollicitatiegesprek in de chocolaterie, en wordt ze daarom afgewezen, dan veegt ze woedend alle bonbons van het rek. Geen wonder dat ze haar leven niet op orde krijgt, en van haar veel ernstigere dochter vervreemd raakt. Haar kind, haar vrienden, collega‟s en scharrels, iedereen ketst vroeg of laat af op Babou‟s halsstarrige hang naar vrijheid en blijheid. Tegelijkertijd lijken ze haar om diezelfde onaangepastheid stiekem toch ook te benijden. Babou wil op haar beurt met haar nieuwe baantje als appartementenverkoopster in Oostende niet alleen geld verdienen voor haar droomreis naar Brazilië, maar vooral ook respect. Zo wordt de behoefte om (on)gewoon te zijn het belangrijkste thema van het tragikomische Copacabana, zonder dat het er dik bovenop komt te liggen. De dunne plot biedt weinig verrassingen, en eenmaal in het afgebladderde Oostende kabbelt de film al net zo voort als Babou‟s tussen appartement, strand en haven zwervende bestaan. Dat dit niet stoort, is grotendeels te danken aan het charisma van hoofdrolspeelster Isabelle Huppert, die in vrijwel elke scène is te zien – al dan niet gekoppeld aan haar eigen dochter, Lolita Chamma. Hupperts eerdere rollen, de frigide pianiste uit Michael Hanekes La pianiste (2001) voorop, gaven haar het imago van ijskoningin; precies het beeld waar Copacobana mee speelt door Huppert nu eens van haar meest flamboyante en springerige kant te tonen.

144


Sonja Toren

Al te serieus of triest wordt het niet in Copacobana, ondanks alle armoede, eenzaamheid, de droefgeestige omgeving en het egoïsme en onbegrip waarmee de personages elkaar vaak behandelen. Knap hoe Fitoussi met zoveel ellende de boel toch vederlicht weet te houden. Prikt er telkens toch net genoeg kleur door de druilerigheid – al is het maar Babou‟s mascara en veel te dik opgesmeerde lipstick.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. jong ding

fysiek object

mens

ontologische

persoon

metafoor 2. wordt ze

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

afgewezen 3. haar leven niet

niet aangenomen

netheid

goed


gestructureerd

wapens

menselijke


verwerpen

iets niet visueels

ontologische

erg duidelijk

(hoeveelheid)

metafoor

iets niet visueels

ontologische

inhoudelijk

metafoor

niet sterk

oriëntatiemetafoor

waar geen verf

op orde krijgt 4. iedereen ketst af op 5. er dik bovenop

relaties iets visueels

komt te liggen 6. De dunne plot

iets visueels

7. het

beweging en

afgebladderde

richting (omlaag)

slecht

meer op zit

Oostende 8. kabbelt zo voort

natuur (water)

traagheid


langzaam vooruit

9.

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

hoofdrolspeelster 10. ijskoningin


temperatuur

emotie


emotieloos mens

koningshuis

macht


emotieloos mens

12. waar

iets menselijks

Copacabana mee

ontologische

waar ze

(ergens mee

metafoor

gebruik van

speelt

spelen)

(personificatie)

maken

13. de boel

gewicht


emotioneel

vederlicht houden

iets abstracts

emotie

niet heftig

145

Iets met Mars en Venus 14. Prikt er net

iets menselijks

genoeg kleur door

(zich prikken)

Sonja Toren iets abstracts

ontologische

doorkomen


15. dik opgesmeerde

iets visueels

iets niet visueels

ontologische

(hoeveelheid)

metafoor

erg duidelijk

lipstick

146


Submarino

Sonja Toren

Trouw

Door Remke de Lange

Regie: Thomas Vinterberg. Met Jakob Cedergren, Peter Plaugborg, Patricia Schumann Het babyhandje past ruim in de grote kinderhand met zwartgerande nagels. In hemels wit licht buigen twee jongens van een jaar of elf, dertien zich over het vrolijk trappelende kleine wezen. De baby is het broertje van de jongens. Ze zijn wel lief voor de kleine en besluiten hem zelfs te dopen, maar toch maakt de openingsscène van „Submarino‟ hoogst ongemakkelijk. Het zit „m in de ogen van de oudste, Nick, een mooie jongen met een zeldzaam koude blik. Je begrijpt wat meer van die kilte wanneer in de volgende, naargeestige scène de alcoholverslaafde moeder van de kinderen thuiskomt. Tegen die tijd zit je als kijker met je hielen schrap tegen de grond te wachten tot het mis gaat. En het gaat mis De Deense Thomas Vinterberg (1969) was medeoprichter van Dogma 95, de filmbeweging die zich afkeerde van kunstmatigheid en pleitte voor filmische „kuisheid‟, zoals het gebruik van natuurlijk licht en de afwezigheid van muziek op de geluidsband. Dogma film #1 was Vinterbergs internationale succes „Festen‟, een bruusk familiedrama dat zich, na zijn Engelstalige films „It‟s All about Love‟ en „Dear Wendy‟, onwillekeurig weer aan je opdringt bij het zien van deze kale romanbewerking naar Jonas T. Bengtsson. In claustrofobische, grauwe beelden zien we Nick terug als volwassene (Jakob Cedergren), uitgegroeid tot een ex-gedetineerde, flink getatoeerde spierbundel die zich zwijgend een doelloze weg baant door een bestaan met ontelbare biertjes, ongezellige seks met een buurvrouw, en plotselinge geweldserupties. Een tijdbom met een baard. Zijn ogen waren al koud, nu zijn ze ook nog eens leeg, naar binnen gekeerd.

147


Sonja Toren

In Vinterbergs scenario loopt Nicks leven even parallel aan dat van zijn naamloze broer, de drugsverslaafde alleenstaande vader van een jochie met ook al zo‟n duistere blik. Hoewel, die kleuterogen glimmen nog een beetje. De wegen van de broers komen bij elkaar op hun moeders begrafenis. Met zijn uitstekende acteurs – vooral Cedergren krijg je niet meer uit je hoofd – creëert de filmmaker een sober en somber, ongemakkelijk universum van maatschappelijke buitenbeentjes die gedoemd lijken. Of toch niet? Tegen het einde krijgt Nick een hand toegereikt. Een hand die de blik in zijn ogen zou kunnen verzachten. Hij grijpt de hand. Of hij daarmee schuld en boete definitief achter zich laat, dat laat Vinterberg in het laatste beeld fijntjes in het midden.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. hemels wit

religie

schoonheid


heel helder

hoog

hoeveelheid

oriëntatiemetafoor

zeer

licht 2. hoogst ongemakkelijk

(veel)

3. koude blik

temperatuur

emotie


onvriendelijk

4. je begrijpt wat

temperatuur

emotie


kou

5. de

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

er niets meer

filmbeweging die

(afkeren van)

metafoor

mee te maken

(personificatie)

willen hebben

ontologische

iets verdedigen

meer van die kilte

zich afkeerde 6. de

iets menselijks

filmbeweging die

(pleiten)

iets abstracts

metafoor

pleitte voor

(personificatie)

7. dat zich weer

iets menselijks

aan je opdringt

(opdringen)

8. kale

ontologische

ongevraagd

metafoor

aandacht

(personificatie)

opeisen

hoeveelheid

ontologische

zonder opsmuk

(leegte)

metafoor

donker

slecht


grijs/ somber

natuur (krachten)

emotie


woede-

iets visueels

romanbewerking 9. grauwe

iets abstracts

beelden 10. geweldserupties 11. zijn ogen

uitbarstingen temperatuur

emotie


onvriendelijk

148


Sonja Toren

waren al koud 12. zijn ogen zijn

container

emotie

leeg

ontologische

emotieloos

metafoor

13. duistere blik

donker

slecht


onheilspellend

14. die

licht

goed


glans

15. De wegen

reis (over een

leven


elkaar weer

van de broers

weg)

16. een hand

fysieke handeling

kleuterogen glimmen

toegereikt

zien menselijke

ontologische

hulp

relaties

metafoor

aangeboden krijgen

17. grijpt de

fysieke handeling

iets mentaals

hand 18. definitief achter zich laat

ruimte

tijd (historie)

ontologische

hulp

metafoor

aanvaarden


iets wat in het veleden ligt

149


Sonja Toren

Submarino

NRC

Door Coen van Zwol

Regie: Thomas Vinterberg. Met Jakob Cedergren, Peter Plaugborg, Patricia Schumann Sociaal is de alcoholistische, onbeholpen bajesklant Nick een soort Atilla de Hun: waar hij passeert, groeit nooit meer gras. Terwijl hij eigenlijk zo graag wil helpen. Zijn labiele, alles toelatende buurvrouw in het opvanghuis. Zijn zielige, seksueel verknipte vriend Ivan. Maar helpt Nick, dan lopen de zaken steevast gruwelijk mis. Ook zijn verslaafde broer Martin wil iets voor iemand betekenen: hij zorgt voor een zoontje dat beter af zou zijn in een pleeggezin. De menselijke behoefte aan tederheid, intimiteit, voor iemand zorgen: daar gaat het om in het Deense melodrama Submarino, gesitueerd in de zinkput van Kopenhagen. De film markeert de comeback van Thomas Vinterberg, medeoprichter van de Deens Dogmebeweging die na zijn internationale doorbraak met Festen in 1998 de weg helemaal kwijt raakte. In Submarino keert Vinterberg terug naar de basis, zonder al te veel budget, tijd of verwachtingen. En dat doet hem goed. Submarino, gebaseerd op een roman van Jonas T. Bengtsson, opent met een sprookjesachtige tedere scène waarin twee jochies onder een laken hun babybroertje knuffelen. Tot hun moeder stomdronken de flat binnenwaggelt, om zich heen slaat, in de keuken ineen stort en over het zeil piest. Nick toont dan al zijn harde kant door haar via de urine onder stroom te zetten, de jongere Martin kijkt bang toe. Dan volgt het incident dat hun voor de rest van hun leven tekent en begraaft onder schuldgevoel. Zelfdestructie De toon is gezet. Twee broers die graag goed willen zijn, maar na hun gedeelde trauma wegzinken in zelfdestructie. Nick is boos, gesloten en agressief, Martin verdooft zijn gevoelens met heroïne.

