#"
X' *ï**.'.?*^.:i!
w^m^ ?V'
,Mi^
A
Dutch and I n d i s c l l l l
I
Architectuur en stc?!
(
i>^>^79L
Architecture
Bibliotheek TU Delft/Bk
1747978
7
Voorgeschiedenis
1600-1800
12
Neo-clossicisme
1ó
Neo-stijlen en Eclecticisme
20
Rationalisme, Traditionalisme, Americanisms
ouwen debouvN^ in I ndonesië 24
A m s t e r d a m s e School, A r t N o u v e a u
28
Het Nieuvs^e B o u w e n
32
Delftse School
_l LU
Q bibliotheek BOUWKUNDE
i^'}qj^
TU
De tentoonsfeiling Het Indische Bouwen, architectuur en stedebouw in Indonesië w e r d v e r v a a r d i g d ter b e g e l e i d i n g van het seminar C h a n g e a n d Heritage in Indonesian Cities, dot van 2 7 - 3 0 september 1 9 8 8 in Jakarta w e r d g e h o u d e n . O r g a n i s a t o r e n hiervan w a r e n de Ikatan Arsitek Indonesia (Bond van Indonesische Architecten) en de BNA, de Bond van N e d e r l a n d s e Architecten Het gemeenschappelijk Indonesisch-Nederlandse e r f g o e d op het g e b i e d van architectuur en stedebouw, het z o g e n a a m d e Indische Bouwen, w e r d o p dit seminar voor het eerst uitgeb r e i d b e h a n d e l d . De b i j b e h o r e n d e expositie w e r d na opstelling in het Erasmushuis, N e d e r l a n d s e A m b a s s a d e , te Jakarta in enkele Indonesische universiteiten opgesteld. De b e l a n g stelling was zeer g r o o t
In deze zin w a r e n het seminar en de
expositie van uitzonderlijk b e l a n g o m d a t hiermee het begin van een fundamentele h e r w a a r d e r i n g van het Indische Bouwen w e r d g e m a r k e e r d . Bij stadsplanning en monumentenz o r g in Indonesische steden w o r d t in toenemende mate rekening gehouden met de unieke identiteit van dit gemeenschappelijke e r f g o e d
Het is nu de beurt a a n N e d e r l a n d om
kennis te nemen van de specifieke eigenschappen v a n het Indische Bouwen
Het opzetten van deze expositie w e r d mogelijk g e m a a k t d o o r een intensieve s a m e n w e r k i n g van meerdere organisaties Het idee w e r d g e b o r e n en uitgewerkt binnen de w e r k g r o e p ARSI - Architectuur en Stedebouw Indonesië - die onderdeel vormt van de Stichting Cultuurgeschiedenis N e d e r l a n d e r s O v e r z e e . De z o w e l inhoudelijke als financiële realisatie w e r d mogelijk g e m a a k t d o o r de directe p a r t i c i p a t i e van de lAI en de BNA, de Rijksdienst v o o r de M o n u m e n t e n z o r g , de N a t i o nale Contactcommissie M o n u m e n t e n b e s c h e r m i n g die een deel van de expositie Jonge Bouwkunst 1 8 5 0 - 1 9 4 0 ter beschikking stelde, de Technische Universiteit Delft en de Ministeries van W e l z i j n , V o l k s g e z o n d h e i d en Cultuur, van Volkshuisvesting, Ruimtelijk O r d e n i n g en M i l i e u , van Buitenlandse Zaken en van O n d e r w i j s en W e t e n s c h a p p e n Het Gemeentemuseum Helmond verleende steun vanuit de coulissen en nam na het seminar in Indonesië de expositie over. N a een eerste presentatie in Helmond zal de tentoonstelling Het Indische Bouwen o p meerdere plaatsen in N e d e r l a n d w o r d e n opgesteld.
Omdat voor de presentatie in Indonesië de teksten van de expositie in de Engelse taal zi|n gesteld is de Nederlandse versie van de teksten m deze catalogus opgenomen om zo als handleiding voor Nederlandse bezoekers te dienen Het IS ons aller verwachting dat het Indische Bouwen evenveel aandacht zal kri|gen als zi|n tegenvoeter de Jonge Bouwkunst m Nederland De bestudering van de architectuur uit de periode van circa 1 800 1 950 in zowel Indonesië als Neder land IS een nog grotendeels onontgonnen terrein Wanneer deze expositie bi|draagt aan een grotere interesse en een daaruit voortvloeiende serieuze bestudering van deze boei ende periode m de architectuurgeschiedenis kunnen wi| allen ons initiatief als geslaagd beschouwen Bea Brommer directeur
cy^/^/ ' / '
t i I' f ' i
J/ I. >" Il lAVA
MAIOR
S( V B A 1 A V t
is^tó»MiS^^
[412
Introductie
V r i j w e l iedere Indonesische stad bezit elementen van een gemeenschappeli|k Indonesisch N e d e r l a n d s e r f g o e d , van g e b o u w e n en straatmeubilair tot s t a d s p l a n n i n g , die ten dele
I [3]
de karakteristieke identiteit van de stad bepaalt
Dit 'Indische
B o u w e n ' is het resultaat van de N e d e r l a n d s e a a n w e z i g h e i d in Indonesië van de 1 7e tot midden in de 2 0 e eeuw en vormt een uniek fenomeen in de Aziatische w e r e l d Bevolkingstoename, groei van de steden en de roep om overlevingskansen d o o r de stedelingen hebben een grote druk gelegd op de steden in de w e r e l d en Indonesië is hierin geen uitzondering
V o o r de steden d a a r w o r d e n de p r o b l e m e n
steeds nijpender, zelfs w a a r het g a a t om slechts de basis behoeften van haar inwoners te vervullen
In een p o g i n g om
a a n de g r o e i e n d e v r a a g naar verbetering en u i t b r e i d i n g van de levensomstandigheden te v o l d o e n , hebben veel grote Indonesische steden hun structuur drastisch v e r a n d e r d Dit heeft soms tot gevolg g e h a d , dat stadsdelen en g e b o u w e n met een culturele en historische w a a r d e w e r d e n a f g e b r o k e n
^ ^
arpsp
^
i
V o o r b e e l d hiervan is de H a r m o n i e in Jakarta, die in 1 9 8 5 w e r d gesloopt A n d e r z i j d s konden a n d e r e g e b o u w e n
i^*y.
gerestaureerd w o r d e n , zoals recentelijk g e b e u r d e met de S c h o u w b u r g in Jakarta
Soms w o r d t hierbij een samen
w e r k i n g s v e r b a n d a a n g e g a a n tussen Indonesische en N e d e r landse organisaties
Deze tentoonstelling is v e r v a a r d i g d als onderdeel van het architectuur seminar 'Change_and_Herjtagej^n Indonesian Cities', dat van 2 7 - 3 0 september 1 9 8 8 m J a k a r t a ^ e r c T gehouden
In de expositie w o r d e n de architecuur-
o n t w i k k e i i n g e n vanaf 1 8 0 0 in z o w e l N e d e r l a n d als Indonesië [5] 2
naast elkaar g e t o o n d , w a a r d o o r de v e r w a n t s c h a p , het verschil en de w e d e r z i j d s e beïnvloeding h e r k e n b a a r w o r d e n
Het
N e d e r l a n d s e gedeelte is overgenomen uit de tentoonstelling 'Jonge Bouwkunst 1 8 5 0 - 1 9 4 0 ' . die d o o r de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g w e r d samengesteld om bekendheid te geven aan het grootscheepse inventarisatie project van de g e b o u w e n uit die p e r i o d e gesteld d o o r de ARSI-leden
Het Indonesische deel w e r d samen-
Voorgeschiedenis 1600-1800 De Hollandse wooncultuur van de 17e eeuw w a s een uit gesproken stedeli|ke cultuur w a t nog w e r d versterkt d o o r de l a n g d u r i g e o o r l o g met Span|e M e d e h i e r d o o r stond de vestingbouw m de N e d e r l a n d e n op een h o o g peil N a d a t de N e d e r l a n d e r s zich in 1619 een vaste positie h a d d e n v e r w o r v e n a a n de m o n d i n g van de C i l i w u n g w e r d hier naar de Hollandse t r a d i t i e een vesting en een stad gesticht Het o n t w e r p w e r d v e r v a a r d i g d d o o r de w i s k u n d i g e Simon Stevin
