MAANDBLAD
Breaking News DEWERELDNA
VAN DE
I I SEPTEMBER
WIARD I
Over aanvallen op Amerika BECKMAN
en Afghanistan, de val van STICHTING
het Ottomaanse rijk, NAvo-artikel 5, de inter-
JAARGANG
S8
nationale coalitie tegen internationale terreur, de Islam en Europese en
I 0 2001
nationale politieke opties
s&._o-commentaren van: B. TROMP B. KOENDERS A. HIRSI ALI
J. BREMAN R. KOOLEIA . PINTO M. LINTHORST
ARBEIDSMIGRATIE, EEN SLIM IDEE?
Beheerste migratie if tijdelijke arbeidsmigratie? J. BELINFANTE TH. VAN STEVENINCK &
J.
HOEKEMA
Bij a lijkt IN HO UD
aan • een zijds om · zijd
M. T R A P PENB ' R G
Nare bij sm aak 43 7
pro~ BR EA KIN G NE W S. D E W E R EL D NA I I SEPTE MB E R
&._ D E MO C R AT! £
zo ' n
De 'andere oorlog' Enkele aantekeningen 4 39
lijks oorl
B. K OENDE R S
dezE enk<
dere
A. HIR S I AL I
Tussen confrontati e en verzoening: Nederland en de islam 446 J.
BREMAN
Wij en zij in de nicuwe wer eldorde 4 .5"2
W I ARD ! BECKMAN ST I C H T I NG
PAH TIJ VAN DE A RB E ID
J A AR GA N G NUMM E R
A. P I NTO & R . KOOLE
De binnenkant van het buitenland 456
DENKTANK VAN DE
I o
I SS N 00 3 7 -8 1 35
ope1 I
die r e ind een VOOI
M . LI NT H O R ST
is ·di
De angst r egeert allang 460
OVCI
bep•
S8
20 0 I
run< t en i een prof
MAANDBLAD VAN DE
[
B. TROMP
Elf september als opdracht voor de politiek 44 3 SOC IALI S M E
gelo
verz A R BE I DS MI G R ATI E, EE N S LIM ID EE?
J.
leid
BEL I NFANTE
Het ideaal van 'behcer ste migrati e' T . VAN STEVEN I NCK &
4 63
J. HOEKEMA
Een pleidooi voor tijdelijkc arbeidsmigratie 470
vee! is o<
den teg I moe
poli PE N O P PAP J E R
mai·
stat• H . KEUZENKAM J>
Een reactie op Va n der Ploeg en Bordewijk 47 S
noe, stri< toe!
M. VAN Df. N B I· HG
prol
Een reactie op Melkert en Timm ermans 4 7 8
reid oog aCC(
Poezie 4 8 o -4 8 1 Boeken Vergeten pioniers 48 2
lijk lane
die ·
s&...o1o2ooi
437 Bij aile politieke meningsverschillen over het asielbeleid in Nederland lijkt over een ding consensus te bestaan: wij moeten niet Ianger hechten aan onze eigen beleidsvrijheid op dit terrein, wij moeten streven naar een Europees asielbeleid. Twee motieven spelen daarbij een rol. Enerzijds het idee dat andere Ianden nu te weinig doen en dat wij het zat zijn om vluchtelingen op te nemen terwijl zij zich ervan af maken. Anderzijds de gedachte dat het vluchtelingenvraagstuk een 'bovennationaal' probleem is en dus ook op die sehaal en op dat niveau moet worden opgelost. Oat klinkt niet onredelijk. Er kleeft echter een groat bezwaar aan zo'n Europees asiel- ofimmigratiebeleid. Moree! gezien valt het nauwelijks te verdedigen. Kijken we naar de armoede, de ongelijkheid en de oorlogen in de wereld met een universalistische, mondiale blik, dan zijn deze volstrekt onverdedigbaar. Bezien vanuit dat perspectief is er geen enkele rechtvaardiging te verzinnen voor het feit dat Nederlandse kinderen het zo oneindig vee! beter hebben dan kinderen in Rwanda, Burundi, Colombia of Afghanistan. AIs we een universalistische bril opzetten is onze morele opdracht duidclijk: we moeten direct beginnen met een grootscheepse herverdeling van geld en goederen en onze grenzen openstellen zodat minder bedeelden elders van onze welvaart kunnen profiteren. Bekijken we dezelfde situatie met de bril van Nederlandse burgers die met elkaar een democratic vormen, die een verzorgingsstaatje overeind willen houden, dan ligt een minder uitgebreide herverdeling en een vee! restrictiever toelatingsbeleid in de rede. Democratic is niet voorstelbaar als er niet een duidelijk aanwijsbare politieke gemeenschap • is die zichzclf democratisch bestuurt. Een verzorgingsstaat is aileen overeind te houden als de kring van potentiele uitkeringsgerechtigden beperkt is. Er is hier sprake van een duidelijke afruil: een uitgebreide verzorgingsstaat (Denem
Nare bijsmaak
MARGO TRAPP EN BURG
Redacteur S&J)
Ach1 rend van
dat
was. a! ec van
hod on de kaan jarer
een
tuig• kape tiger VOOl
tot c perk
gen
wee, verij
een een pass. plet1 tege I orne de s• duiz
den
'
slacl
den ,
den wie scha hebl waa: duiz op, twir
S&..OlolOOI
439 BREAKING NEWS, DE WERELD NA
I I SEPTEMBER
De 'andere oorlog' Enkele aantekeningen
Achteraf is het opzienbaLow intensity coriflict rende van de terreuraanval Voorlopig heeft ' 1 1 sepvan 1 1 september vooral tember' een eip.d gemaakt dat deze zo voorspelbaar aan de discussie over 'Nawas. De Twin Towers waren tional Missile Defense', a! eerder doelwit geweest stokpaard van de regeringBush jr, en gericht op de van een aanslag uit deze ontwikkelingvan een ongehoek. Uit dezelfde kring BART TROMP lofelijk duur en waarschijnonderschepten de Amerikaanse autoriteiten enkele lijk ineffectief raketschild tegen een 'schurkenstaat' jaren geleden plannen om 11 september 2001. De terreuraanslagen op een dozijn passagiersvlieghet World Trade Center in New York en het die per geleid projectiel Pentagon in Washington hebben, naar veler een atoomwapen op de tuigen tegelijkertijd te Verenigde Staten zou wilkapen en daarna te verniegevoel en waarneming, de wereld op zijn tigen. Noch waren zulke len en kunnen afvuren. Het grondvesten doen schudden. voornemens en aanslagen s &.P verzamelde een zestal commentaren . gelijk van critici die stelden dat een vijand veel simpeler tot de Verenigde Staten beB. Tromp, B. Koenders, A. Hirsi Ali,]. Breman, middelen tot zijn beschikperkt. Er zijn bomaanslaA. Pinto &..R. Koole en M. Linthorst laten hun king heeft om een staat te •gen in de Parijse metro gelicht schijnen over de aanvallen op en van ontwrichten is nu overduiweest en net op tijd de Verenigde Staten, het jenomeen van het verijdelde de Franse politie delijk bewezen. internationaal terrorisme, de jundamentalistische lslam en de politieke implicaties van De terreuraanslagen een zelfmoordpoging met de 'wereld na 11 september'. van de 1 1e september zuleen gckaapt vliegtuig vol len verstrekkende gevolgen passagiers dat de kapers te hebben. De traditionele pletter wild en Iaten vliegen scheiding tussen binnentegen de Eiffeltoren. De aanslag van 1 1 september valt niet zozeer op landse veiligheid en buitenlandse militaire dreiging, omdat ze slaagde, maar omdat ze aile voorgaande in tussen oorlog en misdaad, is aan het oplossen. Daarmee komt ook het verschil tussen politic en de schaduw stelde in de nietsontziendheid waarmee duizenden burgers zonder pardon vermoord werIeger te vervagen. Deze ontwikkeling is al jarenlang in gang. Marineschepen in de Nederlandse Antillen den door zelfmoordenaars. Van een clash cif t;ivilizations was gecn sprake. De zijn daar niet om het territorium van het Koninkrijk slachtoffers waren afkomstig uit meer dan zestig Jante beschermen, maar om op drugshandelaars te den. Vele honderden waren moslims, vele honder- jagen. De Bijzonder Bijstandseenheid bestaat uit maden waren afkomstig uit de Derde Wereld. Aileen riniers, maar is getraind om tegen binnenlands poliwie dee] uitmaakt van de zogenaamde Westerse be- tick of crimineel terrorisme op te treden. Deelname schaving kan dit scenario uit Hollywood bedacht aan vredesoperaties als die in voormalig Joegoslavie komt cr in feite op neer dat legereenheden politichebben. Het model vormt de film Black September, taken vervullen en vraagt in feite om een vergroting waarin Palestijnse terroristen een luchtschip tienduizenden naald-projectielen willen Iaten afvuren van het Korps Marechaussee. op een volgeladen jootball-stadion. Die film is a! Een van de eersten die deze ontwikkeling voorzag, was de lsraelische krijgshistoricus van Nedertwintigjaar oud. landse afkomst, Martin van Creveld. Tien jaar gele-
S&_Oto2oot
440 den publiceerde hij The Traniformation if War metals centrale these dater een eind was gekomen aan conventionele oorlogen, oorlogen tussen staten gevoerd door grote, zwaarbewapende legers die gebruik maken van technologisch geavanceerde wapensystemen. De plaats van deze oorlogen wordt ingenomen door low intensity coriflicts. Succesvol opereren in zulke low intensity coriflicts vraagt een heel andere opstelling en organisatie dan die van bestaande krijgsmachten en politiediensten. Daarover isjn de afgelopen tien jaar wei vee! gedacht en geschreven, maar dat heeft niet werkelijk tot veranderingen geleid. Aan de ene kant is dat een gevolg van het inherente conservatisme van bestaande instituties. Aan de andere kant is er de technologische verleiding, waardoor het traditionele krijgsbedrijf wordt opgetuigd met steeds effectievere wapensystemen die bovendien gevechtsrisico's voor de individuele soldaat minimaliseren. Zo ontstaat het utopia van het electronisch slagveld. Maar de ontwikkeling in deze richting staat haaks op de 'andere oorlog', op de nieuwe veiligheidsbehoeften van staten. Die vragen om rniddelen en manieren waarmee zij hun burgers tegen reele bedreigingen kunnen beschermen. Als zij daartoe niet bij machte zijn, verliezen zij hun cerste reden van bestaan, met consequenties die niet goed te overzien zijn. Op een voorlopig meer practisch niveau gaat het in Nederland om hetfeit dat - mede dankzij de stellingname van de PvdA - ons land al jarenlang een vrijplaats is voor terroristische organisaties. Ik herinner mij nog hoe begin jaren zeventig in bepaalde 'progressieve' kringen mensen gcurden - sommigen nu hoogleraar criminologic - met hun betrokkenheid bij !eden van de Baader-Meinhof-groep, die op N ederlands grondgcbied uitbliezen van hun werkzaamhden aan gene zijde van de grens. Ook de IRA beschouwde ons land als vakantieland, als het er niet om ging de Britse ambassadeur op het Lange Voorhout in Den Haag te vermoorden. N u worden vele duizende allochtone landgenoten afgeperst door Turkse en Koerdische politiek-criminele terroristische organisaties, die vanaf Nederlands grondgebied nauwelijks gestoord aanslagen en acties in Turkije beramen. Ik zwijg dan nog over de lankmoedigheid waarmee getolereerd wordt dat criminele organisaties jaarlijks tienduizenden 'vluchtelingen' - onder wie onbekende aantallen terroristen en oorlogsmisdadigers (bijvoorbeeld uit Afghanistan) hier afzetten.
Tot voor kort was dit onderwerp in de PvdA onbespreekbaar. Ik heb het op het Politick Forum van 6 oktober aan de orde gesteld en in zijn slottoespraak kwam Ad Melkert met de toezegging dat het uit moest zijn met het 'gedogen' van terroristen en hun organisaties. Artikel 5
Hoeksteen van de NAvo is het Noord-Atlantisch Verdraa ( 1 949). De verdragstekst telt slechts veertien artikelen. Het belangrijkste is artikel vijf. Daarin Staat dat een gewapende aanva} tegen een van de !eden zal worden beschouwd als ecn aanval op allen. 'Zij komen bijgeval overeen dat, indien zulk een gewapende aanval plaatsvindt, ieder van hen de aldus aangevallen partij of partijen zal bijstaan'. Pas vorige maand is voor het ecrst een beroep op gedaan op artikel vijf. De Noord-Atlantische Raad nam het besluit de terroristische aanslagen in New York en Washington op te vatten als een 'gewapende aanval' in de zin van het NAVO-verdrag. Men kan dit besluit het best beschouwen als een gebaar van solidariteit met een bondgenoot die in twee wereldoorlogen de strijd in Europa ten gunste van democratic en rechtsstaat heeft beslecht. Maar wat dit gebaar in gaat houden is voorlopig verre van duidelijk, en wei om drie redenen. In de eerstc plaats is artikel vijfbedoeld voor collectieve verdediging tegen agressie door een staat. Niet een staat is echter aangewezcn als dader, maar een terroristische organisatie. Het beroep op artikel vijf is daarom oneigenlijk. Aile retoriek ten spijt gaat het hier niet om een oorlog, maar om gruwelijke misdaden. Artikel vijf van het NAVO-verdrag laat daarnaast geheel open op welke wijze en in welke mate de lidstaten de aangevallene bijstaan. Tijdens de Koude Oorlog bestonden niettemin lang van tevoren gemaakte afspraken over welke bijdrage icdere lidstaat aan de gemeenschappelijk verdediging van het NAVO-territorium zou levercn. Van een dergelijke rolverdeling en voorbereiding is nu geen sprake en dat maakt het beroep op artikel vijf voorlopig tot een loos gebaar. Oat blijkt ook wei uit het feit dat de rni litaire operaties die nu plaatsvinden geheel en al een Amerikaanse aangelegenheid zijn. Er is nog een kant van a,rtikel vijf die te weinig aandacht heeft gekregen. Het artikel bepaalt ook dat de maatregelen die deN Avo neemt tegen een gewapende aanval 'terstond ter kennis worden gebracht van de Veiligheidsraad', en dat die maatregelen wor-
den hee ligh
De mis gen eeu rna•
lsta tief
toe: one Ata tior vrij een jaar Tur res! kij( de dat
Gs· reg wa zic. ZO<
Ko rna
nie gar me
rn a
ov• ge1 na1 gn Va: ffi(
Ri na1 du zij1 CV•
tin
S &._0 TO 200 I
44 1 onJ16
aak uit mn
Veren trin ' de en. rgedus
•op aad few
hde een _ in ~ste
laar van ~ol
aat. aar ike! ,Yaat ijke aast •lid-
ude geltaat het tijke een een mieen ~nig
.dat IWa-
acht vor-
den opgeheven zodra de Veiligheidsraad stappen heeft genomen 'om de internationale vrede en vei ligheid te herstellen en te handhaven'. De desintesratie van het Osmaanse rijk
De neergang van het Osmaanse rijk began na het mislukte be leg van Wen en in 1 68 3. Geleidelijk gingen daarna de veroveringen die hct in de voorgaande eeuwen had gebockt teloor, terwijl de fcitelijke macht van de sultan op den duur niet vee! verder dan Istanbul reikte. Maar pas in 19 1 8 stortte het defmitief in elkaar. De desintegratie van het Osmaanse Rijk leidde toen tot de vorming van hethuidige Turkije. Oat werd onder de hardhandige Ieiding van Mustafa Kemal Atati.irk georganiseerd als een moderne Westerse nationale staat. Terwijl de bevolking van de nieuwe staat vrijwel volledig uit moslims bestond, voerde Atati.irk een volledige scheiding van kerk en staat in. Tachtig jaar later zijn het in Nederland allereerst oudcrs van Turkse afkomst die bezwaar maken tegen onderwijzeressen die hoofddoekjes in de klas dragen. Ten noorden en ten zuiden van het moderne Turkije liggen de andere resten van het Osmaanse Rijk : de Balkan en het Midden-Oo ten. Hetis geen toeval dat deze gebieden lang na de ineenstorting van het • Osmaanse Rijk nog steeds de twee meest instabiele regia's in de wereld vormen. In de tweehonderd jaar waarin het Osmaansc Rijk de integreerde hebben zich daar geen staatsvormingsprocessen voorgedaan zoals in de rest van Europa. De instabiliteit op de Balkan werd tijdens de Koude Oorlog bevroren door het communisme, maar heeft zich daarna in bloedige conflicten opnieuw gemanifesteerd. Nu moeten internationale garnizoenen er de orde handhaven of wapens inzamelen . In de zuidelijke zone van het voormalige Osmaanse Rijk zijn na de Eerste Wereldoorlog door de overwin.naars nieuwe staten bedacht en in het Ieven geroepen. Terwijl op de Balkan allerlei zelfbedachte naties met elkaar wedijverden over het te verdelen grondgebied, lag het in het Midden-Oosten anders. Van nationalistische volksbewegingen was in de meeste gebieden van het verscheiden Osmaanse Rijk geen sprake. We! van een algemeen Arabisch nationalisme onder bepaalde elites, dat echter geen duidelijke politiekc vertaling kreeg. Het resultaat zijn bijna twee dozijn staten, waarvan de meeste even kunstmatig zijn gebleven als ze bij hun oprichting waren .