150


Sonja Toren

Misschien dat de broers elkaar kunnen helpen. Maar als de dood van hun moeder ze even bij elkaar brengt, drijven hun gedeelde nachtmerrie en het noodlot ze weer uiteen. Submarino volgt Nick en Martin in hun parallelle tranendalen. Jacob Cedegren imponeert als de bol van frustratie staande Nick, maar ook Peter Plaugborg is heel effectief als hologige junk. Je gunt hem bijna een mooie loopbaan als dealer, maar in deze soms bijna onwaarschijnlijke escalatie van misère loopt niks goed af. Een loodzwaar drama dus, geworteld is in de Scandinavische traditie van familieleed, maar met een on-Scandinavisch optimistische visie op de menselijke natuur – al voelt hoop na al die misère een beetje opgelegd. Submarino is zo‟n film die je een aangenaam soort droefheid bezorgt.

Mannelijke recensent (Coen van Zwol) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. waar hij

natuur (gras)

dood en verderf

ontologische

zeer negatieve

metafoor

invloed op de

passeert, groeit nooit meer gras

omgeving

2. De film

iets menselijks

markeert

(markeren)

iets abstracts

ontologische

geeft aan


3. doorbraak


succes


4. de weg kwijt

reis (over een

leven


raakte

weg)

waar iemand bekend mee is geworden niet meer weten waar je mee bezig bent

5. keert terug

beweging en

historie

oriëntatiemetafoor

richting

iets wat je al eerder gedaan hebt

6. Submarino

iets menselijks

opent

(openen)

iets abstracts

ontologische

start


7. tedere scène

iets menselijks

iets abstracts

(tederheid)

ontologische

liefdevol/

metafoor

schattig

(personificatie) 8. ineen stort

beweging en

slecht

oriëntatiemetafoor

richting (omlaag) 9. zijn harde

iets fysieks

op de grond vallen

emotie

ontologische

emotieloos

151


Sonja Toren

kant 10. tekent

metafoor iets menselijks

iets abstracts

ontologische

(invloed

metafoor

uitoefenen)

(personificatie)

11. begraaft

fysieke ervaring

onder

(onder de

schuldgevoel

grond=laag)

12. wegzinken in

fysieke ervaring

zelfdestructie

(omlaag)

13. Nick is

container

vormen

slecht

oriëntatiemetafoor

overweldigend

slecht

oriëntatiemetafoor

grip op het leven verliezen

mens

gesloten 14. drijven weer

beweging en

menselijke

uiteen

richting

relaties (verlies)

15. Submarino

iets menselijks

iets abstracts

volgt

(volgen)

ontologische

laat niet veel

metafoor

over zichzelf los

oriëntatiemetafoor

contact wordt weer verbroken

ontologische

laat de levens

metafoor

zien

(personificatie) 16. tranendalen

geografie

emotie


leven vol ellende

17. bol van

iets visueels

frustratie

iets niet visueels

ontologische

(hoeveelheid)

metafoor

emotie

oriëntatiemetafoor

erg veel

staande 18. loodzwaar

gewicht (omlaag trekkend)

19. geworteld in

planten

emotioneel heftig

oorsprong


de traditie

waar het zijn oorsprong vindt

20. Submarino

iets menselijks

bezorgt

(bezorgen)

droefheid

iets abstracts

ontologische

het gevoel

metafoor

geven

(personificatie)

152


Copie Conforme

Sonja Toren

NRC

Door Dana Linssen

Regie: Abbas Kiarostami. Met Juliette Binoche en William Shimell. Wat is schijn en wat is wezen? Het is een vraag die de Iraanse filmmaker Abbas Kiarostami (Teheran, 1940) zijn hele filmende leven bezighoudt. Ook in zijn eerste Europese speelfilm. Copie conforme ging tijdens het filmfestival van Cannes in première en beloofde een van de hoogtepunten te worden. Geen wonder dat de reacties tegenvielen: deze Kiarostami mist de pure existentiële intensiteit van zijn bekendste werk (Close-up, 1990, Taste of Cherry, 1997, The Wind Will Carry Us, 1999), en tevens de concentratie van zijn recente filmexperimenten. Een feest van herkenning is het wel. De film barst van verwijzingen naar zijn eigen oeuvre, alsof Kiarostami aan een groter publiek zijn preoccupaties wil uitleggen. Dat publiek bereikt hij mogelijk door de aanwezigheid van de Franse actrice Juliette Binoche in een van de twee belangrijkste rollen. Ze speelt een galeriehoudster die in gesprek raakt met een Engelse auteur. Hij heeft het boek geschreven waaraan de film zijn titel ontleent. Dat boek stelt dat een kopie even goed is als een origineel zo lang hij dezelfde impact heeft op de toeschouwer. Echte leven Binoche, in de credits van de film simpelweg als „Zij‟ aangeduid, daagt de schrijver uit dat ook in het echte leven waar te maken. Tijdens een autorit door Toscane vallen zij van het ene rollenspel in het andere. Dat van twee vreemdelingen die luchtigjes converseren. Dat van twee oude bekenden die moeizaam een gesprek met stekelige algemeenheden overeind houden. En uiteindelijk dat van een (ex?-)echtpaar dat in oude patronen vervalt. Hoe het precies tussen die twee zit, laat Kiarostami wijselijk in het midden. Hij stapelt vraag op vraag, stut de ene dubbele bodem met de andere en construeerde een puzzel van mogelijke betekenissen en interpretaties waarmee het publiek zelf aan het werk moet.

153


Sonja Toren

Enerzijds is Copie conforme onder al die kunsthistorische deliberaties een klassieke relatie-praatfilm. Dat laatste moet de jury in Cannes het meeste hebben aangesproken. Door de film te bekronen met een acteer-Palm voor Binoche, en niet voor Kiarostami, reduceerde de jury de film tot die emotionele onderstromen. Dat is misschien te beperkt. De film doet denken aan Robert Rosselini‟s klassieker Viaggio in Italia (1954), waarin Ingrid Bergman en George Sanders als echtpaar tijdens een huwelijkscrisis door Italië reizen. Zorgvuldig deconstrueert Kiarostami de Hollywoodmythe van het gelukkige huwelijk. Mannen en vrouwen zijn elkaar vreemd. Maar tussen de andere echtparen die Binoche en Shimell als kopieën van zichzelf tegenkomen, is er ook, als toppunt van ironie, een cameo voor scenarioschrijver Jean-Claude Carrière, die relatieadviezen geeft. Want Kiarostami is ook de virtuoos, het gaat hem erom een zo puur mogelijke filmtaal te ontwikkelen. Vandaar dat de hele film een spel is. We mogen vooral niet vergeten dat we naar een film kijken. De „scenarioschrijver‟ weet het beter dan de personages. En de personages zijn, behalve in het filmkader, ook gevangen in talloze frames binnen het frame: spiegels, vensters, doorkijkjes. Zo leidt deze „kopie van een film‟ ons naar het origineel: het werk van Kiarostami zelf. En daarin is deze elegante gimmick van een film toch weer zeer origineel, speels en geniaal.

Vrouwelijke recensent (Dana Linnsen) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. Copie

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

wat het zou

Conforme

(beloven)

metafoor

gaan doen/

(personificatie)

betekenen

beloofde 2. hoogtepunten

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

climax

3. De film barst

iets visueels

hoeveelheid

ontologische

vol zitten met

(veel)

metafoor

iets abstracts

ontologische

aan te danken

metafoor

heeft

4. waaraan de

iets menselijks

film zijn titel

(ontlenen aan)

ontleent 5. Dat boek stelt

(personificatie) iets menselijks

iets abstracts

(stellen)

ontologische

beweert


6. vallen van het

container

spel (filmverhaal)

ene rollenspel in

ontologische

dat wat we zien

metafoor

het andere 7. met stekelige

iets visueels

iets mentaals

ontologische

onprettig

154

Iets met Mars en Venus algemeenheden

Sonja Toren (irritatie)

metafoor oriëntatiemetafoor

8. stapelt vraag

beweging en

hoeveelheid

op vraag

richting

(meer)

nieuwe vraag

(omhoog) 9. stut

gebouwen en

telkens een stellen

versteviging


verstevigt

emotionele

oriëntatiemetafoor

het gevoel dat

constructies 10. emotionele

natuur (water)

onderstromen 11. toppunt van

lading

de film oproept

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

summum

12. gevangen in

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

opsluiting

frames

(gevangen

metafoor

zitten/zetten)

(personificatie)

ironie

13. de film is

iets menselijks

origineel speels

(eigenschappen)

en geniaal

iets abstracts

ontologische

heel goed


155


Sonja Toren

Copie Conforme

Trouw

Door Hans Nauta

Regie: Abbas Kiarostami. Met Juliette Binoche en William Shimell. Boeiende ontdekkingstocht Regisseur Abbas Kiarostami zal zijn ogen hebben uitgekeken toen hij ‟Copie Conforme‟, zijn eerste speelfilm buiten Iran, opnam in een zomers Toscane. Niet zo gek daarom dat hij de beroemde kunstkenner James Miller (William Shimell) laat voorstellen om een eindje te gaan toeren, zoals toeristen, dus zonder bestemming. ‟Zij‟ (Juliette Binoche) rijdt, achterin liggen de boeken die ze van zijn lezing heeft meegenomen. Ze wil dat hij die signeert en zegt haast niet te kunnen geloven dat hij in haar auto zit. Gezien de prille kennismaking is de lichte spanning die de dialoog al snel binnentreedt opmerkelijk. Maar langzaam dringt bij de kijker het besef door dat haar nerveuze opwinding niet uit zijn status voortkomt, maar uit wie hij nog meer voor haar is. Alles kantelt, en zo schotelt Kiarostami een boeiende ontdekkingstocht voor. Wat delen die man en vrouw? Wat zijn ze kwijtgeraakt? Waar houden ze aan vast en in hoeverre is dat zinloos. Niet alleen Kiarostami stapte voor ‟Copie Conforme‟ over vertrouwde grenzen heen. Succesvol bariton Shimell debuteert in deze film als acteur en doet dat naar behoren. De ietwat arrogante schrijver die hij speelt, houdt zich bezig met de vraag waarom een exacte kopie niet even waardevol kan zijn als het origineel, en dat thema wordt in variaties uitgewerkt. Wat zegt een spiegelbeeld? Wat voor contact hebben mensen met verschillende moedertalen? Hoezeer moeten geliefden blijven lijken op wie ze waren om hun relatie niet te beschadigen? En wat gebeurt er met een bijzondere plek als een van beiden die vergeten is? Alles heeft met alles te

156


Sonja Toren

maken. Dat zou een te bedachte film kunnen opleveren, maar Kiarostami ontvouwt zijn ideeën net zo vanzelfsprekend als die zwerftocht door Toscane en als het verleden zich voltrekt. De galeriehoudster die Binoche speelt, een sterke rol waarvoor ze in Cannes tot beste actrice werd uitgeroepen, kan best op tegen de Britse betweter naast haar, maar heeft ook haar kwetsbare momenten. Ze doft zich op, houdt zich groot en glijdt even later weer weg: make-up en oorbellen af, blote voeten in het zand. Grote voeten zijn dat trouwens. En grappig hoe lenig Binoche haar tenen kan spreiden, alsof die zich uitrekken. Haar zoon is een exacte kopie van zijn vader, roept ze in een moment van frustratie. En de vader is dus als de zoon. Denkend aan het eerdere beeld van Binoche die de hoek omkwam, op afstand wachtte tot ook haar zoon verscheen en alvast maar weer verder liep, zit daarin de treurigheid van hun relatie. De mannen blijven in de buurt, ze horen bij haar, maar wandelen nooit mee.

