Identificatie De invloed van moderne identificatiesystemen als biometrie, nummeridentificatie en chips op ons leven
Jaap Spaans
Identificatie = vaststellen of verifiёren van iemands identiteit. Als identificatie plaats vindt met behulp van een computer aan de hand van unieke lichaamskenmerken als de iris, het gelaat, DNA, ‘vingerafdruk’ of de stem is er sprake van biometrische identificatie.
Tweede druk waarin een bijlage (2) is opgenomen met de laatste ontwikkelingen op het gebied van identificatie, persoonsregistratie en informatieverwerking.
Copyright 2005: Jaap Spaans Publicist CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Spaans, Jaap Identificatie/Jaap Spaans – Hoogeveen. Ill. Omslagontwerp en drukwerk: www.printjob.nl, Tiendeveen Foto’s omslag en bij de tekst: Deutsche Bundes Druckerei Berlin Met literatuuropgave ISBN 90-802212-6-0 Trefwoorden: Biometrie/identificatie Uitgave: Jaap Spaans Publicist Distributie: Johannes Multi Media Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt en/of verveelvoudigd door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur/uitgever.
Inhoudsopgave 1. De identificatierevolutie
5
2. Biometrie
9
3. De Radio Frequency Identification Chip (RFID)
14
4. Een identificatiechip in mijn lichaam? Liever niet!
18
5. Informatieverwerking
21
6. Overzicht van enige belangrijke voor- en nadelen van de identificatierevolutie en moderne computertechnologie
27
7. Ethiek en levensbeschouwing
30
Bijlage 1: Brief aan de minister over biometrie/chips en gewetensbezwaren
40
Bijlage 2: Beknopt overzicht bij de 2e druk van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van identificatie, persoonsregistratie en informatieverwerking. 42
In steeds meer maatschappelijke sectoren zullen we te maken krijgen biometrische In met steeds meer identificatie maatschappelijk
sectoren zullen we te maken krijgen met biometrische identificatie
1.
De identificatierevolutie
Op de wereld voltrekt zich een identificatierevolutie. De snel groeiende behoefte aan betrouwbare identificatie heeft alles te maken met ontwikkelingen in een samenleving die steeds complexer wordt. De moderne westerse samenleving is de afgelopen decennia volledig afhankelijk geworden van de computer. Steeds vaker ook wordt computerapparatuur ingezet om de identiteit van mensen vast te stellen en dat nogal onpersoonlijke proces verloopt niet altijd vlekkeloos. Wie vroeger naar een overheidsorganisatie of bedrijf telefoneerde, kreeg iemand van vlees en bloed aan de lijn. Nu krijgt de beller eerst een keuzemenu voorgeschoteld dat moet worden doorgeworsteld. Niet zelden verzoekt de stem aan de andere kant van de lijn beleefd of de beller een registratienummer, bankrekeningnummer of code wil intoetsen. Vaak na lange wachttijden en vele keuzes te hebben gemaakt, wordt de cliënt doorverbonden met een denkend medemens die in staat is vragen te beantwoorden. Het is slechts een voorbeeld, maar de gemiddelde Nederlander zal zich er wel in kunnen herkennen. Behoefte aan betrouwbare identificatie In alle sectoren van de samenleving wint de computer terrein. We worden gestimuleerd om via Internet te bankieren, aankopen te doen of reizen te boeken. Telefoonnetwerken en massamedia zijn gedigitaliseerd. We communiceren steeds vaker ‘op afstand’. Het is dan ook logisch dat, inherent aan het snel groeiende computergebruik, de behoefte aan betrouwbare identificatie toeneemt. Dat proces kan iedereen in de eigen omgeving waarnemen. Er zijn echter meer factoren die hebben bijgedragen aan de identificatierevolutie. We worden in toenemende mate geconfronteerd met ernstige criminaliteit zoals fraude, vervalsing van bankbiljetten en de dreiging van terrorisme. Het als nagenoeg perfect geïntroduceerde eurobiljet, bleek gemakkelijker te vervalsen dan deskundigen hadden voor-
zien. Dat overheid en bedrijfsleven het elektronisch betaalverkeer stimuleren ligt dan ook voor de hand. Vervalsing van bankbiljetten is alleen in te dammen door elektronisch betalen te stimuleren of de bankbiljetten doeltreffend te beveiligen, bijvoorbeeld met een chip. De technologische vooruitgang maakt het allemaal mogelijk. Omslagpunt ‘nine-eleven’ Belangrijkste aanjager van de ontwikkeling die ik beschreef was ongetwijfeld de terreuraanslag in New York in september 2001. Deze gebeurtenis die in het populaire taalgebruik wordt aangeduid als ‘nine-eleven’, betekende een omslagpunt in de moderne geschiedenis. Sindsdien moet in de Verenigde Staten (VS) alles wijken voor veiligheid en wordt het mondiale veiligheidsbeleid vanuit Washington gedicteerd en aangestuurd. De gruwelijke terreuraanslagen in de VS konden plaats vinden, omdat de terroristen die de vliegtuigen in de machtige en tegelijk machteloze Twin Towers vlogen, gebruik hadden gemaakt van vervalste paspoorten (look-alike). In recordtempo is sindsdien in de VS een strikt en veelomvattend veiligheidsbeleid ontwikkeld, het Homeland Security Program (Een veilig vaderland). Dit houdt onder andere in dat landen gegevens van vliegtuigpassagiers moeten doorgeven aan de VS. Er is een strenge toegangscontrole bij de internationale luchthavens in de VS. Met een zekere regelmaat worden zelfs vliegtuigen met verdachte passagiers de toegang tot het luchtruim geweigerd, zodat deze moeten uitwijken of terugkeren. De controle is geperfectioneerd door de introductie van een paspoort dat is beveiligd met biometrische kenmerken. Europa is in verwarring en kan het tempo van de VS nauwelijks bijbenen. Toch zal men de VS moeten navolgen. Terreur is immers een wereldwijd probleem dat niet stopt aan de landsgrenzen. Je kunt de conclusie trekken dat het veiligheidsbeleid in de Europese landen in belangrijke mate wordt gestuurd vanuit de VS. Dat legt een zware druk op de fundamenten van de westerse democratieën in Europa. De vraag is immers gerechtvaardigd in hoeverre beleid en wetgeving hier nog democratisch tot stand komen, als de
externe druk vanuit de VS zo krachtig is. Dilemma’s Onze volksvertegenwoordigers die zelf moeten functioneren vanuit een zwaar beveiligd parlementsgebouw, worstelen met de nieuwe dilemma’s die op hun weg komen. Ook zij zien de noodzaak wel in van een doelmatig veiligheidsbeleid. Een aantal leden van de Tweede Kamer werd de afgelopen periode ernstig belemmerd in hun bewegingsvrijheid en democratisch functioneren als gevolg van de dreiging met een aanslag. Dat tast de fundamenten van onze democratische rechtsstaat aan. Dat neemt niet weg dat veel volksvertegenwoordigers zich zorgen maken over de ontwikkeling die is ingezet. Er dreigt een immens spanningsveld te ontstaan tussen het streven naar veiligheid enerzijds en het grondwettelijke recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer (privacy) anderzijds. Nooit is de druk op belangrijke grondrechten zo snel toegenomen als de afgelopen jaren. Ik verwacht dat deze druk nog verder zal toenemen. Er kan zelfs een wereldwijde crisis volgen, indien er meer omslagpunten met de impact van ‘nine-eleven’ plaats vinden. Te denken valt aan een aanslag met bijvoorbeeld een ‘vuile’ bom met chemische, biologische of radioactieve lading. De infrastructuur van de westerse landen is een achilleshiel als het om veiligheid gaat. In mei 2005 gaf de Duitse regering aan dat moslimterreur een van de belangrijkste bedreigingen voor de Duitse democratie is. Ook in ons land wordt het veiligheidsbeleid in belangrijke mate bepaald door de dreiging van terreur. Zelfs rasoptimisten sluiten niet uit dat zich vandaag of morgen op deze wereld een nieuwe terreurcatastrofe kan voltrekken. Het zou de ontwikkeling die ik heb geschetst in een stroomversnelling brengen. De identificatierevolutie: vier belangrijke aspecten: 1. Biometrie. Het nieuwe biometrische paspoort en biometrische pasjes in andere maatschappelijke sectoren, waarmee
iedere burger te maken zal krijgen evenals de identificatieplicht. 2. Massale toepassing van de RFID-chip. 3. Implantatie van chips in het menselijk lichaam. 4. Een persoonlijk identificatienummer dat de mens zal volgen van de wieg tot het graf. Dit nummer zal tevens als ‘zoeksleutel’ kunnen fungeren om informatie over burgers te verzamelen, verwerken, uitwisselen en opslaan. Voor mij als christen staat bij de huidige identificatierevolutie de vraag centraal of zij het begin is van een traject, dat uiteindelijk zal leiden tot de situatie die is beschreven in het bijbelboek Openbaring, hoofdstuk 13.
2.
Biometrie
In 2005 werd een proef met de uitgifte van een biometrisch paspoort in zes grote steden van ons land succesvol afgerond. De praktijkproef maakte de weg vrij voor een wijziging van de Paspoortwet en de introductie van een biometrisch paspoort. In andere landen, waaronder de Verenigde Staten, wordt al enige tijd gebruik gemaakt van biometrische kenmerken in reisdocumenten. Ook Europese landen hebben het nieuwe paspoort geïntroduceerd en er is een EU-verordening waarin regels over biometrie zijn opgenomen. Het systeem functioneert goed en zal de komende jaren verder geperfectioneerd worden. Als publicist volg ik dit proces al vanaf 1988. Het is mijn overtuiging dat we op dit gebied aan de vooravond staan van opzienbarende maar ook fascinerende ontwikkelingen. De komende jaren zullen we niet alleen te maken krijgen met het biometrisch paspoort. Biometrie zal ook worden ingevoerd in veel maatschappelijke sectoren zoals de zorgsector, het betaalverkeer en voor het betrekken van gemeentelijke diensten. Unieke lichaamskenmerken Biometrische identificatie houdt in dat met behulp van een computer iemands identiteit wordt vastgesteld aan de hand van unieke lichaamskenmerken als de stem, het gelaat, de samenstelling van de iris, vingerafdruk of DNA. Het unieke lichaamskenmerk wordt gemeten en opgeslagen op een pasje of in een (centraal) computerbestand. Bij een toegangscontrole of ander identificatiepunt wordt het unieke lichaamskenmerk met behulp van een sensor gemeten en vergeleken met de opgeslagen gegevens. Als deze met elkaar overeenkomen is de identificatie geslaagd. Toepassing van biometrie heeft een groot aantal voordelen, maar er zijn ook zwaarwegende nadelen aan verbonden. Om ontwikkelingen niet af te wachten, schreef ik op 12 oktober 1999 een brief aan de toenmalige minister voor Grote Steden- en Integratiebeleid, dhr. R. van Boxtel. Ik ver-
zocht hem om in toekomstige wetgeving over biometrie rekening te houden met gewetensbezwaarden. Van hem persoonlijk en enige kamerleden kreeg ik de toezegging dat bij een wetsvoorstel over een biometrisch kenmerk in het paspoort, gekeken zou worden naar eventuele weigeringsgronden. Daarna werd het stil rond het onderwerp. In mei 2000 ontving ik van het College Bescherming Persoons gegevens (toen nog de Registratiekamer) een uitnodiging om in Den Haag deel te nemen aan het Publiek debat biometrie. De overheid vond zo’n publiek debat van groot belang, omdat men besefte dat er sprake was van een ingrijpende ontwikkeling. Daarom wilde onze regering de mening van de bevolking peilen. Er was helaas weinig belangstelling voor het debat. Ook voor veel christenen was biometrie toen nog geen discussiepunt. Ik vond dat verbazingwekkend, omdat we in de regel niet schromen om over maatschappelijke ontwikkelingen ferme standpunten in te nemen. Tijdens het debat kwamen twee duidelijke waarschuwingen ten aanzien van biometrische identificatie naar voren. 1. Biometrische gegevens kunnen worden gemeten zonder dat de betrokkene daarvan op de hoogte is (stemherkenning en gezichtsherkenning bijvoorbeeld met behulp van ‘slimme camera’s’). 2. Er zijn risico verbonden aan een centrale opslag van biometrische gegevens. Dat zou tot misbruik kunnen leiden. Biometrische kenmerken worden opgeslagen in een chip. De chip bevat ook andere informatie zoals de naam, documentnummer, geldigheidsduur of een uniek persoonsnummer. Informatie kan dus gemakkelijk worden gekoppeld. In hoofdstuk 6 geef ik een beknopt overzicht van enige belangrijke voor- en nadelen van moderne identificatiesystemen en computertechnologie.