m die ti|d de belangri|kste vestingbouwer in de
Nederlanden
Uit financiële o v e r w e g i n g e n w e r d het o o r
spronkeli|ke vi|fpuntige o n t w e r p vervangen d o o r een carré v o r m naar het v o o r b e e l d van de stad Gulik
Reeds in hetzelfde
|aar w e r d met de b o u w van het kasteel begonnen van het eerste fort|e Jacatra
ten oosten
O o k de stad w e r d a a n g e l e g d
naar de ideeën van Stevin met een rechthoekig stratenplan, doorsneden met straten en grachten
De eerste schuine a a n l e g
van de oosteli|ke stadswal w e r d d o o r de Heren XVII a f g e keurd o m d a t deze met strookte met de principes van een ideaalstad V o o r a l d a n k z i | Chinese arbeiders w e r d de nieuwe stadswal gerealiseerd
De verschillende stadia zi|n op de p l a t t e g r o n d e n
van 1 6 2 7 en 1 6 5 0 duideli|k w a a r n e e m b a a r
Omstreeks 1 6 3 5
w a r e n de w a l l e n gereed w a a r n a ook het westelijke deel van de stad kon w o r d e n b e b o u w d In het begin van de 1 7e eeuw w e r d m de N e d e r l a n d e n g e b o u w d volgens de sti|l van de Hollandse renaissance
Naast
een strenge indeling van plattegronden en gevels kenmerkte deze sti|l zich d o o r het gebruik van decoratieve ornamenten en het afwisselen van metselwerk en natuursteen
Aanvankeli|k
w e r d deze sti|l in de overzeese vestigingen o p dezelfde manier toegepast z i | het m sterk v e r e e n v o u d i g d e vorm Bovendien was men afhankelijk van plaatseli|k beschikbaar b o u w m a t e r i a a l zoals koraalsteen en rieten d o k e n , hoewel ook baksteen als ballost w e r d a a n g e v o e r d
O m vocht en w a r m t e te weren w e r d e n de muren al spoedig w i t gepleisterd De eerste huizen met trapgevels v o l d e d e n slecht en w e r d e n spoedig g e w i j z i g d
panee
De nokrichting w e r d o n d e r Chinese
invloed g e d r a a i d e v e n w i j d i g a a n de straat, w a a r d o o r het mogeli|k w e r d het dok voor de gevel uit te laten steken Zon en regen w e r d e n h i e r d o o r g e w e e r d en ook de stoep bleef
[5] 4
droog W a n n e e r m de 18e eeuw buiten de stad landhuizen verrijzen raakt men meer in kontakt met de Indische gewoontes en neemt men deze geleidelijk a a n over
Langzaam ontstaat een
Indisch-Nederlandsche b o u w w i j z e met grote overstekende daken en brede g a l e r i j e n r o n d o m het huis in de 19e eeuw zet deze zich voort m het w o o n h u i s t y p e met alleen voor
en
achtergalerij en vertrekken a a n weerszijden van een brede middengang
panee
[5] 3
^
•/erden 3Se
Kaart van Batavia m 1 6 2 7 , het z o g e n a a m d e 'schilderi| van
Batavia
Coen' = Z
C o p i e van het s c h i l d e n ] , dat in het Westfries Museum
te hloorn berust paneel [4]
)r het
2
Kaart v a n Batavia in 1 6 5 0 , g r a v u r e d o o r Clemendt de Jonghe
3
Gezicht in Batavia in 1 6 5 6 , d o o r A n d r i e s Beeckman
De twee
versies van dit schilderi| berusten m het Ri|ksmuseum en het
en
Tropenmuseum te A m s t e r d a m
toep bleef 4
De Amsterdamse Poort met b a r a k k e n en opslagplaats van de artillerie a a n de rechterkant Tekening van Johannes Rach, 1772
5
Het huis van de gouverneur g e n e r a a l in het kasteel G r a v u r e naar Johannes N i e u h o f , ca 1 6 6 0
6
Het stadhuis van Batavia, g e b o u v / d d o o r de architect W J van de V e l d e , gestart in 1 7 0 6 Tekening van Johannes Rach, ca 1 7 7 0
7
Museum Kota, het vroegere stadhuis
8
De Kruiskerk m Batavia, g e b o u w d m 1 6 3 2 en a f g e b r o k e n m
9
De Hollandse Kerk, g e b o u w d in 1 7 3 2 en wegens b o u w v a l l i g
1 7 3 2 G r a v u r e naar Johannes N i e u h o f , ca 1 6 6 0 heid m 1 8 0 9 a f g e b r o k e n
el [5]
1
O n t w i k k e l i n g v a n het kleine stadshuis te Batavia 1 6 2 0 1 8 0 0
2
Trapgevel o p Onrust, een eiland v o o r de kust v a n Batavia Tekening d o o r Johannes Listing, 1 6 5 6
3
Vi|f oude Hollandse stadshuis|es a a n de v o o r m a l i g e Leeuwin negracht te J a k a r t a , 2e helft 1 7e eeuw
4
Foto ca 1 9 2 0
Drie oude Hollandse stadshuis|es a a n de v o o r m a l i g e Spinhuis g r a c h t te J a k a r t a , 2e helft 1 7e eeuw
Foto ca 1 9 2 0
5
Het meest links gelegen huis|e van a f b 4 m 1 9 7 7
6
Hetzelfde huis|e van a f b 4 en 5 ti|dens de v e r b o u w i n g in
7
G r o o t herenhuis a a n de v o o r m a l i g e Binnennieuwpoortstraat te
1 980
Hiermee verdween het laatste g a v e kleine stadshuis|e
J a k a r t a , g e b o u w d ca 1 6 8 0 , a f g e b r o k e n m 1921 8
Toko M e r a h , Kali Besar W e s t , J a k a r t a , g e b o u w d ca 1 7 3 0 en gerestaureerd d o o r J F van Hoytema in 1 9 2 0
Overzeese handel bracht grote ri|kdom voor kooplieden in Nederland In de 2e helft van de 1 7e eeuv/begonnen Amsterdamse handelaars hun wmsten te investeren m een tweede huis buiten de stad, die varieerden van een eenvoudig optrek|e tot luxueuze landgoederen langs de rivieren de Amstel en de Vecht Ook m Batavia bouwden ri|ke VOC beambten een pied a terre buiten de ommuurde stad om hun bedompte woonhuizen te ontvluchten Deze landhuizen verrezen m eerste instantie dichtbi| Batavia in de 1 8e eeuw was de verovering van de Ommelanden, het gebied rond Batavia, een feit en vanaf toen werden in groot tempo landgoederen gebouwd steeds verder ten zuiden van de stad In het begin was de bouwsti|l van de landhuizen een directe navolging van de Nederlandse buitenhuizen Na verloop van ti|d echter drukten het klimaat en de tropische omgeving hun stempel op het uiterli|k van de gebouwen Bi| de architectonische ontwikkeling van het Bataviase land huis kunnen drie verschillende sti|len worden onderscheiden
-
i I ° :
\ ' J
Nederlandse sti|l (1700-1770) (Weltevreden, Reinier de Klerk, Jan Schreuder Groeneveld Oost/Tan|ung Timur) Karakteristieken Getrouwe replica's van Nederlandse buitenhuizen Gesloten gebouwen met twee verdiepingen omgeven door grote en luxe tuinen, met behorend bi| hun tropische omgeving Nederland^]ndischejti|l JJ750^ 1800) (Pondok Gedeh, Cengkareng, Cililitan Besar) Karakteristieken
-
-
Hybride gebouwen die gedeelteli|k aangepast zi|n aan het klimaat en de tropische omgeving Gebouwen met twee verdiepingen gedekt met het Javaanse type dak Ruimten op de benedenverdieping worden beschermd door overdekte open galeri|en Indische s^[l_[l 790-1820) (Japan, Citrap Telukpucung) Karakteristieken Vri|wel gehele aanpassing aan het klimaat en de tropische omgeving Gebouwen met een verdieping met open galeri|en die in grondplan en constructie op de Javaanse pendopo li|ken
+
j,
[4] 6 De 19e eeuwse Indonesische stadshuizen van de boven- en middenklasse tonen een v e r m e n g i n g van Javaanse en N e o Klossieke elementen w a a r d o o r ze hun typerend Indische karakter k r i j g e n . De architectuur van de l a n d h u i z e n en p l a n t a g e g e b o u w e n ook buiten Java is een landelijke uiting van de zelfde stijlprincipes, ook w a n n e e r z i | geheel zi|n o p g e t r o k k e n van hout met een rieten dak.