Irak, om een voorbeeld te noemen, werd na de Eerste Wereldoorlog samengesteld uit drie voormalige Osmaanse wilaya's (provincies), een Koerdische, een Soennitische en een Sji'itische. Aan het hoofd plaatsten de Britten een lid van het Hasjemitische vorstenhuis dat de heilige plaats Mekka bestierde. In de jaren twintig werd dit door de woestijnvorst Ibn Saoed verdreven uit het Arabisch schiereiland, dat daarna ( 19 3 2) Saoedie-Arabie ging heten en feitelijk nog steeds familiebezit is. De staten die op de Balkan ontstonden, waren gebaseerd op een meestal dubieuze nationale identiteit, waaraan zij niettemin een zekere eenheid ontlenen. Aan de zuidflank van het voormalige Osmaanse Rijk is daarvan geen sprake. Uitgezonderd Egypte en later Israel hebben de staten in het Midden-Oosten nooit zo'n nationale identiteit verkregen. Dat heeft te maken met drie factoren. De eerste is het Arabisch nationalisme, dat eigenlijk van afzonderlijke Arabische staten niet wil wcten. De tweede is de enorme kloof tussen de exuberante rijkdom van de politieke en economische elites en de armoede van de rest van de bevolking. De derde factor is de Islam, die een gemeenschappelijk kader biedt om tegen deze stand van zaken te ageren. 'De' Islam bestaat niet, maar in geen mij bekende variant van de Islam is het principe van de scheiding tussen kerk en staat theoretisch aanvaard. Toen Atati.irk een eind maakte aan het Osmaanse Rijk, heeft hij geprobeerd ook voor de Islam het voorbeeld van het Westen te volgen. De sultan in Istanboel was niet aileen wereldlijk heerser van het Osmaanse rijk geweest maar ook geestelijk Ieider, kalief, van de Islam. Na diens afzetting liet Atati.irk de zoon van een eerdere sultan installeren tot 'kalief', vergelijkbaar met de paus. Al snel bleek dat in de islamitische wereld deze constructie niet aanvaard werd en twee jaar later nam de inmiddels afgezette kalief de Orient Express om de laatste twintig jaar van zijn Ieven in Parijs te slijten. De Islam
De terreuraanslagen van 1 1 september zijn toegeschreven aan de Saoedie-Arabische organisator Osama bin Laden. Die aanslagen waren gericht tegen 'het Westen'. Maar zijn bcoogd publiek is de bevolking van de Arabische staten, om zo het daar sluimerend ongenoegen te mobiliseren tegen de bestaande regimes, en hun beschermer, de Verenigde Staten. In dit opzicht past Bin Laden in een bcstaande traditie, waarin de problemen van de Arabische we-
S&...O!OlOOI
442 reid geprojecteerd worden op 'het Westen', gesteld in termen van 'de Islam' als alternatief. Twintigjaar gel eden liet Naipaul in Among the Believers al zien hoe vals deze voorstelling van zaken is. Sinds I I september valt er van alles te vernemen over de relatie tussen Islam en politiek, en in het bijzonder die tussen Islam en terrorisme. In de afgelopen weken is van allerwegen betoogd dat het terrorisme van Bin Laden niks met de Islam te maken heeft, in gaat tegen de leer van de profeet, die bovendien een zachtaardig mens moet zijn geweest, terwijl zelfmoord als die van Palestijnse extremisten en van net opgeleide piloten geheel en al in strijd is met de Koran. Daarnaast is benadrukt dat de Islam geen kerkgenootschap is, waarin de geloofsinhoud precies is omschreven, en is vastgelegd volgens welke procedure deze tot stand komt en kan worden veranderd. Deze onschadelijke versie van de Islam overtuigt niet. Als de terreuracties van Bin Laden zo in strijd zijn met de algemeen erkende beginselen van de Islam, waarom hebben die dan niet heftig bestrijding ondervonden van - laat ik maar zeggen - de bonafide islamieten? Zeker, de terreuraanslagen zijn meestal officieel afgekeurd, maar dat gebeurde op nogal plichtmatige wijze. ln tegendeel, het is onmiskenbaar dat Bin La dens beroep op de Islam als rechtvaardiging van de moord op duizenden en de zelfmoord van de daders in de islamitische wereld aanzienlijke weerklank vindt. Hoe deze discrepantie te verklaren? Daarvoor moet je niet te rade gaan bij sommige Nederlandse universitaire islarriologen. Een dieptepunt in de publieke discussie over het thema Islam, politiek en terrorisme registreerde ik in een uitzending van Radio I op 8 oktober, waar de als Islarnkenner aangekondigde Amsterdamse hoogleraar Peter van der Veer de vraag kreeg voorgelegd in hoeverre Bin Ladens pretentie dat hij de moslims in de wereld vertegenwoordigde steekhoudend was. Van der Veer beantwoordde niet de vraag, maar deelde mee dat Bin
Laden precies hetzelfde deed als George Bush als die beweerde dat hij namens het Westen sprak. Daarna bracht hij als zijn mening naar voren dat Bin Laden geheel en al een creatuur van de CIA was, een stelling waarvan hij niet was af te brengen door de journalist Michael Stein, iemand die wei verstand van het Midden-Oosten heeft. Toch is Van der Veer geen uitzondering. Er bestaat bij vee! islamologen de neiging om de politick problematische kanten van de islam te verdoezelen . In de kern gaat het daarbij om het feit dat de Islam voor vee] gelovigen geen religie is die naasthet maatschappelijk en politiek Leven bestaat, maar een leer die in tendentie juist het alleenvertoningsrecht voor politick en maatschappij opeist. Zo'n pretentie botst met de werkelijkheid zoals die zich voordoet aan de islamitische bewoners van de Arabische wereld. De 'fundamental istische' reactie komt neer op een 'des te erger voor de werkelijkheid' en het projecteren van de schuld voor de stand van zaken op 'het Westen'. Kenmerkend is het veelgebruikte voorbeeld van de sancties tegen lrak en de slachtoffers die deze hebben geeist: nooit wordt aangevoerd dat deze het gevolg zijn van de nietsontziende wijze waarop Saddam Hoessein de eisen van de Verenigde Naties negeert en zichzelf verder verrijkt en bewapent ten koste van zijn eigen bevolking. De gemakzucht waarmee de eigen achterlijkheid en gebrek aan welvaart en democratic altijd maar weer kritiekloos aan 'het Westen' wordt toegeschreven, vormt de voedingsbodem van het islamitisch terrorisme. Pas als het ongenoegen zich van deze bedwelming losmaakt en zich politiek mobiliseert tegen de bestaande regimes op basis van het streven naar rechtsstaat en democratic, pas dan is er hoop.
He die sch ten CCf
kla zig tiel ste we mi we zel Vat
hij tie
del
ke1 wa he• ste m<
dir le~
an ris tie an po m•
BART TROMP
Redacteur s &P m
en sc. te. m
gr ni va sh
s&..o ro2oor
443 die ·na len ·elur;an
en.
am tat~ er
>or
als ~ an
acke·de het rak •oit de de telf
,~en I
e id :aar ge:ni-
van lilihet
BREAKING NEWS. DE WERELD NA I I SEPTEMBER
Elf september als opdracht voor de politiek
Het is ruet zozeer de wereld werken een asymmetrische die veranderd is na de verstrijd is ingezet tussen het schrikkingen van r r Septerrorisme en de open tember, maar wei is de permaatschappijen waarvan ceptie van de wereld in een we dee! uitmaken. Dit BERT KOENDERS klap fundamenteel gewijschept rueuwe verplichtinzigd. Oat creeert een poligen voor politick en parletieke uitdaging van de eerment en onderstreept de ste orde. De droom van de onkwetsbaarheid heeft noodzaak van duidelijke keuzes zoals die na r r sepweliswaar in de meeste Ianden en vooral voor de tember in nationaal en internationaal verband zijn minst geprivilegeerde groepen nooit bestaan; de gemaakt. Veiligheid is allereerst een taak van staten, westerse mens heeft zich veelal calcuJerend en vaak maar ruet meer van staten alleen. Strategische allianzelfvoldaan onbewust getoond voor de reele risico's ties met burgers, bedrijfsleven en de civiele samenleving horen daarbij. Terrorisme en fanatisme hebvan de ingewikkelde netwerkmaatschappij waarvan hij dee! uitmaakt. ben zich op basis van wisselende gezagsbronnen Nude erug overgebleven supermacht in het poli - geglobaliseerd, vaak vanuit de spelonken van falende tieke en economische hart is getroffen is dat gevoel staten, terwijl internationaal-politieke samenwerdeflnitief voorbij. Het vacuum van de rueuwe onzeking op veelal ouderwetse wijze daarbij geen tred • k~rheid kan een botsing van beschavingen creeren wist of wilde houden. In die zin is het Bin-Laden terwaar het conflict zelf daar juist weinig mee van doen rorisme een ultramodern fenomeen dat met behulp heeft. Oaarom is het van cruciaal belang dat de aanslag van moderne militaire en mediatechnieken uiterst steeds weer op politick niveau wordt geplaatst intereffectief opereert. men van terrorisme versus democratic en dat de voeModerne identiteitspolitiek als reactie op ongedingsbodemdiscussie niet ontaardt in een verkapte lijke globalisering leidt evenals bij interne conflicten legitimatie van geweld of een generaliserende dan wei in de Balkan en Afrika tot volstrekte compromisarrogante discussie over religies zoals die in geseculaloosheid en een pathologic van de haat die nog weiriseerde samenlevingen vaak plaatsvindt. Juist in rela- rug begrepen wordt. Oat sektarische elementen van tief jonge multiculturele samenlevingen, waar toler- de niet verlichte islam zich bij uitstek in zo'n netantic nog te vaak onverschilligheid betekent zullen werksamenleving thuisvoelen is te laat onderkend. Conflictpreventie heeft ontbroken. politick en samenleving elkaar vee! forser en directer moeten aanspreken op de bescherming van mensenDe chaos en de anarchic in Ianden of regio's die rechten en verdraagzaam samenleven. aileen dee! uitrnaken van de mondialisering via drugshandel, humanitaire hulp of migratie en waar Oit laat overigens onverlet dat ook de sociaal-democratie gehouden is aan een nauwkeurige analyse de interne machtsstrijd door conflictondernemers en een politick programma dat zich richt op de verwordt misbruikt om fanatisme te zaaien onder een schillende internationale voedingsbodems van het verlaten onderklasse moet een aandachtspunt van de terrorisme. Kernelement daarbij is dat universele eerste orde van sociaal-democratische buitenlandse mensenrechten nog steed slechts aan een kJeine politiek zijn. Het politieke deficit is echter nog gapend groot en zal ook niet met traditionele binnengroep van de wereldbevolking zijn voorbehouden. In elk geval is sinds r r September sprake van een landse of buitenlandse politick gedicht kunnen wornieuw gevoel van afhankelijkheid van de overheid en den. Tony Blair heeft dat in zijn speech op het van internationale politieke samenwerking voor baLabourcongres overduidelijk gemaakt. Elke politi sisbescherming, nu in een wereld van private net- cus is nudes te meer gehouden aan het ontwikkelen
S&_OtOlOOI
444 van een concreet handelingsperspectief om de ongewisheid die velen in onze risicosamenleving, maar ook in grote delen van de rest van de wereld voelen te kanaliseren. De politick zal daarbij meer capaciteit moeten opbouwen dan ze nu bezit, ook in Nederland. Twee begrippen zijn daarbij tahoe: nai'viteit en afzijdigheid. Nai'viteit ten aanzien van het terrorisme dat unilateraal en gericht op grote hoeveelheden burgerslachtoffers samenlevingen kan ontwricht en angst en onzekerheid probeert te verspreiden. Het wapen van de vermeende zwakke blijkt krachtig en overal in de publieke of private ruimte toepasbaar terwijl de sterke altijd in moeizame coalitiesamenwerking met anderen haar eigen karakter aileen kan behouden als ze strak aan de regels van het humanitaire recht wordt gehouden. Het tweede element is een tahoe op afzijdigheid zowel nationaal als internationaal. De aanslag van 1 1 September heeft de wcreld in een klap kleiner ge- · maakt en deze schok kan een internationaal politieke kans opleveren om daadwerkelijk te kiezen voor internationale oplossingen bij internationale problemen. Met verve en dynamiek zal onze buitenlandse politick zich moeten rich ten op bijvoorbeeld de versterking van het internationale strafrecht en de versterking en democratisering van die instituties die de kansen van globalisering nog volstrekt onvoldoende Iaten werken voor gei'soleerde regio 'sen vooral voor de armen en voor toekomstige generaties. De concrete doelstellingen die de zogenaamde internationale gemeenschap zich heeft gesteld met betrekking tot onderwijs in de wereld zijn zo weinig serieus genom en dat de koranscholen in noord-Pakistan konden uitgroeien tot bases voor terroristische export. De politieke islam wordt juist daar een modern fenomeen waar de scheiding tussen staat en religie irrelevant was . Nieuwe omaevinB Europese buitenlandse politiek De strijd die de coalitie nu voert moet vooral niet aileen teaen iets zijn maar client dus vooral ook te mobiliseren voor iets. De concurrerende beeldvorming in de media over het conflict maakt dat des te belangrijker. Realistische en idealisti che buitenlandse politick zijn voorwaarde voor elkaar geworden. Dat vereist wei een versterkte en helderder rol van de Verenigde Naties en de Europese Unie en een creatiever buitenlands beleid, nu samenstelling en doe! van de huidige coalitie geenszins automatisch leidt tot dit bred ere internationalisme.
Nog steeds weet de Eu zich bijvoorbeeld onvoldoende raad met het problematische karakter van de democratic in het Midden-Oosten of de conflictueuze staatsvorming in de Centraal-Aziatische staten. De aandacht is nog te vee! gericht op nabijheid of eng geformuleerde nationale, olie- of wapenexportbelangen. Terwijl een bredere strategische inzet van economische en politieke instrumenten nodig is ten behoeve van een rechtvaardige Israelisch-Palestijnse eindovereenkomst, een daadwerkelijke invulling van het Barcelona-proces met de Mediterrane Janden, en een visie op de toekomst van Afghanistan. Ook deE u heeft immers weinig keus tussen het exporteren van stabiliteit ofhet importeren van instabiliteit. Er ligt in de praktijk helaas weinig ruimte tussen integratie en interventie. Een nieuwe strategische orientatie van Rusland, gekoppeld aan een assertieve positionering van het Verenigd Koninkrijk en Duitsland schept een nieuwe omgeving voor de Eu~opese buitenlandse politick die Nederland actief zal moeten helpen vormgeven. De tactische keuze voor samenwerking in de coali tie met land en die nude mensenrechten schenden maar ook slachtoffer zijn van sektarisme en fanatisme van minderheidsgroepen is kwetsbaar en aileen acceptabel als engagement met die Ianden ook zodanig wordt ingevuld dat mensenrechtenpolitiek bovenaan de agenda kan komen. Het feit dat politieke- en mensenrechten in bovengenoemde Ianden slechts voor enkelen gelden, die vaak door het westen worden gesteund, is niet aileen ecn bron van haat of een excuus daarvoor, maar een grondoorzaak van interstatelijke en binnenstatelijke conflicten die nu zulke drastische maatregelen vereisen. Keuze voor dit type langetermijnpolitiek wordt geconditioneerd door duidelijke positiebepaling op het moment dat het er op aan komt. De directe solidariteit die ons land betoont aan de Verenigde Staten was vanuit het tahoe van de afzijdigheid principieel, militair niet gratuit en gebaseerd op de noodzaak van daadwerkelijke verdediging van de transatlantische democratische waardengemeenschap. Het inroepen van artikel 5 van het N AVO -verdrag liet Europa's afhankelijkheid van de Verenigde Staten zien en vice versa en vulde tevens het recht op zelfverdediging en de plicht tot samenwerking in zoals die voortvloeien uit de relevante resoluties ':an de v N - Veiligheidsraad. Verdeeldheid niet aileen binnen het Bondgenootschap maar ook met Rusland en China zou overigens reele risico's voor de wereldvrede hebben betekend.
eni wij van km daa effc
afi me anc COl
is. sui de1 lat uit po me tat me CS!
we ho na Ht reo
ge de tai
na cr ee
la1 ge ro
h€ k€ ti< er di
g€
N er za ti.J
01
d< le st d:
ol!de ru-
m. 1of rtran
:en 1Se
ng tntn.