10
Onze veiligheid Ik gaf in het voorgaande hoofdstuk al aan, dat de aanslagen van september 2001 het klimaat op de wereld veranderden. Betrouwbare identificatie van reizigers bij aankomst in de VS is sindsdien een van de speerpunten van het veiligheidsbeleid. Daarnaast wordt gewerkt aan een systeem om reizigers en anderen ook binnen de landsgrenzen te volgen en controleren, onder andere met behulp van chiptechnologie. Wie nu de VS bezoekt moet unieke lichaamskenmerken als de omtrek van het gelaat en de (digitale) ‘vingerafdruk’ laten registreren. Er is bewust gekozen voor twee unieke kenmerken, het gelaat en de vingerafdruk. Identificatie aan de hand van twee kenmerken verhoogt de betrouwbaarheid van het systeem en gelaatsherkenning kan tevens worden toegepast om personen uit een massa te selecteren. Een gelaatsscan is een digitale foto waarbij elektronisch een aantal geometrische kenmerken wordt gemeten zoals de positie van de ogen en de neus, de afstand tussen de mondhoeken enz. De laatste jaren is er een groeiende belangstelling voor dit onderwerp. Dat is wel te verklaren. De media besteden er steeds meer aandacht aan en het besef begint door te dringen dat biometrie en chiptechnologie niet iets is, waarmee we pas in een verre toekomst zullen worden geconfronteerd. Integendeel. Nog dit decennium zullen we er mee te maken krijgen, of we dat nu op prijs stellen of niet. Reisbeperkingen bij weigeren biometrisch paspoort Op 12 oktober 2004, precies vijf jaar na mijn eerste brief aan de minister, schreef ik opnieuw de verantwoordelijke minister, nu dhr. Th.C. de Graaf, aan over dit onderwerp. Ik verzocht hem om in op handen zijnde wetgeving over biometrie en toepassing van chiptechnologie, vrijstellingsbepalingen op te nemen voor burgers met ethische of levensbeschouwelijke bezwaren. Op 12 februari 2005 ontving ik zijn antwoord. Uit oogpunt van zorgvuldigheid en om de feiten te laten spreken, volgen hier twee citaten uit de brief ten aanzien van gewetensbezwaren:
11
Citaat 1: ‘De Grondwet en de internationale regelgeving verplichten de wetgever tot het rekening houden met dergelijke bezwaren. Zij kunnen echter niet zover strekken, dat daardoor het vervaardigen van een degelijk en bruikbaar identiteitsdocument als een paspoort geheel onmogelijk wordt. Er bestaat, zoals u (J. Spaans) terecht in uw brief constateert, een dringend maatschappelijk belang bij het voeren van een doelmatig veiligheidsbeleid, waarvan controle op personen bij het binnenkomen en verlaten van ons land belangrijk deel uitmaken’. Citaat 2: ‘Indien mensen hun principiële bezwaren niet terzijde kunnen stellen, zullen zij zich niet volgens de Paspoortwet bij het binnenkomen of het verlaten van het land kunnen identificeren. Indien deze personen weigeren een paspoort met biometrische kenmerken aan te schaffen, bestaat enkel de mogelijkheid voor deze personen zich niet buiten de grenzen te verplaatsen waar kan worden gevraagd om een paspoort’. Het antwoord komt er kortweg op neer dat degenen die weigeren een paspoort met biometrisch kenmerk aan te schaffen, niet meer kunnen reizen buiten het Schengen-gebied en wellicht in de toekomst buiten Nederland. Want ik sluit niet uit dat ook de identiteitskaart in de toekomst zal worden voorzien van een biometrisch kenmerk. Het overheidsstandpunt is in ieder geval helder en we weten als burgers nu waar we aan toe zijn. Ik verwacht overigens weinig weerstand vanuit de Tweede Kamer. Ik gaf al eerder aan dat onze volksvertegenwoordigers zelf met hun veiligheid worstelen en onder een immense druk staan. De uiterste consequentie van het overheidsstandpunt is nog niet te overzien. De praktijk zal dat moeten uitwijzen. Het lijkt er echter op dat de overheid, met een beroep op het veiligheidsargument, de burger in de toekomst ook een chip of ander merkteken bij wet kan opleggen. Die gedachte moet ons aan het denken zetten.
12
Bronnen -Biometrische identificatie. Digitaal brandmerk? Jaap Spaans. Uitgave: Oogstpublicaties Amsterdam, 2002. De correspondentie met politici is als bijlage in dit boek opgenomen. -Rapport ‘At Face Value. On biometrical identification and privacy’ en ‘Verslag van het publiek debat biometrie’, mei 2000. De Registratiekamer. -Maandblad De Oogst: maart 1992 ‘De computer’, juli 1994 ‘De opmars van de telematica’, november 1998 ‘Digitaal brandmerk’, juli 2000 ‘Biometrische identificatie’, september 2004 ‘Biometrie en onderhuidse chips’. -Wetgeving in het kader van het Homeland Security Program en de Patriot Act. -Nederlands Dagblad, 17 februari 2005. ‘Niet op reis zonder irisscan. Irisscan is voorbode van chip’. -Dagblad van het Noorden, 18 februari 2005. ‘Privacy in gevaar door scan gezicht. Angst voor misbruik biometrische gegevens’. -Gazet van Antwerpen, 18 mei 2004. ‘België voert biometrisch paspoort in’. -Die Welt, 1 juni 2005. ‘Biometrischer Reisepass ab November‘. -Persbericht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) van 30 december 2003. ‘Praktijkproef met twee biometrische kenmerken op paspoort’. -Security Magazine, nummer 10/2000. Juridische spelregels voor biometrische toepassingen. Dr.mr. J.H.A.M. Grijpink. -Het Zoeklicht, 27 oktober 2001. ‘Lichamelijke kenmerken’. -Reformatorisch Dagblad, 3 oktober 2003. Vingerafdruk komt in EU-paspoort’. -De Staatscourant, 1 juli 2004. ‘Biometrie essentieel in strijd tegen terrorisme en illegale immigratie’. -Hoogeveensche Courant, 25 februari 2005 en 13 mei 2005 respectievelijk: ‘Geen erkenning gewetensbezwaren tegen irisscan’ en ‘Alleen modern paspoort geeft toegang tot VS’. -Brieven van het Ministerie van BZK aan de Tweede Kamer over de veiligheid van biometrie in reisdocumenten en over de invoering van biometrische kenmerken in Nederlandse reisdocumenten in twee fasen, 19 april 2005. -Maandblad Uitdaging, april 2005. ‘Vrees voor beperking van bewegingsvrijheid’.
13
3.
De Radio Frequency Identification Chip (RFID)
Identificatie door middel van radiogolven of RFID (Radio Frequency Identification) vindt plaats aan de hand van elektronische labels met een microchip, waarin informatie in digitale vorm is opgeslagen. De komende jaren zal de streepjescode verdwijnen en door dit nieuwe revolutionaire systeem worden vervangen. Producten zullen straks zijn voorzien van een label (chip of tag) die alles vertelt over de inhoud, afkomst en houdbaarheidsdatum van het product. De labels zijn aan de producten of verpakkingen bevestigd en de informatie kan op afstand radiografisch worden ‘gelezen’. Via een radiosignaal gaat de informatie van de chip naar de chiplezer die leest wat op de chip staat. De code kan worden gekoppeld aan een databestand met meer informatie over het product, zoals de houdbaarheidsdatum en productiedatum. De chips kunnen minuscuul van formaat zijn, bijvoorbeeld de grootte van een suikerkorrel en onzichtbaar in producten worden verwerkt. De grens van deze verkleining is nog lang niet in zicht. Het systeem staat nog in de kinderschoenen, maar de experimentele fase is voorbij en ontwikkelingen voltrekken zich razendsnel. Hoewel het systeem nu nog betrekkelijk kostbaar is, naderen we in rap tempo een prijsniveau dat grootschalige toepassing mogelijk maakt. Bij massaproductie zal de prijs van de chips in de toekomst kunnen dalen tot enkele eurocenten en minder. Er zijn actieve RFID-chips met een eigen voeding die een bereik hebben van enkele meters. De passieve chips worden gevoed door de lezer en hebben een bereik van enkele centimeters. De techniek ontwikkelt zich echter snel en zal alweer zijn verbeterd voordat de inkt van deze brochure is opgedroogd. In het RFID-systeem zijn twee elementen van belang: • de informatiedrager (label) met de gecodeerde informatie • de scanner en de leeseenheid die meestal in één apparaat zijn samengevoegd.