Landhuizen
o 1 O n t w i k k e l i n g van het Bataviase landhuis, 1 6 8 0 - 1 8 0 0 o 2
Huis van g o u v e r n e u r - g e n e r a a l Johannes Camphuis op het
,-
e i l a n d Edam in de b a a i van Batavia, g e b o u w d omstreeks
"" 3
Het huis W e l t e v r e d e n , g e b o u w d v o o r Petrus van der Parra
^
rond 1 7 7 0 Tekening d o o r Johannes Rach, ca 1 7 7 0
poneel [8]
1 6 9 0 Tekening d o o r Johannes Rach, ca 1 7 7 0
o 4
Het huis Rupelmonde a a n de rivier de Vecht in N e d e r l a n d ,
2
w e r d g e b o u w d a a n het einde van de 1 7e eeuw d o o r een
^
Amsterdams k o o p m a n
E 5
Beeckestijn in Velsen (vroeg 1 8e eeuws) toont dat ook in
o
N e d e r l a n d de huizen soms gepleisterd w a r e n . N a een lange p e r i o d e van verval w e r d dit landhuis in 1 9 6 0 geheel gerestaureerd
1
6
Tanjung Timur, een o p m e r k e l i j k huis in de N e d e r l a n d s e stijl, w a a r de gastverblijven met het h o o f d g e b o u w v e r b o n d e n w a r e n d o o r het dak
Het huis w e r d g e b o u w d rond 1 7 5 6 voor
Pieter van den Velde en bleef bestaan tot 1 9 8 5 toen het o n g e l u k k i g e r w i j s tot de g r o n d toe a f b r a n d d e 7 8
Tanjung Timur na de b r a n d in 1 9 8 5 Het N a t i o n a a l Archief a a n de Jalan G a | a h M a d a , g e b o u w d omstreeks 1 7 6 0 voor Reinier de Klerk, die enige jaren later gouverneur-generaal werd
9
Cililitan Besar w e r d g e b o u w d d o o r Hendrik Laurens van der C r a p in de 2e helft van de 1 8e eeuw
10 Een v o o r b e e l d v a n de Indische stijl, het huis J a p a n , g e b o u w d voor Andries Hartsinck a a n het eind van de 1 Be eeuw
Neo-Classidsme el [9]
Het neo classicisme ontstaat eind 1 8e eeuw en bli|ft totongeveer de tweede helft van de 1 9e eeuw de t o o n a a n gevende bouwsti|l m N e d e r l a n d en Europa
Verschillende
archeologische vondsten en herontdekkingen van Griekse tempels vormen belangri|ke inspiratiebronnen voor deze sti|l O o k m de interieurkunst komen de Griekse vormentaal - neoGrieks of Empire - in z w a n g
Lodewi|k N a p o l e o n , begin
1 9e eeuw koning van N e d e r l a n d , stimuleert naar v o o r b e e l d
Neo
van zi|n broer keizer N a p o l e o n , het neo-classicisme m N e d e r Nede
land N e o classicistische b o u w w e r k e n zi|n veelal samengesteld uit b l o k v o r m i g e bouwvolumes
Kenmerkend zi|n de zuilenpor-
tico's, eventueel b e k r o o n d met een d r i e h o e k i g f r o n t o n , de
pane
i[ii]
strakke symmetrische o r d e n i n g en de f l a u w hellende daken Soms liggen de g e b o u w e n net als de Griekse tempels o p een v e r h o g i n g Als b o u w m a t e r i a a l gebruikt men veelal natuursteen of als imitatie d a a r v a n gepleisterde baksteen met d a a r i n een schi invoegen verdel mg V a n w e g e de economische malaise m die ti|d verri|zen er Neo
overigens w e i n i g neo-classicistische b o u w w e r k e n Een v a r i a n t van het neo-classicisme is de Waterstaatssti|l Deze sti|l komt voor tot m het 3e kwart van de 1 9e eeuw en is
Nede
g e n o e m d naar de b o u w w i | z e van de ingenieurs van het Departement van W a t e r s t a a t
De ingenieurs werken in een
w a t vri|ere versie van het neo classicisme Zo passen ze zuiver classicistische elementen toe tesamen met kantelen, b o o g f r i e z e n , spitsbogen etc Veel civiele b o u w w e r k e n en o p e n b a r e g e b o u w e n , w a a r o n d e r kerken, w o r d e n m Waterstaatssti|l ontworpen
In 1 8 2 4 was de kerkenbouw b i | Koninkli|k Besluit
tot het terrein van de overheid en d a a r m e e van de ingenieurs van W a t e r s t a a t v e r k l a a r d
De Waterstaatssti|l g a a t l a n g z a -
m e r h a n d over in a n d e r e g e m e n g d e sti|lvormen
Neo-Classicisme
In 1 8 0 7 w o r d t H W
Indonesië
gouverneur g e n e r a a l van Indie benoemd
Daendels d o o r Lodewi|k N a p o l e o n als Daendels r e o r g a n i -
seert het koloniale gouvernement naar Frans model
In het
koloniale b o u w e n w o r d e n Franse architectuuropvattingen gevolgd
De Empire sti|l w o r d t geïntroduceerd m Indonesië
m a a r v r i | vertaald en g e v o r m d
Een koloniale Indische b o u w -
sti|l ontstaat, a a n g e p a s t a a n de plaatseli|ke o m s t a n d i g h e d e n , het tropische klimaat en de v o o r h a n d e n z i | n d e b o u w materialen
panee^l[12]
Deze Indische Empire sti|l toegepast o p o v e r h e i d s g e b o u w e n en landhuizen werkte representatief en v o o r n a a m in de kolo male samenleving
Kenmerkend zi|n de galeri|en met hoog
o p g a a n d e zuilen en kroonli|sten en wit gepleisterde muren Het Indische classicisme verliest in de loop van de 1 9e eeuw echter veel a a n sti|lzuiverheid
Het verwatert van karakter
Zo komen in de 2e helft van de 1 9e eeuw luifels van g e g o l f d d a k i | z e r voor ondersteund d o o r gekrulde gieti|zeren conso les Stenen zuilen w o r d e n vervangen d o o r e x e m p l a r e n van hout of i|zer
Neo-Classicisme
Mozes en A a r o n Kerk
Nederland, Amsterdam
TF
Suys
h e r b o u w d in neo klassieke sti|l d o o r
1 8 3 7 1841
Barlaeus G y m n a s i u m a a n de Weteringschans JB
Springer
1884
door W
en
N a a r a n a l o g i e met het karakter van de
school IS een klassieke v o r m e n t a a l gekozen
paneel [ 1 1 ]
Haarlemmerpoort
C Alewi|n
Kormtisch kapiteel
1884
Haarlemmerpoort
Mozes en A a r o n Kerk
fronton
Detail van het fronton van het Barlaeus G y m n a s i u m met de godin Minerva
Neo-Classicisme
1
Amersfoort
station a a n het Smallepad
di|k o n t w e r p 1 8 6 3
Nederland
gebouwd m 1874
N i c o l a a s J Kamper De g e b o g e n ramen
de pilasters met Korintische kapitelen zi|n t y p e r e n d voor het neo classicisme paneel [1 2 ]
2
S t o o m g e m a a l Cruquius een van de drie stoomgemalen die voor de i n p o l d e r i n g van de H a a r l e m m e r m e e r w e r d e n gebouwd
een v o o r b e e l d van ingenieurs architectuur
Niet
alleen classicistische details m a a r ook neo gotische elementen zi|n toegepast 3
Den H a a g
kapel op de R K Begraafplaats
A Tollus
1837
Een v o o r b e e l d van neo Griekse sti|l 4 Zierikzee N i e u w e Kerk
1845 1848 G H
o n t w e r p van P Hui|sers uit 1 8 3 5
Grouss n a a r een
Portaal b e k r o o n d met een
a r c h i t r a a f met fronton is typerend voor het neo classicisme 5 Den H a a g v o o r m a l i g d o u a n e wachthuis o p het Ri|swi|kse plein Z Rei|ers
1825 1827
Het g e b o u w stond o o r s p r o n k e
li|k o p een v e r h o g i n g 5 Utrecht V o o r m a l i g Douane en Politie Kantoor m de W i t t e vrouwenstraat 4 4 7
Leiden
CA
Boll van Buuren
Hartebrug Kerk Th M o l k e n b o e r
1858 1835 1836
De
typerende g e b o g e n ramen en portico zi|n hier ook toegepast 8
Dordrecht
De Korenbeurs
Bomkade G N
Itz
1834
[13]3 Neo-Classicisme Indonesië
paneel [13]
V a n de Bataviasche S c h o u w b u r g tot G e d u n g Kesenian Jakarta
paneel [15]
Sociëteit de Harmonie in Jakarta, gebouwd in 1 809 door J. Jongkind en afgebroken in 1985 Sociëteit de Harmonie, tekening van de voorzijde, 1814 Het 'paleis van Daendels', het zogenoamde Witte Huis in Jakarta, gebouwd door J.C. Schultze, aangevangen in 1809 en voltooid in 1 828 Het paleis van de gouverneur-generaal in Bogor (Buitenzorg) Paleis van de president in Jakarta, gebouwd rond 1 860 Nationaal Museum in Jakarta, gebouwd in 1862 Gereja Emanuel, de voormalige Willemskerk, in Jakarta, gebouwd in 1834 door MacGillovry Gerejo Emanuel, tekening van de voorzijde
In 1 984 werd door de gouverneur van DKI Jakarta besloten tot de restauratie van de voormalige 'Bataviasche Schouwburg'. In 1 987 werd het gebouw weer in gebruik gesteld als 'Gedung Kesenian Jakarta' na een volledige restauratie. Gedung Kesenian, gebouwd in de neoklassieke Empire stijl, onderging diverse veranderingen in functie gedurende zijn bestaan van meer dan 1 50 jaar. Toen het werd gebouwd in 1 821 bestond het gebouw slechts uit een rechthoekige zaal met een schilddak wat het enigszins het aanzien van een hooiberg gaf. Het publiek moest staande naar het toneel kijken en bij gebrek aan een foyer in de pauzes picknicken in het gras en in hun rijtuigen buiten het gebouw. In de 2e helft van de 1 9e eeuw werden balkons in de zaal aangebracht. Het uiterlijk veranderde ingrijpend door de toevoeging van open galerijen aan weerszijden en een open portico boven de ingang. De vroegere hooiberg was aan het eind van de 1 9e eeuw omgevormd tot een elegant theater. Vanaf 1 940 werd het gebouw achtereenvolgens gebruikt als commandopost en barak door de Japanners, als collegezaal door de Universitas Indonesia en als filmzaal voor Indiase en Chinese films in de jaren zestig en zeventig. In 1984 werd een rehobilitatieplan opgesteld om het gebouw zijn vroegere theaterfunctie terug te geven en Jakarta zo te voorzien van een prestigieus modern theater.