:xta-
nte teasijk de
jef :ocn 1a-
al1ok tek ,Jj_
1en saat ran
nu rdt op
lli:en
:el, •an
:he len
afice 1en len
1s-
,
7eveICn
s&_oto2oot
44S De internationale coalitie die nu door de Verenigde Staten is opgebouwd wordt begrijpelijkerwi js gekenmerkt door een noodzakeli jke combinatie van leiderschap en flexibiliteit die overigens niet ten koste mag gaan van consultatie. Multilateralisme, daadwerkelijk commitment, proportionaliteit en effectiviteit zijn in die context verbonden. Oat geldt a fortiori in een situatie waarin het militaire instrument onontbeerlijk is, maar met een nieuw type vijand tegeHjkertijd relatief is, terwijl het traditionele concept van overwinnmg niet meer van toepassing is. Hcldere rapportage aan de VN en een reeel consultatiemechanisme in de NAVO behoren door Nederland actief te worden geagendeerd ook als zij relatief een kleine speler is. De risico's van een uitecnvallende coalitie zijn nooit uit te sluiten en politieke consultatie is essentieel om dit te voorkomen. Daarbij is ook een plaatsbepaling van het militaire instrument van belang. Het rnilitaire instrument is in de strijd tegen het terrorisme helaas essentieel geworden en moet waar nodig met kracht worden gebruikt, maar zal tegelijkertijd altijd gebouden dienen te zijn aan principes van proportionaliteit, geografische gericbtheid en effectiviteit. Het militaire instrument is ultimum remedium om rechtstatelijkheid te beschermen . Daarbij kan een gericht gebruik van het luchtwapen en het openhouden van gerichte grondopties horen. Het humanitaire recht is daarbij vooral om morele maar daarnaast ook om veiligbeidspoHtieke redenen een cruciaal element. Geen militaire strategie kan bet stellen zonder een politieke, en de spanningen tussen de korte en de lange termijn worden groter als geen rekening wordt gehouden met het feit dat de strijd tegen het terrorisme een langdurige is die ook te maken heeft met bet aanpakken van financieringsbronnen, het aanpakken van grondstoffen- en drugsmafia's en het internationaal samenwerken op het terrein van terrorisme en uitlevering. De fmanciering van conflicten door diaspora's en de organisatievertakkingen in sterk gemternationaliseerde samenlevingen stellen ook Nederland op de proef nu de grenzen tussen externe en interne veiligheid langzaam vervagen. De noodzaak van scherpere controle, betere samenwerking tussen inlichtingendiensten en wetgeving zal ook in ons land gepaard moeten gaan met een fundamenteel debat over de grenzen van publieke vrijheden en tolerantie in een netwerksamenleving. Behoud en versterking van onze democratische waarden moeten daarbij uitgangspunt en doelstelling zijn. Waar Ne-
derland hecht aan voortgang op het terrein van een gecommunautariseerd asiel- en immigratiebeleid zal ook ten aanzien van terrorisme meer dan nu beseft moeten worden dat Europa zich client te ontwikkelen tot een daadwerkelijke recbtsgemeenscbap. De marges voor eigenstandig Nederlands beleid zullen daarbij onherroepelijk verkleinen. Nieuw politiek activisme
De Nederlandse ervaring op het terrein van internationale ontwikkelingssamenwerking client zich te bewijzen op bet moment dat conflictbeheersing moet samengaan met effectieve hulp en politieke en economische reconstructie. De vormgeving van een humanitaire coalitie moet prioriteit krijgen en mag geen humanitair doekje voor het politieke bloeden zijn. De Verenigde Naties, de buurlanden van Afghanistan en de niet-gouvernementele organisaties moeten in onderlinge consultatie een machtspositie opbouwen om daadwerkelijk de humanitaire nood te lenigen en een begin te maken met de opbouw van Afghanistan. Waar de Taliban de belangrijkste creator van vluchtelingen, discriminatie van vrouwen en onderdrukking is geworden en Afghanistan als falende staat een gevaar is voor de bevolkingen van ook de niet-democratische buurlanden mag de toekomst van dat land niet de toevallige uitkomst zijn van militaire krachtsverhoudingen . Oat is geen eenvoudige opgave en kan alleen bewerkstelligd worden als de coalitie op vroegtijdig niveau samenwerkt met de Verenigde Naties. De Verenigde Naties zijn onontbeerlijk bij het creeren van stabiliteit en welzijn in een getraumatiseerd en historisch verdeeld land dat ook nog onderdeel is van een regionaal machtsspel met olie en nucleaire wapens. De dreiging van het terrorisme beeft de postmoderne wereld van integratie gekoppeld aan de wereid van de traditionele interstatelijke conflicten en de nieuwe wereld van falende staten. Kant en klare oplossingen zijn er niet en de juiste toonhoogte in het debat is voorwaarde voor bet succes van oplossingsrichtingen. ln elk geval is er de verplichting aan de internationale en de binnenlandse politiek elke nai"viteit uit te bannen, unilateralisme bij het oude vuil te zetten en een nieuw politiek activisme vorm te geven ter bescherming van sociaal-econornische en politieke mensenrechten wereldwijd. BERT KOENDERS
Lid van de Tweede Kamer voor de PvdA en lid Curatorium WBS
S&_DI0200I
BREAKING NEWS,
DE WERELD NA I I SEPTEMBER
Tussen confrontatie en verzoen1ng: Nederland en de islam
rent aan het wezen van de Sinds 1 1 september is de islam is dat een moslim islam mcer dan ooit onderdeze niet te bevragen maar werp van gesprek. Osama slechts te verdedigen heeft. bin Laden, het (vermoedelijke) brein achter de aanNederlandse reacties slagen op WTC en Pentagon in de vs, en zijn Al-Qaeda De toegenomen aandacht voor de islam die onder beweging hebben aile moslims in de wereld, sinds de meer in de geschreven pers zijn uiting vindt resulteert vergeldingsacties van de vs AYAAN HIRSI ALI in Nederland globaal in op Afghanistan, tot een twee houdingen: oorlog tegen de ongelovi1 • Een houding van voorgen uitgeroepen. Hun oorzichtige verzoening, waarbij met name de meerderlogsverklaring baseren ze op de Koran, de bron van de islam. De Koran del en Bin Laden en de zijnen met heid aangesproken wordt op zijn houding ten aanzien van de minderheid; 2. Daartegenover staat een maar liefst een miljard mensen in de wereld waarvan meer confronterende benadering: moslims worden ongeveer tien miljoen in Europa woonachtig zijn. Aileen al dit laatste feit verklaart de toenemende tegemoet getreden met de vragen over de verhouding tussen islam en de democratsiche rechtsstaat en nieuwsgierigheid voor de islam sinds de aanslagen. Sinds 1 1 september barsten niet-moslims van de hoe moslims vol kunnen houden dat de islam zo vrevragen. Er blijken ook in Nederland moslims te zijn delievend is terwijl het tegclijk zoveel haat en terrorisme blijkt te kunnen genereren. met begrip voor de aanslagen in de Verenigde Staten. Ongeloof en irritatie zijn hun deel. Hoe kan ieEen representant van de eerste houding is Job Cohen, burgemeester van Amsterdam. Die stelde mand de terreurdaden niet verafschuwen en veroordelen? Deskundigen geven verklaringen voor dat in de door hem op 2 3 september jl. gehouden Abel Herzberglezing het vraagstuk van de verhouding 'begrip ': de mondiale kloof tussen arm en rijk, het Midden-Oostenbeleid van de Verenigde Staten, een tussen meerderheid en minderheid centraal. Oat algeheel islamitisch ressentiment tegen de wetserse werd niet aileen ingegeven door de gebeurtenissen van 1 1 september. Los van die aanslagen formumoderniteit. Aile uitleg ten spijt, de vragen richten leerde Cohen drie belangrijke factoren die de urzich ook op karakter en rol van de islam en de attitude van de moslims. Is de islam zelf de voedingbo- gentie aantonen van een dialoog tussen de meerderdem voor geweld en terrorisme? Waarom beroepen heid en de minderheid: 1 • het onontkoombare karakter van de huidige immigratiegolf die alle EUterroristen zich op de Koran als de islam zo vredelievend is? Kunnen moslims tolerantie en vrijheid landen voor dilemma's stelt; 2. mogelijke preblemen met integratie, des te waarschijnlijker naarvan meningsuiting wei waarderen? Waarom hebben mate de kennis van de vreemde cultuur van de moslims geen zelfkritiek en waar is de zelfreflectie? nieuwkomers kleiner is; en tenslotte 3. de onzekerUit de aard van de vele vragen blijkt dat nietmoslims nauwelijks bekend zijn met de islam en met heid of de migranteri 'onze' normen en waarden wei moslims. Met deze bijdrage wil ik evenwellaten zien zullen delen. Velen uit de me,e rderheid zijn volgens Cohen bang dat de komst van vreemde culturen, dat zowel orthodoxe als gematigde moslims evenmet andere normen en waarden, het vrije en open min de antwoorden op bovenstaande vragen weten. Verkeert een niet-moslim nog in de luxe positie dat karakter van onze samenleving zal aantasten. Cohen stelde in zijn lezing dat in de discussie over hij kritische vragen kan stellen over de islam, inhe-
inte ten gra1 mel reel cuh we1 ker me! gen ext cor: der
Ah zijr Ne dar teg ket dat do• rna
dn de he1 do
vo zij! ass zu.
mi WiJ
on ge all an ni•
sl1
ta1 m
Of he tu er
s &..o Io 2ooi
447
de im Jar ft.
lht ICr
:rs :rt ,in )f-
:rill-
en en Ill -
en ·e:r-
ob de ,el ng tat
en ulr :r-
lre
uJeLr ~C rr -
•el ns n, ~n
integratie de probleem-kanten worden overbelicht, ten koste van de positieve resultaten die vele immi granten intussen hebben behaald. De inmiddels tamelijk eenzijdig-negatieve beeldvorrning doet geen recht aan de complexe werkelijkheid van de multiculturele samenleving. Cohen ergert zich aan de afwerende taal tegenover vreemdelingen, asielzoekers en allochtonen. Zo hoort hij steeds meer mensen spreken in termen van 'vol is vol', opvattingen die nog niet zo lang gel eden gebezigd werden in extreem-rechtse hoek. Cohen plaatst een en ander in een historische context: 'Burgers die weliswaar hun eigenaardigheden en dubbele loyaliteiten kunnen hebben, net als Abel Herzberg die had, maar die vooral gebonden zijn aan de rechten en plichten verbonden met het Nederlandse burgerschap. Ais Herzberg gelijk had, dan is het de meerderheid die de grenzen van de in tegratie van minderbeden bepaalt, en niet omgekeerd'. I Het gaathier om de uitspraak van Herzberg dat de joden vooral joden moesten blijven en als jood door het Ieven moesten gaan: voor bun acceptatie maakt het toch niets uit. Niet hun houding of gedrag was doorslaggevend voor de vraag hoe zij door de samenlevingen zouden worden behandeld, nee, bet was uiteindelijk een kwestie die beslist werd d~or de wil van anderen, de meerderhcid in de samenleving. Yoor onze tijd betekenen Herzbergs opvattingen volgens Cohen, dat anders dan wij meestal geneigd zijn te denken, noch het gedrag, noch de mate van assimilatie en integratie van allochtonen bepalend zullen zijn voor hun uiteindelijke acceptatie in ons midden. Bepalend zal zijn of, en zo ja in welke mate, wij bereid zijn om vreemdelingen en allochtonen in onze samenleving op te nemen als volwaardige burgers. Yolgens Cohen is integratie en acceptatie van allochtonen een kwestie van onsze!f en niet van de ander. A is wij hiertoe be reid zi jn gebeurt het, anders niet. Omdat onze houding en bereidheid hierin doorslaggevend zullen zijn voor hun integratie en acceptatie, richt Cohen zich in het bijzonder tot 'ons, de meerderheid'. Het gaat bovenal om het houden en op gang houden van een dialoog op basis van openheid, vertrouwen en respect als noodzakelijk voertuig. Bij een flagrante overtreding van onze normen en waarden moet volgens Cohen wei een grens ge-
Corifrontatie Meer confronterend van karakter en toon is de posi tie die publicist Paul Scheffer in bijdragen in NRC Handelsblad innam 2 • Yolgens Scheffer beroept de moslimgemeenschap zich terecht op godsdienstvrijheid, maar het uitoefenen daarvan brengt ook een verantwoordelijkheid met zich mee om die democratische vrijheid in stand te helpen houden. Oat maakt meer openheid in eigen kring noodzakelijk, en vooral: het duidelijk weerspreken van fundamentalistische uitingen. Scheffer meent dat de omgang met godsdienst in onze liberale democratic vee! te krampachtig is. Het morele kapitaal van religies is een wezenlijk bestanddeel van een pluralistische samenleving. Daarom zouden ook moslims zich, juist met hun onderlinge verschillen, meer moeten w.agen in de openbare ruimte van hun land van aan komst. Zo zou nieuwsgierigheid het kunnen winnen van onbehagen. In een de bat getiteld Tolerantie na II september, gehouden in De Balie in Amsterdam op 4 oktober laat Scheffer blijken dat hij met Cohen van mening verschilt waar het gaat om de vergelijking'tussen de huidige situatie tussen allochtonen en autochtonen in Nederland met die van de tijd van Herzberg. Vol gens hem zal dat alleen maar het slachtofferschap van de minderheid versterken en de afzijdigheid en onverschilligheid van de roeerderheid - zogenaamde tolerantie - versterken . We moeten de 'diplomatieke' houding ten aanzien van de minderheid juist voorbij en op een gelijkwaardige voet met hen de dialoog aangaan, aldus Scheffer. Scheffer's onbehagen richt zich op het feit dat de radicale islamisten het debat in de moslimwereld momenteel beheersen en op de verwevenheid van politick en religie in de islam. De islam kent, in tegenstelling tot de christelijke opvattingen, geen 'kerk' in onze vertrouwde betekenis. De minder georganiseerde ulama (godsdienstgeleerden) maakt een in titutionele confrontatie tussen kerk en staat onmogelijk. Daar komt bij, dat hoewel menigeen in Europa verwachtte dat door het voortschrijden van de tijd een vanzelfsprekend proces van culturele assimilatie van Europese moslims met de meerderheid
Cohen, biz. s. Paul Scheffer, NRC Handelsblad, oktober 2 oo I . I.
2.
er
J.
steld worden. 'Dan moeten we helder en duidelijk zijn, en zeggen dater grenzen zijn '.
s
S&_DI0200T
tot stand zou komen, dat niet gebeurd is, ook niet voor de tweede en derde generatie, onder meer als gevolg van gezinshereniging3. Scheffer blijft nieuwsgierig naar hoe het samengaan van islam en democratie in de West-Europese contreien er nu precies uit ziet of uit zou moeten zien. Ook zou hij meer inzicht willen krijgen in de krachtsverhouding tussen liberale en dogmatische interpretaties van de islam in West Europa. Confronterender nog is de open brief die de journalist Sylvain Ephimenco tot aile moslims in Nederland richtte in dagblad Trouw. Deze werd zelfs in het Arabisch vertaald, en sch.ijnt op Internet een internationaal de bat te hebben losgemaakt. De brief werd ingegeven door een gevoel van onbehagen en ergernis. Eph.imenco plaatst de minderheid als het ware in de beklaagdenbank. 'A Is je met elkaar vredig samenleeft moet je elkaars standpunten en gedrag ter discussie kunnen stellen . Een brede discussie kan heilzaam werken en is te prefereren hoven wederzijdse onbekendheid, onversch.illigheid en nog erger, vijandigheid. Bovendien zijn jullie in het uiten van kritiek jegens de Nederlandse samenleving of overheid nooit belemmerd. Daar is niets op tegen en demondigheid van elite onder de moslims kan alleen duiden op een geslaagde integratie van deze groep '. 4 Daar moeten moslims iets tegenoverstellen en niet de weg van het zelfgekozen isolement inslaan. Moslims moeten ophouden zich steeds te manoeuvreren in de positie van slachtoffer van een vermeende alomtegenwoordige vijandigheid. Eph.imenco verwijt moslims dat ze zo weinig introspectie en zelfonderzoek aan de dag leggen. Die houding vindt hij gevaarlijk voor het zelfbeeld van de moslims en voor de aanvaarding door niet-moslims van het gegeven dat de islam daadwerkelijk een religie zou zijn die vreedzaamheid en tolerantie predikt. Het gebrek aan zelfreflectie van moslims door het ontkennen of niet bespreekbaar maken van hoe de islam een 'monsterlijke vertakking' heeft gebaard staat een bestrijding van dit gevaar in de weg, aldus Eph.imenco. 'Het wordttijd, schrijft h.ij, ook van jullie (de moslims) kant te beseffen en te erkennen dat binnen jullie geloof een nieuwe generatie krijgers is opgestaan, fanatieke dissidenten die door hun
wreedheid en vastberadenheid de wereld doen sidderen'.s Ephimenco confronteert de moslims in Nederland: 'Op het gebied van uitglijders die vertegenwoordigers van de islam in Nederland de laatste dagen hebben kunnen begaan', en vraagt aan hen in hoeverre deze geestelijken die politieke uitspraken doen een spreekbuis zijn van alle moslims. Hoewel Ephimenco in beginsel een mondige minderheid ziet als blijk van een geslaagde integratie, merkt hij op dat dit in zijn tegendeel verkeert wanneer deze op zichzelf prijzenswaardige mondigheid in gewelddadige retoriek verandert. In dit kader wijst hij op de oprichters van de (Nederlandse) Arabische Partij. Die verklaarden in een interview dat de Nederlandse overheid zich schuldig heeft gemaakt aan dertigjaar 'leu gens' en 'valse bcloftes' aan moslimse Arabieren in Nederland die hier als 'derderangs burgers' worden behandeld. Deze oprichters van de Arabische politieke partij analyseren crimineel gedrag van Marokkaanse jongeren als een wraakneming van de jongeren op de Nederlandse overheid die hun gezinnen heeft kapot gemaakt. En eindigen hun interview met 'laat de oorlog maar beginnen, na dertig jaar hebben we niets meer te verliezen'. Bij Ephimenco komen dit soort woorden niet aileen als een verkapte dreiging of chantage aan, maar deze celebreren zonder schroom het failliet van de multiculturele samenleving. Kortom: de afzijdige houding van moslims, de totale ontkenning van een relatie tussen de terroristen en de islam of verwij zingen naar het Midden-Oosten politick, het enerzijds afkeuren van I anderzijds begrip ton en voor de aanslagen in New York en Washington door vooraanstaande moslims, leidden alleen tot nog meer argwaan en zullen erin resulteren dat moslims door de meerderheid van dubbelzinnigheid worden verdacht.
tue• Ho, nor de< cull dieJ gen !ani om pra ger vel• zee isla de
Fn islE
pa! vri de1 de1 be1 le~
da1 mf ffi{ OV•
blc do YO
kir ge we ho ·r~
a!~
bo In een overtreffende trap van een confrontatie-houding ten opzichte van de islam, was daar nog Paul Frentrop in H PI de Tijd. Hij is van mening dat de islam totnogtoe inhoudelijk onvoldoende bekritiseerd werd en voor hem zijn de aanslagen op het World Trade Center reden om dat nu wei te doen. Volgens Frentrop is bet tijd dat we nu een morcel en intellec-
Ia~
ee
H• tie
o, Of
3· idem. 4· Sylvain Ephimenco, in Trouw, 29 september 2oo1 s- idem.