14
De mogelijkheden van RFID? RFID-technologie wordt al volop toegepast bijvoorbeeld in het bedrijfsleven om logistieke processen efficiënter te laten verlopen. Een andere toepassing die al veel wordt gebruikt is de implantatie van een chip bij (huis)dieren. Bijna standaard worden huisdieren gechipt, zodat bijvoorbeeld weggelopen dieren gemakkelijker met hun eigenaren kunnen worden herenigd. De chip bevat de gegevens van de eigenaar van het dier en deze kunnen door bijvoorbeeld de dierenarts uitgelezen worden. Ook dieren die in het wild leven worden steeds vaker voorzien van een chip, bijvoorbeeld in het kader van wetenschappelijk onderzoek. Vanaf 1 januari 2004 is het verplicht dat elk paard is voorzien van een kleine chip, ingebracht in de halsspier aan de linkerzijde. Dit identificatie- en registratiesysteem wordt ook wel aangeduid als het Nationaal Paardenpaspoort. De Nederlandse Bibliotheek Dienst/Biblion is een van de weinige Nederlandse organisaties die RFID-chips al op grote schaal gebruikt. De NBD/Biblion plaatst de chips in alle boeken die ze aan Nederlandse bibliotheken levert en naar schatting gaat het dan om 2,7 miljoen chips per jaar. RFID kan daarnaast ook ingezet worden voor diefstalpreventie, marketing, toegangspassen, snellere kassa-afhandelingen. De omvang van de chip is zo gering, dat deze in vrijwel ieder voorwerp kan worden ‘ingebouwd’. Er zijn chips die zichzelf activeren en de opgeslagen informatie uitspuwen, zodra deze langs een elektronische lezer komen. RFID-technologie reikt ver De techniek reikt veel verder dan de toepassingen die ik aanhaalde. Microchips zouden in de toekomst de huidige creditkaarten kunnen vervangen en als een betaal-identificatiechip kunnen functioneren. Er wordt volop gewerkt aan de ontwikkeling van dergelijke systemen. De RFID-chip kan allerlei soorten informatie bevatten en de consument dus overal volgen. Gegevens zouden kunnen worden gekoppeld aan betaalgegevens, een nummer of bijvoorbeeld een klantenkaart. Fabrikanten van chips en de technologie
15
houden zich ten aanzien van de nadelen liever op de vlakte. Men is zo druk met het verwerven van draagvlak onder de bevolking voor introductie van het RFID-systeem, dat er geen behoefte bestaat aan kritische nuances. Evenals dat bij biometrie het geval is, bestaat er ook bij deze ontwikkeling een streven naar universele standaardisatie. Logisch dat hiervoor dan ook op universeel niveau overleg plaats vindt, niet zelden heimelijk. Veel burgers zijn hiervan niet op de hoogte. Hoewel ik op ethische gronden alert ben op deze ontwikkeling, moet ik tegelijk toegeven dat het een efficiënte en kostenbesparende oplossing is. Bedrijven worden immers steeds afhankelijker van strakgeleide logistieke processen en efficiënt voorraadbeheer. Wie het op dat punt laat afweten loopt een achterstand op en verliest de internationale en wereldwijde concurrentieslag. Als bedrijven de concurrentieslag verliezen, zal dat onvermijdelijk leiden tot werkloosheid en sociale onrust. Criminaliteitsbestrijding Ook het belang van diefstalpreventie is de afgelopen decennia toegenomen. Een supermarkt in de Verenigde Staten wil alle producten in het assortiment van een chip voorzien. Verhuurbedrijven laten de chip nu al inbouwen in apparatuur, waardoor diefstal of verduistering kan worden voorkomen. De machtige Europese Centrale Bank heeft aangegeven te overwegen een RFID-chip in te bouwen in de eurobankbiljetten. Illegale geldstromen kunnen zo worden gevolgd en vervalsing van eurobiljetten wordt erdoor ontmoedigd. Men doet daar overigens nog wel geheimzinnig over. RFID-systemen kunnen in de toekomst ook worden gebruikt voor exacte lokalisering van objecten in het kader van het Global Positioning System (GPS). De mogelijkheden om gevangenen elektronisch huisarrest te laten ondergaan kunnen ermee worden uitgebreid. In de zorgsector kan RFID effectief worden toegepast voor patiёntherkenning. Daardoor kunnen fraude, persoonsverwisselingen en zelfs medische missers worden voorkomen. En er is goed nieuws voor fervente voetballiefhebbers. Er is een ‘smartball’ ontwikkeld die kan voorkomen dat er
16
tijdens het spelletje dubieuze doelpunten vallen. De bal is voorzien van een chip en als de bal de doellijn passeert, krijgt de scheidsrechter een signaal. Er lijken nauwelijks grenzen te zijn aan het aantal RFID-toepassingen. Big Brother-chip In de VS waar het systeem al verder is ontwikkeld, wijzen zowel orthodoxe christenen als seculiere privacyvoorvechters op de nadelen van dit revolutionaire identificatiesysteem. Als bij aankoop de RFIDchip niet wordt verwijderd, kan de consument worden gevolgd. Bij iedere elektronische lezer kan worden gecontroleerd waar het product vandaan komt, waar het is gekocht en tegen welke prijs. Net zoals bij bepaalde biometrische kenmerken kan ook hier controle plaats vinden zonder dat de betrokkene ervan op de hoogte is. Als de chip inderdaad in bankbiljetten wordt aangebracht, zou bijvoorbeeld kunnen worden gecontroleerd hoeveel geld iemand in zijn portemonnee heeft. De nadelen voor de privacy zijn dan ook zwaarwegend. Een aantal bedrijven in de VS moest enige jaren terug na grote druk al stoppen met de introductie van de chip, die zelfs in ons land in een gerenommeerde krant als Het Financieele Dagblad werd aangeduid als ‘Big Brother-chip’. Toch ben ik ervan overtuigd dat uiteindelijk ook voor deze revolutionaire identificatiemethode draagvlak onder de bevolking zal worden verkregen. De praktijk heeft uitgewezen, dat er voor iedere nieuwe technologie die zoveel voordelen biedt draagvlak ontstaat. Als de consument maar voldoende is ‘gemasseerd’ en voorgelicht. Ik doel dan eerder op jaren dan decennia. Bronnen -Het Financieele Dagblad, 15 oktober 2003. ‘Big Brother-chip’. -Dagblad van het Noorden, 11 december 2003. ‘Paarden herkenbaar aan chip in hals’. Informatie over het Nationaal Paardenpaspoort van het Productschap voor Vee en Vlees te Zoetermeer, 22 december 2003 -De Telegraaf, 13 mei 2005. ‘Chip in bal voorkomt twijfelgoal’. -RFID kans of gevaar? Notitie van de Christen Unie. Maart 2005. -Nederlands Dagblad, 21 mei 2005. ‘Bezinning op radiochips. ChristenUnie wil maatregelen tegen implanteren chips’. -Nederlands Dagblad, 17 augustus 2004. ‘Meer huisdieren krijgen een chip. Vooral door verplichting in buitenland’. -Het Financieele Dagblad, 20 januari 2004.‘Wereldelite in retraite in de Alpen. Veiligheid en welvaart centraal op netwerkbijeenkomst World Economic Forum in Davos’.
17
4.
Een identificatiechip in mijn lichaam? Liever niet!
Chipimplantatie of cybernetica wint snel terrein. Evenals dat bij biometrie het geval is, wordt ook deze ontwikkeling op identificatiegebied in belangrijke mate gestuurd vanuit de VS. In de VS zijn op last van de overheid al chips geïmplanteerd in de lichamen van zedendelinquenten. Door middel van deze chip kunnen biologische processen in het lichaam worden gemeten, waarmee gesignaleerd wordt dat een persoon in een criminele activiteit kan vervallen. Via een zender wordt de informatie doorgegeven aan een controlestation, van waaruit snel preventief kan worden opgetreden. Een Amerikaans bedrijf is bezig om duizenden chips bij mensen te implanteren in een aantal Zuid-Amerikaanse landen. Chipimplantatie kan ook worden gebruikt voor identificatie, positiebepalingen of ten behoeve van medische doeleinden. Onderzoekers zijn er bijvoorbeeld al in geslaagd om een netwerkje samen te stellen van twee levende zenuwcellen en een microchip. Medische toepassingen zullen in de toekomst denkbaar zijn bij hersenbeschadigingen, oogaandoeningen of ernstige ziektes die bijvoorbeeld het zenuwstelsel verlammen. Een Britse professor die in zijn eigen lichaam chips heeft geïmplanteerd, heeft de overtuiging dat de medische wereld door deze technologie ingrijpend zal veranderen. Ik deel zijn mening. Draagvlak voor de grootschalige implantatie van chips bij mensen, zal beginnen via de medische sector en zich vervolgens uitbreiden naar andere sectoren van de samenleving. Ik ben veel met het onderwerp bezig en verbaas mij telkens opnieuw over de snelheid waarmee het proces zich voltrekt. Ik krijg regelmatig de vraag voorgelegd wat het verschil is tussen identificatie op basis van biometrie en op basis van chips. Een belangrijk verschil is dat een chip digitale informatie kan bevatten, zoals productinformatie maar ook een medisch dossier en in de toekomst wellicht een genetisch paspoort. Een biometrisch kenmerk is bedoeld als identificatiemiddel en bevat geen digitale
18
informatie. Biometrische identificatie kan wel worden gekoppeld aan andere informatie. Discotheekbezoekers gechipt Enige tijd geleden haalde een discotheek met vestigingen in Rotterdam en Barcelona de internationale media. In de discotheek konden klanten een zogenaamde VIP-Chip laten implanteren. De chip functioneert als een soort onderhuidse portemonnee die de chiphouder extra privileges biedt, zoals gratis toegang voor de chiphouder en gratis garderobe service. Voor de chip werd toen
€1000,- bere-
kend, maar daarvoor kreeg de ontvanger wel een hoger consumptietegoed. Met dit tegoed kan de chiphouder zijn of haar bestelling betalen. Het viel mij op dat jongeren in de rij stonden om een chip te laten injecteren. Men beschouwde het kennelijk als een eer om een chip te ontvangen maar bij velen zullen wellicht puur materiele argumenten de doorslag hebben gegeven. Uit de berichtgeving in de media kon ik niet opmaken dat er scepsis bestond of de jongeren gebukt gingen onder ethische dilemma’s. Ik verwacht dat er in een geleidelijk proces de komende jaren draagvlak zal ontstaan voor deze vormen van identificatie. Ik ben daar bezorgd over. Persoonlijk heb ik geen enkele behoefte aan een identificatiechip in mijn lichaam. Ik ben gelukkig ook nog niet voor de keuze gesteld. Lichamelijke integriteit Chipimplantatie, bijvoorbeeld ten behoeve van identificatie, kan nu niet bij wet worden opgelegd. Als burgers van de rechtsstaat hebben we recht op lichamelijke integriteit, een recht dat ligt verankerd in artikel 11 van onze Grondwet. Het veiligheidsbelang in de samenleving heeft echter topprioriteit. Ik gaf al aan dat de minister in een persoonlijke brief aangaf, dat er bij de verstrekking van paspoorten met een biometrisch kenmerk geen ontheffingsmogelijkheden zullen zijn voor gewetensbezwaarden. Op grond van dezelfde argumenten kan straks ook een chip in het lichaam bij wet worden opgelegd. Alleen al de gedachte van chipimplantatie zal op velen
19
onwezenlijk overkomen. Toch zal niemand kunnen ontkennen dat de ontwikkeling zeer snel gaat en dat er technologisch bezien geen barrières meer hoeven te worden overwonnen. Onder de titel van deze brochure ‘Identificatie’, staat het onderschrift: ‘De invloed van moderne identificatiesystemen als biometrie, nummeridentificatie en chips op ons leven’. Welnu, binnen een decennium zal de invloed van biometrie en chiptechnologie op onze levens enorm zijn. Als mens zullen we uiteindelijk volledig meetbaar, volgbaar en controleerbaar worden. Niet alleen in de dichtbevolkte gebieden van deze planeet. Zelfs in ontoegankelijke gebieden zullen satellietgestuurde systemen zoals het GPS-systeem straks over ons ‘waken’. Een aanzienlijke stroming in de samenleving is van mening dat privacy altijd moet wijken voor veiligheid. Ik word regelmatig bekritiseerd omdat ik een te grote nadruk zou leggen op de privacy. Ik antwoord dan meestal dat ik als christen geloof dat de mensheid worstelt met een geestelijk probleem. We leven immers in een gebroken schepping. Moderne identificatiesystemen kunnen er weliswaar toe bijdragen dat problemen tijdelijk beheersbaar blijven, maar je verandert er geen mentaliteit mee. Integendeel. Bijna drie decennia domineert de computer nu de samenleving en wordt de technologie ingezet ten behoeve van de rechtshandhaving. Toch wijzen de statistieken uit dat juist de afgelopen jaren de zware criminaliteit zoals fraude, terreur, geweldsdelicten en andere excessen zijn toegenomen. De harde cijfers en feiten zouden toch een nuance moeten zijn voor degenen die een rotsvast vertrouwen hebben in de moderne computertechnologie, of deze zelfs beschouwen als een soort ‘haarlemmerolie’ die de samenleving weer op het rechte spoor moet brengen.