t
[13]4 De v o o r n a a m s t e onderdelen van de rehabilitatie van G e d u n g Kesenian w a r e n : restauratie van het uiterlijk zowel binnen als buiten v e r m i n d e r i n g van het v e r k e e r s l a w a a i tot een niveau dat acceptabel is voor een theater installatie van moderne theaterfaciliteiten die in het o u d e g e b o u w moesten passen O m deze taak met succes uit te voeren werkte DKI Jakarta n a u w samen met de stad Rotterdam op het g e b i e d van technische adviezen en hulp. Het rehabilitatieteam van G e d u n g Kesenian bestond uit: Dinas K e b u d a y a a n DKI Jakarta, hoofd drs. S o e p a r m o , Project Director (Department of Culture) Dinas Tata Bangunan d a n P e m u g a r a n , Ir. M a r t o n o Y u w o n o , Project C o o r d i n a t o r (Department of Culture) P.T. Perencana J a y a , Architects a n d Engineers, Consultants, Ir. Triono Tasman, Project Architect Department of Public W o r k s City of Rotterdam, Ir. Ronald G i l l , BNA, Architect Adviser. De
Batavische
Schouwburg
Indonesië
O
Foto van W o o d b u r y a n d Page uit ongeveer 1 8 9 0
•^ ? -^ n
Gezicht van de 'Bataviosche S c h o u w b u r g ' vanaf de Pasar
paneel [ 1 6 ]
Baru b r u g , eind 1 9e eeuw
3 Het ' N i e u w e Stadstheater' in G e d u n g Kesenian voor de reha-
^7 ^
1 Interieur van de S c h o u w b u r g met balkons na de v e r b o u w i n g .
o
bilitatie
O 4 G e d u n g Kesenian tijdens r e s t a u r a t i e w e r k z a a m h e d e n O 5 M a q u e t t e van het interieur van G e d u n g Kesenian met plaats z
voor 5 0 0 bezoekers in 6 V e r g a d e r i n g van het rehabilitatieteam o p de b o u w p l a a t s z 7 Het geluidsschild in het dak en de constructie van de facade o om het verkeerslawaai terug te brengen van 9 0 DBA tot 3 0
^
DBA Een w e r k p l a a t s op de b o u w v e r v a a r d i g t gereconstrueerde ornamenten met behulp van mallen
Neo-stijlen en Water
Eclecticisme ''"""^ ^
'
V a n a f het m i d d e n van de 1 9e eeuw w o r d t de bouwkunst gekenmerkt d o o r historische sti|len bouwstijlen uit v r o e g e r eeuwen
navolgen en copieren van
«
Rond het midden van de 1 9e eeuw ontstaat een sterke belang stelling voor de gotische bouwkunst V o o r 1 8 5 0 betreft dit een bescheiden n a v o l g i n g van de Engelse gotiek
N a 1 8 5 0 is
v o o r a l de Franse vroege gotische bouwkunst het grote voor beeld
Aanne
Een b e l a n g r i j k e gebeurtenis in dit v e r b a n d is het herstel
van de Bisschoppelijke hierachie in de katholieke kerk
waar
d o o r een grote v r a a g naar katholieke kerken en kerkmeubilair ontstaat 1^
De gotische spitsbogen vierpassen
pinakels en
kruisribgewelven w o r d e n echter met alleen m de kerkenbouw
I
toegepast O o k w o o n h u i z e n en andere o p e n b a r e g e b o u w e n verrijzen m neo gotische stijl soms v e r m e n g d met renaissance ornamenten
Enkele rijksbouwmeesters zijn fervente a a n h a n
gers van de neo gotiek ( postkantoren gotiek ) Omstreeks 1 8 8 0 g a a t men in de stijl v a n de Vlaamse en Hollandse renaissance b o u w e n Veel r a a d h u i z e n
scholen
Neo-S
gestichten m a a r ook ( w i n k e l ) w o o n h u i z e n verrijzen in deze O u d Hollandse stijl Kenmerkende onderdelen zijn vels d i a m a n t k o p p e n
rondboognissen
P •
sierankers en gebeeld
h o u w d e sluitstenen en consoles Veelal zien w e een c o m b i n a
Nederla
tie van schoon metselwerk met natuursteen of stucwerk V a n a f 1 8 5 0 ontwikkelt zich het Eclecticisme architecten
t
kiezen hun ornamenten en b o u w d e l e n uit v o o r b e e l d b o e k e n
paneel [ 1 9 ]
van bouwstijlen of catalogi van handelaren m b o u w m a t e r i a len Ze hebben de keus uit Byzantijnse tot en met b a r o k k e stijlen
Het eclecticisme vertoont a a n v a n k e l i j k veel overeen
komst met de Waterstaatsstijl gevels drukker
m a a r rond 1 8 8 5 w o r d e n de
schilderachtiger
en asymmetrisch ingedeeld
Eind joren zeventig zien w e dikwijls houten onderdelen v e r a n d a s v a k w e r k en ingenieuze kappen
zoals
toegepast in
c o m b i n a t i e met een neo stijl V a n w e g e de gelijkenis met de Zwitserse chalets spreekt men wel van Choletstijl Indonesië
A a n het eind van de 1 9e eeuw w o r d t behalve van een sterk v e r w a t e r d classicisme ook w i l l e k e u r i g gebruik g e m a a k t van a n d e r e eclecticische bouwstijlen
,•
trapge
zoals neo gotiek en neo
*
romantiek Het peil van de achitectuur is laag door een groot gebrek aan bouwkundig geschoolden en de wi|ze van ontwer pen Bouwkundig ingenieurs zi|n er eenvoudig met, noch bi| de overheid, noch m de particuliere bouwsector Waterstaatsstijl
De ingenieurs van de Waterstaat ontwerpen en bouwen waterwerken Zi| die bi| deze dienst de titel van architect hebben, zi|n wat beter onderlegde opzichters Grote bouw werken worden ontworpen door ingenieurs van de Genie, werkzaam op het Department van Burgerli|ke Openbare Werken Uit modellenboeken, zoals dat van Storm van s Gravensonde, worden ontwerpen van kroonli|sten, zuilen, kapitelen en li|stwerken gecopieerd, waardoor gebouwen vaak een zelfde detaillering vertonen
Aannemersstiil
In de particuliere bouwsector laat de ontwerp prakti|k een zelfde beeld zien Bi| gebrek aan bouwkundig ingenieurs ontwerpen aannemers woonhuizen en winkels Deze aanne mers, die zich architect noemen omdat ze enige bouwkundige scholing hebben genoten, bouwen in historiserende, eclecti sche sti|len al naar gelang de eisen van de opdrachtgever De combinatie architect aannemer is kenmerkend voor de bouwpraktijk m Indonesië rond 1900
Neo-Stijlen, Eclecticisme Nederland
el [19]
1 Neeri|nen Hervormde Kerk, 1865 Deze eenbeukige kerk is een uitstekend voorbeeld van pleisterwerk gotiek 2 Ni|kerk stroomgemaal, Hasselt en De Koning, 1 880 1 882 Gebouwd om het waterpeil in de Arkemheempolder in Gelderland onder controle te houden 3 Groningen Natuurkundig Laboratorium van de universiteit, staatsarchitect J van Lokhorst, 1889 Een voorbeeld van neo gotiek 4 Haarlem Postkantoor in de Zi|lstraat, staatsarchitect C H Peters, 1893 1894 'Postkantoorgotiek' 5 Bussum Villa Rozenhof, Parklaan 37, W Kromhout, 1901 Chaletsti|l 6 Rotterdam Poortgebouw m de Stielt|esstraat, J S C van der Wall, 1879 Voormalig kantoorgebouw van de Rotterdamse Handelsvereniging Voorbeeld van een eclectisch gebouw 7 Den Haag Koninkli|ke Stallen aan de Hogewal, HP Vogel/LH Eberson 1876 1880 Vooral elementen uit de renaissance en Griekse architectuur zi|n toegepast bi| dit eclectische gebouw Karakteristiek voor de architectuur in die dagen is het gebruik van speklagen baksteenlagen afgewisseld met lagen natuursteen
8
Raalte R K
kerk H Kruisverheffing, A
Tepe
1891
1892
Een typerend v o o r b e e l d van een neo gotische kerk 9
Den H a a g Interieur van St Jacobskerk 1875 1878
PJH
10Haamstede Vuurtoren, L Valk, 1837 1840
Cui|pers, De kunstig
geconstrueerde gieti|zeren vuurtorens h a d d e n vaak o r n a m e n ten of interieur details in neo sti|len Gotische spitsbogen langs de b o v e n r a n d v a n de zuil zi|n z i c h t b a a r
Eclecticisme, Neo-Gotiek
1
Eclecticisme Villas a a n de Weteringschans in Eclectische sti|l met veel neo renaissance elementen V a n links naar rechts
en
nrs Neo-Renaissance
16 18 d o o r N Vos, 1 8 8 2 , nrs 2 0 2 2 d o o r J Daverman
uit 1 8 8 2 en nr 2 4 d o o r P F Laarman uit 1 8 7 8 2
N e o Gotiek en N e o Renaissance
R'|ksmuseum a a n de
S t a d h o u d e r s k a d e , PJ H Cui|pers, 1 8 7 6 1 8 8 5
Nederland, Amsterdam 3
N e o Renaissance Stadsschouv/burg a a n het Leidseplein W , J B en J L Springer en A L van G e n d t , 1 8 9 2 1 8 9 4
4
paneel [ 2 0 ]
Chaletsti|l
houten p a k h u i z e n van Artis langs de Plantage
M u l d e r g r a c h t , G B Salem, 1 8 7 5
18
5
N e o Gotiek Vondelkerk in de Vondelstraat, P J H
Cui|pers
1870 1880 6 7
V o n d e l k e r k , interieur N e o Gotiek en N e o Renaissance Centraal Station, PJH
Neo-stijlen en
Cuiipers en A L van G e n d t
1889
1
Kathedraal m Jakarta 1900
2
Cikini ziekenhuis m J a k a r t a , vroeger w o o n h u i s van de schilder
3
Cikini ziekenhuis, detail van de voorgevel
4
V o o r g e v e l in de J Raden Saleh, mengvorm van neo sti|len
Eclecticisme
gebouv/d d o o r M J Hulswit, 1 8 9 8
Raden Saleh d o o r hemzelf o n t w o r p e n , 3e kwart 1 9e eeuw
Indonesië
paneel [ 2 1 ]
5
K o l o n i a a l huis m Jl Cikini Raya
6
Residentie van de sultan van A s u h a n , Sumatra
'r± ^^^w^
1881
'^^
TRW"
rf 1 I T
[21]ó
Neo-stijlen en Eclecticisme Indonesië
paneel [22]
1 Gebouw van de voormalig Nederlands Indische Handelsbank te Jakarta (Weltevreden) 2e helft 1 9e eeuw Kledingwinkel in waterstaatssti|l te Jakarta eind 1 9e eeuw De Jl Mo|o Pahit aan het einde van de vorige eeuw Militair hospitaal aan de Jl Abdul Rachman te Jakarta Laat 1 9e eeuws woonhuis aan de Jl Menteng Raya te Jakarta HUIS in imitatie vakwerksti|l te Jakarta Kantoorgebouw aan de Jl Kramat 40 48 te Jakarta Het winkelpand van de voormalig Onderlinge Hulp' te Jakarta
[22] 2
Traditi Ration
Rationalisme,
Indones
Traditionalisme, Americanisme paneel [ 2 3 ]
Begin 2 0 e eeuw vormt zich rond het b o u w k u n d i g tijdschrift Architecture een g r o e p architecten die zich afzet tegen de sterk decoratieve A r t N o u v e a u . Ze pleiten voor een meer rationele bouwkunst: voor bouwkunst w a a r b i j decoraties ondergeschikt zijn of zelfs achterwege w o r d e n gelaten en w a a r b i j de plattegronden rationeel zijn en afgestemd op de
pan
functie. De rationalisten geven constructieve elementen als 18
d r a g e n d e m u r e n , b o g e n en pijlers extra nadruk. Ze hebben een v o o r l i e f d e v o o r schoon metselwerk en 'eerlijk' gebruik van m a t e r i a l e n , dat w i l zeggen geen pleisterwerk of o n n o d i g e verflagen etcetera. Het is v o o r a l H P Berlage die zich inzet v o o r een rationele v o r m g e v m g en een nieuwe b e n a d e r i n g van de bouwkunst. D a a r n a a s t behoren ook K P C de Bazel en W . Kromhout in deze tijd tot de rationalisten, ook wel 'Architectura-groep' genoemd
Ration In reactie o p de rationalistische baksteen-architectuur van Berlage en de zijnen herleeft in het tweede decennium van deze eeuw kortstondig het 1 9e eeuws historisme, nu v o o r a l geïnspireerd o p b a r o k en classicisme [27] 2
(Classi
Deze traditionalisten
maken evenwel gebruik van m o d e r n e materialen als g e w a p e n d beton en methoden als skeletbouw. De facades zijn
pon
Traditi
Nederla
veelal van natuursteen W e g e n s het monumentale karakter leent de stijl zich bij uitstek v o o r k a n t o r e n , w a r e n h u i z e n en landhuizen. In n a v o l g i n g van de bouwkunst in de N i e u w e W e r e l d ontstaan hier enkele A m e r i k a a n s e getinte b o u w w e r k e n . A m e r i c a n i s m e . Kenmerkend is de vrij opgevatte historiserende v o r m e n t a a l , veelal g e c o m b i n e e r d met h o o g b o u w
Het ' w o l k e n k r a b b e r -
effect' probeert men te benaderen d o o r hoektorentjes, tentdaken en koepels.