s &..o
10
2oo1
449 tdtin :e;te l in
en ge ra-
:rt
rgdit :r•n -
lig te-
Jie td . ·tij nde lOt
de IVe
Ill:ar de ge en ij trde •rer or :r -
u-
:ul m
rd
tid
tueel standpunt ten opzichte van de islam inn em en. Hoofdvraag: is de islam een ideologie die naar onze norm en te weinig respect voor een mensenleven aan de dag legt? Frentrop vindt het nai'ef vanuit de multiculturele samenleving gedacht dat de islam een godsdien t zou zijn net als aUe andere godsdiensten. Volgens hem kunnen we na I I september onze ogen niet Ianger sluiten voor de mogelijkheid dat de islam naar onze maatstaven te gewelddadig is, iets wat in de praktijk zou blijken in aUe moslim -gebieden van Nigeria via Soedan tot de Molukken. De islam heeft vele middeleeuwse trekken. De confrontatie waartoe Frentrop oproept is zeer vergaand. Hij pleit zelfs voor een verbod op de islam wanneer zou blijken dat het gedachtegoed van de islam niet deugt. Het voornaamste argument van Frentrop voor het verbieden van de islam is dat de islam niet in een rechtstaat past, net zoals politieke partijen met onfrisse ideeen verboden zijn. Zoals de vrijheid van partijvorrning niet rnisbruikt mag worden, mag ook de vrijheid van godsdienst niet worden misbruikt. Voor Frentrop passen communisme, nazisme en de islam in dezelfde mal. Aile drie hebben gemeen dat ze westersc ideeen afwijzen en willekeurig mensen dod en. Als hij nadenkt over het feit dat de meest populaire naam voor jongetjes die mo• menteel in Amsterdam worden geboren Mohammed is, telt hij: 'Wat doen al die Mohammedjes over twintig jaar, als ze in de tussentijd worden blootgesteld aan een ideologie die niet deugt? Wat te doen als er dan red en is om de dienstplicht weer in te voeren? Het zou onverantwoordelijk zijn om al deze kinderen twintig jaar lang bloot te steUen aan nietgecontroleerde indoctrinatie door imams van wie we weten dat ze er mogelijk strafbare ideeen op na houden en dan maar hopen dat die kinderen geen 'fundamentalistische' volwassenen worden. Oat is als voorstellen om in Ouitsland na I 945 de schoolboeken niet aan te passen'. 6 Het hanteren va~ de term en 'moslimhaat' en 'islamofobie' vindt Frentrop rnisleidend, bedoeld om een inhoudelijke debat over de islam te voorkomen. Hetzelfde geldt voor de reactie van moslims om kri tiek op de islam taboe te verklaren.
ns IC-
De hierboven weergegeven uiteenlopende reacties op de verhouding tussen de mosilm-mlndcrheid en
de niet-moslim meerderheid lijken zich te concentreren rond de vraag: vormt binnen de islam aileen een radicale, fundamentalistische (minderheids)beweging een intrinsieke bedreiging voor de (westerse) democratische rechtsstaat of is er per definitie sprake van een onverzoenlijkheid tusscn (politieke) islam en noties van de democratische rechtsstaat? Moslims die tot nu toe dee! hebben genom en aan de discussie verzekeren dat de islam een vreedzame religie is die niets met poiltiek heeft te maken, laat staan met de boodschap en activiteiten van terroris Een bijdrage van de islamitische schrijver Ziauddin Sardar aan The Observer (vertaald in NRC Handelsblad) illustreert deze houding. Sardar keurt de terreurdaden af als zelfmoordacties van mensen die moedwillig en zonder morele en ethische beperkingen hebben gehandeld: 'de islam kan de daden van de kapers niet verklaren, zoals het christendom geen verklaring heeft voor de gaskamers. Het zijn ongelovige dad en, dad en die niets met geloof te maken hebben, gepleegd door mensen die het pad van de islam hebben verlaten '.7 Wat zegt de islam dan precies? Is de Koran een boek voor elk wat wils: voor de terrorist de heilige rechtvaardiging van zijn gewelddaden en voor d~ vredelievende moslim en bron van naastenliefde en verdraagzaamheid? Erik van Ree, socioloog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, (Groene Amsterdammer, I 3 oktober 2oo I) analyseert inzichtelijk dat de Koran als bron van de islam vele gezichten kent. De Koran bevat vreedzame teksten ten aanzien van de ongelovigen, maar juist ook hele gewelddadige teksten. Van Ree wijst op twee hardnekkige misverstanden over religies in het algemeen. Het eerstc misverstand is dat de fundamentele boodschap van alle wereldgodsdiensten dezelfde is, en dat deze zou bestaan uit een pakket universele menselijke waarden zoals naastenliefde en mededogen. Door gelovigen begane ellen de kan dus a-priori niets met de heilige boeken te maken hebben; de boodschappers van religies waren lovenswaardige weldoeners, maar hun volgelingen zouden er iets ellendigs van hebben gemaakt. Volgens Van Ree is dit niet vol te houden: naastenliefde en mededogen treffen we zeker in religies in overvloed aan, maar daarnaast vinden weer haat, verschrikkingen en onverdraagzaamheid.
6. Paul Frcntrop, biz. 42. 7· Ziauddin Sardar, in: NRC Handelsblad, zaterdag 6 oktober 2 oo 1 .
s&..o1o2oo1
Een tweede hypothese die volgens Van Ree onhoudbaar is en die botst met de universele liefdesboodschap is de multi-interpretabiliteit van de Koran. Van Ree laat zien dat heilige teksten notoir duister zijn en voor vele interpretaties vatbaar zijn maar niet voor alle. Hij concludeert dat men moet erkennen dat de Koran het doden van ongelovigen buiten de oorlog nadrukkelijk verbiedt. Het geeft geen gelegenheid voor random killing. De gelovigen hebben geen vrijbrief om naar willekeur 'ongelovigen' te doden. Vol gens Van Ree schrijft Mohammed voor dat ongelovigen die zich buigen en de islam als dominante macht aanvaarden met respect behandeld dienen te worden, en dat vrede hun dee! is. Maar, zegt Van Ree, 'het is niet te ontkennen dat de islam volgens diezelfde koran naar dominantie streeft, en dat oorlog hierin een belangrijk middel is. Simpelweg de Koran verantwoordelijk stellen voor in naam van de islam begane gewelddaden is een primitieve reactie, maar de Stelling dat het hoek er niets mee te maken heeft, is al even simpel'. 8 Daar waar gruweldaden worden bedreven in naam van een ideologic, is volgens Van Ree die ideologic niet bij voorbaat vrij te pleiten van een zekere medeverantwoordelijkheid. 'Naast talloze andere factoren spelen ongetwijfeld ook de oorlogszuchtige aspecten van de Koran een belangrijke motiverende rol bij de terreurbendes die zich op dit hoek beroepen', aldus Van Ree . Het belang en de grenzen ven een dialoog
Naar mijn mening zijn zowel de tolerantie-benadering van Cohen als de meer confronterende houding van Scheffer en Ephimenco legitiem voor de momenteel ontstane situatie. Er moet geen keus tussen beide houdingen worden gemaakt. Beide zijn buitengewoon zinvol. Wei is een rolverdeling op z'n plaats. Politici zoals Cohen kunnen in hun rol van volksvertegenwoordiger de goede betrekkingen tussen minderheid en meerderheid bevorderen. Met het oog op het samenleven van de bevolking als geheel moet er een op tolerantie en verdraagzaamheid gebaseerde houding worden gekozen. Maar, gezien de feiten en de onzekerheid die om trent de islam bestaat is het van groot belang de islam als geloof maar vooral als politieke ideologic beter te bestuderen en in dialoog te bevragen. Sinds 1 1 september valt niet meer te ontkennen dat in de islam het denken over staat en geloof zeer verweven is en
deze verwevenheid kan nare gevolgen hebben. Verder is het een kwestie van perspectief: wat voor de een fundamentalisme en terrorisme heet is voor de ander het bel even en uitdragen van zijn geloof en een heilige strijd tegen ongelovigen die als eersten een aanval hebben gepleegd op hun geloof. De vraag is of een dialoog tussen moslims en nietmoslims over de islam en de implicaties van de islam voor de westerse samenleving mogelijk is. Nietmoslims willen antwoord op kritische vragen over de islam en moslims will en dat de islam niet aangevallen wordt, geen slechte naam krijgt. In de beleving van een moslim bevat de Koran de waarheid en deze waarheid i van toepassing op alle tijden en overal. Hierdoor is het voor de gematigde moslims onmogelijk twijfels of vraagtekens te uiten ten aanzien van het geloof. Zo zijn er met name drie stellingen in de islam waarover geen inhoudelijk de bat tussen zowel moslims onderling als tussen moslims en niet-moslims mogelijk is. In een islarnitisch land zijn dit dan ook geen discussiepunten, in een seculiere staat wei. Allereerst zijn in de islam, als ware het een totaalpakket, het individu en de gemeenschap onlosmakelijk met elkaar verbonden. De wil van Allah, zoals geopenbaard in de Koran, bepaalt ideologie, politiek, recht, de identiteit van het individu en zijn verhouding tot de gemeenschap. Een gelovige is eerst moslim en dan pas lid van een etnische gemeenschap, farnilie of burger. Vervolgens heeft hij zich te houden aan een heel stel nauw omschreven rites en regels die interactie tussen hem en zijn omgeving bepalen, de Sharia. Deze sharia bevat God's regels op aarde en staat hoven door mensen bedachte systemen van staatsinrichting en maatschappelijke ordeningsvormen. In de tweede plaats is in de Koran nauwkeurig beschreven hoe om te gaan met de ongelovige, de nietmoslim. Loyaliteit van de moslim aan andere moslims is een vereiste: begrip en st~un gaan altijd eerst naar de moslim in een strijd tussen moslims en nietmoslims. Wie zich hier niet aan houdt is een verrader en volgens de Koran zelfs erger dan een ongelovige. Het verlangen van cheffer en Ephimenco van mo lims om zich duidelijk te distantieren van deterreurdaden en van de radicale islam stuit bij moslims telkens op dit loyaliteitsprinc\pe. Tenslotte is er de betekenis van het hiernamaals. Het Ieven op de aarde telt aileen als passage op weg
8. Erik van Ree, biz. 3 1 .
naa lev• dra rna
bes hie ver we zoe ne1 vra tijc tw in• in!
He los SCI
hij tiS• ke1 ffi(
rit ne ge ra1 stJ
m• G< en ge dt de m
te be hi
e• m
w b< zi· di le m ze
S&_DI0200I
:r de de en en
.m et -
·er
!e.een en
Ins
naar het eeuwige Ieven na de dood. Investeren in een Ieven op aarde is alleen van belang als dat een bij drage Ievert aan een goede positie in het hiernamaals. Ook de moslim die in zijn beleving teveel tijd besteedt aan zijn aardse Ieven durft niet helemaal het hiernamaals de rug toe te keren. Zonden hebben verschillende gradaties in de islam: zondigen door weinig weerstand te heiden aan aardse vcrleiding zoals drinken en vcrwaarlozen van het gebod kunnen je worden vergeven als je daar oprecht om vraagt. Het verklaart dat vele moslims op latere leeftijd een vromer Ieven gaan leiden . lets anders is als je twijfelt aan de eenheid van God of aan zijn woorden in de Koran. Dan verspeel je de kansen op een plek in het hiernamaals.
n-
nIS -
en ~n
re 0~s
h, e, jn is
!e'lij en nd's e-
p-
:tIS -
·st !t 0-
an :rns Is. eg
Tot slot Het advies ~an Frentrop om de islam te verbieden, los van het feit of dat iiberhaupt kan, valt niet echt serieus te nemen. Wei heeft hij een punt, wanneer hij stelt dat de islam inhoudelijk onvoldoende bekritiseerd is. Moslims mogen niet twijfelen of vraagtekens plaatsen bij (de keerzijde van) hun geloof. Gematigde moslims doen over het algemeen weinig met hun geloof. Vaak blijft het bij het nakomen van rituele plichten en het leren van de Koran, ofhet doneren van geld aan islamitische organisaties. Er vindt geen onderzoek plaats naar de radicale moslimliteratuur en daardoor is er weinig tegenwicht tegen stroom van 'voorlichting over de islam' van fundamentalistische islamitische instituten in Pakistan, de Golfstaten en Egypte, maar ook uit Canada, de Verenigde Staten en Engeland. Uit het bovenstaande mag duidelijk worden dat gcmatigde welwillende moslims niet kunnen en durven toe te geven dat hun kennis over de Koran en de islam ook beperkt is. Het is heel moeilijk voor een moslim, wil hij in zijn gemeenschap blijven, om toe te geven dat hij heel weinig weet van de Koran, de betekenis ervan in een seculiere staat niet kent, dat hij zich nooit heeft verdiept in het geloof en dat hij evenzeer geschrokken is van fundamentalisten die mensen doden in de naam van dezelfde Koran waarin hij ook gelooft. Daarbij is de Koran tijdgebonden en plaatsgebonden. Vele moslims haasten zich ten onrechte om verzen in de Koran te zoeken die de vrede prediken en dat Ievert vaak een wel les/nietes-discussie die door de radicaaldenkende moslim altijd wordt gewonnen. Simpelweg omdat ze zich hebben verdiept in de Koran en de 'Afleve-
ringen' van de pro feet. Ook is problematisch dater geen liberale literatuur beschikbaar is in de dezelfde hoeveelhedcn als er fundamentele literatuur beschikbaar is voor de modale moslims in het westen. Een eerste stap op weg naar een dialoog tussen mosHms en niet-moslims begint, naar mijn mening, met het stimuleren van debat tussen moslims onderling. Een belangrijke opdracht is het uitdagen en weerleggen van de stellingnames in de onbeperkte stroom aan propaganda waarmee radicale moslims de islam in gijzeling hebben genom en. De onderzoekende houding van Ephimenco en Scheffer is daarom van essentieel bel an g. Het de vinger leggen op de zere plekken van de islam zoals Ephimenco dat deed in zijn open brief zal ook bij moslims onderling een debat moeten afdwingen. Een complicerende factor hierbij is wei dat bijvoorbeeld N ederlandse moslims naar etnische afkomt verdeeld zijn en over het algemeen gevoelige discussies vermijden om zo de oppervlakkige eenheid onder moslims te bewaren. Scheffer dringt er bij de meerderheid op aan om hun de facto onverschillige politiek-correcte houding te Iaten varen en de radicale kant van de islam onder ogen te zien. Oat betekent dat nu iedereen, zowel moslims als niet-moslims, bij meer kennis over de islam gebaat is. Oat vergroot de kansen op de totstandkoming van een eeri alternatieve, 'westerse' islam, die anders dan de radicaal-fundamentalisti sche varianten zich laat verzoenen met westerse/ universele waarden van democratie, mensenrechten en intellectuele twijfel. AYAAN HIRSI ALI
Wetenschappelijk medewerker Wiardi Beckman StichtinB
Literatuur De twaalfde Abel Herzberglezing werd gehouden op 23 september 2oo1 door Job Cohen, onder de titel Grenzen. Over de verhoudinB van auwchtonen en miaranten. Sylvain Ephimenco, 'Open brief aan de moslims van Nederland', in Trouw, 29 september 2oo 1 Paul Frentrop, 'Er is iets mis met de i lam' , in HP de Tijd, nr. 40, s oktober 2oo1, biz. 38-43 · Erik van Ree, 'essay: AI Qur'an: Naleve herlezing van het heilige schrift van de islam', in De Groene Amsterdammer, nr. 41, 13 oktober 2oo1, biz. 28 -3 1. Ziauddin Sardar, 'Bij moord op onschuldigen dooft hct Iicht', in NRC Handelsblad, zaterdag 6 oktober 2oo1 . Paul Scheffer, ' Het verdeelde huis van de islam: nieuwe studies naar kerk, staat en vrijheid in de islam' in: NRC Handelsblad, s oktober 2oo1.
s&_o1o2oo1
BREAKING NEWS. DE WERELD NA II SEPTEMBER
Wij en zij in de n1euwe wereldorde
De val van de Twcede WeLeven we in een andere wereid heeft de Atlantische sureid na I I september? ln prematie versterkt op een aile toonaarden is gezegd dat het niet meer zal zijn marrier die de Derde Wereid geen verlossing van arzoals het tot die dag geJAN BREMAN weest is. De terreurdaad moede heeft gebracht. De is uitgelegd als een aanslag opmerking dat het geweld dat aan de rand van de wesop de westerse maatschap terse beschaving virulent is pelijke orde, met als constituerende beginselen vrijheid en democratic,· zich nu naar het hart ervan dreigt te verplaatsen wekt onwillekeurig de indruk dat dit geweld overal depluriformiteit, tolerantie en natuurlijk welvaart. Op die constatering volgt de oproep tot beveiliging zelfde daders en ook dezelfde oorzaak heeft. Oat is van de kwaliteit van ons bestaan. De aanslag is uitniet zo. Vanuit het Westen zijn de afgelopen jaren oorgeroepen tot een oorlogsverklaring aan het Vrije logen op afstand gevoerd, in eigen beheer dan wei by Westen en hoewel die suggestie aan deze kant van proxy, en zijn de mensenrechten op grote schaal gede Atlantische oceaan is afgezwakt blijft de vraag schonden. Niet ter bevordcring van vrijheid, demonaar en ook het aanbod van solidariteit met onze cratic en welvaart, maar voor instandhouding van de eerste bondgenoot en beschermer onverminderd ontstane wereldorde. Om dit doe) te bereiken hebben terroristen, in staatsdienst of als huurlingen, ook in groot. Op de vraag wie de vijand is en vooral waar die die gevallen het argument gebruikt dat zij een groter zich bevindt blijkt het antwoord minder gemakkelijk kwaad bestrijden dan zij zelf vertegenwoordigen . Het te zijn dan het zich aanvankelijk liet aanzien. De aan - aangerichte leed is op de televisie niet of nauwelijks te wijzing van Bin Laden als de vermoedelijke dader zien geweest en lijkt bovendien minder te tellen. - het bewijsmateriaal krijgen we niet te zien - heeft De manier waarop de versnelde vervlechting in het de aandacht vanaf het begin op de Islam gericht. In een aantal snelle stappen komen we van deze religic wereldbestel zich de laatste decennia heeft voltrokken kent meer verliezers dan winnaars. Het Westen, (en de beweerde homogeniteit ervan) via fundaniet de vs aileen, toont zich blind voor de schadementalisme (waarvoor dit geloof extreem vatbaar zou zijn) uit bij het terrorisme dat Moslims als geen lijke uitwerking van het proces van mondialisering anderen lijken te praktizeren. De demonisering van in het Ieven en werken van een aanzienlijk dee) der de Islam lokte de aankondiging van een kruistocht mensheid. Blind niet in de zin van onwetendheid maar onwil om het gapende verschil in de kwaliteit ertegen uit. van het bestaan te dichten of zelfs maar terug te Het lijdt geen twijfel dat de woede en rancune brengen. Het is tot vervelens toe herhaald: een mindie tegen Amerika in het bijzonder uit de ge'islamiseerde wereld opstijgen tot ver daarbuiten gedeeld derheid ( 2 o procent) van de wereldbevolking legt beslag op het overgrote dee) (So procent) van de wordt. De westerse fixatie op West-Azie als de haard waar het kwaad met wortel en tak moct worbronnen van bestaan. Als de asymmetrische verdeden uitgcroeid laat buiten beschouwing dat in anling van welvaart, democratische rechten, aanspraak dere delen van de wereld geen voldoening over de op een eigen sociaal-culture~e identiteit en erkenaanslag heerst, maar wei signalen worden gegeven ning van de waardigheid daarvan niet meer in balans die erop neerkomen dat de terreur nu op de samen- komt zal het ervaren onrecht, dat van een groeiend leving terugslaat die maar a! te vaak de aanstichter emancipatiebesef getuigt, een belangrijke voedingservan is. bodem voor verzet en geweld blijven.