Bronnen -Het laatste nieuws (B). ‘Spaanse discotheek plant microchip in bij vast kliёnteel’. -Algemeen Dagblad, 22 mei 2004. ‘Onderhuidse chip voor de disco’. -Reformatorisch Dagblad, 1 juni 2004. ‘Betalen met onderhuidse vip-chip’. -Nederlands Dagblad, 22 maart 2002. ‘Een ander mens met biochips’. -Maandblad de Oogst, februari 2004. ‘De RFID-chip. Een revolutie in de identificatie?’. -Trouw, 28 juli 2004. ‘Opzienbarend contact tussen cel en chip’. -Hoogeveensche Courant, 1 april 2005. ‘Met hersenchip apparaten bedienen’. -TV-uitzending Netwerk van 14 juni 2005. ‘De robotman’.
20
5.
Informatieverwerking
Enige tijd terug verscheen er een opmerkelijke publicatie in de Nederlandse Staatscourant. De bibliotheken in ons land protesteerden tegen een wetsvoorstel, waardoor zij verplicht zouden kunnen worden informatie over uitgeleende boeken te verstrekken aan bijvoorbeeld de politie. De overheid zou gegevens kunnen vorderen over het leen, zoek- en surfgedrag van bibliotheekbezoekers. De bibliotheken waren van mening dat door de nieuwe wet hun taak in het gedrang zou kunnen komen. ‘In een bibliotheek moet een lezer inlichtingen en denkbeelden kunnen vergaren zonder gespioneer in klantgegevens’. Dit beleid maakt inbreuk op de persoonlijke levenssfeer gaf een woordvoerder van deze organisatie aan. Deze affaire is tekenend voor de richting waarin we in onze samenleving koersen. De boeken die iemand leent en leest kunnen veel vertellen over de interesse van een lezer of wellicht de situatie waarin hij of zij verkeert. Als burger van een rechtsstaat zou ik het een slechte zaak vinden als dit soort informatie niet meer beschermd is. Dat er wellicht in het kader van de rechtshandhaving of terreurbestrijding iets kan worden gedaan met de informatie die via uitleenoverzichten wordt verkregen, sluit ik niet eens uit. In het spanningsveld dat is ontstaan tussen privacy en toezicht wordt hier volgens mij echter een grens overschreven. Het voordeel dat dit beleid oplevert voor de veiligheid en de rechtshandhaving, valt in het niet tegen de schade die het de rechtsstaat uiteindelijk berokkent. Het viel mij op hoe weinig dit bericht losmaakte in de samenleving. Ik betwijfel dan ook of mensen door hebben hoe groot de inbreuk van dit soort maatregelen op de privacy kan zijn. Dat is opmerkelijk. Recente onderzoeken hebben namelijk uitgewezen dat de Nederlandse burgers wel degelijk hechten aan hun privacy. Men is vooral bezorgd over persoonsregistraties in de zorg.
21
Virtuele toegangspoorten Ik verwacht dat vooral de controle van overheidswege op informatiestromen de komende tijd sterk zal toenemen. In juni 2005 presenteerden de hoofdcommissarissen van politie de toekomstvisie ‘Politie in ontwikkeling’. Men pleitte voor een informatiegestuurde politiezorg. Als voorbeeld werd de beveiliging van steden in de geschiedenis aangehaald. Ophaalbruggen, slotgrachten en stadswallen moesten de burgers toen beschermen tegen buitenstaanders met kwade bedoelingen. Virtuele toegangspoorten gebaseerd op de modernste computertechnologie moeten de burgers in deze 21e eeuw beschermen tegen terreur en criminaliteit. Informatie is in dat beleid een sleutelbegrip. Hoewel de vergelijking met ‘stadswallen’ en ‘slotgrachten’ ter bescherming van de grote steden een originele vondst van de politietop was, neem ik toch de vrijheid er een kanttekening bij te plaatsen. De ommuring en de ophaalbruggen die de steden toen beschermden, waren tevens symbolen van vrijheidsbeperking en restricties voor de stadsbewoners. Een aantal politici gaf aan huiverig te zijn voor een ‘virtuele slotgracht’. Terecht schreef een journalist in een christelijk dagblad naar aanleiding van het rapport van de politietop: ‘Hoeder van burger mag niet Big Brother worden’. Als christen en voormalig opsporingsambtenaar realiseer ik mij terdege dat de overheid niet alleen de taak, maar ook de plicht heeft de burger te beschermen. In een door de zondeval gebroken schepping dient zij door regelgeving en rechtshandhaving chaos in de samenleving te voorkomen. Doelstelling en middelen dienen wel met elkaar in evenwicht te zijn. In juridische termen noemt men dat het proportionaliteitsbeginsel. Privacybescherming en rechtshandhaving komen echter steeds meer op gespannen voet te staan met elkaar. Het merendeel van de bevolking lijkt inmiddels bereid privacy in te leveren ten behoeve van de rechtshandhaving. Persoonlijk ervaar ik een groeiend spanningsveld tussen Romeinen 13 (over de positie van de overheid) en Openbaring 13 (daar wordt de opkomst
22
van een universele dictator beschreven). Waar liggen de grenzen van gehoorzaamheid aan de overheid? Wanneer moet ik als christen mijn geweten en levensbeschouwing volgen en mij beroepen op de grondrechten die ik als burger heb? Ik denk dan met name aan een mogelijke toekomstige verplichting om een identificatiechip in het lichaam te aanvaarden. Een situatie die steeds realistischer wordt. Het zijn complexe vraagstukken die we in de samenleving, de kerken en geloofsgemeenschappen in het bijzonder, niet langer mogen negeren. Handel in informatie De voorbeelden die ik aanhaalde geven aan hoe belangrijke informatie is geworden in onze moderne informatiemaatschappij. Het belang van informatie zal nog verder toenemen. Steeds vaker worden computerbestanden gekoppeld voor allerlei doeleinden. Informatie is volop beschikbaar en in veel gevallen leveren we de informatie ook nog zelf aan. Niet dat we ons daarvan altijd bewust zijn. Datamining houdt in dat informatie wordt verzameld en gebruikt voor uiteenlopende doeleinden zoals marketing, rechtshandhaving en het opstellen van profielen. Wij Nederlanders laten iedere dag een grote hoeveelheid elektronische sporen achter. Bij het pinnen, kopen van treinkaartjes, lenen van boeken, deelname aan spaarsystemen of bellen via de moderne telefooncentrales (callcenters). Vaak gebeurt dit vrijwillig, maar steeds vaker wordt het ons ook opgelegd. Bedrijven als banken en de NS ontmoedigen contant betalen en stimuleren elektronisch betaalverkeer. Over de risico’s staat men bij voorkeur niet te lang stil. In juni 2005 gebruikten criminelen de site van een grote bank om vertrouwelijke klantengegevens te bemachtigen. In diezelfde maand werden in de VS klantgegevens van miljoenen creditcardhouders uit computerbestanden ontvreemd. Internetfraude op een dergelijke schaal zal de behoefte aan betrouwbare identificatie verder stimuleren. De overheid is in staat interneten telefoonverkeer door de lucht te onderscheppen en te zeven op trefwoord of door middel van stemherkenning. De informatie die
23
beschikbaar komt wordt gebruikt in het kader van de veiligheid of rechtshandhaving. Ook particulieren en bedrijven verzamelen informatie over ons. In de jaarverslagen over 2002 en 2003 wijst het College Bescherming Persoonsgegeven (CBP) terecht op de soms zeer indringende werkwijze van handelsinformatiebureaus. Een aantal van deze bureaus die handelen in informatie is in het verleden op de vingers getikt. Juist bij de handel gaat het vaak om uiterst gevoelige informatie, zoals medische dossiers, strafbladen, zwarte lijsten en informatie over erfelijkheid. In mei 2005 protesteerden huisartsen tegen het feit dat zij bij het indienen van declaraties bij zorgverzekeraars de diagnose dienden te vermelden. Dat gaat ten koste van de privacy van patiёnten en vergelijkbare ontwikkelingen zien we in alle maatschappelijke sectoren. De ontwikkeling terugdraaien is niet meer mogelijk. Wel is het belangrijk dat de overheid en het bedrijfsleven zorgen voor een optimale beveiliging van de immense hoeveelheid informatie die over ons ligt opgeslagen. Door de massale toepassing van moderne identificatiesystemen als biometrie en chips zal het belang van een doelmatige beveiliging toenemen. Deze systemen vereisen namelijk een hoge informatie-intensiteit, waardoor de hoeveelheid informatie die moet worden verwerkt de komende tijd snel zal toenemen. Nummeridentificatie Iedere Nederlander beschikt over een groot aantal nummers, registratienummers en codes. Deze nummers zijn verbonden aan informatie die over ons ligt opgeslagen in bestanden. We staan onder nummer geregistreerd bij de bevolkingsadministratie van de gemeente. De belastingdienst gebruikt het sofi-nummer en de oplettende burger zal vaststellen dat op steeds meer plaatsen dat nummer opduikt. Daarnaast staan we bij een groot aantal organisaties geregistreerd onder nummer. Steeds vaker wordt informatie opgeslagen onder één nummer, zodat het gemakkelijker is om computerbestanden te koppelen en informatie uit te wisselen. Er wordt hard gewerkt aan de invoering van een uniek persoonsnummer dat