el [25]
Traditionalisme, Rationalisme
N a de eeuwwisseling sti|gt de b o u w p r o d u k t i e enorm De eerste b o u w k u n d i g e ingenieurs komen naar Indonesië, w a a r z i | filialen van N e d e r l a n d s e architectenbureaus openen of m dienst treden b i | het Department van Burgeli|ke
Indonesië
O p e n b a r e W e r k e n of b i | de gemeenten
Sommigen vestigen
zich als particulier architect, meestal m c o m b i n a t i e met een uitvoerend b o u w b e d r i | f Een van de eerste architectenbureaus in Indonesië is het bureau Hulswit, Fermont en Ed Cui|pers m Batavia De traditionele eclectische bouwsti|l w a a r i n dit bureau zi|n b o u w w e r k e n o n t w e r p t is uitermate geschikt voor monumentale banken en handelsbedri|ven De architect P A J M o o i e n verwerpt de 1 9e eeuwse Indische b o u w w e r k e n met zi|n slecht begrepen klassieke b o u w v o r m e n Hi| pleit voor een rationele Indische bouwkunst gebaseerd o p de eisen e e n v o u d , ernst en w a a r h e i d
Moo|ens rationalisme
uit zich m een heldere constructieve opzet in g r o n d p l a n en o p b o u w , eenvoudige asymmetrische baksteengevels en een s p a a r z a a m gebruik van ornamentiek O o k de Indische ' o p e n b a r e
bouwkunst loot een z u i v e r i n g m
constructieve zin zien M e d e d o o r Moo|ens toedoen w o r d t m 1 9 0 9 o p het Departement van Burgerli|ke O p e n b a r e W e r k e n een b o u w k u n d i g bureau o p g e r i c h t met a a n het h o o f d een b o u w k u n d i g ingenieur
O n d e r leiding van de b o u w k u n d i g
ingenieur S Snuyf w o r d e n o n t w e r p e n g e m a a k t voor diverse landsgebouwen
Rationalisme,
Rationalisme
Beursgebouw a a n het D a m r a k , H P Berlage,
Traditionalisme
1 898 1 903
De Beurs van Berlage toont de o v e r g a n g van
(Classicisme)
Traditionalisme
neo sti|len en A r t N o u v e a u naar het ' N i e u w e B o u w e n ' Bqenkorf a a n het D a m r a k , J A
van Straoten,
1911 1 9 1 4 Classicistische en b a r o k k e elementen zi|n Nederland, Amsterdam
verwerkt tot een 'ri|k' en i n d r u k w e k k e n d geheel met nadruk op verticale li|nen Traditionalisme
toneel [ 2 5 ]
Hirsch g e b o u w a a n het Leidseplein 23 2 5 ,
A Jacot, 1 9 1 2 1 9 1 3
O v e r d a d i g g e b r u i k van steen
De kolossale verticale Ionische zuilen geven a a n de voorgevel een verticaal accent De Beurs a a n het D a m r a k Ramen Traditionalisme 1911 1 9 1 5
Beurs op het Beursplein 5, Jos Th J Cuypers,
Het fronton IS hier het classicistische element
Traditionalisme,
Americanisme
Rotterdam
Het W i t t e Huis a a n de
Geldersekade/Wi|nkade, W
Rationalisme
Molenbroek, 1 897-1 898
Qua
sti|l li|kt deze eerste N e d e r l a n d s e w o l k e n k r a b b e r op de archi lectuur van de A m e r i k a a n H H Richardson en op de w o l k e n -
(Americanisme)
krabbers van de A m e r i k a a n J W van de 1 9e eeuw
Nederland
Americanisme
Root uit de |aren negentig
De constructie is echter nog traditioneel
Utrecht Kantoor van de Pietas Verzekermgs-
m a a t s c h a p p i | a a n De Drift, J A
Straoten, 1 9 0 4
Het g e b o u w
toont de invloed van zowel de A m e r i k a a n s e architect
[26]
H H Richardson als H P Berlage 3
Traditionalisme
Utrecht W i n k e l van G e r z o n a a n de O u d e
G r a c h t , J van der Lip, 1 91 6 4
Traditionalisme
Den H a a g
Kantoor van N i | h o f f a a n de Lange
V o o r h o u t 9, J Limburg, 1 9 1 5 5
Rationalisme
Naarden
M o d e l b o e r d e r i | O u d Bussum,
K P C de Bazel, 1 9 0 2 1 9 0 5
Enerzi|ds is deze b o e r d e r i |
o n t w o r p e n volgens de traditionele normen voor een b o e r d e r i | , a n d e r z i | d s is de indeling logisch en rationeel 6
Rationalisme
en
Rotterdam
Usquert, Stadhuis, H P Berlage, 1 9 2 9
H o o f d g e b o u w van de v o o r m a l i g e Javasche Bank te Jakarta, Ed Cuypers en M J Hulswit, 1 9 1 0
Traditionalisme
G e b o u w van de v o o r m a l i g e Javasche Bank te M e d a n , Ed Cuypers en M J Indonesië
Hulswit, 1 9 0 8 1 91 O
3
Plattegrond van de Javasche Bank te M e d a n
4
V o o r m a l i g e apotheek Rathkomp te Jakarta (Weltevreden),
5
G e b o u w van de v o o r m a l i g e 'Internatio a a n de Kali Besar te
Ed Cuypers en M J Hulswit, 1 9 1 3 poneel [ 2 7 ]
J a k a r t a , Ed Cuypers en M J Hulswit, 1 9 1 3 6
G e b o u w van de v o o r m a l i g e H o n g k o n g en Shanghai Banking C o o p a a n de Kali Besar te Jakarta MJ
Ed Cuypers en
Hulswit, 1 9 1 0
G e b o u w van de v o o r m a l i g e Handelsvereniging ' A m s t e r d a m ' te S u r a b a y a , Ed Cuypers en M J Hulswit, 1 9 2 5
Rationalisme
en
Traditionalisme
K a n t o o r g e b o u w van de v o o r m a l i g e ' N e d e r l a n d e n van 1 8 4 5 ' a a n de Jl Pintu Besar Utara te J a k a r t a , H P Berlage, 1 91 3 H o o f d k a n t o o r van de v o o r m a l i g e N e d e r l a n d s Indische Spoorw e g M i | te S e m a r a n g , Klinkhamer en Q u e n d a g , 1 9 0 2 1 9 0 7
Indonesië
H o o f d k a n t o o r van de Nederlands-Indische S p o o r w e g M i | Plattegrond
paneel [ 2 8 ]
Rationalisme en Traditionalisme Indonesië
*
poneel [29]
Rationalisme en Traditionalisme Indonesië
1 Gebouw van de voormalige Kunstkring te Jakarta, P.AJ. Moojen, 1913 2 Voormalig Hoofdbureau van de Semarang-Cheribon Stoomtram Mi| te Tegal, H Machine Pont, 1 91 3 3 Plattegrond van het Hoofdbureau van de Semarang-Cheribon Stoomtram Mij 4 Moskee aan de Jl Taman Cut Mutia, het voormalig gebouw van N V De Bouwploeg (BoPlo), P.A J Moojen, 1912 5 Gebouw van de voormalige NillMij te Jakarta (Weltevreden), P A J. Moojen en S. Snuyf, 1 909
1 Front van het gebouw B O.W Jl Gaja Mada te Jakarta, S. Snuyf, 191 1 2 Schoolgebouw in Cikini, Jakarta, S Snuyf, 1 909 3 Hoofd Post- en Telegraafkantoor, Jl Pos te Jakarta (Weltevreden), J F. van Hoytema, 1913 4 Hetzelfde postkantoor in 1 977 5 Postkantoor te Medan, S Snuyf, 1 909
paneel [30] 23
[30] 5
Amsterdamse School, Art Nouveau Art N o u v e a u Nieu>ve Kunst
el [31]
/, //
^^^^^vf [34] 2
A m s t e r d a m s e School
Rond de eeuwwisseling ontstaat m Europa een 'nieuwe' sti|l, dot wil zeggen een sti|l die met gebaseerd of geïnspireerd is op een historisch voorbeeld De nieuwe sti|l slaat korte ti|d aan in de bouwkunst en de kunstni|verheid en wordt in de verschillende landen aangeduid als Art Nouveau, Jugendstil, Modern Movement en in Nederland met 'Nieuwe Kunst' De nieuwe sti|l is geïnspireerd op motieven in de bloemen en plantenwereld golvende li|nen en zweepslagmotieven De Nieuwe Kunst-architecten gebruiken moderne materialen als i|zer en staal en ontwerpen gevels met grote glasruiten De i|zeren constructie, die tegeli|kerti|d ook decoratief is, wordt daarbi| in het zicht gelaten Verder zi|n de gevels gedecoreerd met tegeltableaus, pleisterlagen, reliefs, schilderingen of glas m loodvensters Nieuw IS ook de opvatting over de ruimte m het gebouw, hetgeen tot uiting komt m geheel nieuwe plattegronden Behalve veel winkelpanden verri|zen ook wel kantoren, theaters en enkele gebouwen in de grafische sector en de zuivelindustrie m Art Nouveau Sti|l Na 1910 komt de sti|l nauweliiks meer voor