De om gen
lid: WOI
stei ver om vra van led kot bij dat der do< die gin nal feit
hd sch sta: de zijr
!ret mil
bo•
kOJ we
De rijl bel del op ve1 ko: vri evt
va1 he1 is 2 mi vo: bn aa1 da· sla
s&..o
feu-
en 'elr)e
ld !S-
is kt .e-
is lr-
by eo-
:le in er let rte
et
kn, ~g
er
lid eit .te
n-
gt
de elk n-
ns
td 5-
Deernis voor winnaars De pax americana in de wereld staat ter discussie omdat de consoUdatie daarvan de noden en belangen van de niet-westerse mensheid zowel onderbelicht als onderdrukt. De dubbele standaard die wordt aangelegd brengt met zich mee dat wei instemming wordt gevraagd voor de noodzaak van de vergelding die nu op gang komt, ook wanneer die onschuldigen gaat treffen. Tegelijkertijd ontmoet de vraag om erkenning van massaalleed in de gedaante van slavernij en kolonial isme in het niet zo verre verleden toegebracht weinig begrip. Meer dan onderkoelde spijtbetuiging moedigt wrokgevoelens aan bij de verliezers in het spel van mondialisering. Voor dat gevoel van slachtofferschap mag geen plaats worden ingeruimd (Bolkestein in de Volkskrant 29-9). De dood van miljoenen Congolezen is rninder erg dan die van duizenden Amerikanen. De ongelijke weging komt niet alleen uit een verschil in emotionele nabijheid voort maar is eveneens uitvloeisel van het feit dat de winnaars bepalen wie recht op deernis hebben. Schadevergoeding, anders dan in symbolische vorm, blijft beperkt tot degenen die ons nastaan en met ons verwant zijn. Daartoe behoren niet de massa's die als nazaten van inheemsen en slaven zijn opgenomen in het traject van wat ontwikkeling heet maar dat op voortgaande onderschikking en minachting neerkomt. Meer historisch besef is geboden voor het uitstippelen van een betere toekomst voor de ontrechten in de eigen en de buitenwereld. Mondiale ongelijkheid De enorme verscherping in de kloof tussen arm en rijk is niet gekeerd door transnationaal bestuur en beleid. Die zouden de marginalisering van grote del en van de wereldbevolking in sociaal-economisch opzicht kunnen tegengaan en ertoe bijdragen dat vernietiging van het cultureel erfgoed wordt voorkomen. Maar vanuit het neo-liberale dogma van vrije marktwerking geldt zo'n pubUeke interventie even we! als oneigenlijk en in strijd met het principe van het welbegrepen eigenbelang dat gelijkstaat met het recht van de sterkste. De mondiale ongelijkheid is zo gestructureerd dat de staat van ellen de van tenminste een derde der mensheid in een permanente vorm van uitsluiting dreigt om te slaan. Zonder afbreuk te doen aan de waarde van de Ievens die bij de aanslag in New York verloren zijn gegaan staat vast dat de uitwerking van de ramp een veelvoud aan slachtoffers op verrc afstand zal maken. Als gevolg
10 2oo1
nameiljk van de verhevigde kwetsbaarheid van zeer velen die toch a! op de rand van het bestaan leven.Terwijl in de afgelopen decennia de welvaart in het 'goede' dee! van de wereld sneller is gestegen dan ooit te voren, is de toch a! niet bijster grote omvang van de ontwikkelingshulp aan de Derde Wereld gestaag gedaald. Bij het zich doorzetten van de economische recessie, die zich a! voor de aanslag aankondigde, zal de geringe neiging om de behoeftigen in niet-westerse Ianden daadkrachtig te steunen in hun aanspraak op een beter bestaan nog meer weerstand oproepen. De hulp die gegeven wordt heeft met waarachtige ontwikkeUng weinig te maken en client, behalve voor verlichting van de ergste nood, voor de aflossing van schulden die eerder zijn aangegaan. Geharnaste taal De verharding die zich aftekent in de houding tegenover de buitenwereld uit zich in de eis om wraak, afwijzing van pogingen om de terreurdaad in een ruimer kader van plaats en tijd te belichten, vertoon van irritatie over cultuur-relativistische nonsens en aandrang om bedacht te zijn op het gevaar dat van elders, waar ook, dreigt. Wij in het Vrije Westen moeten nu de rijen sluiten en wie daarbuiten niet voor ons is, is tegen ons. lets meer dan tien jaar na de ineenstorting van de Tweede Wereld is de geharnaste taal terug waarmee wordt opgeroepen tot frontvorming tegen de vijand, een nieuwe: de halve of hele barbaren die in de nietwesterse wereld huizen. Geen tolerantie jegens terreur, zo staat bovenaan de lijst van prioriteiten bij de inrichting van de nieuwe wereldorde. Het is een begrijpelijke vastberadenheid die echter al direct wordt ondergraven door het bondgenootschap van de vrije wereld uit te brei den tot suspecte regimes en machthebbers die zelf een terroristisch verleden hebben dan wei het nu gehesen banier aangrijpen om met minderheden in eigen land af te rekenen. Oat dit m et grove schending van mensenrechten gepaard gaat heeft even niet onze aandacht. Het is een blindheid die haaks staat op onze beweerde trouw aan tolerantie en pluriformiteit. Waarom heb ik geen vertrouwen in het democratisch gehalte van een alliantie waarvan Bush, Poetin en Sharon belangrijke exponenten zijn?. De vreugde over democratisering in de wereldperiferie bekoelt naarmate de voortgang van dit proces de zichtbaarheid van anti-westerse gevoelens vergroot. De vrije volkswil heeft zo haar eigen loop.
S&._DI0200I
454 Mondialisering is vanu:it ons blikveld synoniem met verwestersing. Deze vernauwing dateert niet van vandaag of gisteren. De veranderingen in andere samenlevingen worden afgemeten aan de wijze waarop hun economisch en cultureelleven steeds meer door die van het Westen doordrongen raakt. De voortgang daarmee gemaakt geldt als de opmars van beschaving en wordt als maatstaf gehanteerd om het bereikte ontwikkelingspeil vast te stellen. Het inzicht dat vervlechting in het wereldbestel geen andere dynarniek kan zijn dan die van tweerichtingsverkeer moet leiden tot een herbezinning op de betekenis van tolerantie, pluriformiteit onder vooropstelling van de noodzaak de ontplooiing van menselijk kapitaal aan te moedigen in plaats van die ongebruikt te Iaten of zelfs te vernietigen. De maatschappelijke ontwrichting die van de ongetemde werking van het kapitalisme uitgaat krijgt weinig aandacht of wordt ronduit ontkend. Bevrijding van armoede door verhoging van koopkracht voor de massa der bevolking in de Derde Wereld is - anders dan de zekerstelling van de onbelemmerde aanvoer uit die contreien van grondstoffen zoals olie - geen optie die in de nieuwe wereldorde hoog genoteerd staat.
I
Het Westen als beleaerde veste Ik behoor niet tot degenen voor wie de wereld op 1 1 september ingrijpend is veranderd. Voor deterreurdaad ligt de verklaringsgrond in de verschuiving van de geo-politieke machtsverhoudingen gedurende de laatste kwart eeuw. De tegenstellingen die al eerder bestonden verharden zich tot scheidslij nen. Met vele anderen sta ik geenszins kritisch tegenover globalisering als zodanig. Mijn bezwaar richt zich tegen de uitsluiting van faire deelname aan dit proces voor een groot deel van de wereldbevolking. Uitsluiting is bovendien niet het juiste woord want terwijl deze mensen verstoken blijven van het profijt ermee verbonden, dragen zij wei de lasten ervan. De aansporing is nu om de eilanden van democratie en welvaart in de wereld te omheinen en de barbarij die daarbuiten heerst op afstand te houden. De eerdere veroordeling van het onversneden eigenbelang dat vooropstond in het zicht van Bush op de internationale verhoudingen is verstomd en in plaats daarvan krijgt hij nu !of voor zijn wijs staatsmanschap dat de veiligheid van eigen land en volk verabsoluteert. Enkele dagen na de aanslag vertolkte Kaplan dit standpunt: 'we zullen steeds vaker verlichte dictaturen en allerlei hybride regimes tole-
i
I
reren als ze ons bijstaan in onze nieuwe strijd. Oat is niet amoreel of cynisch, want op de duur is de wereid beter af als het Amerikaanse volk zich veilig voelt .... Het publiek zal geen morele bezwaren hebben als Bush eerst kwaad moet aanrichten om vee! goed te doen' (NRC Handelsblad [ s-9)· Het riekt verdacht naar de uitspraak van de Amerikaanse generaal die het bombarderen van nederzettingen in Vietnam verdedigde met de uitspraak dat zij alleen op die manier voor de beschaving te redden waren. De voorbereiding van de Derde Wereld-oorlog staat onder Amerikaanse Ieiding maar heeft de onverbloemde instemming van haar NATO bondgenoten. Er is een verborgen scenario volgens welke wij ons zo gezeggelijk naast grote broer scharen in de hoop diens overkill te voorkomen. Oat kan niet meer dan een vrome wens zijn die bovendien doet vergeten dat de publieke opinie in de niet-westerse wereld het Amerikaanse beleid veroordeelt, maar zich terdege ervan bewust is dat het Atlantische pact der 'vrije volken' meer van hetzelfde is. De inrichting van het Vrije Westen als belegerde veste heeft uiteraard consequenties voor de hantering van burgerlijke en vrijheidsrechten in eigen huis. Voor bewaking is het optrekken van een ijzeren gordijn in de vorm van een rakettenschild aan de grenzen niet afdoende. Naar gebleken is ziet de vijand kans in ons midden door te dringen om zich na lange tijd slapend te hebben gehouden tot terreuractie over te gaan. Het gevaar valt slechts af te wenden door uiterste waakzaarnheid te betrachten, een taak die niet alleen de overheid aangaat. De prijs die daarvoor betaald moet worden bestaat uit scherpe en aanhoudende surveillance in eigen kring. De verleiding is groot om allochtonen als onbetrouwbare elementen aan te wijzen. Op hen rust de dure plicht het tegendeel te bewijzen door goede trouw teton en en afstand te nemen van alles wat naar fundamentalisme zweemt, zoals Ephimenco in zijn open brief aan de moslims van Nederland uiteenzette (Trouw 29-9). Vee! meer dan landgenoten van eigen bloed en bodem zijn de minderheden - als nieuwkomers herkenbaar aan uiterlijk, taal en cultuur - beducht voor hun veiligheid. Onze minister-president die zich eerder ongenuanceerd uitliet over de staat van oorlog waarin Nederland zich zou bevinden, was opmerkelijk laconiek in het sqssen van 'spanninkjes' met allochtonen, ook wanneer het om regelrechte vreemdelingenhaat ging. Globalisering is in mijn visie transnationalisering. Schengen kan niet voorkomen dat de Europese
gre toe ZWI
kar De het de det var ver zic aar ke1 te nie vol aar
S&_Ot0200T
455 is e-
lig
b·el .rIal m
·aIr -
er de
gns
en :le ege ~e
:le e~n
~n
:le ijna cen
ak .r-
.n !i -
eet ~n
:a-
ef JW
rs ht
tie an as :s' te e-
se
grenzen even poreus zijn als die in de vs. In de zoektocht naar een beter bestaan ziet een nog steeds aanzwellende stroom van men sen uit de Derde Wereld kans zich in de Ianden van hoop en glorie te vestigen. De hoge prijs die zij daarvoor moeten betalen gaat het bedrag aan reiskosten ver te hoven. Hoe groot is de tolerantie jegens multiculturaliteit onder de Nederlandse bevolking en welk gebruik wordt gemaakt van het culturele kapitaal dat pluriformiteit oplevert? De druk waaraan de migranten bloot staan om zich in te burgeren in taal, cultuur en leefwijze vergt aanpassing aan normen en waarden die hun onbekend zijn. Zonder de voorgeschreven gedragscode af te wijzen - wie zich netjes gedraagt heeft immers niets te vrezen, zo heeft Bolkestein het op zijn onnavolgbare wijze geformuleerd - slagen zij erin zich aan de aandrang tot conformisme te onttrekken.
Niet door hardnekkig en onverkort aan de identiteit van hetland van herkomst vast te houden. Oat is een mythe van de autochtone burgerij en overheid. De migranten van verre onderscheiden zich door zich een habitus eigen te maken die grensoverschrijdend is op een manier die het milieu van aankomst met dat van herkomst verbindt. Zij willen zich in beide werelden thuisvoelen maar vanuit een boven-nationaal perspectief en niet door met de rug naar veri eden of toekomst te staan . Zij zouden de brug kunnen vormen naar de open samenleving over de scheidslijnen heen zoals die thans opnieuw tussen westerse en niet-westerse samenlevingen getrokken worden. JAN BREMAN
Hooaleraar Comparatieve Socioloaie aan de Universiteit van Amsterdam
s&..oto2oot
BREAKING NEWS. DE WERELD NA I I SEPTEMBER
De binnenkant vanhet buitenland
'Toch denk ik dat ik nog Om in de metafoor van de steeds gelijk heb: de motrein te blijven: het spoorderne cultuur is een uiterst net zal ook moeten deugen. krachtige goederentrein, Kijkend naar de regia die die door de jongste gebeuronze aandacht in de koALVARO PINTO & tenissen, hoe pijnlijk en uitmende jaren zeker zal vastzonderlijk ook, niet zomaar houden, moet dit 'spoorRUUD KOOLE zal ontsporen. De demonet' door de moslimwereld cratie en de vrije markt zulzelf geleverd worden. AIlen zich blijven uitbreiden als toonaangevende ordeleen dan kan bewezen worden dat de grote tegenweningsprincipes van een groat dee! van de wereld. reld van Fukuyama of de grate breuklijnen tussen Wel is het de moeite waard om ons te bezinnen op de beschavingen van Samuel Huntington niet bestaan. werkelijke draagwijdte van de huidige crisis.', aldus Niet alleen de westerse wereld moet dit bewijs leveFrancis Fukuyama (NRC Handelsblad, I I oktober ren, ook de oosterse is hiertoe verplicht. Huntington's politiek-culturele indeling van de aarde in zes 200 I). Met de aanval op New York zijn nieuwe tijden of zeven dominante culturele groepen ofbeschavinaangebroken. Zoveel is wei zeker. Wat die nieuwe gen die voorbestemd zouden zijn om met elkaar te botsen en elke vorm van convergentie te blokkeren, tijden zullen brengen en wat de werkelijke draagwijdte van de huidige crisis zal zijn is echter nog on- is niet uitgekomen. Oat wordt dagelijks aangetoond duidelijk. Zeker is tevens dat het gelijk van Fukuy- door onder meer de succesvolle combinatie van ama niet vanzelfkomt: zijn goederentrein heeft geen Confucianisme, democratie en markteconornie in automatische piloot. De trein zal bestuurd moeten del en van Azie. Maar het bewijs van hetdefinitief onworden en de goederen zullen zorgvuldig moeten gelijk van Huntington zal verder geleverd moeten worden uitgekozen. Met andere woorden: het zal worden en het is mede aan de islamitische wereld geen uitkomst van een laissez-faire houding zijn, van om dat bewijs te leveren. De moslimwereld zal het 'laat de wetten van de markt hun gang gaan en dezelf moeten doen . Het gedogen van terroristen in de mocratie en stabiliteit komen vanzelf', maar van Arabische wereld als pay-ojJ van autocratische regidoordachte internationale politieke actie. Oat dit mes is geen lange termijn optie. De problemen van de moeizame relatie tussen politiek en religie, de drgeen nalef idealisme maar puur internationaal realisme is, daarvan getuigt de voormalige vs-ambaseigende monopolisering van het maatschappelijk sadeur voor contra-terrorisme, Philip C. W Cox, Ieven door fundamentalisten die gebruik maken van die in de laatste New York Review cj'Books een oproep een ontevreden onderklasse, zullen primair intern doet om de 'pathologie van de haat', zoals hij Osama moeten worden opgelost. bin Laden's opstelling diagnostiseert, met internationale samenwerking te bestrijden. Het volstrekt nieuwe aan de huidige crisis is dat het Met die internationale politieke actie is meteen ons rechtstreeks raakt. Eerdere dramatische gebeurtenissen zoals de revolutie van 1989 en de barbarij in na I 1 september gestart. Er is een breed palet aan middelen ingezet, inclusief politieke, diplomatieke, Ruanda voltrokken zich in het buitenland. Terreur is fmanciele, humanitaire en militaire middelen. Met op zich niet nieuw, maar het f~it dat zelfmoordcomdat palet in handen is een brede coalitie gevormd. mando's ook buiten oorlogsgebieden kunnen optreOat was de eerste fase. Meer dan een maand na dato den met zulke grate gevolgen, heeft de kwetsbaarheid van onze westerse wereld pijnlijk duidelijk gaan we een nieuwe fase in, waarbij het zaak is om middelen en coalitie in stand te houden. gemaakt. Meer dan ooit is nu gebleken dat onze na-
tioi ten eer eer
hee rna vin
dw
mil Os aar eig me
ker me
de pn zo dia Mo Su
De he
he de ee: po ge ve re: te1 ac va ni• vir
ge zij
m,
da m Ol
th sp
Bl
W•
s&...oto2oot
457
le ~!1.