24
de burger zal begeleiden van de wieg tot het graf. Dit Burger Service Nummer (BSN) zal worden verstrekt om de informatie-uitwisseling tussen allerlei instanties te verbeteren. Uit reacties van mensen trek ik de conclusie dat het belang van nummeridentificatie maar ook de risico’s ervan worden onderschat. Biometrie, chiptoepassingen en andere identificatiemethodes zouden niet functioneel zijn indien de burger niet onder een nummer of code staat geregistreerd. In toenemende mate zal het unieke persoonsnummer worden gebruikt als ‘zoeksleutel’ om informatie over mensen te verzamelen. In eerdere publicaties heb ik al aangegeven dat ik grote moeite heb met deze ontwikkeling. Het doet mij teveel denken aan de Tweede Wereldoorlog toen gevangenen een nummer op de arm getatoeëerd kregen. Nummeridentificatie kan mensen van vlees en bloed reduceren tot nummers en dat alleen al roept weerzin bij mij op. Ook in Openbaring 13 wordt het merkteken gekoppeld aan een nummer of code (666). Europa Nederland is geen eiland op de wereld. Veel problemen waarmee de mensheid worstelt hebben een grensoverschrijdende dimensie. Dat geldt zeker voor communicatie en informatie. Straal- en satellietverbindingen en computernetwerken trekken zich weinig aan van landsgrenzen. Het gevolg is dat steeds meer belangrijke zaken voor de burger op Europees en zelfs universeel niveau worden geregeld. Het SUWI-systeem is daarvan een goed voorbeeld. Aan dat hoogwaardige informatiesysteem kunnen straks landen binnen en buiten de EU aankoppelen. Ook binnen Europa is er ruimschoots aandacht voor de bescherming van persoonsgegevens. Er zijn afspraken vastgelegd en er is regelgeving. In april 2004 kwamen Europese privacytoezichthouders in Rotterdam bijeen. Thema van de conferentie was: ‘the navigation of privacy’ oftewel ‘hoe de bescherming van de privacy zo goed mogelijk gewaarborgd kan worden in een veranderende samenleving en hoe geef je die bescherming dan vorm’. Het is een van de vele uitdagingen waar we in Europa voor staan en ik
25
juich het toe dat aan dit onderwerp aandacht werd besteed . In juni 2005 werd in ons land een raadplegend referendum gehouden over de Europese grondwet. Nederlanders stemden in meerderheid tegen deze grondwet. Een van de meest opvallende aspecten die tijdens de campagne voor het referendum naar voren kwam, vond ik de angst bij veel eurosceptici voor machtsconcentratie. Veel mensen hebben (terecht) angst voor een te sterke centralisatie van gezag. Men realiseert zich dat dit uiteindelijk zal kunnen uitmonden in de verwezenlijking van een superstaat Europa. Bronnen -De Staatscourant, 29 april 2005. ‘Bibliotheken tegen snuffelen politie’. -De Staatscourant, 21 juni 2005. ‘Overvraagde politie dringt aan op meer eigen professionele ruimte’. -Actualiteitenrubriek NOVA, 21 juni 2005. ‘Virtuele bewaking van criminelen’. -Dagblad van het Noorden, 22 juni 2005. ‘De politie wil voortaan iedereen in de gaten houden’ en ‘Politietop: veiligheid gaat boven privacy. Politie wil ‘slotgracht’ rond steden’. -De Volkskrant, 22 juni 2005. ‘Privacyclubs: plan van politietop gaat veel te ver’. -Nederlands Dagblad, 22 juni 2005. ‘Meer controle op mensen en data’. -Trouw, 22 juni 2005. ‘Politie wil snellere uitwisseling gegevens’. -Nederlands Dagblad, 23 en 24 juni 2005 respectievelijk ‘Hoeder van burger mag niet Big Brother worden’ en ‘Huiver voor virtuele slotgracht’. -Jaarverslag 1997 van de Registratiekamer. Pagina 72: ‘Gegeven: de genen’. -Nederlands Dagblad, 11 juli 2003. ‘Doorgeven persoonsgegevens aan de VS is volstrekt illegaal’. -Het Financieele Dagblad, 20 juni 2005. ‘Klantgegevens miljoenen creditcards gestolen in VS’. -Onrechtmatige handelwijze van (handels)informatiebureau. Geanonimiseerde samenvatting. Uitgave: De Registratiekamer, juli 2001. -De Volkskrant, 12 mei 1999. ‘Informatiebureau: privacy? Dit is toch een vrij land?’ -Jaarverslagen College Bescherming Persoonsgegevens, 2002. Pagina 22: ‘Zo lek als een mandje’, 2003 pagina 46, ‘technology watching’, 2004, persbericht. -Achtergrondstudie en verkenning ‘De zieke werknemer en privacy. Regels voor de verwerking van persoonsgegevens van zieke werknemers’. Uitgave: College Bescherming Persoonsgegevens. Mei 2004. -Het SUWI-systeem is een informatiesysteem dat voortvloeit uit de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen van 2001. -De gecontroleerde samenleving. Jaap Spaans. Uitgave: Jaap Spaans, publicist en uitgever, 1997. -Onderzoeken door dan wel in opdracht van het CBP naar zorgregistraties en het belang dat de burger hecht aan privacy. April 2005. -Lekken of verstrekken. De informele informatie-uitwisseling tussen opsporingsinstanties en derden. A. van Ruth en L.G. Moor. Uitgave: Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen van de Katholieke Universiteit te Nijmegen, 1997. -TV-uitzending Netwerk van 23 mei 2005. ‘Privacy in de zorg op het spel?’.
26
6.
Overzicht van enige belangrijke voor- en nadelen van de identificatierevolutie en moderne computertechnologie
Enige belangrijke voordelen: •
Efficiency en kostenbesparing.
•
Rechtshandhaving onder andere beheersing van vreemdelingenstromen en bestrijding van criminaliteit. Moderne opsporingsmethodes zoals het ‘slim’ zoeken in elektronische registers en toepassing van DNA-technieken scoren hoog bij de criminaliteitsbestrijding.
•
Betaalgemak.
•
Voorkomen van persoonsverwisselingen en misbruik van documenten. Ruim 30% van de fraudegevalleen heeft te maken met zogenaamde look-alikes (Als een ander dan de rechtmatige houder gebruik maakt van een (reis)document).
•
Systemen zijn betrouwbaarder en sneller dan de traditionele identificatiemethodes.
•
Praktische voordelen zoals reductie van de papierberg.
•
Informatie kan beter worden beveiligd, waardoor in feite de privacy wordt bevorderd. Denk aan beveiliging van medische dossiers.
•
Snelle beschikbaarheid van informatie kan mensenlevens redden, bijvoorbeeld bij hulpverlening na verkeersongevallen of acute lichamelijke problemen.
•
De veiligheid kan erdoor worden bevorderd. Cijfers wijzen uit dat de strijd tegen terreur wel degelijk effect sorteert.
•
Kwetsbare groepen in de samenleving zoals gehandicapten en zieken zouden baat kunnen hebben bij biometrische toepassingen (bediening van instrumenten, stemherkenning) of implantatie van chips (medische toepassingen).
27
Enige belangrijke nadelen: •
Ook de moderne systemen zijn fraudegevoelig.
•
Terroristen en criminelen beschikken ook over de middelen om hoogwaardige technologie aan te schaffen, waardoor de burger nog kwetsbaarder wordt en steeds afhankelijker wordt van de overheid en bedrijven als de banken. De praktijk wijst uit dat hackers systemen kunnen kraken en ontwrichten.
•
Toenemende druk op grondwettelijke rechten zoals artikel 10 van de Grondwet en dat roept in de samenleving een spanningsveld op.
•
De ontwikkelingen leiden tot een verschuiving van het individuele naar het algemene belang. Hierdoor neemt de macht van de overheid toe.
•
Machtsconcentratie op internationaal of zelfs universeel niveau zou tot een controlestaat kunnen leiden en dat zou de democratie kunnen aantasten.
•
De lichamelijke integriteit die is gewaarborgd in artikel 11 van de Grondwet kan in het geding zijn, bijvoorbeeld bij chipimplantatie.
•
De grote afhankelijkheid van computers maakt het individu en de samenleving kwetsbaar. Bij stroom- of computerstoringen zijn er veelal nauwelijks alternatieven.
•
Cyberterrorisme. Met beperkte middelen kunnen terroristen grote schade toebrengen aan de infrastructuur, mobiliteitssystemen of energievoorziening van de westerse industrielanden.
•
Computertechnologie maakt een samenleving niet veiliger. De gedachte dat computers een samenleving veiliger maken berust op een denkfout. Inherent aan de computerisering van de samenleving van de afgelopen decennia, zien we juist een toename van excessen op het gebied van criminaliteit en terreur.
•
28
Computertechnologie maakt een samenleving onpersoonlijker
en dat kan weer bijdragen aan individualisering, egoïsme en verharding. •
De snel groeiende hoeveelheid informatie die ons bereikt kan door velen niet meer worden verwerkt. Deze informatieoverlast veroorzaakt teveel prikkels en kan mensen onrustig maken en er zelfs toe bijdragen dat zij uit balans raken.
•
Kwetsbare groepen als ouderen en gehandicapten hebben vaak moeite om de ontwikkelingen bij te houden en lopen daardoor een achterstand op.
29
7.