Omstreeks 191 1 ontstaat m Amsterdam een expressionistische stroming in de bouwkunst waarbi| de sculpturale en plastische kwaliteiten van het bouwwerk centraal staan De vorm van het bouwwerk wordt nauweli|ks meer bepaald door de constructie of het materiaal, maar hoofdzakeli|k door de ontwerper zelf Hiertoe gebruikt hi| diverse kleuren baksteen en decoratieve metselverbanden soms verticaal of in golvende vormen gemetseld Ook de kapvormen bieden veel expressie mogeli|kheid De Dakpannen worden behalve functioneel ook decoratief toegepast De sculpturale benadering van het bouwwerk strekt zich ook uit tot de vorm van de ramen en de roedenverdeling Daarbi| zi|n ook deuren, balkons, erkers, stoep|es, brievenbussen, hek|es, huisnummers, etc dikwi|ls zeer expressief vormgegeven Het geheel wordt soms nog gecompleteerd door beeldhouwwerk In Amsterdam komt veel woningbouw m deze sti|l tot stand
De belangrijkste vertegenwoordiger is Michel de Klerk In de jaren twintig wordt een wat soberder versie van de Amsterdamse School ook populair buiten Amsterdam.
Een specifieke m o d e r n e Indische bouwstijl
Arf N o u v e a u Indonesië
[3618
Begin 20er jaren ontstaat een belangrijke discussie onder architecten over de vraag of een authentieke ontwikkeling van een Indo-Europese bouwkunst mogelijk zou zijn Hoofdrolspelers in dit debat zijn C.P. Wolff Schoemaker, H Maclaine Pont en Th. Korsten. Ook Berlage mengt zich in de discussie. Wolff Schoemaker veroordeelt een Indische bouwstijl waarin Hindoe-Javaanse ornamenten zonder enig begrip worden toegepast. Zowel Korsten als Maclaine Pont doen onderzoek naar de Javaanse bouwkunst om daaruit elementen te distille ren die ingezet kunnen worden in een nieuwe bouwkunst. Berlage concludeert dot een Indo-Europese architectuur slechts kan ontstaan uit een synthese van het westers constructie systeem en de Javaanse kunstvorm Een kunstvorm die, zo stelt Korsten, met name de Indonesische architect zelf zal moeten hervinden.
|n de 20e jaren is deze decoratieve stijlvorm veelvuldig toegepast op bioscopen, hotels en winkels. De toepassing varieert van een spaarzaam gebruik van art deco ornamenten tot een totale detaillering zowel in- als exterieur.
1 V o o r m a l i g kantoor van de N e d e r l a n d s e H a n d e l s m a a t s c h a p p i | nu ABN kantoor, hoek V i | z e l s t r a a t / K e i z e r s g r a c h t , K P C de Bazel, 1 9 1 9 1 9 2 6
De o r n a m e n t e r i n g en het afwisselend
g e b r u i k van baksteen en natuursteen hebben een duideli|k ' g e w i c h t ' neutraliserend karakter 2
Badhuis a a n het S m a r a g d p l e i n , A J W e s t e r m a n , 1 9 2 5
3
W o o n b l o k Scheldestraat, A J W e s t e r m a n , 1 9 2 7
4
W o n i n g b o u w v e r e n i g i n g De D a g e r a a d in de P L Takstraat, M
de Klerk en P L Kramer, 1921
1923
5
Parabolisch r a a m in de Zaanstraat, M
de Klerk, 1 91 3-1 91 5
6
Brug over de W a a l s e i l a n d s g r a c h t , J M
van der M e y , 1 91 4
7
Expressief o n t w o r p e n ramen in de voorgevel van het Scheep vaarthuis a a n de Prins H e n d r i k k a d e , M
de Klerk, P L Kramer
en J M van der M e y , 1 9 1 0 - 1 9 1 3 8
Ingang van het Scheepvaarthuis
Het g e b o u w heeft van
binnen een betonskelet, a a n de buitenkant is het o v e r d a d i g versierd met b e e l d h o u w w e r k en decoratief smeedi|zer 9
Huizen m de C h u r c h i l l a a n , G J Rutgers, 1 9 2 7
De sti|l is
minder expressief b i | dit v o o r b e e l d van post Amsterdamse
School lOExpressief o n t w o r p e n hoek. Huize Lydia a a n het Roelof Hartplein, J Boterenbrood, 1925 1927 11 S y n a g o g e a a n het Jacob O b r e c h t p l e i n , H Eite, 1 9 2 8 De hoekige volumes, de h o r i z o n t a l e en verticale accenten die verkregen zi|n d o o r de b a n d e n van natuursteen en de luifels duiden op de functioneel expressionistische versie van de Amsterdamse School (ook Haagse School genoemd) 12Tuschinski Theater m de Reguliersbreestraot 2 6 - 2 8 , H L de J o n g , 1 921
Ri|k gedecoreerd met g e g l a z u u r d e tegels
Veel straatmeubilair zoals deze r a i l i n g w e r d m de sti|l van de Amsterdamse School uitgevoerd 13 Detail van de voorgevel van Huize Lydia a a n het Roelof Hartplem 1 4 H u i z e n van de w o n i n g b o u w v e r e n i g i n g Eigen H a a r d , hoek Z o a n s t r a a t / O o s t z a a n s t r a a t , M de Klerk, 1 9 1 3 - 1 9 1 5 Een grote expressiviteit w o r d t d o o r De Klerk verkregen d o o r het gebruik van p a r a b o l i s c h e en cylmdrische vormen 15 S y n a g o g e , Jacob O b r e c h t s t r a o t
o p z o e k n a a r een
^ 1 Sobokartti g e b o u w te S e m a r a n g , het v o o r m a l i g e Volkstheater
identiteit. Art Deco
°
Th. Korsten, 1 9 3 0 2
Institute of Technology Bandung (I.T.B.), H. M a c l o i n e Pont, 1920
Indonesië
'^ 3 4
Interieur van I.T.B. G e b o u w van het v o o r m a l i g e Department van Gouvernementsbedrijven te B a n d u n g , J. G e r b e r , 1921
'
paneel [ 3 4 ]
O p z o e k n a a r een
5
Interieur van de Gouvernementsbedrijven
6
V o o r m a l i g Pasargebouw te J a k a r t a , B J . K . C r a m e r , 1 9 2 1
7
Interieur van het Pasargebouw
1
H o o f d g e b o u w van de v o o r m a l i g e Jaarbeurs te B a n d u n g , C.P. Vv'oiff Schoemaker, 1 9 2 0
identiteit. Art Deco 2
Protestantse Bethelkerk a a n het Taman M e r d e k a te B a n d u n g , C.P. W o l f f Schoemaker, 1 9 2 5
Indonesië
3
Interieur van de Bethelkerk
4
Rooms Katholiek kerkje te Pohsarang, H. M a c l o i n e Pont, 1 9 3 6 Het v o o r m a l i g e Veldmuseum te T r a w u l a n , H. M a c l o i n e Pont,
paneel [ 3 5 ]
1929 Preanger Hotel a a n de Jl. A s i o - A f r i k a te B a n d u n g , C.P. W o l f f Schoemaker, 1 9 3 0 Boekhandel van Dorp a a n de Jl. Brago te B o n d u n g , C.P. W o l f f Schoemaker, 1 9 2 2
Art N o u v e a u
1
H o o f d k a n t o o r van de v o o r m a l i g e Koninklijke Poketvoort M i j . a a n de Jl. M e d a n M e r d e k a Timur te Jakarta, A . I . A . B u r e a u / H. von Essen & J.F.L. Ghijsels, 1 91 6
Indonesië 2
Pasar Tonah A b a n g te J a k a r t a , Dienst Gemeentewerken Batavia
paneel [ 3 6 ]
3
Raadhuis te C i r e b o n , Jiskoot, 1 9 2 7
4
Geveldetail von het Raadhuis te C i r e b o n , beeldhouvAverk van Anthon Maas
[35] 2
5
Interieur van het Raadhuis te C i r e b o n , centrale hal
6
Lamp in de centrale hol van het Raadhuis te C i r e b o n K a n t o o r g e b o u w van het v o o r m a l i g e Nieuws van de Dag a a n de Kali Besor Utoro te J a k a r t a , Reyerse en de Vries, 1 9 2 7 Bioscoop O r i e n t a l te Bandung
27
Het Nieuwe Bouwen ''l [37]
Hgf N i e u w e Bouwen, ook wel Functionalisme of N i e u w e Zake li|kheid g e n o e m d , is onderdeel van een internationale stro ming tussen 1 9 2 0 en 1 9 4 0
De opvattingen over architectuur,
w o n e n en stedebouw m het algemeen v e r a n d e r e n in die ti|d ingri|pend
In Duitsland d r a a g t het Bauhaus de nieuwe o p v a t
tingen uit in Frankri|k Le Corbusier willen niet weer een nieuwe 'sti|l'