Mannelijke recensent (Hans Nauta) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. Boeiende

fysieke handeling

iets mentaals


interessant

leven


zoektocht

ontologische

aanwezig is

(ketenen) 2. ontdekkings-

reis

tocht (2x) 4. die de dialoog

(ervaringen) container

aanwezigheid

binnentreedt 5. nerveuze

metafoor hoog

opwinding 6. Alles kantelt

hoeveelheid

oriëntatiemetafoor

extase


dingen

(meer) beweging

ontwikkeling (verandering)

veranderen compleet

7. stapte over

beweging

ontwikkeling


grenzen heen

nieuwe dingen doen

8. Wat zegt een

iets menselijks

spiegelbeeld

(praten)

iets abstracts

ontologische

laat het zien


9. ontvouwt

objecten

ideeën


tentoonspreiden

10. sterke rol

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

goede/mooie

(kracht)

(kwaliteit)


157

Iets met Mars en Venus 11. glijdt weg

beweging en

Sonja Toren slecht

oriëntatiemetafoor

richting (omlaag)

terug naar oude staat

12. wandelen

beweging en

ontwikkeling van


niet echt

nooit mee

richting (relatie is

menselijke

emotioneel

een reis)

relaties

betrokken

158


Loft

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Floortje Smit

Regie: Antoinette Beumer. Met: Fedja van Huêt, Barry Atsma, Anna Drijver Gelikte thriller met fijne cast weet van begin tot eind te boeien Met een brede grijns houdt Matthias (Barry Atsma) de sleuteltjes omhoog. Kadootje voor zijn vier beste vrienden. Exclusieve toegang tot een loft waar niemand wat vanaf weet en buitenechtelijke escapades discreet binnen de deuren kunnen blijven. Een mannendroom, blijkbaar. Alleen Bart (Fedja van Huêt) weigert beleefd. „Kijk maar uit dat het niet je ondergang wordt‟, waarschuwt de psycholoog nog. De kijker van Loft weet dan allang dat Bart een voorziende blik had. De film begint met de vrienden die ontredderd rondom het ronde bed in het luxe gedeelde appartement staan. Daarop ligt een dode, naakte vrouw, op haar buik, een handboei om, de polsen doorgesneden. Worden ze erin geluisd? Of is de moordenaar toch een van hen? Via de beschuldigingen over en weer – ondersteund door flashbacks – wordt snel duidelijk dat alle mannen veel meer te verbergen hebben dan de occasionele affaire. Loft is een remake van de gelijknamige, bestbezochte Belgische film ooit (bijna 1,2 miljoen bezoekers). Het origineel haalde de Nederlandse bioscopen echter niet: waarschijnlijk uit de angst dat meerderheid van de bioscoopgangers toch wordt afgeschrikt door een Vlaamse tongval. Want Loft mikt op een groot publiek, en de Nederlandse versie is wat dat betreft niet anders. Het is een gelikte thriller met een fijne cast, aangevoerd door Barry Atsma die net als in Komt een vrouw bij de dokter een charmante vreemdganger mag spelen. Strak geregisseerd door Antoinette Beumer, die dit jaar met De Gelukkige Huisvrouw al een grote publiekslieveling op haar naam

159


Sonja Toren

heeft staan. Ze schetst Amsterdam als een gladde, steriele wereld van glas en staal waarin ze graag de hoogte opzoekt. Het is een keuze die goed past bij het verhaal. De vijf vrienden zijn mannen die zich net zo „on top of the world‟ voelen als de plaatsen waar ze vertoeven, maar pas doorhebben hoe diep de afgrond is als het te laat is. Ze liegen en bedriegen. In deze kille omgeving bestaat mannelijke solidariteit alleen als ze er zelf beter van worden. Kortom: je gunt het ze eigenlijk wel, zo‟n dood meisje. Het voelt vooral als een knap staaltje slechte karma. Dat je desondanks – eerder verlekkerd dan met mededogen – alle perikelen volgt, ligt vooral aan het originele script waarin Bart de Pauw kwistig strooit met plotwendingen. Ze zijn misschien niet allemaal even sterk of geloofwaardig, maar met een paar details weet hij in elke scène alle zekerheden weer op losse schroeven te zetten en een scala aan nieuwe scenario‟s plausibel te maken. Goed, de dialogen van Saskia van Noort klinken soms iets te gemaakt, en ook de prima acteurs kunnen daar niet altijd even goed mee uit de voeten. Beumer blijft net iets te veelzeggend op de trouwringen hangen; de komische noot waar Jeroen van Koningsbrugge voor moet zorgen past niet helemaal in deze thriller. Met zinnen die het vallende kwartje ook nog eens benoemen, neemt de film de meepuzzelende kijker niet al te serieus. Maar dat zijn kleine minpuntjes die bovendien wegvallen als het verhaal echt op stoom komt. Loft weet van begin tot einde te boeien – en dat is voor zo‟n publieksthriller toch het belangrijkst.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. gelikte thriller

menselijk

stijl (gepolijst)


glad

(2x)

lichaam (tong)

3. Loft weet te

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

aandacht

boeien (2x)

(ketenen)

metafoor

vasthouden

(personificatie) 5. je ondergang

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

val

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

ontmoedigen

7. Want Loft

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

aan willen

mikt op

(mikken)

metafoor

spreken

wordt 6. wordt afgeschrikt

(personificatie)

160

Iets met Mars en Venus 8. Ze schetst

Sonja Toren

tekenen

visualisatie


laat zien

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

onoverwinbaar

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

ernst van de

Amsterdam 9. on top of the world 10. hoe diep de afgrond is 11. kille

situatie temperatuur

emotie


ongezellig

12. strooit met

beweging en

aanwezigheid


overvloed

plotwendingen

richting

13.

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

goed/mooi

plotwendingen

(kracht)

(kwaliteit)

metafoor

omgeving

zijn sterk

(personificatie)

14. op losse

machines en

onzekerheden


zekerheden

schroeven zetten

gereedschap

15. komische

muziek

filmonderdeel


aantekening

geld

begrijpelijkheid


wanneer je iets

wegnemen

noot 16. vallende kwartje

begint te begrijpen

17. neemt niet al

iets menselijks

te serieus

(serieus nemen)

iets abstracts

ontologische

voor vol

metafoor

aanzien

(personificatie) 18. op stoom

transport (trein of schip)

tijd


de vaart komt erin

161


Loft

Sonja Toren

Telefgraaf

Door Eric Koch

Regie: Antoinette Beumer. Met: Fedja van Huêt, Barry Atsma, Jeroen van Koningsbrugge, Anna Drijver Sleutel tot moord Voor elk van zijn vrienden heeft Barry Atsma een sleutel. Een mannenfantasie wordt werkelijkheid met een gezamenlijk appartement, waar ze in overleg geheime liefjes kunnen verwennen. Hun paradijsje wordt bloedig opengebroken als een van de vrienden het lijk van een vrouw op het hemelbed aantreft. Wie van het bijeengeroepen gezelschap is de moordenaar? Die vraag lokte eerder een recordaantal Belgische toeschouwers naar de bioscoop en omdat Nederlandse en Vlaamse successen nu eenmaal bij de grens hun aantrekkingskracht verliezen, heeft regisseur Antoinette Beumer er een nieuwe versie van gemaakt. Die verschilt wat in sfeer en detail, maar de puzzel blijft intact. Het publiek reist heen en weer in de tijd en mag met telkens nieuwe brokjes informatie de moordenaar proberen aan te wijzen.

Terwijl onder pressie het vernis van de vriendschap afbladdert, krijgen de persoonlijkheid van de potentiële daders stilaan wat meer reliëf. En daarmee ook een motief. In goede detectivetraditie worden dwaalsporen uitgezet, onderweg naar een oplossing die doet denken aan The Usual Suspects. Dat internationale niveau haalt alleen Fedja van Huêt. Hij is met vanzelfsprekende autoriteit zijn personage, in een omgeving van verdienstelijkheid. Loft is niet meeslepend, maar intrigerend genoeg om anderhalf uur mee willen te puzzelen. De aantrekkelijke Sallie Harmsen bevestigt onderwijl haar belofte uit Het Echte Leven.