Ethiek en levensbeschouwing
Zoals ik eerder al aangaf, is er in de samenleving een groeiend spanningsveld tussen het streven naar veiligheid en bescherming van de persoonlijke levenssfeer of privacy. Steeds vaker vang ik signalen op van medeburgers die bereid zijn veiligheid topprioriteit te geven en daarvoor nagenoeg ieder middel geoorloofd vinden. Onlangs had ik een discussie met een familielid, dat aangaf dat hij het geen probleem vond een biometrisch paspoort of zelfs een onderhuidse chip te accepteren. Als dat zijn veiligheid zou bevorderen, was hij daartoe graag bereid. Steeds meer Nederlanders delen dat standpunt. Het opmerkelijke is dat de praktijk tegelijk leert, dat veel mensen wel degelijk behoefte hebben aan privacy en fel reageren als hun eigen privacy in het geding is. Ik bespeur ook een zekere naïviteit, die ik onder andere wijt aan het feit dat veel processen zich afspelen buiten het gezichtsveld van de burger. Veel mensen realiseren zich onvoldoende hoeveel informatie er over hen ligt opgeslagen in databestanden en op harde schijven van computers. Als men dat inzicht wel had en de gevolgen ervan zou kunnen overzien, zou er volgens mij veel kritischer over de privacyproblematiek worden gedacht. Ik bespeur in toenemende mate dat mensen nerveus beginnen te worden van al het nieuws over de moderne identificatiesystemen. Men is vooral huiverig voor chipimplantatie. Ethische bezwaren Veel burgers plaatsen op puur ethische of democratische gronden vraagtekens bij de identificatierevolutie en de gevolgen ervan. Er is al een onafhankelijke stichting die zich inzet voor onze digitale burgerrechten.Vooral in progressieve kringen is er nogal wat scepsis over de gevolgen van het aangescherpte overheidsbeleid. Toch stellen volksvertegenwoordigers vanuit die hoek zich de laatste tijd opvallend mild en terughoudend op. In hoofdstuk 1 gaf ik al aan dat dit volgens mij te maken heeft met de moeilijke situatie waarin men zich bevindt. Onze parlementariërs moeten hun democratische 30
taken verrichten vanuit een streng beveiligd kamergebouw. Diverse kamerleden zijn bedreigd en worden in hun functioneren belemmerd. Geen ideale situatie om kritiek te hebben op het veiligheidsbeleid van de regering of te jammeren over privacy. Niemand zal kunnen ontkennen dat we in een zeer turbulente wereld leven, waarin situaties snel kunnen veranderen. Indien zich weer een calamiteit voordoet die vergelijkbaar is met ‘nine-eleven’ - en wie zou dat tegenwoordig nog durven uitsluiten - zal de behoefte aan repressie en controle verder toenemen. Onder druk van de omstandigheden, zouden dan ook de laatste restjes ethische en levensbeschouwelijke weerstand snel kunnen verdwijnen. Daarom vond ik het zeer nuttig dat de politieke partij de ChristenUnie een goede en leesbare notitie publiceerde over de voor- en nadelen van de RFID-chip. In de notitie komt duidelijk naar voren dat de invloed van deze technologie groot zal zijn. Ook komt de vraag aan de orde hoe ver we in Nederland gaan met de registratie van gegevens. Tevens wordt gepleit voor keuzevrijheid bij het al of niet afstaan van biometrische gegevens. Identificatiesystemen en de context Ik houd regelmatig lezingen over biometrie en chipimplantatie voor een christelijk publiek. Meestal begin ik met een inleiding over onderwerpen die niet direct verband lijken te houden met het onderwerp. De teloorgang van het milieu, globalisering, de situatie in het Midden-Oosten, Israёl, de tekenen in de natuur, de groei van de criminaliteit. Vaak zijn degenen tot wie ik mij richt daar verbaasd over. Ik houd die inleiding echter om duidelijk te maken dat een onderwerp als biometrie of gebruik van chips niet geïsoleerd kan worden beoordeeld. Het dient breder te worden geplaatst en wel in de context van andere maatschappelijke ontwikkelingen. Zo is bijvoorbeeld het belang van betrouwbare controle aan de grenzen noodzakelijker geworden door de toegenomen mobiliteit en het ontstaan van wereldwijde vluchtelingenstromen. Het proces van globalisering leidt tot andere verhoudingen op de wereld en export van criminaliteit. De wetenschappelijke vooruitgang maakt nieuwe en revolutionaire technieken mogelijk. 31
Chips en biometrie volgens universele standaarden Computertechnologie wordt steeds vaker ingezet om de veiligheid te bevorderen en dat is een gevolg van het feit dat veel Nederlanders zich zorgen maken over hun veiligheid. Deze technologie is op zich niet goed of kwaad. Waar het om gaat zijn de intenties van degenen die aan de macht zijn en processen sturen. Identificatiesystemen op basis van biometrie en chips kunnen pas echt bedreigend worden, als de politieke constellatie op de wereld daartoe aanleiding geeft. Ik doel dan op internationale en zelfs universele machtsconcentratie op politiek, economisch en religieus gebied. Nu al zien we dat er ten aanzien van biometrie en chiptechnologie wordt gewerkt met universele standaarden. Afspraken daarover worden op topniveau gemaakt niet zelden heimelijk. Die tendens zal verder doorzetten, aangezien veel problemen waar de mensheid mee te maken heeft grensoverschrijdend van aard zijn en niet op het niveau van landen, machtsblokken of zelfs werelddelen kunnen worden opgelost. De VS is daarvan een sprekend voorbeeld. Supermacht Amerika waande zich onaantastbaar met het sterkste leger ter wereld en brede oceanen als natuurlijke grenzen. Toch ontdekten terroristen de achilleshiel van de VS en konden zij in het financiёle hart van deze superstaat de gruwelijke aanslagen uitvoeren. Uitsluiting De bezorgdheid van veel christenen over de huidige ontwikkeling is onder andere gebaseerd op de tijdredenen van Jezus Christus in Mattheüs 24, Lucas 21 en Marcus 13 en het bijbelboek Openbaring, hoofdstuk 13:11-18. In de aangehaalde hoofdstukken uit de evangeliën en profetische bijbelgedeelten uit het Oude Testament (onder andere Zacharia 12 en 14) wordt de tijd geschetst voorafgaand aan de (weder)komst van de Messias. Israël speelt in die heilsverwachting een belangrijke rol. In het hoofdstuk uit Openbaring gaat het over de opkomst van een dictator op universeel niveau. Uiteindelijk zal deze dictator trachten de wereldbevolking te verleiden en binnen zijn invloedssfeer te trekken. Ieder mens zal een merkteken krijgen
32
en wie dat teken weigert, zal niet kunnen kopen of verkopen. Dat betekent dat je bent uitgesloten van het sociale en economische verkeer. Onder christenen wordt er verschillend over dit onderwerp gedacht. Toch kan zelfs de grootste scepticus niet ontkennen dat de vervulling van deze profetie op dit moment technisch te realiseren is. Dat is voor het eerst in de menselijke geschiedenis. Het feit dat weigering van bijvoorbeeld een biometrisch paspoort voor gewetensbezwaarden grote gevolgen zal hebben, maakt het extra zorgelijk. Feit is dat de combinatie van biometrie, chiptechnologie en nummeridentificatie een betrouwbaar universeel identificatiesysteem oplevert. Wat nu nog ontbreekt is draagvlak onder de bevolking met name voor chiptechnologie. Dat zal echter snel veranderen. Gelukkig is de afgelopen tien jaar de denkwijze onder een deel van de christenen veranderd en de bewustwording ten aanzien van dit uiterst beladen onderwerp gegroeid. Ik herinner mij dat mijn boek ‘De gecontroleerde samenleving’ in 1998 nog zeer kritisch werd gerecenseerd door de hoofdredacteur van een christelijk dagblad. De afgelopen jaren zijn er in hetzelfde dagblad diverse artikelen verschenen, waarin kritiek wordt geuit op de ontwikkelingen die ik in deze brochure beschrijf. Kritiek die naar mijn mening vergelijkbaar is met de visie die ik al sinds 1989 in mijn boeken en publicaties uitdraag. Een ander belangrijk element van dat bijbelgedeelte is de opkomst van een dictator. We zijn op dit moment getuige van een proces van machtsconcentratie en globalisering. Een calamiteit als een zware terreuraanslag, een ernstige milieuramp of natuurramp zou dat proces in een stroomversnelling kunnen brengen. Nederland geen dictatuur Ik hecht er aan duidelijk te stellen dat Nederland geen dictatuur is. Op een vraag die ik over het biometrische paspoort en chipimplantatie stelde aan de verantwoordelijke minister (zie bijlagen), kreeg ik een antwoord ‘de democratische rechtsstaat waardig’. Een dictator duldt in de regel geen enkele tegenspraak en zal zeker geen brief van vier pagina’s sturen als antwoord op vragen van een kritische 33
burger. Ik signaleer echter wel dat er sprake is van een proces dat ik als zeer zorgelijk bestempel en dat zich in een razendsnel tempo ontwikkelt. Door onverwachte gebeurtenissen kan de situatie grondig wijzigen. We zien nu al dat overal ter wereld de druk op wezenlijke grondrechten toeneemt als gevolg van het aangescherpte veiligheidsbeleid. De vrijheid van godsdienst en onderwijs staan ter discussie evenals het recht op vrijheid van meningsuiting. In Engeland werd in 2005 wetgeving ingevoerd die door christenen in dat land werd beschouwd als ‘een verkilling van het vrije woord’. De fractievoorzitter van een kleine christelijke partij in ons land uitte enige tijd terug zijn bezorgdheid over de dreiging van een ‘seculiere dictatuur’. Een eventuele wettelijke verplichting om een identificatiechip in het lichaam te accepteren, zou mij in conflict brengen met mijn geloofsovertuiging en mijn loyaliteit aan de overheid danig op de proef stellen. Het zal nog wel enige jaren duren voordat het zover is, maar de ontwikkelingen gaan snel en het is goed om je daarop als christen dan wel gewetensbezwaarde op seculiere gronden, te bezinnen. Tot het zover is ben ik van mening dat we waakzaam en alert moeten blijven en de democratische kansen die we als burgers nog steeds hebben optimaal te benutten. Opmerkelijk is dat de overheid zelf het belang van goede privacyregels wel inziet. Het College Bescherming Persoonsgegeven (CBP), voorheen de Registratiekamer, is een overheidsinstelling die waakt over de privacy van Nederlandse burgers. Zij richt zich op de wijze waarop gegevens over burgers worden vergaard, bewerkt, verwerkt en gebruikt. Deze toezichthoudende organisatie vervult dan ook een belangrijke rol in onze samenleving. Enige praktische tips • Maak gebruik van in de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP) en in andere wetgeving verankerde rechten om op te vragen of er persoonsgegevens van u (geautomatiseerd) worden verwerkt of zijn opgenomen in een bestand. Men is verplicht u
34