De nieuwe bouwers
Het g a a t hun niet meer om
het omhulsel van muren - ofwel de materie - m a a r om de ruimte in het g e b o u w
om een logische en heldere rangschik
king van vertrekken die zo g o e d mogeli|k a a n hun functie beantwoorden 28
De voorkeur g a a t uit n a a r universele en
onpersoonli|ke v o r m e n zoals de kubus en de cylinder Industrialisatie en standaardisatie spelen d a a r b i | een r o l Het bouwproces als geheel w o r d t meer wetenschappeli|k benaderd technieken
M e n experimenteert met nieuwe materialen en licht lucht en ruimte d a a r g a a t het om
De scheiding tussen de binnen
en buitenruimte w o r d t i|ler
Er w o r d t meer met beton g e b o u w d , m a a r dikwi|ls zi|n gevels nog van witgepleisterde baksteen
De doken zi|n meestal plat
Ti|dschriften als De Sti|l en De 8 en O p b o u w zi|n de spreek buizen v a n de moderne N e d e r l a n d s e architecten O p de inter nationale werkcongressen van de Congres Internationaux d ' A r c h i t e c t u r e M o d e r n (CIAM) die v a n a f 1 9 2 8 w o r d e n g e h o u den vindt de moderne architectuur een internationale bedding
Hef Nieuv/e Bouwen
Het N i e u w e Bouwen of Functionalisme kent ook n a v o l g i n g in
Indonesië
net als a n d e r e westerse geïmporteerde bouwstijlen
wederom
v e r t a a l d naar eigen o m s t a n d i g h e d e n en behoeften
De ken
Indonesië
Echter de principes van het Functionalisme w o r d e n
merken zi|n een strakke ruimteli|ke v o r m g e v i n g , de toepassing van beton e n / o f skeletbouw en witgepleisterde baksteengevels De b o u w w e r k e n van de architect A F A a l b e r s in Bandung zi|n de meest representatieve uitingen van het N i e u w e Bouwen in Indonesië Z i | kenmerken zich d o o r o p e n h e i d , strakke gevel li|nen en een sterke ruimteli|ke w e r k i n g van het exterieur d o o r het v o o r u i t s p r i n g e n en t e r u g w i j k e n van g e v e l w a n d e n
A n d e r e v o o r b e e l d e n die tot het N i e u w e Bouwen in Indonesië gerekend mogen w o r d e n zi|n de w e r k e n van C C i t r o e n , K Bos, W
Lemei en enkele g e b o u w e n van het A I A
Bureau
C P W o l f f Schoemaker ontwerpt de Jaarbeurs te Bandung vlak na de terugkeer van zi|n studiereis naar A m e r i k a , d u i d e li|k geïnspireerd d o o r Frank Lloyd W r i g h t
Zi|n Villa Isola
behoort q u a constructie tot het N i e u w e Bouwen b o u w , stalen ramen en g e w a p e n d beton zi|n diverse invloeden w a a r n e e m b a a r
staalskelet-
Stylistisch gezien
A r t Deco, Frank Lloyd
W r i g h t en het N i e u w e Bouwen
De Stijl
1
Huis ter Heide Villa Henny, R van 't Hoff, 1 9 1 5 1 9 1 9
Deze
villa IS een van de eerste v o o r b e e l d e n van architectuur w a a r b i | g e w a p e n d beton is gebruikt V a n 't Hoff was lid van
Nederland
de Sti|l b e w e g i n g
O o k de invloed van Frank Lloyd W r i g h t is
m e r k b a a r m deze villa paneel [ 3 9 ]
Het Nieuv/e
Bouwen
1
Den H a a g V o l h a r d m g s g e b o u w a a n de G r o t e M a r k t s t r a a t , JW
Bui|s en J B Lursen, 1 9 2 8
Boven deze n a c h t o p n a m e uit
1 9 2 8 toont de functie van de g l a s b a n d e n m de voorgevel
Nederland
Beneden V o l h a r d i n g s g e b o u w ca 2
1980
H a a r l e m T u i n w i | k - Z u i d , J B van Loghem, 1 9 2 0 - 1 9 2 2
Deze
w o o n w i | k van 8 6 huizen is karakteristiek v o o r de v e r a n d e r d e
paneel [ 4 0 ]
opvattingen o p het g e b i e d van huisvesting en stadsplanning m de loren t w i n t i g
huizen hebben een praktische indeling en
een grote gemeenschappeli|ke tuin a a n de achterkant 3
Delft V a n Nelle f a b r i e k , J A LC
4
van d e r V l u g h t ,
Brinkman en
1926-1930
Scheveningen Technische School m de Z w a a r d s t r a a t , J Duiker, 1931
5
Maastricht
Seinhuis, S van Ravesteyn, 1 9 3 1
6
Dordrecht
K a n t o o r g e b o u w van de H o l l a n d van 1 8 5 9 ,
S van Ravesteyn, 1 9 3 7 1 9 3 9
Bi| dit g e b o u w heeft
V a n Ravesteyn het strenge en sobere uiterli|k van de Sti|l v e r w o r p e n en koos hi| een o r n a m e n t e l e architectuursti|l 7
Heerlen
8
Katwi|k a a n Zee Villa A l l e g o n d a , J J P O u d 1 9 1 7 /
Retraitehuis, F J Peutz, 1931
1 9 2 7 1 931
Toen deze villa m de |aren t w i n t i g w e r d
h e r b o u w d kreeg hi| een strenger a a n z i e n
29
Het N i e u w e
Bouv^en
1
Karya Pembangunan Bank o p de hoek Jl. N a r i p a n / J l . Broga te Bandung, het v o o r m a l i g DENIS-gebouw, A.F A a l b e r s , 1 9 3 5
2
Indonesië
Drie villa's a a n de Jl. D a g o te B a n d u n g , A . F . A a l b e r s , 1 9 3 7
4
Detail van het b a l k o n van één van de drie villa's
5
paneel [ 4 1 ]
Diensttrap van het DENIS-gebouw
3
Hotel Savoy H o m a n n a a n de Jl A s i a - A f r i k a te B a n d u n g , A.F A a l b e r s , 1 9 3 9
6
Het N i e u w e
Bouwen
1
Plattegrond van Hotel Savoy H o m a n n
Station Kota te J a k a r t a , A I A
Bureau/Asselberghs,
J F. Ghijsels & Hes, 1 9 2 9 2
Indonesië
S i n g e r g e b o u w a a n de Jl A s i a - A f r i k a te B a n d u n g , A I A Bureau/Brinkman & Voorhoeve, 1930
3
Het N a t i o n a a l Planbureau van de Republiek Indonesia de v o o r m a l i g e Loge der Vrijmetselaren a a n de Taman Suropati te
paneel [ 4 2 ]
Jakarta, A I A Bureau, ca. 1 9 2 5 4
I K I P g e b o u w a a n de Jl. Lembang te B a n d u n g , de voormalige Villa Isola, C.P. Vv'oiff Schoemaker, 1 9 3 3
30
5
Plattegrond van Villa Isola
6
Gemeentehuis van B a n d u n g , E.H. de Roo, 1 9 2 9
7
G e b o u w van de v o o r m a l i g e Nederlands-Indische Handelsbank te J a k a r t a , C.P. W o l f f Schoemaker en J F L. Blankenberg, 1 9 3 9 - 1 9 4 0
Het Nieu>ve
Bouwen
1
School Tot O p l e i d i n g V a n Inlandse Artsen (STOVIA) a a n de Jl. Selemba Raya te J a k a r t a , Dienst B O W . / H
von Essen,
1916-1920
Indonesië 2
Vliegstation Cililitan te J a k a r t a , H A
3
Post- en Telegraafkantoor te Jakarta Kota, R. Baumgartner,
Breuning, 1 9 2 8
4
G e b o u w van het v o o r m a l i g Gouvernementshuis te S u r a b a y a ,
1929
paneel [ 4 3 ]
W 5
Lemei, W a r n a a r en C a r m i g g e l t , 1 9 3 0
Post- en Telegraafkantoor a a n de Jl. M a t r a m a n Raya te Jakarta (Meester Cornells), J. van G e n d t , 1 9 3 4
6
R K. Chinese kerk te M e d a n , H. G r o e n e w e g e n , 1 9 3 4
7
G e b o u w van de v o o r m a l i g e N e d e r l a n d s e H a n d e l s m i j . (De Factorij) te J a k a r t a , A P Smits & C. van der Linde, 1 9 3 4
8
Raadhuis met w a t e r t o r e n te P a l e m b a n g , S Snuyf, 1 9 2 8 - 1 9 3 1
9
Geveltekening en doorsnede van het Raadhuis te Palembang
[42] 4
H e t Nieuvsre
Bouwen
B e b o u w i n g a a n het kruispunt Jl 5 e m e r u / J l
Kayut A n g a n
K Bos ca 1 9 3 5 Indonesië
Flathotel Tanah A b a n g , Jl Tanah A b a n g Timur te Jakarta J F L Blankenberg, 1 9 2 6 A m b a s s a d e van de V e r e n i g d e Staten van A m e r i k a
paneel [ 4 4 ]
de voor
m a l i g w o n i n g van Fa Wellenstein en Krause J F L Blankenberg
1926
K a n t o o r g e b o u w van de v o o r m a l i g e IMPLA a a n de Jl