ie
>t-
rId
Je!n 11.
etJ::>
tionale samenlevingen de binnenkant van het buitenland zijn geworden. Op 11 september 2oo1 is een rueuwe vijand ons hills binnengedrongen rue aJs een inbreker ongewisheid en onzekerheid achter heeft gelaten. De idee van onkwetsbaarheid, de democratische illusie van een moderne open samenleving, is verstoord. Het terrorisme dat zich op de islan1 beroept dwingt ons nu tot zelfverderuging. Niet alleen door militair op te treden tegen het terreurnetwerk van Osama bin Laden in Afghanistan, maar ook door aanscherping van het optreden van de overheid in eigen land om terroristische activiteiten te voorkomen. Dat client gepaard te gaan m et nog harder werken aan de versterking van onze multiculturele samenlevingen. Tegelijk mogen de fundamenten van de rechtsstaat niet worden geschaad. Er is geen compromis mogelijk tussen democratie en terreur. Net zo min als er een comprornis mogelijk is tussen mondialisering en internationaal terrorisme. Zoals Le Monde opende de dag na de aanvallen in de Vererugde Staten: 'N ous sommes tous Americains'.
es 1-
te
m ln 1-
;n
ld et ~e
!iln
rjk
et rin is 1-
erjk a-
Verantwoordelijk multilateralisme De Amerikaanse regering reageerde met waardigheid en wijsheid op de terreur. Zij heeft zich van • begin af aan internationalistisch opgesteld; zij heeft de Vererugde Naties betrokken in het smeden van een brede alliantie; en zij heeft principes van proportionaliteit, doelgerichtheid en effectiviteit gehanteerd in de politiek en juridisch legitieme zelfverdediging (want gebaseerd op v N- Veiligheidsresoluties en conform het VN-Handvest) tegen de terroristische cellen in Afghanistan. Er is ook een actieve diplomatieke campagne op gang gebracht van vertrouwenwekkende maatregelen en er zijn nieuwe impulsen gegeven om een oplossing te vinden voor het lsraelisch-Palestijns conflict. Ongetwijfeld heeft daarbij geholpen dat Europeanen zij aan zij solidariteit en betrouwbaar partnerschap met de v s hebben getoond. Een bijzondere rol daarin heeft Tony Blair gespeeld, rue het tot zijn missie heeft gemaakt 'to love-bomb the Bushites out of urulateralism and into full engagement with the world' (volgens The Independent de dag na zijn speech voor het Labour-Congres) . Daarin moet Blair door de rest van Europa volop gesteund worden. Andere Ianden, zoaJs het onze, zijn weliswaar ruet direct betrokken bij de militaire acties tegen het terrorisme, ze maken wei dee! wt van de coalitie.
Europa heeft vee! te doen. Een van de vragen waarmee we in bondgenootschappelijk verband al te kampen hadden voor 1 1 september en nu oprueuw, is ruet of de Amerikaanse San1enleving en het Witte Huis defmitief afscheid zullen nemen van het isolatiorusme, zoals Fukuyama elders (NRC Handelsblad 1 8 september) niet zonder reden veronderstelt, maar of men gelijktijdig voor het multilateraJisme zal kiezen als enige wtweg uit de internationale wanorde. Oat het isolatiorusme geen optie is, was a! eerder aangetoond. Feitelijk bestaat de tegenstelling tussen isolatiorusme en internationalisme in de Amerikaanse buitenlandse politiek al vanaf de Tweede Wereldoorlog niet meer. Net zo min als de neutraliteitspolitiek en de optie van afzijdigheid voor Nederland bestaat. Ook Bill Clinton, de president die in zijn eerste jaren als geen andere zijn aandacht op de nationale agenda wenste te richten, moest uiteindelijk het buitenland binnenlaten en zich actief met Somalic, Bosnie en Kosovo bezighouden. Dat is, in de woorden van de Amerikaanse historicus David Halberstam 'de tragerue van elke president van de vs' (D. Halberstam, War in a Time if Peace: Bush, Clinton and the Generals', New York, 2oo 1 ). George Bush jr. heeft nu, internationaal gesteund ( inclusief de politieke steun die nu gegeven wordt door toepassing van artikel s van de NAvo), een militaire actie in Afghanistan ingezet in multilateraal verband. Vanwege de belangen die op het spel staan, belangen die ruet aileen internationaalliggen maar net zo sterk nationaal, moet het multilaterale pad ruet verlaten worden. In de tweede fase die we nu zijn ingegaan geldt meer dan ooit het adagium 'de rnissie bepaalt de coalitie en ruet de coalitie de missie'. De missie waar de huidige coalitie op gebouwd is, is de effectieve wtschakeling van het terreur-syndicaat dat in Afgharustan een hoofdkwartier heeft gevonden. Zinspelingen op uitbreiding van de missie richting andere Ianden rue terroristische cellen actief faciliteren of passief gedogen, hoe politiek begrijpelijk ook als afschrikkingmiddel, zouden als zij uitgevoerd mochten worden, escalatie met zich mee kunnen brengen en de bestaande coalitie in de gevarenzone kunnen doen belanden. Noch de (broze) regionale stabiliteit, noch de lange monruale strijd die te gaan is tegen het terrorisme, zouden met een wtbreiding van de missie naar andere Ianden geholpen worden. Een tweede zaak betreft Afghanistan zclf en het politieke bestuur dat daar op den duur zal moeten
S&.._DI02ooJ
komen. Ook hier geldt dat het geen kwestie van het Actiif onderhoud van de multiculturele samenlevina Westen moet zijn, maar van een internationale aanBinnen onze eigen nationale samenleving zullen we pak. De Verenigde Naties en de Arabische Liga dietegelijkertijd de Nederlandse traditie van overleg en nen daarbij het voortouw te nemen en de staten in consultatie moeten benutten om de multiculturele de regio daarbij te betrekken. Misschien dat het samenleving te versterken. Die multiculturele sahierbij, zoals destijds het geval was met Somaliland, menleving zal, zoals Ahmed Aboutaleb het stelt om een aanpak moet gaan waarbij een terugkeer (NRC Handelsblad, 4 oktober), 'de komende tijd naar traditioneel bestuur de beste uitkomst kan hiesterk worden uitgedaagd en de instabiliteit waarmee den. Misschien, want de tribale hierarchic, die ooit de inpassing van de islam in de westerse samenbij conflicten bemiddelde is leving gepaard gaat, zal of gedood, of bevindt zich eerder toe- dan afnemen . Na 11 september zijn er andere tijden De toestroom van nieuwe in ballingschap, en binnen aangebroken. De noodzaak van een mensen wettigt niet de verAfghanistan zelf is er geen open en eerlijke dialoog tussen politieke klasse die comwachting dat de verboupromissen of akkoorden verschillende g~oepen Nederlanders is wing van Nederland in etkan sluiten, zoals Ahmed nisch en religieus opzicht grater dan ooit. Rashid vaststelt (A.Rashid, binnenkort klaar is'. Bij die Taliban, New York, 2ooo). verbouwing zullen we echTekenen dat er desalniettemin gekeken wordt naar ter de fundame nten van onze samenleving sterk moeten houden, door binnen de kaders van onze een Somaliland-achtige oplossing worden nu gegeven vanuit Rome, waar over leg tussen stamoudsten rechtsstaat compromisloos de scheiding van kerk en staat en de gelijkheid van man en vrouw te begaande is. Wat kunnen we vanuit Europa doen? Naast steun nadrukken, en elke vorm van misplaatste tolerantie aan bovengenoemde missie van Blair, zal vanuit Eu- af te wijzen. De versterking van onze democratic ropa een actieve politieke dialoog met de Moslim- door haar weerbaar te maken tegen terreur en exwereld moeten komen. Op het niveau van de EU en tremisme zal ook binnen onze rechtstaat moeten de Europese regeringen zullen de processen van passen. Verspreiding en bescherming van democratic 'Madrid' en 'Barcelona' (ingezet in de jaren negentig in het kader van de Oslo-akkoorden en gericht op zijn de twee hoofdtaken na 1 1 september. De internationale agenda is meer dan ooit de nationale samenwerking met Noord-Afrika en het MiddenOosten, en waaruit associatieverdragen tussen de agenda geworden. De terreuracties vergroten imE u en een aantallanden tot stand zijn gekomen) pomers de onzekerheid in eigen land, maar mogen niet Litick benut moe ten worden. De E u is een politieke leiden tot haatacties tegen welke groepering dan macht van betekenis geworden in de afgelopen jaren ook. De verklaring van 29 september van de vooren client het nu te bewijzen. De E u moet perspectie- zittcrs van aile in de Tweede Kamer vertegenwoorven bieden aan de samenlevingen in die gebieden digde partijen, waartoe de PvdA het initiatief nam, door middel van steun aan de democratic in de regio onderstreept de noodzaak van een actief onderhoud en het openstellen van de markten voor hun produkvan onze multiculturele samenleving. In die verklaten. Niet als obllgate reactics op 'voedingsbodem- ring staat de respectvolle bejegening van elke bevoltheorieen' over een verondersteld verband tussen kingsgroep voorop. Maar tevens wordt opgemerkt terrorisme en economische ontwikkeling, maar ter dat de terreuracties niet gepaard mogen gaan met laksheid bij uitingen van sympathie daarvoor, die bij concretisering van de belangengemeenschap die we enkele groepen in ons land te bespeuren is. Om de ook met de Moslimwereld moeten vormen. multiculturele samenleving in stand te houden en te Op het niveau van politieke partijen zal de Partij van Europese Socialisten, de PES, een netwerk van versterken is het nodig dat wij vanuit de PvdA - en democratische krachten in Noord-Afrika en het zo mogelijk met andere politieke partijen - elke beMidden-Oosten met Europese krachten moeten opvolkingsgroep die in woord of,gedrag laat zien dat zij bouwen. Ook dat maakt deel uit van de strijd tegen de basiswaarden van onze rechtstaat niet accepteert, het netwerk van terroristen. De PvdA zal daarin, actief daarop aanspreken. samen met een aantal andere zusterpartijen in EuHet Politick Forum van de PvdA van 6 oktober ropa, een actieve rol spelen . riep het partijbestuur en de fracties op het integra-
tie< ste· del wo sin ser pa! an<
s&.oto2oot
459 n
le ,1-
h td :e 1-
al
:I-
tIt
ie 1-
·k
!-
ie ie (-
n
ie r-
le 1-
!t
.n
1,
.d l-
1ct ~t
•ij le :e ·n !-
:ij t,
l-
tiedebat nieuw Ieven in te blazen tot behoud en versterking van onze multiculturele samenleving. In dat dcbat moeten problemen die er zijn bij hun naam worden genoemd, willen wij verantwoorde oplossingen kunnen vinden. 'Doodknuffelen' of stigmatiseren moeten worden vermeden, maar verhullen past evenmin in dat debat. Na I I september zijn er andere tijden aangebroken. De noodzaak van een open en eerlijke dialoog tussen verschillende groe-
pen Nederlanders is groter dan ooit. Een dialoog gericht op het vreedzaam samenleven van de onderscheiden bevolkingsgroepen, die - hoe verschillend verder ook - de rechtstatelijke basiswaarden accepteren. ALVARO PINTO &
RUUD KOOLE
lnternationaal secretaris resp. voorzitter van de Partij van de Arbeid
s&..o1o2oo1
BREAKING NEWS. DE WERELD NA II SEPTEMBER
her Wai
De angst regeert
allang Het meest beangstigende stad rijdt sommige stations van de aanslagen op het voorbij omdat het te onveiWTC en het Pentagon is MARIJKE LINTHORST lig is om daar te stoppen. dat mogelijke toekomstige Het zijn allemaal gevalaanvallen onvoorspelbaar len van intimidatie, gevallen waarin de gemiddelde burger (ik ook), als hij er zijn. Er is geen oorlogsverklaring, geen gespecificeerde plek en geen defmieerbare aanvaller. De pas- mee geconfronteerd wordt, bet liefst zijn hoofd afsagier naast je kan zich opeens ontpoppen als een wendt om er maar zo min mogelijk mee te maken te wandelende born. Oat noopt tot voorzichtigheid en krijgen. Nog meer voorzichtigheid en wantrouwen maakt ons niet veiliger voor dit soort intimidatie. Ineen toenemende achterdocht: wie kun je nog vertrouwen en wie niet? Hoe begrijpelijk die reactie tegendeel, het zal de voedingsbodem voor intimidaook is, het is tegelijk een kortzichtige, nog los van de tie aileen maar versterken. generaliserende en discriminerende werking die er Hoe he eft het zover kunnen komen en, belangrijvan uit kan gaan. Het is leerzaam om deze reactie in ker nog, wat kunnen we doen om dat proces te een bredere context te plaatsen: wat zegt deze reackeren? Een belangrijke factor voor onze afzijdigheid tie over de manier waarop we, los van de aanslagen, is bet gevoel dat we van hoog tot laag door niemand met elkaar omgaan? meer 'gedekt' worden. Niet door onze medeburHoe kon een handvol kapers, gewapend met niet gers en niet door overheidsinstellingen als politie en meer dan een paar messen en scharen, een vliegtuig justitie. Oat stelt ons in het dagelijks Ieven soms voor lastige problemen. Wat moet ik zeggen tegen mijn met een groot aantal passagiers overmeesteren? En dertienjarige zoon die weigert zich te Iaten intimidat niet een vliegtuig, maar vier vliegtuigen tegelijkertijd. Het antwoord op deze vraag is even simpel deren door een groepje opgeschoten jongens? Hij als onthutsend. Passagiers en bemanning lieten zich heeft gelijk, maar toch druk ik hem op het hart het intimideren. Daarmee wil ik absoluut hun gedrag conflict uit de weg te gaan. Omdat ik niet weet of, als niet als lafbestempelen. Het is altijd gemakkelijk om bet fout gaat, iemand hem te hulp zal komen. Ster(met aile kennis die er achteraf is, zoals het feit dat ker, ik vrees dat alle omstanders een andere kant zulde enige born die de kapers hadden het vliegtuig zelf len opkijken. En ik houd hem liever heel. Tegelijkerwas) over anderen te oordelen . Waar het om gaat is tijd draagt mijn advies, als hij het opvolgt, op zijn dat intimidatie zich allang niet meer alleen voordoet minst niet bij aan het afstraffen van intimidatie. Intimidatie kan aileen succesvol bestreden worden als in de (gelukkig zeldzame) gevallen van vliegtuigkapingen ofbankberovingen. Het lijkt een min ofmeer burgers er (weer) van overtuigd raken dat zij in 'normaal' onderdeel van onze samenleving te zijn situaties van agressie op elkaar en de overheid kungeworden. nen rekenen. De stadswacht die een automobilist die zijn auto In een samenleving waarin mensen zich onveilig op een invaliden-parkeerplaats zet aanspreekt, kan voelen is de neiging groot om je aan te sluiten bij 'gelijkgestemde' medeburgers. In de vs kopen burgers een grote bek krijgen. Op EHBO-posten en in de wachtkamer van de huisarts is sprake van toenegezamenlijk een stuk land, bouwen daar woningen, mende agressie. Ouders van middelbare scholieren zetten er een hek om heen en sluiten zich zo gezaraden hun kinderen aan om, als ze belaagd worden menlijk van de onveilige buite~wereld af. In Nederdoor een groepje, hun spullen (flets, mobieltje) afte land ligt het rninder extreem, maar toch zijn ook geven. Het Sloterparkbad sluit zijn deuren omdat hier elementen van dit proces aanwijsbaar. een klein aantal jongeren de situatie in het bad onbeIn de nasleep van de aanslagen op Pentagon en heersbaar maakt. De trein van Schiphol naar Lely- WTC worden vooral Nederlanders van allochtone
ren wa: zijr de ove im1 on! voc
toe he!
de1 vat To1 ge' rer da;
hei
spt
'A en
ee1
ge ke ho zo ve ee
ko kil M re de 0\
ki la1
d(
ha zi in al is 01
D
h; li.
d.