binnen een bepaalde termijn schriftelijk mede te delen of er betreffende u persoonsgegevens worden verwerkt. • Maak gebruik van het wettelijke recht om gegevens te laten verbeteren, aan te vullen of verwijderen indien deze onjuist zijn of in strijd met een wettelijk voorschrift zijn verwerkt. Een eventuele weigering op dat verzoek moet met redenen zijn omkleed. • Voor de verwerking van gevoelige gegevens bijvoorbeeld over gezondheid, erfelijke eigenschappen, levensbeschouwing, ras of politieke gezindheid (zogenaamde bijzondere persoonsgegevens) gelden extra strenge wettelijke regels. • Houd er rekening mee dat veel informatie door uzelf wordt verstrekt bijvoorbeeld door de elektronische sporen die u achterlaat. • U zult in de toekomst verplicht zijn een biometrisch kenmerk in het paspoort of andere documenten/pasjes te accepteren. Het alternatief zou uitsluiting, isolement of andere beperkingen kunnen betekenen. Maak daarom zorgvuldige afwegingen. Realiseert u zich wel dat uw keuzes ingrijpende gevolgen kunnen hebben. Ook bij acceptatie van bijvoorbeeld een paspoort met biometrisch kenmerk, is het zinnig om eventuele principiёle bezwaren kenbaar te maken en met andere betrokkenen door te spreken. Een sluitend controlesysteem Mensen worden tegenwoordig overspoeld met nieuws over oorlogen, de dreiging van terroristische aanslagen, geweld en fraude met betaalmiddelen. Een naar vrede en veiligheid smachtende mensheid, zoekt wanhopig naar een oplossing voor de zich maar opstapelende problemen. Politici, wetenschappers en ondernemers menen dat zij de crisis kunnen bezweren, door de invoering van een sluitend en wereldwijd controlesysteem. Daarmee kan men overal ter wereld op betrouwbare wijze iemands identiteit vaststellen, bijvoorbeeld bij grenscontroles of het verrichten van betalingen per computer. Het lijkt er op dat een dergelijk controlesysteem een van de antwoorden van de mensheid is op de toenemende chaos. We zullen dan ook
35
overal te maken krijgen met die moderne identificatiesystemen, of we dat nu leuk vinden of niet. Niet alleen bij het reizen, maar ook als we thuis op onze stoel blijven zitten. Ik krijg steeds vaker van christenen de vraag voorgelegd, waar de grenzen liggen ten aanzien van het accepteren van een biometrisch merkteken of een onderhuidse chip. Ik zou een paspoort met biometrisch kenmerk accepteren, zij het onder protest. Bij mij ligt de grens bij de implantatie van een identificatiechip in het lichaam. Ik vind dat niet alleen strijdig met het grondwettelijke recht op lichamelijke integriteit, maar ook met mijn geloofsovertuiging. Ik gaf eerder al aan dat ik ook de politieke situatie op de wereld bij toekomstige afwegingen zal betrekken. Het moeilijke en verraderlijke in het geheel is dat de processen die ik heb beschreven sluipend en geleidelijk verlopen. De toekomst De toekomst houdt veel mensen bezig. Dat is iets van alle tijden. Toch is de situatie nu anders dan in vroegere tijden. Prognoses en schattingen over bevolkingsgroei, grondstoffenvoorraden, energievoorziening, voedselproductie en milieuverontreiniging hebben door de wetenschappelijke vooruitgang sterk aan betrouwbaarheid gewonnen. Die prognoses wijzen uit dat er op al die gebieden reden is tot zorg. De meeste mensen zijn zich wel bewust van het feit dat de mensheid dreigt vast te lopen en dat aan drastische maatregelen niet meer valt te ontkomen. Over de oplossing van de vele problemen wordt echter totaal verschillend gedacht. Aanhangers van de New Age verwachten een nieuw tijdperk waarin liefde en harmonie zullen heersen. Humanistische wetenschappers vertrouwen op het probleemoplossend vermogen van de mens en een wetenschap die zal bijdragen aan het verwezenlijken van een betere wereld. Anderen geloven dat er als gevolg van overbevolking, natuurrampen of andere calamiteiten crises zullen ontstaan, waardoor de wereldbevolking wordt gereduceerd. In die visie geldt het junglerecht en zullen bij een eventuele mondiale crisis de rijkste, sterkste en slimste mensen overleven. Op de puinhopen die resten kunnen zij dan een
36
nieuwe beschaving opbouwen. Geen reden tot somberheid Ik krijg weleens het verwijt dat ik een somber toekomstbeeld heb. Ik kan mij dat verwijt wel voorstellen, maar vind het niet terecht. Ik ontken niet dat de onderwerpen waar ik mij mee bezig houd beladen zijn en veel energie vergen. Toch zijn zij niet zwaarder dan de vele nieuwsonderwerpen die dagelijks via het journaal en andere massamedia onze huiskamers binnendringen. De milieuverontreiniging, massaslachtingen, onrecht, uitbuiting, zelfmoordaanslagen, geweld en criminaliteit, de honger in Afrika, oorlogen, de uitbraak van besmettelijke ziektes. Veel mensen hebben angst om over de gevolgen van de identificatierevolutie na te denken. Het is mijn ervaring dat men de neiging heeft om deze problematiek voor zich uit te schuiven. Toch hebben ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog en in de voormalige DDR geleerd, dat we ten aanzien van dit onderwerp waakzaam en alert moeten zijn. Onze Joodse medeburgers konden worden opgepakt en afgevoerd, dankzij de zorgvuldige identificatie en registratie en het bijna perfecte persoonsbewijs dat hier tijdens de oorlog was ingevoerd. In de DDR en andere communistische dictaturen werd informatie misbruikt om de dictatuur in stand te houden. Veel ambtenaren voerden stipt de bevelen uit. Sindsdien zijn de tijden er niet gemakkelijker op geworden. Moderne identificatiemethodes kunnen de problemen op de wereld wellicht tijdelijk beheersbaar houden. Het is echter een illusie te denken dat de mentaliteit van mensen er wezenlijk door verandert. In deze door de zondeval gebroken schepping hebben de problemen een geestelijke oorsprong. Deze vereisen daarom ook een geestelijke oplossing. Christenen hebben daarom geen reden om somber te zijn over de toekomst. Een voorrecht Als christen vind ik het hier en nu belangrijk. Ik ben burger van dit rijke land en bevoorrecht ten opzichte van veel mensen op deze
37
wereld. Een van die voorrechten is dat ik in vrijheid mijn geloof mag belijden en mijn mening mag uiten. Ik kan bijvoorbeeld gebruik maken van de rechten die ik heb op grond van de Wet bescherming persoonsgegevens die voortvloeit uit de Grondwet. Als burger heb ik democratische rechten om bijvoorbeeld mijn zorg over de identificatierevolutie onder de aandacht te brengen van journalisten, politici, volksvertegenwoordigers, opinieleiders en anderen. Dat tracht ik onder andere te doen door middel van deze brochure en andere publicaties. De toekomst is voor mij ook belangrijk. De problemen voor de mensheid zullen zich verder opstapelen. De schepping zucht en wacht met reikhalzend verlangen op verlossing (Romeinen 8:19). Reikhalzend mag ik uitzien naar de wederkomst van de Heer Jezus Christus op de Olijfberg in Jeruzalem. Zijn komst naar deze wereld zal ware vrede en harmonie brengen. De Bijbel leert dat er een nieuwe hemel en een nieuwe aarde zullen komen. Als Hij terugkeert zal Hij alle tranen van de ogen afwissen, de dood, noch rouw noch geklaag, noch moeite zal er meer zijn. En Hij die op de troon gezeten is zei: Zie ik maak alle dingen nieuw. En Hij zei: schrijf want deze woorden zijn getrouw en waarachtig’ (Openbaring 21: 4 en 5). Moderne identificatiesystemen om problemen beheersbaar te houden en chaos te voorkomen zullen onder Zijn heerschappij niet meer nodig zijn. Die verwachting geeft mij als christen hoop en toekomstperspectief, ook in moeilijke momenten en tijdens dieptepunten. Bezinning Ik hoop dat deze brochure een bijdrage levert aan het bezinningsproces. Die bezinning is noodzakelijk omdat iedereen de komende jaren bij de gevolgen van de identificatierevolutie zal worden bepaald. Moderne identificatiesystemen zullen een grote invloed krijgen op ons dagelijks leven. Een weg terug is er allang niet meer. Allemaal zullen we er de komende tijd mee te maken krijgen. Ik roep de lezers op een bijdrage te leveren aan dat bezinningsproces door het onderwerp op de agenda te plaatsen, bijvoorbeeld binnen het gezin, op school, bij uw politieke partij, op het werk of in de kerk. 38
Bronnen -Nederlands Dagblad, 23 januari 1998. ‘Spanning tussen privacy en toezicht’. -Nederlands Dagblad, 15 mei 2004. ‘Toekomst wordt ramp door veiligheidstechnologie’. -Algemeen Dagblad, 18 juli 2002. ‘VS maakt van burger gluurder’. -NRC-Handelsblad, 8 juli 1988. ‘Profeet Johannes waarschuwde al tegen plastic geld’. -Reformatorisch Dagblad, 22 juni 2005. ‘Engelse christenen vrezen voor vrije woord’. -Nederlands Dagblad, 23 juni 2005. ‘Rouvoet ziet dreiging van ‘seculiere’ dictatuur’. -Trouw, 24 juni 2005. ‘Wetgeving tegen terrorisme gaat veel te ver’. -Bits of Freedom is een onafhankelijke organisatie die zich bezig houdt met de digitale burgerrechten. -Christelijke website www.bijbelaktueel.nl
Voor meer informatie bijvoorbeeld over andere uitgaven van de auteur kunt u terecht op de website
www.jaapspaans.nl De correspondentie over het onderwerp met de minister staat integraal op deze website.
39
Bijlage 1. Brief aan de minister over biometrie/chipimplantatie en gewetensbezwaren. J. Spaans Hoogeveen
Aan dhr. Th. De Graaf Minister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties Postbus 20011 2500 EA Den Haag
Onderwerp : gevolgen voor de burger van moderne identificatiemiddelen als biometrie en chipimplantatie Afschriften aan : --College Bescherming Persoonsgegevens --Fracties in de Tweede Kamer --Diverse media en organisaties
Hoogeveen, 12 oktober 2004
Geachte heer De Graaf, Op 12 oktober 1999, vandaag precies vijf jaar geleden, heb ik een brief gezonden aan uw voorganger dhr. R. van Boxtel, met de vraag wat er zou gebeuren met burgers die op principiële gronden zouden weigeren een biometrisch kenmerk te accepteren, bijvoorbeeld ten behoeve van een reisdocument. Ik heb hem toen verzocht of het mogelijk was in toekomstige wetgeving een ontheffingsartikel voor gewetensbezwaarden op te nemen. Per brief van 23 november 1999, kenmerk NGR99/93566 deelde hij mij mede dat ‘een voorstel om een biometrisch kenmerk toe te voegen aan reisdocumenten pas aan de Tweede Kamer zal worden aangeboden, als alle voor- en nadelen volledig in beschouwing zijn genomen. Daarbij zal ook worden gekeken naar eventuele weigeringsgronden’ (citaat uit de brief). Van enige leden van de Tweede Kamer, te weten de dames Terpstra van de VVD en Wagenaar van de PvdA, ontving ik op respectievelijk 4 november 1999 (kenmerk ETSS.345) en 22 december 1999 (zonder kenmerk) een antwoord, met de toezegging dat bij de behandeling van wetgeving voor biometrische identificatie zou worden gelet op levensbeschouwelijke bezwaren en dat de noodzakelijke zorgvuldigheid zou worden betracht. 40
In mei 2000 nam ik deel aan het Publiek Debat Biometrie dat op ini-
tiatief van de Registratiekamer (thans CBP) in Den Haag werd gehouden. Als punten van zorg met betrekking tot biometrie werd onder andere gewezen op de risico’s die zijn verbonden aan een centrale opslag van gegevens en het feit dat biometrie kan worden toegepast zonder dat de betrokkene het weet (gelaatsmeting, stemherkenning enz.). Na het debat werd het betrekkelijk stil rond biometrie. Totdat 9/11 plaats vond. Dit omslagpunt heeft ertoe geleid dat de discussie over nieuwe identificatiemiddelen als biometrie, maar nu ook chipimplantatie, in een stroomversnelling is geraakt. In zes grote steden loopt op dit moment de proef ‘2b or not 2b’. De proef zal ongetwijfeld zorgvuldig worden geëvalueerd, maar de uitslag staat volgens mij al min of meer vast. Biometrie zal de komende jaren worden ingevoerd in een groot aantal maatschappelijke sectoren. De VS hebben op dat punt het initiatief volledig naar zich toe getrokken. Het Homeland Security Program en de Patriot Act in dat land hebben een immense wereldwijde uitstraling. Het gevolg zou kunnen zijn dat in onze rechtsstaat veiligheidsbeleid wordt ontwikkeld, dat indirect door de VS is afgedwongen. Burgerrechtenorganisaties in de VS hebben zich bezorgd getoond over de ontwikkelingen daar.