Menteng
Raya te J a k a r t a , J F L Blankenberg, 1 9 3 2 H o o f d k a n t o o r van de v o o r m a l i g e Volkskredietbank a a n de Jl M e r d e k o Utora te J a k a r t a , J F L Blankenberg, 1 9 3 9 Kantoor van de v o o r m a l i g e Borsumi| te S u r a b a y a 1935
C Citroen,
Delftse School paneel [ 4 5 ]
Halverwege de |aren twintig komt in reactie o p het N i e u w e Bouwen een richting o p die pleit voor een hernieuwde aansluiting b i | de traditionele vaderlandse baksteenbouw Deze op de eenvoudige landeli|ke bouwkunst geïnspireerde stroming w o r d t deels gevoed d o o r Duitse invloeden De stuwende kracht is echter M J G r a n p r e M o l i è r e , die in 1 9 2 4 tot h o o g l e r a a r w o r d t benoemd a a n de Technische Hogeschool in Delft Met een kleine leerlingengroep ontwikkelt hi| de z o g e n a a m d e Delftse School, een b e n a m i n g die d o o r een grote kring van traditioneel b o u w e n d e architecten w o r d t gehanteerd Typerend voor deze b o u w w q z e is de toepassing van traditionele materialen
baksteen in alle nuances en
v o r m e n , soms met natuurstenen onderdelen
Er is veel a a n
dacht voor markante kapconstructies en geaccentueerde {32
ingangspartijen
Bi| kerken, r a a d h u i z e n en a n d e r e representa
tieve g e b o u w e n w o r d t het monumentale aspect b e n a d r u k t Scandinavische en Romaanse invloeden zi|n soms d u i d e l i j k aanwezig
Na-oorlogse
N a 1 9 4 9 bli|ven slechts enkele N e d e r l a n d s e architecten en
periode in Indonesië
stedebouwkundigen werken m de nieuwe o n a f h a n k e l i j k e Republiek Indonesia Samen met Indonesische collega's o n t w e r p e n ze stadswijken en g e b o u w e n (Blankenberg
Gmelig
M e y l i n g , Kreisler en Luning N a de N i e u w G u i n e a kwestie moeten alle N e d e r l a n d e r s , d i e met voor de Indonesische nationaliteit h a d d e n g e k o z e n , m 1 9 5 7 repatriëren
Een aantal
m Indonesië gevestigde architectenbureaus w o r d e n gesloten of g a a t over in Indonesische handen als gevolg van deze poli tieke maatregel Een v a n de w e i n i g e architecten die het Indonesische staatsbur gerschap kozen is Han G r o e n e w e g e n
In 1 9 5 7 5 8 assisteert
bij de Indonesische architect Silaban bij het o n t w e r p e n van d e Bank Indonesia m de Jl T h a m r m m Jakarta De eerste twee decennia van de nieuwe Republiek Indonesia w o r d e n gekenmerkt d o o r het o p b o u w e n van de natie, d o o r Sukarno
nation b u i l d i n g ' g e n o e m d
Dit is een p e r i o d e w a a r i n
de eerste Indonesische architecten en s t e d e b o u w k u n d i g e n afstuderen a a n de Technische Universiteit van Bandung o f a a n buitenlandse universiteiten
Zij zijn ook v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r
het o n t w e r p e n van g e b o u w e n en stadswijken
Delftse School
paneel [46]
Enschede: Stadhuis, W. Friedhoff, 1931-1933. Naast karakteristieke elementen van de Delftse School vertoont dit gebouw ook de invloed van Scandinavische architectuur Waalwijk- Stadhuis, A.K Kropholler, 1 929-1 931 In zijn vroege werk is Kropholler een volgeling van Berlage. Wanneer hij later tot de Delftse School toetreedt behoudt hij toch Berlage kenmerken zoals m dit stadhuis Rotterdam. Tuindorp Vreewijk, M.J Granpré Molière in samenwerking met De Roos en Overeynden, 1916-1942. Deze tuin-cchtige woonwijk had een noord-zuid gericht perceelontwerp, veel groen, traditionele baksteenarchitectuur met oog voor details zoals entrees van de huizen Leiden: Huizen in de Zeemanlaan, A J. Kropholler, 1935-1936 Egmond aan de Hoef. Carmelietenklooster aan de Herenweg 269, C.M van Moorsel, 1930. Veel architecten van de Delftse School bekeerden zich tot het katholicisme en ontwierpen religieuze gebouwen zoals dit traditioneel ontworpen klooster Amsterdam-Watergraafsmeer: Emma-kerk van de Nederlandse Hervormde Gemeente aan de Middenweg, hoek Hugo de Vrieslaan, G. Friedhoff, 1938 33
Post-koloniale architectuur
paneel [47]
1 Voormalig bioscoop te Jakarta (Menteng), H. Groenewegen, ca 1950 2 Administrateurswoning op de onderneming Malabar te Pengalengan, A W. Gmelig Meyling, 1 949 3 Faculteit van Landbouwwetenschap te Bogor (Buitenzorg), A . W Gmelig Meyling i s m A R.M. Kreisler, 1948 * Gebouw Pusat Perkebunan Negara te Jakarta, A.W. Gmelig Meyling i.s.m. A.R.M. Kreisler, 1955 5 Apotheek Bandung, Van Gorkum & Co 6 Hetzelfde gebouw na verbouwing van de voorgevel, A.W. Gmelig Meyling, 1 941 Kantoorgebouw van de N V. Essence te Jakarta, H. Roebbers 1956
[47] 7
D u t c h a n d Indisc Colofon
Tekst Nederlandse Architectuur
Tentoonstelling 'Jonge Bouwkunst
1850 1940 paneel [ 4 8 ]
N a t i o n a l e Contactcommissie M o n u m e n t e n b e s c h e r m i n g , Amsterdam
Evelien de Regt
Indonesische Architectuur
Tentoonstelling 'Dutch a n d Indisch
Architecture 1 8 0 0 1 8 5 0 ' , leden van de ARSI (Architectuur en Stedebouw m Indonesië), w e r k g r o e p van de Stichting Cultuur geschiedenis Nederlanders Overzee (SCNO) Laurens Vis, W a s s e n a a r Huib A k i h a r y , Amsterdam Ronald Gill
Nieuwerkerk a / d IJssel
met medewerking van Jan van Dullemen Fotografie/foto's
NEDERLAND, AMSTERDAM M a a r t e n Bnnkgreve GKf
Amsterdam
HetI n Architectuur en st( NEDERLAND Jan Coppens, Eindhoven Ri|ksdienst voor M o n u m e n t e n z o r g , Zeist Nederlands Documentatiecentrum voor Bouwkunst
Amsterdarr
Het Oversticht, Zwolle Dienst Stadsontwikkeling en Volkshuisvesting Evelien de Regt, Leiden Rudger Smook, Dordrecht Gemeentewerken, Amersfoort Piet Rook, V l a a r d i n g e n Gemeentearchief 's G r a v e n h a g e Fotodienst Gemeente Utrecht
s Gravenhage
re INDONESIË Koninklijk Insfituut voor T a a l - , l a n d - en V o l k e n k u n d e , Leiden Rijksdienst voor M o n u m e n t e n z o r g , Zeist Huib A k i h a r y , A m s t e r d a m Bea Brommer, Helmond Jan van Dullemen, Schiedam Ronald G i l l , N i e u w e r k e r k a / d IJssel A W
G m e l i g M e y l i n g , Nunspeet
Job van H o y t e m o , Dinteloord Cor Posschier, 's-Hertogenbosch Dorothee S e g a a r - H ö w e l e r , Amersfoort Laurens Vis, W a s s e n a a r M e n k o ten Cate, A m s t e r d a m Douv/e Hoogstins, N e w Y o r k / A m s t e r d a m A m n o n Tepper, A m s t e r d a m
Grafische V o r m g e v i n g Tentoonstellingen Studio O l y k a n A m s t e r d a m Hans O l y k a n b N O (Jonge Bouwkunst, Dutch a n d Indisch Architecture) met m e d e w e r k i n g van M a r i o n Algermissen (Dutch a n d Indisch Architecture) en « E e l f i L ^ m o n de Vries b N O (Jonge Bouwkunst)
)lykan A m s t e r d a m , 1 9 9 0 y k a n b N O met m e d e w e r k i n g van Srs en Sroenen
litho's en d r u k -^KüTTi-oi Meischke, A m s t e r d a m (cotologus) Henderson Zeefdruk, A m s t e r d a m (affiche) Lithografie (affiche), AB G r a p h i c , Amsterdarr
o»
a>
1
Hetllndische Bouwen
Gemeentemuseum Helmond Kasteelplein 1 5701 PP Helmond Telefoon 04920 4 7475
03
O
t.
Hetllnciische Bouwen
Gemeentemuseum Helmond Kasteelplem 1 5701 PP Helmond Telefoon 04920 47475