162


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Eric Koch) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. hun paradijsje

container

leven

ontologische

wordt

metafoor

verstoord

ontologische

bezoekers

metafoor

trekken

wordt opengebroken 2. Die vraag

iets menselijks

lokte

(lokken)

iets abstracts

(personificatie) 3. de puzzel blijft

sport en spel

verhaallijn


ingewikkeld

4. reist heen en

beweging en

ontwikkeling


meegenomen

weer

richting

intact worden in het verhaal 5. het vernis van

schilderkunst

vergankelijkheid


vriendschap

de vriendschap

wordt minder

afbladdert

hecht laag

slecht

oriëntatiemetafoor

het gaat voorbij

7. de

geografie

diepgang


persoonlijkheid

minder oppervlakkig

krijgt meer reliëf 8. onderweg

beweging en

verhaallijn


de tijd die

naar een

richting (tijd is

beschreven

oplossing

ruimte)

wordt in de film

9. Loft is niet

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

meeslepend,

(meeslepen en

metafoor

maar

intrigeren)

(personificatie)

interessant

intrigerend 10.

fysieke handeling

aantrekkelijke

(iets naar je

Sallie

toetrekken)

schoonheid


mooi

163


The Kids Are All Right

Sonja Toren

Het Parool

Door Bregtje Schudel

Regie: Lisa Cholodenko. Met: Annette Bening, Julianne Moore, Mark Ruffalo

Homoseksualiteit in film is gelukkig al niet meer zo‟n gevoelig onderwerp als ten tijde van onheilstijdingen van de documentaire The celluloid closet (1995), die liet zien dat homoseksualiteit in Hollywood bijna altijd een cliché was, enkel iets om te lachen, medelijden mee te hebben, of te vrezen. Toch lopen veel recente films met het thema het gevaar direct in de niche van gay film te belanden, alsof dit ook meteen het enige onderwerp is waar de films over mogen gaan. Regisseur Lisa Cholodenko ontwijkt dit stempel. Het centrale koppel in The kids are all right is lesbisch, maar behalve als motor van de plot – dochter gaat op zoek naar biologische vader – is hun seksuele geaardheid niet de spil van het verhaal. Het uit de kast komen, de eerste verliefdheid, de reactie van familie en vrienden op hun relatie en hun dubbele zwangerschap, al die emotionele crises waar veel van de films hun blik op richten, liggen voor Nic en Jules al ver in het verleden. Hun huwelijk is het huwelijk van de buren op de hoek, dat na jaren samenzijn toch in een sleur is geraakt. Arts Nic (Annette Bening) is de serieuze ouder die alle kleine irritaties altijd weg drinkt, Jules (Julianne Moore) de vrije geest, die vindt dat je met je kinderen overal over moet kunnen praten. Met de introductie van Paul (Mark Ruffalo), de biologische vader van dochter Joni (Mia Wasikowska, Alice uit Alice in Wonderland) en zoon Laser, drijven hun frustraties naar de oppervlakte.

164


Sonja Toren

Jules voelt zich door Nic niet gesteund in haar voortdurende zoektocht naar haar ideale baan. Nic voelt zich op haar beurt bedreigd door de relaxte Paul die zich zomaar een plek in haar gezin lijkt toe te eigenen. Juist door van de relatie van Nic en Jules geen punt te maken verrast Cholodenko ons met onze eigen vooroordelen. Zo worstelen beide moeders met de mogelijkheid dat hun zoon Laser wellicht homoseksueel is. Eerste reactie van Nic, na een verhelderend gesprek met desbetreffende zoon: „‟Dus je bent niet homoseksueel? Wat een opluchting!‟‟Al even verfrissend is de scène waarin Jules aan haar kinderen probeert te uit te leggen waarom mama en mama soms ook naar mannenporno kijken om in de juiste stemming te komen. Menig kind zal er zijn/haar te openhartige ouder in kunnen herkennen. Dit is geen kwestie van seksuele geaardheid, gewoon een kwestie van meer ouderlijke informatie dan je lief is!

Vrouwelijke recensent (Bregtje Schudel) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. The celluloid

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

waar de film over

closet liet zien

(zien)

metafoor

ging

(personificatie) 2. toch lopen

iets menselijks

veel films het

(gevaar lopen)

iets abstracts

(personificatie) fysiek object

stempel 4. het centrale

plaats (centraal)

niet fysiek

ontologische

object

metafoor

importantie

oriëntatiemetafoor

koppel 5. motor van de

machines

motivatie

container

7. waar veel

iets menselijks

films hun blik op

(zien)

emotie iets abstracts

richten

ontologische

drijvende kracht

ontologische

uitkomen voor

metafoor

homoseksualiteit

ontologische

waar veel films

metafoor

over gaan

(personificatie) ruimte

tijd (historie)


verleden 9. drijven naar

belangrijkste

metafoor

komen

8. liggen in het

karakterisering

figuren

plot 6. uit de kast

risico

metafoor

gevaar 3. ontwijkt dit

ontologische

hebben zij al meegemaakt

beweging en

aanwezigheid

oriëntatiemetafoor

zichtbaar worden

165

Iets met Mars en Venus de oppervlakte

Sonja Toren

richting (omhoog)

10. geen punt te

typografie (o.a)

probleem


maken 11. verhelderend

uitmaakt licht

goed


gesprek 12. wat een

iets wat niet opheldering gevend

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

fijn om te weten

schoon

goed


vernieuwend

opluchting 13. verfrissend

166



Sonja Toren

Telegraaf

Door Marco Weijers

Regie: Lisa Cholodenko. Met: Annette Bening, Julianne Moore, Mark Ruffalo

Knuppel in het hoenderhok Met twee liefhebbende moeders en een warm gezin zijn de bijna volwassen kinderen van het lesbische koppel Nic (Annette Bening) en Jules (Julianne Moore) goedbedeeld.

Toch speelt de nieuwsgierigheid naar zijn biologische vader op bij Laser (Josh Hutcherson). Hij haalt z‟n oudere halfzus Joni (Mia Wasikowska) – kind van dezelfde anonieme spermadonor – over om op zoek te gaan. Zonder dat de mama‟s het weten.

Hun angst dat hun vader een vreselijke man is, blijkt ongegrond. Paul (Mark Ruffalo) is een leuke, stoere vent, ontdekken ze. Een vrijbuiter die motor rijdt, biologische producten verbouwt, een eigen restaurant heeft en vrouwen bij de vleet. Bovendien reageert hij enthousiast op het opduiken van zijn onbekende kroost, dat hem na enige aarzelingen toch aan hun moeders voorstelt. Nic reageert met nauwelijks verholen tandengeknars, de onzekere Jules is daarentegen nogal van Paul gecharmeerd. Helemaal als hij haar wil inhuren als tuinarchitect.

Paul is de spreekwoordelijke knuppel in het hoenderhok in The Kids Are All Right van filmmaakster Lisa Chodolenko (High Art, Laurel Canyon). Hij zorgt niet alleen voor (seksuele) verwarring, maar blijkt zelf ook niet ongevoelig voor de confrontatie met een familieleven dat hij nooit heeft gekend. De vraag hoe dat zal uitpakken, blijft in deze verrassende relatiekomedie lang open, waarna de uiteindelijke uitkomst nogal opgelegd aanvoelt. Al doet dat weinig af aan het prachtige acteerwerk van vooral Julianne Moore en Annette Bening. Zij weten hun spel te kleuren met een keur van geloofwaardige nuances en zetten zo vrouwen neer om van te houden.

167


Sonja Toren

Mannelijke recensent (Marco Weijers) Metafoor 1. Knuppel in het

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

dieren (kippen)

menselijke

ontologische

opschudding

relaties

metafoor

temperatuur

emotie/intimiteit


hecht

geografie

aanwezigheid


ongefundeerd

beweging en

goed

oriëntatiemetafoor

verschijnen

gevolg


wat er gaat

hoenderhok (2x) 3. warm gezin 4. blijkt ongegrond 5. opduiken

richting (omhoog)

6. De vraag hoe

fysieke handeling

gebeuren

dat zal uitpakken 7. hun spel te

iets menselijks

kleuren

(kleuren)

iets abstracts

ontologische

invulling geven

metafoor

aan

(personificatie)

168


You Will Meet a Tall Dark Stranger

Sonja Toren

de Volkskrant


Regie: Woody Allen. Met: Naomi Watts, Antonio Banderas, Josh Brolin, Anthony Hopkins Allens meest persoonlijke film De dood speelt altijd een rol in de films van Woody Allen. Of liever gezegd: de angst voor de dood, waar vrijwel al zijn personages mee worstelen. Zelf lijkt de 75-jarige regisseur zijn sterfelijkheid aan te vechten door in een ijzeren ritme te blijven werken. You Will Meet a Tall Dark Stranger is zijn veertigste speelfilm, en ook de 41ste is alweer bijna af. Vanwege dat hoge tempo is Allen vaak bekritiseerd. Veel van zijn komedies doen inmiddels aan als lopendebandwerk: ze zijn geestig en onderhoudend genoeg, maar van echte bezieling is zelden sprake. Ook You Will Meet a Tall Dark Stranger ontbeert misschien het vuur van Allens meest succesvolle werk. Maar dat maakt de film niet minder plezierig. In een stevig tempo komen de nodige misverstanden, ruzies, tragische beslissingen en hopeloze verlangens voorbij, waarbij Allen niemand spaart: alle personages maken fouten, de een grotere dan de ander. In een tot mislukken gedoemde poging zijn jeugd te hervinden, verlaat Alfie (Anthony Hopkins) na veertig jaar huwelijk zijn vrouw Helena (Gemma Jones). Hun dochter Sally (Naomi Watts) zit vast in een lamlendig huwelijk met Roy (Josh Brolin), een weinig succesvolle schrijver. Iedereen probeert het geluk elders te vinden. Roy flirt met zijn knappe overbuurvrouw, Sally begint te dromen van haar knappe werkgever, Helena zoekt haar toevlucht tot een onbetrouwbare

169


Sonja Toren

waarzegster. En Alfie verlooft zich met de eerste de beste jonge vrouw die zich niet door zijn leeftijd laat afschrikken – een prostituee. Op zoek naar status, liefde en onsterfelijkheid grijpen zij allemaal boven hun macht. Vooral de mannen lijken niet te stuiten in hun zucht naar verandering. Wanneer Roy hoort dat zijn nieuwe roman niet wordt geaccepteerd door zijn uitgever, deinst hij niet terug voor bedrog. Alfie, die al gauw leert dat Viagra het algemene verouderingsproces niet kan tegenhouden, geeft zijn volledige vermogen uit in een poging zijn jonge vrouw tevreden te houden. Met knap acteerwerk – Watts is als altijd sterk, en Hopkins is ontroerend – en een goed scenario houdt de film tot het abrupte einde de vaart erin. Pas daarna dringen ook de zwaarmoedige ondertonen van het verhaal door. Allen straft zijn personages niet zonder reden; het leven is niet maakbaar, is zijn boodschap, en al helemaal niet rekbaar – hoe graag we dat ook zouden willen. You Will Meet a Tall Dark Stranger is een wrange komedie over de ironie van het lot. De bijtende grappen zijn niet altijd even raak, maar de openlijke demonstratie van doodsangst – zelfs de titel verwijst er direct naar – maakt het Allens meest persoonlijke film sinds lange tijd.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. waar zijn

sport en spel

gedachten


waar we ons mee

personages mee

bezig houden

worstelen 2. zijn

fysieke handeling

iets geestelijks

sterfelijkheid aan

(vechten)