Het is vandaag 12 oktober 2004, exact vijf jaren na mijn brief aan uw voorganger. In de Tweede Kamer, het hart van onze democratie, zijn de effecten van het veiligheidsbeleid merkbaar in de vorm van strengere toegangscontroles, intensievere identificatie enz. De huidige identificatierevolutie brengt de invoering van wetgeving die van invloed zal zijn op belangrijke burgerrechten als bescherming van de persoonlijke levenssfeer en de lichamelijke integriteit en deze waarschijnlijk zullen beperken, voor de burger een stuk dichterbij. Daarom stel ik aan u als verantwoordelijke minister wederom de vraag, of er bij de totstandkoming en invoering van wetgeving rekening zal worden gehouden met principiële en levensbeschouwelijke bezwaren. Gaarne zou ik bijvoorbeeld ook uw visie willen weten op de vraag of een enrolmentprocedure voor een biometrisch kenmerk (DNA niet, want dat is wel duidelijk) nu wel of niet wordt beschouwd als een inbreuk op de lichamelijke integriteit van de burger. Kan onze volksvertegenwoordiging straks nog wel naar principe stemmen als er wetgeving komt voortvloeiend uit de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Legt het beleid van de VS ten aanzien van reisdocumenten en uitwisseling van informatie dat zo sturend blijkt te werken, niet een zeer grote claim op beleidsbeslissingen hier en de controlerende en toetsende rol van ons parlement? De afgelopen maanden is er ook op Europees niveau scepsis geuit over deze ontwikkeling, met name de uitwisseling van informatie waaronder gevoelige informatie en de langdurige opslag van deze informatie. Ik stel met nadruk dat ik voorstander ben van een doelmatig veiligheidsbeleid. Ik realiseer mij ook terdege dat de overheid voor grote dilemma’s staat en krachtdadig beleid nu en in de toekomst niet kan worden
41
vermeden. Terrorisme en criminaliteit zijn een gesel voor de samenleving en dienen krachtig te worden bestreden. Veel burgers staan achter het huidige beleid. Een grote groep burgers is daarentegen van mening dat de balans tussen veiligheid en privacy nu aan het doorslaan is. Als christen maak ik mij op levensbeschouwelijke gronden zorgen over de huidige situatie en ontwikkelingen op identificatiegebied die ons in de nabije toekomst te wachten staan, zoals chipimplantatie. Er is nu al een uitgebreide internetpagina met informatie over de chips en chipimplantatie (rfid.pagina.nl). Toepassing bij mensen zal slechts een kwestie van tijd zijn. Repressieve middelen kunnen een probleem wellicht enigszins beheersbaar houden, maar ten diepste kampt de mensheid met een probleem van het hart, een mentaliteitsprobleem en dat los je niet op door controle en repressie. De identificatieontwikkelingen volgend, heb ik de indruk dat de kritische kanttekeningen die werden geplaatst tijdens het Publiek Debat Biometrie in 2000, al door de omstandigheden zijn ingehaald, nog voordat biometrische identificatie daadwerkelijk grootschalig is ingevoerd. Ik ben gaarne bereid u nader te informeren over de achtergronden van dit verzoek. In afwachting van uw reactie verblijf ik, Hoogachtend, J. Spaans
Bijlage 2. Beknopt overzicht bij de 2e druk van enige recente ontwikkelingen na de verschijning van de 1e druk in juli 2005. Biometrie Op 1 november 2005 is in Duitsland het biometrische paspoort ingevoerd. De verwachting is dat Nederland hiertoe in 2006 zal overgaan. In Europees verband zijn hierover afspraken gemaakt. Een praktijkproef met het biometrisch paspoort wees uit dat het systeem op een aantal punten moet worden verbeterd. Zo blijken de vingerafdrukken van kinderen onder de zes jaar en ouderen niet goed door te komen. De Raad van Europa waarschuwde eind 2005 voor de nadelen van biometrie en concludeert dat ‘biometrie rechtstreeks raakt aan de integriteit en waardigheid van het menselijke lichaam’. Een door de Europese Commissie in het leven geroepen werkgroep, kwam tot de conclusie dat biometrische gegevens beter niet centraal konden worden opgeslagen. Daardoor zou de kans op misbruik en oneigenlijk gebruik toenemen. Een zwembad in Ridderkerk introduceert biometrie om ongewenste badgasten te weren. Voor het eerst wordt elektronische stemherkenning
42
ingezet om de uitvoering van een gerechtelijke straf in een zaak tegen voetbalvandalen te controleren. Voor aanvang van de controle moet de gestrafte persoon ongeveer 75 zinnen inspreken om de computer de mogelijkheid te geven de stem te herkennen. Enige werknemers die in hun werksituatie te maken krijgen met biometrische beveiliging raken in gewetensnood. De vraag of een werknemer de toepassing van moderne identificatiesystemen opgelegd kan krijgen wordt steeds relevanter. Naast ethiek, levensbeschouwing en grondrechten constateer ik een groeiend raakvlak met ontslagrecht, arbeidsomstandigheden enz. Chiptechnologie De ChristenUnie overweegt een proefproces te starten tegen de Nederlandse overheid om de grenzen van de privaatrechten van de burger weten te vinden en een landelijk debat op gang te brengen. De CU is onder andere van mening dat implantatie van een chip nooit verplicht kan worden. Na de terreuraanslagen in de Londense metro pleit een deskundige voor implantatie van een chip, om in de toekomst slachtoffers beter te kunnen identificeren. Begin 2006 wordt melding gemaakt van een succesvol experiment met chipimplantatie bij mensen. De in de hand aangebrachte chip wordt gebruikt om sloten te openen en apparaten te bedienen. Er wordt onderzoek gestart naar de toepassing van RFID-chips in de gezondheidszorg. Met deze technologie kunnen mensen en materialen in een ziekenhuis worden gevolgd. Er wordt hard gewerkt aan productiemethodes om RFID-tags (chips) middels een drukprocédé aan te brengen in verpakkingen en dergelijke. Nummeridentificatie en informatieverwerking In de media wordt aangekondigd dat vanaf 2007 voor ieder in Nederland geboren kind een elektronisch dossier wordt aangemaakt. Daarin kan medische informatie worden opgeslagen bijvoorbeeld over erfelijke afwijkingen, maar ook informatie over het gezin en sociale aspecten. Steeds meer dossiers, zoals leerlingendossiers en patiёntendossiers zullen in de toekomst elektronisch worden. In 2006 zal het Burger Service Nummer worden geïntroduceerd. Doelstelling is dat zowel overheden, uitkeringsinstanties en organisaties als ziekenhuizen dit nummer gaan gebruiken om personen in hun systeem te identificeren. Er zijn veel klachten over de identificatieplicht. Ergernis is er over het feit dat de politie bij relatief lichte overtredingen vaak twee boetes uitschrijft, namelijk voor de overtreding zelf en het niet voldoen aan de identificatieplicht. Vanaf 1 januari 2006 zijn bepaalde instellingen en organisaties wettelijk verplicht gegevens te bewaren en deze af te staan aan bijvoorbeeld de politie als daarom wordt verzocht. Bij bibliotheken zou de politie leengegevens van klanten kunnen opvragen. De Europese Commissie besluit de communicatiegegevens van alle Europese burgers vast te leggen en te bewaren. Van diverse zijden is er kritiek op wat men noemt een ‘historische beslissing’. De vrijheid en vertrouwelijkheid van communicatie is een pijler
43
van de moderne democratie. Grote bedrijven als banken gaan onverminderd door met het stimuleren van financiële transacties via de computer en Internet en ontmoediging van de traditionele methodes. Vanaf 2006 vraagt een grote bank geld voor de toezending van een boekje overschrijvingskaarten. Als reden wordt aangevoerd dat steeds meer klanten hun bankzaken regelen via telefoon en Internet. Eventuele veiligheidsrisico’s worden niet vermeld. In december 2005 gaat de Galileosatelliet de ruimte in. Dit controle- en navigatiesysteem moet het GPS-systeem in de toekomst vervangen, waarmee Europa zich aan de controle van de VS hoopt te ontworstelen. In januari startte de overheid met een voorlichtingscampagne voor DigiD, een gemeenschappelijk systeem van de overheid om de identiteit van burgers te verifiëren ten behoeve van het snel groeiende aantal digitale diensten. Door de snelheid waarmee ontwikkelingen zich voltrekken is er een groeiende behoefte aan digitale rechercheurs. Bronnen Informatie van de website van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 22/9 2005, ‘Reisdocumenten’. Algemeen Dagblad, 13/9 2005. ‘Problemen met nieuw paspoort. 14.500 reisdocumenten getest’. Staatscourant van 31/10, 9/11 en 21/12 2005 respectievelijk ‘Raad van Europa waarschuwt voor nadelen biometrie voor identificatie’, ‘Biometrische gegevens niet centraal opslaan’ en ‘Stevige controle op VIS nodig’. De Telegraaf, 16/8 2005 ‘Gezichtsscan tegen zwembadvandalen’. Trouw en NOS-journaal, 30/1 2006. ‘Elektronische herkenning primeur voor hooligans’ en ‘Stemherkenning bij strafvervolging’. Maandblad Uitdaging, augustus 2005 en januari 2006: ‘Burger moet nee kunnen zeggen tegen chip’ en ‘Ontslag dreigt voor weigeraar irisscan’. Het Zoeklicht, januari 2006. ‘In gewetensnood door identificatietechnologie’. Brief van de ChristenUnie van 13/7 2005 betreffende RFID-technologie. BBC News World Edition, 28/7 2005. ‘Implant chip to identify the dead’. Nederlands Dagblad, 13 januari 2006. ‘Chip in hand 1-4’. Vakblad Graficus, 21/2005. ‘MAN Roland werkt aan gedrukte RFID’s. Algemeen Dagblad, 13/9 2005. ‘Elektronisch dossier volgt kind vanaf de geboorte’ en Hoogeveensche Courant, 23/9 2005 ’Ieder kind krijgt elektronisch dossier’. Informatie van de website van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 22 september 2005 ‘Burger Service Nummer’. Informatie van de website van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport van 3/6 2005. Nederlands Dagblad, 19/8 2005. ‘Klachtenregen over identificatieplicht’. NRC-Handelsblad, 18/7 2005. ‘Een sleepnet voor privé-gegevens’ en ‘de overheid mag eigenlijk alles al’. Maandblad De Oogst, september 2005. ‘Een sleepnet voor persoonsgegevens’. Staatscourant, 28/11 2005 en 11/1 2006: ‘Noodzaak opslag verkeersgegevens Internet nog steeds niet aangetoond’ en ‘CBP ziet toename massale verwerking persoonsgegevens’. Brochure met begeleidende brief van de Postbank, oktober 2005. Het Financieele Dagblad, 27/12 2005. ‘Hoge verwachting van Europees alternatief GPS. www.Digid.nl, 23 januari 2006. Dagblad van het Noorden, 25/1 2006. ‘Een digitaal rechercheur weet alles van computers’.
44