'a
S&_DI0200I
!S
r
fe n i-
e d d ,_
n h
ij :t IS
1-
,_ n
'.s n
;s t,
k n
e
herkomst, en meer in het bijzonder moslims, met wantrouwen bekeken. Het feit dat dit gebeurt (keuren 'ze' de aanslagen goed) zegt iets over de manier waarop we de afgelopen jaren met nieuwkomers zijn omgegaan. Het voert te ver om hier in te gaan op de oorzaken, maar feitelijk hebben we, aile leuzen over een multiculturele samenleving ten spijt, de imrnigratie gewoon over ons heen Iaten komen en ons niet afgevraagd wat een succesvolle immigratie voor eisen stelt, aan zowel nieuwkomers als autochtonen. Zowel nieuwkomers als autochtonen hebben (soms met vreugde, soms met meer of minder tegenzin) geconstateerd dater verschillen in opvatting bestaan en daar hebben we het bij gelaten. Tot op zekere hoogte hebben we het gemakkelijker gevonden om het verschil in opvattingen te verklaren uit verschillen in cultuur dan om de discussie daarover aan te gaan. Afzijdigheid, terughoudendheid, angst of onverschilugheid, vermomd als respect. Vlak na de aanslagen stond op een affiche de leus: 'Als we geen verschil meer zien tussen een buurman en een terrorist wordt het nooit vrede.' Oat lijkt me een juiste uitspraak, maar de werkeujkheid ligt valgens mij ingewikkelder. Een groot aantal mensen kent zijn buurman allang niet meer, is tot op zekere • hoogte bang voor hem en zal hem dus zeker niet zomaar vertrouwen. Om onze buurman te kunnen vertrouwen moeten we willen weten wie hij is. Ruim een jaar geleden stand in NRC Handelsblad een fraai artikel waarin ouders van allochtone herkomst hun zorgen uitten over de toekomst van hun kinderen. Aan het woord kwam onder andere een Marokkaanse moeder die probeert haar drie kinderen op te voeden tot de zelfstandigheid die in de N ederlandse samenleving verwacht wordt. Ze is ervan overtuigd dater geen alternatief is: 'Als je wilt dat je kinderen 'succesvol' volwassen worden in N ederland moet je ze op weg helpen.' Toch knaagt af en toe de twijfel. Over haar oudste dochter zegt zij: 'lk heb haar zelfstandig gemaakt, maar ik zie ertegenop dat zij zich straks helemaal daarnaar gaat gedragen.' Het intrigerende van deze opmerking is dat zowel zijzelf als de interviewer aannemen dat deze zorg specifiek is voor Marokkaanse ouders; of op zijn minst voor ouders van allochtone herkomst. Maar dat is onzin. De vorm die haar angst aanneemt (bijvoorbeeld dat haar dochter misschien gaat samenwonen) is wellicht tot op zekere hoogte cultureel bepaald, maar de angst zelf is de universele angst van elke ouder: 'als mijn kind maar niet verkeerd terecht komt'.
Juist omdat we, autochtoon en allochtoon, niet over onze verschillende zorgen praten komen we er ook niet achter dat het tot op grote hoogte gedeelde zorgen zijn. We zoeken particuliere oplossingen en gaan daar geen diskussie over aan. Sommige ouders proberen hun kind te wapenen door ze te wijzen op de risico's, anderen proberen hun kinderen weg te houden van situaties die als bedreigend worden ervaren en hen zoveel mogelijk met gelijkgestemden te Iaten optrekken. (Het zou interessant zijn om na te gaan hoeveel van de ouders die voor een 'witte' of juist voor een Islamitische school kiezen, dat doen op grand van dit soort overwegingen.) Het zoeken naar particuliere oplossingen, hoe begrijpelijk ook, is op de lange duur geen oplossing: we houden er het pubueke domein mee buiten schot. Oat geldt niet aileen voor onze (gedeelde) zorgen, maar ook voor onze ergernissen. Als Marokkaanse jongens meisjes lastig vallen is het niet zo relevant dat het Marokkaanse jongens zijn, maar dat het jongens zijn die meisjes Jasti& vallen. En dat daar tegen opgetreden moet worden. Het zou mij niet verbazen als daar tussen ouders van allochtone en autochtone herkomst een grate mate van overeenstemming over zou blijken te bestaan. Er heeft in Nederland nooit een fundamentele discussie plaats gevonden over tolerantie en verdraagzaamheid enerzijds en de 'ononderhandelbare' waarden en normen van onze samenleving anderzijds. Oat verklaart voor een belangrijk dee! de omzichtige wijze waarop we met elkaar omgaan: we we ten niet goed waar we staan. Ik denk dat als we die diskussie openlijk zouden voeren, zou blijken dat lang niet aile als 'cultureel' bepaalde verschillen ook echt cultureel bepaald zijn. Maar we zijn zelf zo in die 'culturele' verschillen gaan geloven dat we de overeenkomsten niet meer zien. Een open discussie over de zorgen die we hebben en de ergernissen die er Ieven, is een voorwaarde om gezamenlijk te formuleren waar we voor will en staan, waar we elkaar op aan willen spreken en waar we elkaar ook in willen dekken. In die discussie speelt de overheid een cruciale rol. Niet aileen omdat de overheid een taak heeft in het entameren van deze discussie, maar ook, en vooral, omdat de gezamenlijk geformuleerde waarden en normen ook gehandhaafd moeten worden. De basis van iedere veilige samenleving wordt gevormd door burgers die elkaar vertrouwen en in lastige situaties voor elkaar opkomen. Maar om dat te realiseren
S&_0!0200I
moet de burger er ook op kunnen rekenen dat de overheid de burgers daarin ook steunt. Op dit moment is daar geen sprake van. Het is natuurlijk krankzinnig als de politie stelt dat zij de veiligheid in het Sloterparkbad niet kan garanderen omdat een groepje van 3 o tot 40 (! !) jongeren de boel onveilig maakt. Even krankzinnig is het als er, van de I ·4 miljoen aangiften die de politie jaarlijks binnen krijgt, er I miljoen niet in behandeling worden genomen. (En hoeveel mensen durven geen aangifte te doen ofwel omdat zij denken dat het niets zal he! pen ofwel omdat zij bang zijn dat het daarmee aileen maar erger wordt?) Een dergelijk fundamenteel gebrek aan vertrouwen in degenen die het gezag moeten handhaven is funest voor de rechtsstaat. Dat betekent dat we ons zullen moeten herbezinnen op de uitgangspunten van onze rechtspleging. Misschien moeten we wei meer prioriteit geven aan de 'gewone' agressie dan aan terrorismebestrijding. Zodat kinderen die zich verweren tegen agressie het gevoel hebben datde politie aanhun kantstaat (en de daders ook duidelijk maakt dat ze een probleem zullen hebben als het aangevende slachtoffer in de toekomst iets overkomt); zodat stadswachten en machinisten er op kunnen rekenen dat de collega's van de politie hen te hulp zullen schieten. En misschien moeten we ook nog eens nadenken over de voor-
waarden waaronder we van burgers kunnen verwachten dat zij zich medeverantwoordelijk voelen voor de openbare veiligheid. Eigenrichting mag niet, maar toch tart het (in ieder geval mijn) rechtsgevoel als de bewoner van een huis die een inbreker betrapt en hem neerslaat, door de rechter veroordeeld wordt tot schadevergoeding. Zolang dat het geval is wanneer iemand zich in zijn eigen huis verdedigt zal de animo om buitenshuis in te grijpen niet erg groot zijn. Dat Ievert lastige vragen op: waar staan we voor, wat vinden we acceptabel, waar liggen de grenzen van onze tolerantie, hoe ver mag je gaan in je zelfverdediging? Het zijn vragen waar ik ook niet direct een antwoord op heb. Maar als we ons die vragen niet durven stellen (en op basis van de antwoorden nieuwe afspraken maken) zal de samenleving niet veiliger worden, hoeveel extra middelen er ook in terrorismebestrijding gestopt zullen worden. En een lastig debat is mij uiteindelijk toch liever dan de situatie waarin we massaal opzij blijven gaan voor degene die sterker is, een grote bek heeft, of met meer is, en steeds meer treinen steeds meer stations voorbij rijden.
'p, eco. Ka1
by J ker Je8, not
Arc the the
cif• Th
LiA lav pe1 11'0
MARIJKE LINTHORST
v.~
Redacteur s &.P
J.ie
Sit W<
on YO
en be 0"11
ee st• m
h< la:
g( n<
ni lil w
je tc ar
Ia d·
s&..o•o2oo•
ARBEIDSMIGRATIE, EEN SLIM IDEE?
n
g
Het ideaal van 'beheerste
r :t
:t
r, n r-
et n n
et 11
!11
e IT
et lS
. . ' m1grat1e
vend is. In Peru kost het 2o7 bureaucratische stappen in 52 overheidsinstellingen gedurende 6 jaar en I I maanrif den om toestemming te JUDITH BELINFANTE krijgen op overheidsgrond een huis te mogen bouwen. Het debat over 'Nederland lmmiaratieland' wint En de registratie van een eenrnans kledingatelier aan kracht. De krappe arbeidsmarkt, de kostte 1 2 3 I dollar, een en alarmerende voorspellinaen over de verarijzinB, dertig maal een minimum de jorse knelpunten in het asielbeleid en de rif maandinkomen, en nam getoenemende miaratiedruk vanuit het Zuiden durende 289 dagen 6 uur zoraen ervoor dat het vraaaswk van arbeidsmiaratie meer dan ooit in het brandpunt per dag in beslag. rif van de aandacht staat. Judith Belirifante In Egypte, de Filippijnen analyseert hier miaratie in termen van een en India bestaan vergelijkwereldwijd economisch mobiliteitssysteem, als bare termijnen en procedures. Het informele bezit im- en export van arbeid. Aansluitend houden V.S. Naipaul, 'Amona the bemaakt mensen afhankelijk Thijs van Steveninck en Jan Hoekema eeen lievers', 1982 van onderdrukking en corpleidooi voor een model van tijdelijke ruptie. Wat mensen nu bearbeidsmiaratie. talen aan afpersing en 'beSinds I I september lijkt de scherming' is duurder dan wereld anders. Maar wie onder de huidige spanningen zoekt naar een oorzaak het beta! en van de gewone belasting na registratie van hun eigendommen, heeft De So to aangetoond. 3 In de voor de verbittering en het geweld van de terroristen meeste Ianden blijft het voor ons normale bestaan en hun volgelingen, vindt wat voor en na I I september hetzelfde was: machteloosheid en armoede in het voor de meeste mensen dus onbereikbaar. overgrote dee! van de wereld, en de hunkering naar een Ieven zo goed als in de rijke Ianden.' Immers nog Omdat te kunnen veranderen wordt onze aandacht, steeds beschikt 2o procent van de wereldbevolking inzet en solidariteit gevraagd, om op lange termijn over So procent van de middelen, nog steeds groeit wereldwijd sociale en economische stabiliteit en vrede te kunnen bereiken. Het zallang duren en vee! het welvaartsverschil tussen de 2o procent rijkste Ianden ten opzichte van de 2o procent armste nu op- tijd en inspanning vergen, maar iedere stap die ons dichterbij kan brengen moet benut worden. Arbeidsgelopen tot een vermenigvuldigingsfactor van 74, migratie kan zo'n stap zijn, maar dan moet het losgenog steeds sluit de formele econornie van rijke Ianden maakt worden uit de emotionele beladenheid van de niet aan op de informele economie van ontwikkelingslanden. En nog steeds kunnen de arm en van deze afgelopen jaren en een onderwerp worden waarover nuchter en beheerst van gedachten kan worden gewereld hun kapitaal in de vorm van huisjes ofbedrijfwisseld. Dit stuk wil daartoe een aanzet geven. jes niet in onderpand geven voor leningen, terwijl de totale waarde van deze informele bezittingen van de Miaratie, beeld en werkelijkheid armsten huisjes als land wereldwijd 9. 34 miljard dolMigratie roept bij de gemiddelde Nederlander heellar vertegenwoordigt. 2 Het bezit blijft informeel, dood kapitaal waarvan de registratie duur en tijdro- den op van de gastarbeider die met zijn hele gezin
' Pakistan .. . was a remittance economy. The property boom in Karachi was sustained in part by remittances overseas workers, and they were everywhere leaally and illeaally. They were not only in Muslim countries, Arabia, the Gu!J States, Lybia; they were also in Canada and the United States and in many the countries in Europe. The business was oraanised. Like accountants studyinB tax laws, the manpower-export exPakistan studied the perts world 's immiaration laws ...
S&_DT0200T
gebleven is na de jaren '7 o, van het de bat over N ederland is vol, of over gecompliceerde asielprocedures waarin vluchtelingen proberen een plaatsin onze samenleving te verwerven. Aan de andere kant is de politieke realiteit dat in het Verdrag van Amsterdam in r 999 vastgelegd werd dat de Europese Unie een gemeenschappelijk asiel- en migratiebeleid wil voeren. In Tampere werd daar mede op aandringen van de Nederlandse regering nader over gesproken en een High Level Working Group ingesteld om het beleid voor te bereiden. In 2004 moet dat beleid gereed zijn en tot die tijd kunnen de lidstaten zelf initiatieven nemen. De Europese Commissie heeft in april 2 oo r twee Mededelingen uitgebracht, een over asiel en een over migratiebeleid.4 Op de top van Laken, de Raad van Eerste Ministers in december 2oo r moet verdere besluitvorrning plaatsvinden. Uitgangspunt van de Mededeling over migratie is dat bij onvervulbare vacatures in de lidstaten eerst gekeken wordt in de E u, dan in de nieuw toetredende Ianden, en daarna naar derde Ianden. Bovendien wordt de oorzaak van migratie erkend en worden in het co-development beleid instrumenten ontvvikkeld om met de E u en de herkomstlanden het welvaartsverscrul in samenwerkingsovereenkomsten aan te pakken. In Duitsland bracht inmiddels de commissie Sussmuth.l' in juni 2 oo r een lijvig rapport uit over arbeidsmigratie en integratie. Wetgeving is in voorbereiding. Behalve dat arbeidsmigratie van belang kan zijn voor ontwikkelingslanden is het ook van belang voor Europa. Vooral in Duitsland, maar oak in andere Ianden van Europa, maakt de vergrijzende bevolking de komst van nieuwe arbeidskrachten nodig om het bestaande economisch niveau te kunnen behouden en de snel stijgende kosten van pensioenen te kunnen blijven betalen. 6 Het laatste is in Nederland gelukkig niet nodig dankzij het Aowfonds. Arbeidsmigratie kan zowel voor Europa ais voor de migranten zelf van belang zijn. Maar het vereist een nieuwe visie op migratie. In Nederland wordt het debat eigenlijk alleen over het asielbeleid gevoerd. In feite vormen ar1. 2.
vs Naipaul, Amana the believers, 1982 Hernando de Soto, De mysterie van het
kapitaal, 2ooo
3. Deze gegevens zijn gebaseerd op praktisch wereldwijd onderzoek van het Institute of Liberty and Democracy te vinden op: www. ild.org.pe 4· Mededelingen van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement,
beidsmigratie en gezinshereniging wereldvvijd het grootste migratieaandeel. In 2ooo verbleef 2 procent van de wereldbevolking, r so miljoen mensen, Ianger dan een jaar buiten hun eigen land. Slechts 1 s procent daarvan, 2 2 miljoen, zijn onvrijwillige migranten, r 4 miljoen asielzoekers en de rest mensen die door natuurrampen verdreven zijn. De 4 miljoen Palestijnse vluchtelingen zijn niet meegerekend omdat die onder een ander regime van de v N vall en. Van de 14 miljoen vluchtelingen wordt 9S procent in de regia opgevangen, zoals nude Afghan en in Pakistan, slechts s procent komt in rijke Ianden terecht. Dit is in overeenstemming met het beleid van de United Nations High Commssion for Refugees dat zoveel mogelijk probeert vluchtelingen weer naar huis terug te Iaten gaan, als dat niet mogelijk is hervestiging in de regia voorstaat en slechts voor weinigen hervestiging buiten de regia mogelijk maakt. Ook de u N H c R ziet de relatie van asiel met de grate migratiestromen. Het is een van de belangrijke onderwerpen van de Global Consultations die naar aanleiding van het so jarig bestaan van de Conventie van Geneve nu gehouden worden InN ederland hebben vvij dus maar te maken met een klein dee! van de wereldwijde vluchtelingenstromen en nog een veel kleiner dee! van de wereldwijde migratiestromen. In Zvvitserland, in grate del en van de Verenigde Staten en Canada, en Australie is meer dan r s procent van de bevolking geen staatsburger; in Duitsland en Belgie tussen B.s en 9·S procent; in Nederland evenals in Engeland, Frankrijk en de Scandinavische Ianden ligt het percentage tussen de 3. sen 6. s procent. 7 Migratie concentreert zich rand rijkere regia's en kernen, is veelal lokaal gebonden waardoor uiteindelijk de meeste migratie zich in het Zuiden van de wereld afspeelt en niet in het Noorden. De migratiedruk op de rijke regia's zoals West Europa is grater dan in andere delen van de wereld, mede door een grate post-koloniale migratie, naast arbeidsmigranten en asielzoekers. De stijgende migratiedruk maakt dat Europa de grenzen in de afgelopen peri ode gesloten heeft. En tach weerhoudt dat migranten niet om
over een gemeenschappelijke asielprocedure, en een in de gehele Unie geldige uniforme status voor personen aan wie asiel wordt verleend (Brussel, 22.11.2ooo COM (2ooo) 7.1'.1' definitief) en over een communautair immigratiebeleid (Brussel coM ( 2 ooo) 7.1'7 definitief)
s. Zuwanderuna aestalten,
lntearation
jordern, Bericht der Unabhiingigen
Kommission ' Zuwanderung' 4· Juli 2001
6. UN Populatjon Division (2ooo), Replacement mi9ration: Is it a solution to declinina and aaeina populations? 7. Trends in International Miaraticn,
Annual Report OECD, 2ooo Edition
me om der
Wa ecc pm on1 is t rei•
Tnt de1 sit!