(mentale strijd)


proberen onder het

te vechten

onoverkomelijke uit te komen

3. ijzeren ritme

natuur (ijzer)

tijd


streng/ strak

4. hoge tempo

hoogte

tijd (snel/meer)

oriëntatiemetafoor

groot tempo

5.

arbeid

tijd (snelheid)


snel en

lopendebandwerk

inspiratieloos gemaakt

6. zijn films zijn

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

geestig en

(geestigheid en

metafoor

onderhoudend

onderhoudend

(personificatie)

leuk

zijn) 7. de film ontbeert

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

ontbreken aan

170


Sonja Toren

(ontberen)


8. vuur

natuur (vuur)

passie


intense geestdrift

9. stevig tempo

object

tijd


snelheid

10. zijn jeugd te

object

tijd (periode in


terug te vinden

tijd (stagnatie)


geen progressie

pogingen geluk

ontologische

ook daar niet

te vinden

metafoor

gelukkig van

hervinden

een leven)

11. zit vast in een

beweging en

huwelijk

richting (relatie is een reis)

12. geluk elders te

geluk als entiteit

vinden

worden 13. laat

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

ontmoedigen

14. grijpen boven

beweging en

onbereikbaar-

oriëntatiemetafoor

iets

hun macht

richting (hoog)

heid

15. het

iets menselijks

iets abstracts

verouderings-

(tegenhouden)

afschrikken

proces niet kan

onbereikbaars ontologische

iets niet kunnen

metafoor

voorkomen

(personificatie)

tegenhouden 16. Watts is altijd

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

sterk

(kracht)

(kwaliteit)

metafoor

goed

(personificatie) 17. de vaart erin

transport

tijd (snelheid)


(scheepvaart)

verhaal loopt door

18. zwaarmoedige

gewicht

emotie


heftig

19. ondertonen

beweging en

verhaallijn

oriëntatiemetafoor

lading

van het verhaal

richting (omlaag)

20. wrange

voedsel (smaak)

emotie


bitter

21. bijtende

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

scherp/hard

grappen

(bijten)

komedie metafoor (personificatie)

171


You will meet a tall dark stranger

Sonja Toren

Het Parool

Door Jos van der Burg

Regie: Woody Allen. Met: Naomi Watts, Antonio Banderas, Josh Brolin, Anthony Hopkins

Wat er ook gebeurt in de wereld: Woody Allen maakt ieder jaar een film. De wrange komedie You will meet a tall dark stranger toont de mens als een wezen dat niet zonder illusies kan. Shakespeare zei dat het leven vol geraas en gebral zit dat uiteindelijk niets betekent, zegt een voice-over in het begin. Geen fijne gedachte en daarom houdt iedereen illusies in stand, zegt dezelfde stem ruim negentig minuten later aan het einde van de in Londen spelende film. In tussen hebben we kennis gemaakt met een familie, waarin iedereen zich vastklampt aan een illusie. Centraal staat het getrouwde stel Sally (Naomi Watts) en Roy (Josh Brolin), dat beseft dat hun huwelijk een illusie van geluk is geworden. Beiden staan open voor een nieuwe illusie: Sally legt het voorzichtig aan met haar baas (Antonio Banderas), een galeriehouder, en Roy lonkt naar de mooie overbuurvrouw (Freida Pinto), die op het punt van trouwen staat. Dan is er Sally‟s gescheiden moeder Helena (Gemma Jones), die zich een illusie van geluk laat aanpraten door een waarzegster: een mooie vreemdeling zal binnenkort haar pad kruisen. Sally‟s vader Alfie (Anthony Hopkins) zoekt de illusie van geluk met hulp van viagra bij een ordinaire golddigger, die in de man die minstens twee keer zo oud is een wandelende portemonnee ziet.

172


Sonja Toren

Wie in deze tijd van het jaar behoefte heeft aan een opbeurende blik op de mensheid kan You will meet a tall dark stranger beter links laten liggen, want Allen – toch al geen man van warme kerstgedachten – komt nogal zwartgallig uit de hoek. De personages leven niet alleen met illusies, maar de meesten zijn ook akelig opportunistisch. De kroon spant Roy, die om zijn schrijverscarrière een duw te geven, een ongelofelijk smerige streek uithaalt. You will meet a tall dark stranger, waarin de geweldige cast uitstekend werk levert, zou in handen van veel regisseurs een loodzwaar drama zijn geworden, maar Allen heeft er een wrang-geestige komedie over het futiele gespartel van de mens van gemaakt. Dat hij op de valreep het meest naïeve personage een happy end gunt, levert onverwachte toch nog een soort Kerstgedachte op.

Mannelijke recensent (Jos van der Burg) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. wrange

voedsel (smaak)

emotie


bitter

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

gaat over

komedie 2. De film toont

(tonen)


3. het leven vol

container

aanwezigheid

geraas 4. iedereen

objecten

ideeën

ontologische

waar veel van

metafoor

is


levend

houdt illusies in

houden

stand 5. de in Londen

iets menselijks

spelende film

(spelen)

iets abstracts

ontologische

waar het

metafoor

gesitueerd is

(personificatie) 6. waar iedereen

objecten

ideeën


zich vastklampt 7. die op het

vasthouden aan

typografie (o.a)

plaats


bepaalde

punt van

plaats

trouwen staat

(letterlijk of figuurlijk)

8. haar pad

reis (over de weg)

leven


ontmoeten

kruisen

173

Iets met Mars en Venus 9. met hulp van

iets menselijks

viagra

(helpen)

Sonja Toren iets abstracts

ontologische

gebruik van


10. een

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

opvrolijkend

temperatuur

emotie


fijne

12. zwartgallig

kleuren

gemoedstoestand


zwaarmoedig

13. De kroon

koningshuis

uitmunten

ontologische

is het ergst

spant

(vorsten)

metafoor

van iedereen

14. loodzwaar

gewicht (omlaag

emotie

oriëntatiemetafoor

emotioneel

drama

trekkend)

(negatief/slecht)

15. wrang-

voedsel (smaak)

emotie

opbeurende blik 11. warme kerstgedachten

heftig structurele metafoor

bitter

geestige komedie

174


Inglourious Bastards

Sonja Toren

Trouw

Door Belinda van de Graaf

Regie: Quentin Tarantino. Met: Eli Roth, Michael Fassbender, Brad Pitt, Diane Kruger. Tarantino brengt het Derde Rijk ten val Quentin Tarantino heeft met het Tweede Wereldoorlog-avontuur „Inglourious Bastards‟ een soort joodse wraakfantasie gemaakt, waarin historische gebeurtenissen een aardige wending krijgen. Hitler sterft tijdens een explosie in een bioscoop. Het was dringen geblazen vanochtend. De grootste filmzaal van Cannes, het Théâtre Lumière met 2000 stoelen, was om 08.30 tot de nok toe gevuld. Bij wijze van uitzondering werd in alle vroegte een tweede zaal geopend, de grote, improvisorische tent achter het festivalpaleis. Ook die zat om 09.00 vol. Aanleiding voor het tumult was de eerste vertoning van „Inglourious Bastards‟, de film waarin pulpmaestro Quentin Tarantino (46) een groep Amerikaanse soldaten loslaat in bezet Frankrijk met maar één doel voor ogen: nazi‟s afslachten. En ja, er wordt geschoten en gescalpeerd, maar de cartooneske bloedfonteinen waar de een op hoopte, en de ander voor vreesde, bleven uit. Dit is ook niet de controversiële oorlogsfilm die een streep zet onder alle oorlogsfilms. Tarantino gaat met het genre aan de haal, zeker, maar hij holt het niet uit. Van de Amerikaanse soldaten heeft hij met nadruk joods-Amerikaanse soldaten gemaakt, waardoor de film iets van een joodse wraakfantasie krijgt. In de Italiaanse film „Quel Maledetto Treno Blindato‟ (1978) van Enzo G. Castellari, die Tarantino‟s inspiratiebron vormde, ging het er wel wat rauwer aan toe. Castellari‟s film was een soort vunzige versie van Robert Altmans „MASH‟, de film die hier in 1970 een Gouden Palm won, over het reilen en zeilen van een veldhospitaal tijdens de Koreaanse Oorlog, met verwijzingen

175


Sonja Toren

naar Vietnam, en met anarchistische, vaudeville-achtige strapatsen en politiek-incorrecte grappen en grollen. Tegen de verwachtingen in, is het ook niet steracteur Brad Pitt die als aanvoerder van de Amerikaanse „bastards‟ alle aandacht opeist, maar de Oostenrijkse acteur Christoph Waltz in de rol van de Duitse kolonel Landa, bijgenaamd de jodenjager. Zie hem naar zijn prooi sluipen. Zie zijn ogen fonkelen. Zie het plezier waarmee hij zijn tegenstander te grazen neemt, niet met spierballen of met wapens, maar – verrassend genoeg – met woorden, messcherp en pijlsnel, en doodeng. „Inglourious Bastards‟ is zelfs een opmerkelijk talige film geworden, waarin Amerikanen, Duitsers en Fransen in hun eigen taal spreken, en dat wordt dan knalgeel ondertiteld, zodat de ondertiteling ook echt onderdeel van de film wordt. We hoeven niet – zoals bij recente oorlogsfilms als „The Reader‟ of „Valkyrie‟ – naar Amerikaanse en Engelse acteurs te kijken die Duitsers spelen. “Mijn karakters veranderen de uitkomst van de oorlog, daar is het mij allemaal om begonnen”, lichtte de Amerikaanse regisseur in een persconferentie direct na vertoning van de film toe. Dat Hitler sterft tijdens „Operation Kino‟, een fictieve aanslag in een Frans filmtheater, is volgens Tarantino een metafoor voor de kracht van de cinema. “En het is niet alleen een metafoor, het is ook letterlijk: de cinema brengt het Derde Rijk ten val.” De regisseur die hier in 1994 de Gouden Palm won met „Pulp Fiction‟ is met een flinke delegatie naar de Riviera gekomen, maar het hardst werd er natuurlijk geschreeuwd om Brad Pitt, gehuld in een dandy-achtig, licht-roze kostuum, verscholen achter een wel heel stoere zonnebril, en achter de microfoon nippend van een glas champagne. Van de partij was ook acteur Eli Roth die verklaarde dat hij er als joodse jongen over had gefantaseerd, zo‟n wraakfilm als „Inglourious Bastards‟. “Een hele kosjere onderneming, ik kan niet anders zeggen”, aldus de acteur die in de film te zien is als de joods-Amerikaanse schedellichter Donny Donowitz. Of Tarantino zijn tweede Gouden Palm gaat winnen? Mmm… het is toch moeilijk tippen aan de grote favorieten tot nu toe, „Bright Star‟ van Jane Campion, en „Un Prophete‟ van Jacques Audiard, het Franse drama over een Arabische jongen in een Franse gevangenis dat hier in Cannes op dezelfde manier is ingeslagen als de Italiaanse maffiafilm „Gomorra‟ vorig jaar. Jane Campions Bright Star, over de Engelse dichter John Keats en zijn lief, is de enige film tot nu toe zonder bloed.

176


Sonja Toren


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. ten val

beweging en

slecht (invloed

oriëntatiemetafoor

verlies van

richting (omlaag)

verdwijnt)

macht en invloed

2. nazi‟s

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

vermoorden

typografie

afsluiten


dient als

afslachten 3. een streep zet onder 4. holt het niet

afsluiting container

activiteit

ontologische

(uithollen)

metafoor

voedsel

intensiteit


ruig

6. reilen en

transport

dagelijks leven


gebeurtenissen

zeilen

(scheepvaart)

7. naar zijn prooi

dieren

mens (Joden)


tegenstander

licht

goed


glinsteren

9. messcherp en

oorlog/wapens

communicatie


rap van tong/

pijlsnel

(messen en

uit 5. ging het wat

uitputten

rauwer aan toe

sluipen 8. zijn ogen fonkelen scherp

pijlen) 10. opmerkelijk

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

bijzonder

11. de kracht van

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

dat wat er goed

de cinema

(kracht)

metafoor

aan is

talige film

(personificatie) 12. de cinema

iets menselijks

brengt het Derde

(ten val brengen)

iets abstracts

Rijk ten val 13. ingeslagen

ontologische

ontneemt de

metafoor

macht

(personificatie) wapens

effect


impact

177


Inglourious Basterds

Sonja Toren

de Volkskrant

Door Jan Pieter Ekker

Tarantino is terug. En hoe „We‟re in the killin‟ Nazi business. And business is a-boomin!‟ Luitenant Aldo Raine, een rauwdouwer met de kaaklijn van Marlon Brando in Apocalypse Now en een enorm litteken in zijn hals, weet het mooi te vertellen. Zijn Amerikaans-Joodse gevechtscommando is met slechts één doel in het door de nazi‟s bezette Frankrijk gedropt: zoveel mogelijk „nazizwijnen‟ scalperen. Hun hersens worden kapotgeslagen met een honkbalknuppel, hun kelen doorgesneden. Onderwijl staan de andere leden van de elite-eenheid lachend een broodje te eten. Wie wordt gespaard, krijgt een hakenkruis in zijn voorhoofd gekerfd. Quentin Tarantino is terug. En hoe. Inglourious Basterds is een glorieuze revanche op zijn teleurstellende B-film Death Proof. Het scenario is intelligent, de monologen en dialogen zijn onnavolgbaar, zijn regie is wervelend. Christoph Waltz (die vooral in Duitse krimi‟s speelde) steelt de show als SS-kolonel annex talenwonder Hans Landa, en werd op het festival van Cannes verdiend bekroond als beste acteur, maar ook de andere acteurs maken ware kunststukjes van hun rol. Brad Pitt overtuigt als Lt. Aldo Raine (die Indianenbloed door zijn aderen heeft stromen), Martin Wuttke (eerder te zien als Joseph Goebbels in Margarethe von Trotta‟s Rosenstraße) maakt een volstrekte karikatuur van Adolf Hitler. Daniel Brühl is een prachtige quasibescheiden ijdeltuit van een soldaat, en de Franse Uma Thurmanlookalike Mélanie Laurent is een ontdekking als de jonge, beeldschone Joodse Shosanna Dreyfus, die ternauwernood aan Landa is ontsnapt en sedertdien in de buurt van Parijs een bioscoop runt.

178


Sonja Toren

In de eerste drie hoofdstukken van het ruim tweeënhalf uur durende Inglourious Basterds worden alle hoofdrolspelers geïntroduceerd, in tergend lang uitgespeelde scènes. In hoofdstuk vier en vijf komt alles en iedereen op een magistrale manier samen. Er zijn virtuoze terzijdes, waarin bijvoorbeeld wordt uitgelegd hoe licht ontvlambaar nitraatfilms zijn, en talrijke cinefiele verwijzingen. Gedachten komen kort in beeld, met chocoladeletters en pijltjes worden personages als Joseph Goebbels en Martin Bormann geduid. De muziek is, zoals altijd bij Tarantino, heerlijk: veel Ennio Morricone. David Bowies Cat People (Putting Out Fire) belandde onder een schitterende scène waarin Shosanna zich opmaakt voor haar heldendaad. Inglourious Basterds – Tarantino ontleende de fout geschreven filmtitel aan Enzo G. Castellari‟s Quel maledetto treno blindato (The Inglorious Bastards) uit 1978, een rip-off van Robert Aldrich‟s The Dirty Dozen – is een (spaghetti)western gecombineerd met een oorlogsdrama, men-on-amission-actie vervlochten met een Franse praatfilm. Het is een sprookje over de Tweede Wereldoorlog en een Joodse wraakfantasie ineen, en een ode aan de magie van de cinema: Tarantino gebruikt het medium om de geschiedenis te herschrijven. Dat is nog reuze grappig ook – als je je er tenminste overheen kunt zetten dat je naar een vette, zeer gewelddadige actiefilm over de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging zit te kijken.

Mannelijke recensent (Jan Pieter Ekker) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. Wie wordt

geld

leven


mag blijven

gespaard

leven

2. Het scenario

iets menselijks

is intelligent

(intelligentie)

iets abstracts

ontologische

goed bedacht


3. de monologen

iets menselijks

zijn

(onnavolgbaar)

iets abstracts

onnavolgbaar 4. steelt de show

ontologische

kwalitatief

metafoor

goed

(personificatie) criminaliteit

dominantie


trekt alle aandacht naar zich toe

5. bekroond als

koningshuis

beste acteur

(vorsten)

6. hoofdstukken

hoofd (=hoog)

beloning


prijs winnen

goed

oriëntatiemetafoor

begin van

(2x) 8.

iets nieuws hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor

belangrijkste

179


Sonja Toren

hoofdrolspelers

personages

9. schitterende

licht

goed


heel mooi

magie

aantrekkings-


wat ergens

scène 10. magie van de cinema 11. vette actiefilm

kracht iets visueels

mooi aan is

iets niet visueels

ontologische

(aantrekkelijk)

metafoor

leuke

180


Sonja Toren

Rapunzel

Trouw

Door Remke de Lange

Regie: Nathan Greno, Byron Howard. Met de stemmen van Mandy Moore, Zachary Levi. De vijftigste animatiefilm uit de Walt Disney studio is een bewerking van het Grimm sprookje over een tragisch meisje met lang, gouden haar. Een losse bewerking, want na tientallen films weet men bij Disney met welke ingrediënten je een swingende familiefilm maakt. Rapunzel, opgesloten in een toren door een vrouw die naar eeuwige jeugd verlangt, is aanvankelijk een bedeesd, braaf meisje. Maar eenmaal bevrijd door een gladde maar aardige dief, ontpopt ze zich tot een avontuurlijk type dat de wereld verovert met een koekepan, rondslingert aan haar eigen, tientallen meters lange lokken en zelfs, in een geestige scène, een zaal vol griezelige rouwdouwers op de knieën krijgt met de simpele vraag: hebben jullie nooit een droom gehad? Nou, zegt de ene bullebak, ik had eigenlijk pianist willen worden. En ik bloemist! Roept een ander. Ook de wereld van moderne sprookjes is gefeminiseerd – in Amerika is de filmtitel niet de naam van de heldin, maar „Tangled‟ („verstrikt‟), naar verluidt om het jongenspubliek niet teveel af te schrikken. De makers leveren een waardige jubileumfilm af met vlotte actiescènes, uitstekende liedjes van Alan Menken en de gebruikelijke eigenwijze dieren als sidekick. Het 3D effect komt prachtig tot z‟n recht in een scène waarin duizend lampionnen de donkere nacht in zweven. Dat is de magie die we van Disney mogen verwachten.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. met welke

voedsel

film


filmaspecten

181


Sonja Toren

ingrediënten je een film maakt 2. gladde dief

iets abstracts

mens


geslepen persoon

3. ontpopt ze

dieren (vlinder)

ontwikkeling


zich tot

ontwikkelt zich

4. op de knieën

beweging en

macht (iemand

oriëntatiemetafoor

zich opeens

krijgt

richting (omlaag)

heeft de macht

niet meer zo

over je)

groot en stoer voelen

5. af te schrikken

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

tegenstaan

6. de magie die

magie

schoonheid


wat zo mooi

we van Disney

is ergens aan

mogen verwachten

182


Rapunzel (Tangled)

Sonja Toren

Het Parool

Door Fritz de Jong

Regie: Nathan Greno & Byron Howard. Met de stemmen van: Mandy Moore, Zachary Levi. Nederlandse stemmen: Kim-Lian van der Meij, Levi van Kempen Een beetje Hollywoodster laat zich op de filmset volgen en verzorgen door een stuk of wat persoonlijke assistenten. Voor sprookjesprinses Rapunzel is dat niet voldoende: op de aftiteling van haar film zien we dat ze alleen al voor heur haar kon beschikken over een heel legertje haaranimatoren. Nu is die lange streng haar van Rapunzel ook wel bijzonder: haar blonde lokken hebben helende krachten, en daarom heeft een oude heks het meisje weggestopt in een verborgen toren. Als ze achttien wordt wil Rapunzel graag de wijde wereld in. Dit wordt haar streng verboden. Als de knappe maar onbetrouwbare vrijbuiter Flynn onverwacht haar toren binnenstrompelt gaat Rapunzel er toch stiekem vandoor. Samen met Flynn beleeft ze een reeks avonturen in de voor haar volslagen nieuwe buitenwereld, waarbij een glansrol is weggelegd voor een komisch paard dat fanatiek op zoek is naar een dief. Met het oorspronkelijke (en in ons land niet zo heel erg bekende) sprookje Raponsje van de Gebroeders Grimm heeft deze 3D-animatie van Disney slechts zijdelings te maken. Met zijn oneerbiedige parodie op sprookjesconventies en zijn cartooneske humor doet de film soms nog het meest denken aan Shrek van concurrent DreamWorks.

183


Sonja Toren

De magische edelkitsch waarop Disney patent heeft, komt helaas pas laat in de film om de hoek kijken, in een betoverende scène waarin Rapunzel en haar (dan eindelijk) geliefde Flynn in een bootje omringd worden door duizenden zwevende lichtjes op een meer. Met goed gevoel voor effectbejag sturen de 3D-animatoren ook een aantal zweeflampjes de zaal in. Als de rest van de film niet zo overdreven jolig was geweest, had het vast een brok in de keel opgeleverd. Nu leidt het slechts tot de verzuchting dat Disney vooral moet proberen Disney te blijven.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. op de

laag

slecht (einde)

oriëntatiemetafoor

einde van de

aftiteling 2. legertje haar-

film oorlog

animatoren 3. een glansrol

hoeveelheid


veel mensen


mooiste rol

ontologische

persiflage

(veel) licht

goed (schoonheid)

4. Met zijn

iets menselijks

oneerbiedige

(parodiëren)

iets abstracts

metafoor

parodie

(personificatie)

5. zijn

iets menselijks

cartooneske

(humor)

iets abstracts

geestigheid

metafoor

humor 6. magische


magie

schoonheid


heel mooi

7. edelkitsch

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

aanwezigheid

komt om de

(kijken)

edelkitsch metafoor

hoek kijken 8. betoverende

(personificatie) magie

schoonheid


heel mooi

scène

184


Due Date

Sonja Toren

Telegraaf

Door Annet de Jong

Regie: Todd Philips. Met: Zach Galifianakis, Robert Downey jr., Michelle Monaghan

Hilarische roadtrip Het gegeven van Due Date is niet bijster origineel, maar wat kan dat schelen als Todd Philips (The Hangover) opnieuw een geslaagde komedie aflevert? Dit keer koppelt hij Oscarwinnaar Robert Downey Jr. aan de komiek Zach Galifianakis.

De eerste speelt de keurige architect Peter, die onderweg naar Los Angeles is, omdat zijn vrouw op het punt staat te bevallen van hun eerste kind. De tweede speelt Ethan Trembley, een mallotige, kinderlijke man met baard en permanent, die denkt dat hij het als acteur gaat maken in Hollywood. Twee conflicterende karakters dus, en niet zo‟n beetje ook.

Als het duo uit het vliegtuig wordt gezet door Ethans ongepaste grappen over bommen en terroristen, zit er niets anders op dan met de auto naar de westkust te rijden. Peters portemonnee blijkt nog aan boord van het toestel en daarom ziet hij zich genoodzaakt bij Ethan in te stappen. Het kost hem moeite zijn afkeer voor hem te verbergen, maar zijn cynisme treft geen doel. Zijn reisgenoot is ongevoelig voor kritiek en leeft volledig in zijn eigen wereld.

De dialogen in Due Date zijn bijzonder geestig, en de chemie tussen de twee acteurs werkt aanstekelijk. Robert Downey Jr. past de rol van aangever wonderwel goed en Galifianakis weet

185


Sonja Toren

het publiek voor zich te winnen met zijn mallotige kwetsbaarheid. Voor wie ook de platte grap niet schuwt, biedt Due Date anderhalf uur puur vermaak.

Vrouwelijke recensent (Annet de Jong) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. die op het

typografie (o.a)

tijd


het moment

punt staat te

waarop iets

bevallen

gaat gebeuren

2. zijn afkeer

laag

slecht

oriëntatiemetafoor

weerzin

3. treft geen doel

oorlog

communicatie


geen effect hebben

4. De dialogen

iets menselijks

zijn bijzonder

(humor)

iets abstracts

(personificatie) scheikunde

de twee acteurs 6. Robert past de

menselijke


relaties confectie

passendheid

winnen

aantrekkingskracht


rol goed 7. voor zich te

grappigheid

metafoor

geestig 5. chemie tussen

ontologische

is geschikt voor hem

sport en spel

sympathie


vinden hem leuk

186


Sonja Toren

Due Date

de Volkskrant

Door Kevin Toma

Regie: Todd Philips. Met: Zach Galifianakis, Robert Downey jr., Michelle Monaghan Peter Highman stapt in het vliegtuig naar Los Angeles om op tijd bij de bevalling van zijn vrouw te kunnen zijn; vette pech dat hij naast aspirant-filmster en absolute tegenpool Ethan Tremblay komt te zitten, en door diens toedoen uit het toestel wordt gegooid. Wie in zo‟n komedie aan elkaar gekoppeld wordt, blijft ook bij elkaar; dus zit er voor Highman niets anders op dan bij Tremblay in de auto te kruipen, en zich samen met hem aan de reis naar Los Angeles te wagen. Zulke buddy-roadmovies zijn er al zat, maar met Robert Downey Jr. en Zach Galifianakis (The Hangover) heeft het vrijwel plotloze Due Date een charmant duo in huis, dat ook de flauwste grappen acceptabel weet te maken. Ja, zelfs die met het nerveus masturberende hondje en die met de agressieve Irak- veteraan.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. vette pech

iets visueels

iets niet visueels

ontologische

veel

(hoeveelheid)

metafoor structurele metafoor

2. absolute

natuur

menselijke

tegenpool

(magneten)

relaties

3. de film heft

iets menselijks

iets abstracts

een charmant

(in huis hebben)

duo in huis

tegengesteld karakter

ontologische

in het

metafoor

filmverhaal

(personificatie)

187


The Sorcerer's Apprentice

Sonja Toren

Telegraaf

Door Annet de Jong

Regie: Jon Turteltaub. Met: Nicolas Cages, Jay Baruchel, Alfred Molina Tovenaars maken New York onveilig De plasmabollen en bliksemschichten vliegen je om de oren in The Sorcerer's Apprentice, het antwoord van Disney op Harry Potter. Behalve dat beide films over een tovenaarsleerling gaan, zijn er weinig overeenkomsten. Een hoofdrol is weggelegd voor Manhattan, waar de spectaculaire actiescènes zich afspelen.

Producent Jerry Bruckenheimer en regisseur Jon Turteltaub trekken alles uit de kast om de magere plot van The Sorcerer's Apprentice te compenseren met visueel spektakel. De goede tovenaar Balthazar (Nicolas Cage) en de slechte tovenaar Horvath (Alfred Molina) zijn in een strijd verwikkeld om twee vrouwen die al eeuwen opgesloten zitten in een pop. De ene, Veronica, is de geliefde van Balthazar, en de ander, Morgana, is de allerslechtste en allermachtigste der tovenaars. Horvath wil haar bevrijden en samen met haar de mensheid vernietigen. Balthazar kan Morgana alleen verslaan met 'the prime Merlinian', een tovenaarsleerling die met de ring van Merlijn grote magische krachten krijgt. Bolleboos Dave (Jay Baruchel) blijkt de uitverkoren tovenaar in spe te zijn, maar het valt Balthazar niet mee om hem les te geven.

Cage speelt de rol van tovenaar prettig onderkoeld en met veel humor. Daardoor blijven de volkomen ongeloofwaardige magische gevechten draaglijk. Ook Molina is goed als zijn tegenstrever. De onhandige Baruchel lijkt vooral te zijn gecast voor de remake van de levende bezem-scène uit de Disney-klassieker Fantasia (naar Goethe's gedicht Der Zauberlehrling). Dat

188


Sonja Toren

het de film ontbeert aan spanning wordt grotendeels goedgemaakt door het visuele spektakel, van een draak in Chinatown die tot leven komt, tot Cage die vliegt op de adelaar van Chrysler Building.

Vrouwelijke recensent (Annet de Jong) Metafoor

Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. antwoord van

iets menselijks

iets abstracts

ontologische

respons

Disney

(praten/

metafoor

antwoorden)

(personificatie)

2. hoofdrol

hoofd (= hoog)

goed

oriëntatiemetafoor


3. trekken alles

container

maximale inzet

ontologische

doen veel

metafoor

moeite

iets niet visueels

ontologische

inhoudelijk

(hoeveelheid)

metafoor

weinig sterk

beheersing


ingetogen

uit de kast 4. magere plot 5. Cage speelt

iets visueels temperatuur

prettig onderkoeld

189


The sorcerer’s apprentice

Sonja Toren

Het Parool

Door Fritz de Jong

Regie: Jon Turteltaub. Met: Nicolas Cages, Jay Baruchel, Alfred Molina

Zonder het immense success van de Harry Potterfilms was The sorcerer‟s apprentice nooit gemaakt. Gelukkig hebben de filmmakers niet geprobeerd een Potterkloon te maken. De productie van Jerry Bruckheimer (Pirates of the Caribbean) laat zich omschrijven als een actiefilm met magische foefjes. Het begint met wat quasihistorische hocuspocus over de befaamde magiër Merlijn, zijn drie leerlingen en een gemene tovenares. Maar de filmmakers nemen hun houtjetouwtjemythologie niet al te serieus. Net als in de geslaagde stripverfilming Kick-Ass acteert Nicholas Cage met een weldadige scheut ironie, ditmaal als Merlijns tovenaarsleerling Balthazar. Daartegenover stelt Alfred Molina (SpiderMan) een potje vette theatraliteit als de foute pupil Horvath. Eeuwen na Merlijns dood ontwaakt de schurk om zijn duistere meesteres aan de macht te helpen, in hedendaags New York. Natuurkundestudent Dave (Jay Baruchel) raakt bij dit magische spierballenvertoon betrokken, nadat hij is herkend als de „Prime Merlinian‟, een uitverkorene die het kwaad voor eens en altijd kan uitroeien. Beroepsnerd Dave heeft aanvankelijk heel andere dingen aan zijn hoofd dan de toverlessen van Balthazar: hij wil graag een afspraakje met het mooie meisje op wie hij al verliefd is sinds de

190


Sonja Toren

lagere school. In een aardige variant op Disneys Mickey Mousecartoon De tovenaarsleerling uit de animatiemijlpaal Fantasia (1940) probeert de tovenaar-in-opleiding zijn stulpje op te ruimen met betoverde bezems, emmers en zwabbers, wanneer zijn vlam onverwacht op bezoek komt. Het ontaardt in een waterballet. Net als de rest van de film leunt deze scène zwaar op special effects. De makers moesten wel. Want ook al dendert het verhaal van een achtervolging door de metro naar een gevechtsscène met een Chinese draak: van echte magie is helaas geen sprake.


Brondomein

Doeldomein

Type metafoor

Betekenis

1. houtjetouwtje-

confectie

provisorisch


simpelheid

iets visueels

iets niet visueels

ontologische

veel

(hoeveelheid)

metafoor

iets niet visueels

ontologische

(hoeveelheid)

metafoor

donker

karakter


kwaadaardig

5. het kwaad kan

natuur

dood


vernietigen

uitroeien

(dieren/planten)

6. zijn stulpje op

hoog

goed

oriëntatiemetafoor

netjes maken

natuur (vuur)

liefde

ontologische

geliefde

mythologie 2. acteert met een scheut ironie 3. vette

iets visueels

theatraliteit 4. duistere

veel

meesteres

te ruimen 7. zijn vlam

metafoor 8. leunt de scène

iets menselijks

zwaar op

(leunen)

9. dendert het

iets abstracts

ontologische

sterk

metafoor

afhankelijk

(personificatie)

zijn van

transport (trein)

verhaallijn


snelheid

magie

iets heel speciaals


grote

verhaal 10. van echte magie is geen

aantrekkings-

sprake

kracht

191


Sonja Toren

Bijlage III Tabellen van de analyse Film

1

Avatar

2

RocknRolla

3

Millennium

4

Wendy and Lucy

5

Boy A

6

21: Las Vegas

7

Coco avant Chanel

8

The Young Victoria

9

Shrink

10

Vicky Christina Barcelona

11

The Social Network

12

Eat Pray Love

13

Fair Game

14

The American

15

The American

16

Copacabana

17

Submarino

18

Copie Conforme

19

Loft

Aantal woorden

Structurele metaforen

Ontologische metaforen

Oriëntatie metaforen

Totaal

m/v

451 552 234 200 405 442 405

5 14 5 10 9 11 6

7 9 1 3 12 14 2

2 3 2 5 5 2 1

14 26 8 18 26 27 9

v m v m v m v

262 423 246 283 320 473

4 11 6 8 7 6

5 4 6 3 10 4

2 1 0 2 2 1

11 16 12 13 19 11

m v m v m v

232 324

1 5

4 4

1 1

6 10

m v

304 253 237 300

7 4 6 10

8 1 2 4

1 0 2 3

16 5 10 17

m v m v

439 1047

8 8

6 14

1 3

15 25

m v

694 227

11 4

9 4

1 0

21 8

m v

369 397 352 501

6 4 7 5

2 6 6 4

2 0 1 1

10 10 14 10

m v m v

651 530

10 3

8 9

2 6

20 18

m v

267 342 321 381 384 508

4 3 6 10 4 1

4 1 6 7 10 8

2 1 3 1 6 4

10 5 15 18 20 13

m v m v m v

431 524 213

7 9 6

3 5 3

2 4 1

12 18 10

m v m

192

Iets met Mars en Venus 20


21


22


23

Rapunzel

24

Due Date

25


Sonja Toren

401

4

6

3

13

v

525 426

3 11

3 6

1 4

7 21

m v

354 654

8 7

5 3

2 3

15 13

m v

449 218 285 232 138 261

5 4 4 5 1 1

3 0 3 1 2 3

3 2 1 1 0 1

11 6 8 7 3 5

m v m v m v

272

5

4

1

10

m

Tabel 1: Absolute aantallen metaforen

193

Iets met Mars en Venus Film

1

Avatar

2

RocknRolla

3

Millennium

4

Wendy and Lucy

5

Boy A

6

21: Las Vegas

7

Coco avant Chanel

8

The Young Victoria

9

Shrink

10

Vicky Christina Barcelona

11

The Social Network

12

Eat Pray Love

13

Fair Game

14

The American

15

The American

16

Copacabana

17

Submarino

18

Copie Conforme

19

Loft

20


21


22


23

Rapunzel

24

Due Date

25


Sonja Toren Structurele metaforen

Ontologische metaforen

1,23 3,91 1,23 2,79 2,20 3,07 1,47 1,12 2,70 1,68 1,96 1,96 1,47 0,28 1,23 1,96 0,98 1,68 2,45 2,23 1,96 3,07 0,98 1,68 0,98 1,96 1,23 2,79 0,74 1,12 0,74 1,68 2,45 1,12 0,25 1,96 2,20 1,68 0,98 0,84 2,70 2,23 1,72 1,40 0,98 1,12 1,23 0,28 0,25 1,40

1,72 2,51 0,25 0,84 2,94 3,91 0,49 1,40 0,98 1,68 0,74 2,79 0,98 1,12 0,98 2,23 0,25 0,56 0,98 1,68 3,43 2,51 0,98 0,56 1,47 1,68 0,98 2,23 2,20 1,12 0,25 1,68 1,72 2,79 1,96 0,84 1,23 0,84 1,47 0,84 1,47 1,40 0,74 0,84 0,00 0,84 0,25 0,56 0,74 1,12

Oriëntatie metaforen

0,49 0,84 0,49 1,40 1,23 0,56 0,25 0,56 0,25 0,00 0,49 0,56 0,25 0,28 0,25 0,28 0,00 0,56 0,74 0,28 0,74 0,28 0,00 0,56 0,00 0,28 0,25 0,56 1,47 0,56 0,25 0,84 0,25 1,68 0,98 0,56 0,98 0,28 0,74 0,28 1,00 0,56 0,74 0,84 0,49 0,28 0,25 0,00 0,25 0,28

m/v

v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m v m

Tabel 2: Relatieve aantallen metaforen (per honderd woorden)

194


Sonja Toren

Bijlage IV Statitische gegevens Gemiddelde gegevens van alle recensies (gem) Vrouwen - Gemiddeld aantal woorden per recensie: 408 - Structurele metaforen per 100 woorden: 1,45 - Ontologische metaforen per 100 woorden: 1,17 - Oriëntatiemetaforen per 100 woorden: 0,51 - Acteerwerk/acteurs/karakters 4,28 - Regisseur: 1,28 - Scenario: 2,04 - Special effects/techniek: 0,08 - Film als geheel: 1,96 Mannen - Gemiddeld aantal woorden per recensie: - Structurele metaforen per 100 woorden: - Ontologische metaforen per 100 woorden: - Oriëntatiemetaforen per 100 woorden: - Acteerwerk/acteurs/karakters - Regisseur: - Scenario: - Special effects/techniek: - Film als geheel:

358 1,80 1,54 0,53 4,20 1,64 3,40 0,28 2,24

Standaarddeviatie (sd) Vrouwen - Structurele metaforen: - Ontologische metaforen: - Oriëntatiemetaforen: - Regisseur: - Scenario: - Special effects/techniek: - Film als geheel:

0,71 0,84 0,39 1,28 2,14 0,40 1,59

Mannen - Structurele metaforen: - Ontologische metaforen: - Oriëntatiemetaforen: - Regisseur: - Scenario: - Special effects/techniek: - Film als geheel:

0,86 0,87 0,38 2,18 1,57 0,85 2,06

(4,77 relatief) (1,87 relatief) (3,87 relatief) (0,32 relatief) (2,55 relatief)

195

Iets met Mars en Venus Vrijheidsgraden: N-1 (df) - Vrouwen: - Mannen:

Sonja Toren

24 24

Absolute versus relatieve aantallen metafooronderwerpen (overig) 

vrouwen gebruiken gemiddeld 0,08 metaforen die terugslaan op het filmbudget en de opbrengt van de film



mannen gebruiken gemiddeld geen metaforen die terugslaan op het filmbudget en de opbrengt van de film



vrouwen gebruiken gemiddeld 2,32 metaforen die terugslaan op alle overige aspecten (restcategorie)



mannen gebruiken gemiddeld 1,96 metaforen die terugslaan op alle overige aspecten (restcategorie)

196

Iets met Mars en Venus Bijlage V

Sonja Toren

Tabel t-toets Significant Significant

Kans op toeval (p) Vrijheidsgraden (N)

0.10

0.05

Zeer significant

Zeer significant

0.01

0.001

0.02

1

12.706

12.706

31.821

63.657

636.619

2

2.920

4.303

6.965

9.925

31.598

3

2.353

3.182

4.541

5.841

12.924

4

2.776

2.776

3.747

4.604

8.610

5

2.015

2.571

3.365

4.032

6.869

6

1.943

2.447

3.143

3.707

5.959

7

2.365

2.365

2.998

3.499

5.408

8

1.860

2.306

2.896

3.355

5.041

9

1.833

2.262

2.821

3.250

4.781

10

1.812

2.228

2.764

3.169

4.587

11

1.796

2.201

2.718

3.106

4.437

12

1.782

2.179

2.681

3.055

4.318

13

1.771

2.160

2.650

3.012

4.221

14

1.761

2.145

2.624

2.977

4.140

15

1.753

2.131

2.602

2.947

4.073

16

1.746

2.120

2.583

2.921

4.015

17

1.740

2.110

2.567

2.898

3.965

18

1.734

2.101

2.552

2.878

3.922

19

1.729

2.093

2.539

2.861

3.883

20

1.725

2.086

2.528

2.845

3.850

21

1.721

2.080

2.518

2.831

3.819

22

1.717

2.074

2.508

2.819

3.792

23

1.714

2.069

2.500

2.807

3.767

24

1.711

2.064

2.492

2.797

3.745

25

1.708

2.060

2.485

2.787

3.725

26

1.706

2.056

2.479

2 779

3.707

27

1.703

2.052

2.473

2.771

3.690

28

1.701

2.048

2.467

2.763

3.674

29

1.699

2.045

2.462

2.756

3.659

30

1.697

2.042

2.457

2.750

3.646

oneindig

1.645

1.960

2.346

2.576

3.291

Tabel 3: t-toets (relevante vrijheidsgraden: N-1 = 25-1)

197

IETS MET MARS EN VENUS

Recommend Documents