M<
hu:
en• be1 ter de: on
ge1 ko mi
lin Af bu dr de rn• dr va
m:
to lru de
ge Sa m
da pi
he 0\
s&_n1o2ooi
t
meer en meer, vaak: wanhopige, pogingen te doen om in Europa een (naar onze maatstaven bescheiden) inkomen te verdienen.
n n
Wat is migratie eigenlijk? Migratie is een wereldwijd economisch mobiliteitssysteem, de import en export van arbeid: hooggeschoolde arbeid maar ook ongeschoolde arbeid en alles wat daartussen zit. Het is te vergelijken met olie: een product met een wereldwijde betekenis in im- en export van energie. Internationaal ontstaan verhoudingen tussen Ianden, door migratie tussen de herkomstlanden, transitlanden en gastlanden.
Migratie: in - en export van arbeid
d I·
n n IS
r
.s r
k 1t
ie !-
1t !-
e
In n
I, r-
,_ IS
e i-
p t-
il':
n lt 11
n
Het
dJect van migrantenoverdrachten
Maar anders dan bij energie, waar multinationals en hun aandeelhouders verdienen aan de winsten van energiewinning, zijn de verdiensten van eigen arbeid voor mensen om zelf te bested en. Vee! migranten sturen geld naar hun familie in de herkomstlanden, vooral sinds de val van de Muur heeft deze ontwikkeling een grote vlucht genomen. De ramingen voor de overdrachten van gelden naar de herkomstlanden voor 2ooo belopen wereldwijd 1 oo miljard dollar, evenveel als de officiele ontwikke• lingshulp. Veellanden, zoals bijvoorbeeld in West Afrika zijn voor so procent, soms meer, voor hun buitenlandse valuta afhankelijk van migrantenoverdrachten, maar ook Marokko en Turkije kunnen deze economische input niet missen. Voor de komende tien jaar wordt aileen al in de fmanciele overdrachten naar Zuid-Amerika een totaal verwacht van 300 miljard dollar. Aileen in dit jaar zonden de migranten uit het kleine El Salvador, oogluikend toegelaten door de Verenigde Staten, 2 miljard dollar naar huis , meer dan de economische schade die door de aardbevingen van januari en februari is aangericht. 8 Aan de andere kant is in een land zoals Saoedi-Arabie waar 70 procent van de bevolking uit migranten bestaat, de uitstroom van geld zo groot dat men overweegt wetgeving te maken om deze kapitaalvlucht te stoppen. In de economische vakliteratuur heeft zich een heftig debat afgespeeld over de vraag of de fmanciele overmakingen naar de herkomstlanden enig effect
hadden op de ontwikkeling van die Ianden. Na aanvankelijk negatief daarover geoordeeld te hebben omdat het geld voor dagelijkse levensbehoeften wordt gebruikt en het aileen kleine bedragen betreft, is men, ook bij de Wereldbank, daarop teruggekomen. Het geld verbetert de levensstandaard van de ontvangers, er worden verbeteringen aan huizen aangebracht. Er wordt gespaard en er worden kleine investeringen gedaan voor economische zelfredzaamheid na terugkeer. Voor migranten die permanent in het gastland blijven, droogt de overmakingenstroom naar familie na de eerste generatie vaak op, maar wordt hij vervangen door het aankopen van huizen, of investeringen in het herkomstland zoals in Turkije. Migratie als internationaal economisch mobiliteitssysteem is een veelzijdig en complex fenomeen en wordt pas recent multidisciplinair bestudeerd en in kaart gebracht, alhoewel arbeidsmigratie al eeuwenoud is. Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 bleek de wereld werkelijk open te zijn gegaan, zonder dater beleid geformuleerd was hoe daar mee om te gaan. Meer en meer wetenschappers bepleiten een internationale aanpak: voor migratie daar waar het ook een internationaal verschijnsel betreft op het snijvlak: van economie en politiek. Zij pleiten voor een 'General Agreement on Migration Policy', ten behoeve van een efficienter werkende wereldeconomie en een betere situatie voor de migranten. In 1 9 9 3 werd in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties besloten om een conferentie te wijden aan migratie en ontwikkeling. Die conferentie werd afgeblazen omdat bleek dat over migratie en ontwikkeling te weinig bekend was. Ook de Wereldbank heeft zich pas sinds kort met migratiestudies bezig gehouden . Onder de aegis van de International Organisation of Migration (IOM), vaak: in samenwerking met de International Labour Organisation is een internationale werkgroep van wetenschappers sinds 1997 beziggeweest om een lijn voor migratiebeleid uit te zetten onder de noemer van het New International Regime for Orderly Movements of People. In het eindrapport, het hoek ' Managing Migration'9 wordt voorgesteld een systeem te ontwikkelen van ' beheerste migratie' of 'gereguleerde openheid'. Daarbij gaat het om zes uitgangspunten:
8. Enrique V. Iglesias, 'Sending a lot of money home', lnterna!ional Herald Tribune, 13 juli 2oo 1
9· Bimal Ghosh ed., Managing Migration, Oxford 2ooo
I II 1
S&_DI0200I
- transparantie van migratiebeleid en -praktijk en de versterking van regeringen en samenlevingen om zich met bewegingen van mensen bezig tehouden; - het vermijden van omstandigheden waardoor mensen geen andere keus hebben dan te migreren vanwege zowel economische en/ofpolitieke redenen als vanwege milieuproblemen; - probeer grote bewegingen van mensen te voorkomen; - zorg voor een meer rationele toedeling van werk en vaardigheden voor een meer efficiente wereldeconomie, faciliteer internationale wtwisselingen die er op gericht zijn gemeenschappelijke menselijke waarden te versterken; - verzeker op een transparante wijze effectieve bescherming voor migranten, vluchtelingen en asielzoekers, gebaseerd op mensenrechten en humamtaire overwegingen; - faciliteer zowel de remigratie als vertrek naar derde Ianden in vrijheid en waardigheid, bevorder volledige integratie in de samenleving en bevorder samenwerking tussen herkomst-, transiten gastlanden, bij voorkeur in samenwerking met migrantenorgamsaties. Een ambitieus programma met verstrekkende internationale componenten, maar in zijn Mededeling over migratie heeft ook de Europese Commissie gebruik gemaakt van het concept van beheerste migratie. In Zuidelijk Afrika en Senegal is men bezig met het roM om te komen tot regionale afspraken en samenwerkingsverbanden tussen gast- en herkomstlanden. Wanneer de inkomensverschillen een factor vier zijn, stopt migratie en blijven mensen thuis. Voor een goede economische ontwikkeling zou vrij verkeer van goederen, diensten en kapitaal tussen verschillende economische partners mogelijk moeten zijn. Migratie is daarmee een onderwerp dat thuishoort op de WTO. En de uitspraak van minister Herfkens dat zij hoopt dat op de WTO-top in Qatar dit najaar de vrijmaking van dienstenverkeer bespreekbaar zal zijn, jwst met het oog op de inkomenspositie van de gezinnen in de armste Ianden, wijst in de richting van meer open heid. I o
De dilemma's Maar zowel voor de gastlanden als voor de herkomstlanden zijn er problem en en dilemma's die regulering noodzakelijk maken. 'Beheerste migratie' probeert een balans te vinden tussen de belangen en wensen van zowel gastlanden als de Ianden van herkomst en houdt daarbij rekening met de groeiende globalisering en onderlinge afhankelijkheid van staten. Migratie als economisch systeem functioneert alleen als in de gei:ndustrialiseerde del en van de wereid voldoende werk is. Een sterke economie is dus ook van belang voor rnigranten evenals een helder arbeidsmarktbeleid. Het voorstel van Middel en Albayrak om jaarlijks door een commissie van de s E R een arbeidsmarktanalyse te Iaten maken en op basis daarvan vast te stellen welke mensen voor welk werk gezocht worden, kan daarin een interessante functie vervullen. Tijdelijke toelating voor werk zal omgezet moeten kunnen worden in permanent verblijf. Maar het mag geen ongecontroleerd proces worden zoals in de jaren '70. Welke dilemma's liggen er? In het gastland is het vooral de spanning tussen de sociale regelgeving van de welvaartsstaat gebonden aan de grenzen van die staat en het vrije verkeer van mensen. Wetgeving is aan nationale grenzen dan wei aan internationale verdragen gebonden. Sociale regelgeving heeft voornamelijk nog een nationaal karakter en gaat uit van permanente vestiging van burgers. Hoe minder regels er zijn, hoe meerruimte gemaakt kan worden voor rnigranten. I I Voor een dee! van de arbeidsrnigranten uit de jaren '6o en' 70 die oorspronkelijkop tijdelijke basis naar Europa gehaald waren, was in de recessie die volgde na 1973 blijven de enige marrier om hun inkomen op peil te houden. Zij hadden immers de premies voor de sociale voorziemngen betaald en had den er dus ook recht op. De nationale sodale wetgeving is met gemaakt voor internationale arbeidsmobiliteit, in tegendeel hij bevordert permanente vestiging en is met in staat de formele economie van ons systeem te koppel en aan de informele economie van de meeste thuislanden . Onze formele economie en sociaal stelsel zijn gebaseerd op het delen van welvaart op individuele basis, terwijl in ontwikkelingslanden armoede wordt gedeeld op basis van het Ieven in een gro$!p, familie of relaties
augustus 2oo I Jet Bussemaker, 'Bij migratie hoort een andere verzorgingsstaat', de Volkskrant, I I augustus 2 oo I I o. Trouw, 2 2
I I .
wa: ant gra dat ge'
soc
Ma
Ee1 gra var Eu kij< we gir var dei
ZOi
ter de na: ko va1 ei~
ku so ~
Far ru
vii
do
w ;
w;
ka rit
ke
stl
ke va m m
ee
h kt m
h(
OI
s &..n
n :-
e
s rr 1-
R
s k ~
tl
IS
It
n e IS
e
~ it IT
n
i-
p 1e l-
1-
e )-
•e e .t
n ~s
waarvoor iedereen die iets te del en heeft mede verantwoordelijk wordt gehouden. Geen enkele migrant zal, als er een beroep om hem gedaan wordt, dat weigeren. Yanuit Nederland wordt jaarlijks ongeveer I I o miljoen gulden naar Suriname gestuurd, soo miljoen gulden naar Turkije en 3 3 o mHjoen naar Marokko. Een van de beelden van migratie is dat iedere migrant zich blijvend in het gastland vestigt. Echter, van de I o miljoen Turken die vanaf de jaren 'so in Europa gewerkt hebben zijn er 8 rniljoen naar Turkije teruggekeerd. De huidige bevolkingsgroei wordt voornamelijk veroorzaakt door gezinshereniging en gezinsvorrning en deels door het ontstaan van transnationale netwerken van familie en vrienden die elkaar bij aankomst helpen en steunen, de zogenoemde kettingrnigratie. De nieuwe migranten, legaal of niet legaal, werkend als seizoenarbeiders of voor !age stuklonen, sturen opnieuw geld naar huis en zo is weer een gezinsinkomen in het herkomstland verzekerd, de basis gelegd voor de bouw van een huis, of het begin gemaakt met een klein eigen bedrijfje. Voor asielzoekers die terug zouden kunnen keren naar hun eigen land is die terugkeer soms problematisch omdat van hun inkom en andere • familieleden thuis mede afhankelijk zijn en zij bij terugkeer geen of onvoldoende beta lend werk kunnen vinden om aan die verplichtingen te kunnen voldoen. Nederland noch Europa kennen regelgeving waarin arbeidsmobiliteit wordt gestimuleerd . Want waarom moet iemand die tijdelijk in Nederland komt werken, jaren en jaren wachten op een uitkering in het kader van een pensioen of sociale verzekering ? Yoor tijdelijke arbeidsmigranten moet het statisch karakter van ons sociaal systeem doorbroken kunnen worden om hun voor de ontwikkeling van de herkomstlanden belangrijke terugkeer te stimuleren. Het meegeven van gekapitaliseerde premies van bijvoorbeeld pensioenen en WAO, binnen een afgesproken beperkte termijn, kunnen noodzakelijke bedragen zijn om econornisch redzaam te kunnen worden in eigen land. In de herkomstlanden maakt men zich het meeste zorgen over brain drain, het verlaten van het land van mensen die een hoge opleiding gevolgd hebben. Zo gaan nu so procent
10
2oo1
van de afgestudeerden van de universiteit van Accra in Ghana naar het buitenland. Een van de doelstellingen van beheerste migratie is om brain drain om te zetten in know how 9ain. Maar hier geldt hetzelfde probleem als bij minder hooggeschoolde arbeidsrnigranten. De discrepantie tussen de inkomens is zo groot dat aileen econornische groei en investeringen de terugkeer mogelijk kunnen maken. De ontwikkelingsstap moet gemaakt worden van fmanciele overdrachten van migranten als steun voor dagelijkse levensbehoeften naar grote en kleine investeringen die economische zelfredzaamheid bevorderen . De eerste tekenen daarvan zien we in Zuid-Amerika. Daar ontstaan kleine fmancieringsinstellingen die het op basis van regelmatige kleine betalingen van migranten aan hun familie mogelijk maken om geld te lenen voor nieuwe economische activiteiten . De fmanciele overdrachten door migranten zijn vaak de enige verb in ding tussen de formele westerse econornie en de informele econornie van de herkomstlanden. 12 Een volgende fase breekt aan als de top van de migratie curve bereikt wordt, en na een aanvankelijke uitstroom van migranten de curve omdraait naar de remigratie van de oorspronkelijke bewoners met investeringsmogelijkheden. Bij grote groei ontstaat er soms zelfs instroom van arbeidsmigranten uit de omgeving. Zoals in Zuid Korea dat van een emigratie land in de loop der jaren een immigratieland geworden is. Hetzelfde is te zien in India, zij het dat daar sprake is van een interne arbeidsmigratie. De Indiase IT-ers die naar Amerika migreerden zijn deels teruggekeerd naar India waar zij met Amerikaanse investeringen een zeer succesvolle eigen ITindustrie hebben opgezet rond Bange lore. Met de terugkeer van rnigranten uit Westerse Ianden komt niet alleen werkgelegenheid, maar ook ervaring met een democratische samenleving, zonder corruptie en zonder de zo eindeloze procedures. De teruggekeerde migranten versnellen sociale veranderingen in hun herkomstland. Het bevorderen van de rnigratie hump versnelt dus ook het politiek ontwikkelingsproces . Naast de reguliere rnigratie bestaat er ook irreguliere of illegale rnigratie, die niet voorkomt in de cijfers van het I oM of de o E co. In de Yerenigde Sta-
1 2. Hans Vermeulen, 'Etnisch cuJurele diversiteit als 'feit' en norm', Oratie Universiteit van Amsterdam, Vossiuspers, 2oo 1
s&.oto2oot
ten is recent gebleken dater 1 1 miljoen illegale migranten werken. Aileen al vanuit Albanie schijnen 1 miljoen Albanezen illegaal naar Italie te zijn overgestoken om van daaruit verder Europa in te trekken . Ook Spanje kent illegale migratie. Illegale arbeidsmigratie is voor de Zuidelijke Staten van de VS economisch onmisbaar, vooral in de landbouw. Vakbonden zijn dan ook tegen arbeidsmigratie omdat de import van goedkope arbeidskrachten legaal of illegaal, de positie van hun !eden in gevaar brengt en inderdaad de lonen doet dalen. Zoals in Duitsland waar door de arbeid uit Polen de lonen gemiddeld 4.6 procent gezakt zijn. Ook hier ligt een dilemma. Opvallend is dat voor vluchtelingen en asielzoekers op basis van de Conventie van Geneve uitgebreide nationale regelgeving is ontwikkeld, maar dat voor arbeidsmigranten buiten Europa weinigjuridische bescherming bestaat ondanks de inspanningen van de International Labour Organisation. In de tijd rond de Golfoorlog bijvoorbeeld konden zonder enig sanctie anderhalf miljoen mensen vanuit de Arabische wereld weggestuurd worden. Er bestaat . wei een door de v N opgesteld stuk, de International Convention on the Protection of the Rights of all Migrantworkers and Members of their Families' van 1 8 december 1990, maar het stuk is slechts door 16 herkomstlanden ondertekend en er zijn 2o Ianden nodig om het te kunnen ratificeren. Voor vee! migranten is er dus geen internationaal juridisch kader waarop kan worden teruggevallen, behalve de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en daar wordt geen verschil gemaakt tussen een legale of een illegale status.
plannen om met behulp van hun Multilateral Investment Fund kleinschalige fmancieringsinstellingen in Zuid Amerika de technologische mogelijkheden te geven om op gelijkwaardige basis te kunnen communiceren met banken in de formele wereld. De overdrachten zijn dan veilig en er blijft meer geld voor de migranten beschikbaar. Ook op Europees niveau zou gestimuleerd moeten worden dat banken zich gaan interesseren voor de migranten als klan ten. Ook hier moeten plannen ontwikkeld worden die de schakel tussen formele en informele economic mogelijk maken . Een eerste stap is dat in Nederland spoedig de Wet inzake de Geldtransactiekantoren aan het parlement ter goedkeuring voorgelegd zal worden om ook de geldtransactiekantoren onder toezicht van de Nederlands Bank te brengeni4. Oatis mede noodzakelijk omdat niet aileen migranten maar ook criminele organisaties van deze informele geldoverdrachtmethode gebruik maken. Hulp bij het Jormaliseren' van de economie
Migratie is nude schakel tussen de formele en informele economic. In het ontwikkelen van projecten met migranten in de thuislanden moet bestudeerd worden, hoe ook in de registratie van bezit de procedures verkort kunnen worden en minder hoeven te kosten. Met een huis, land of bedrijf als onderpand kan immers geld worden geleend en verdere economische groei mogelijk worden gemaakt. Er zijn tal van projecten waar land gemeten wordt en huizen in kaart worden gebracht, maar hoe kan de volgende stap gerealiseerd worden?
me zor ner opl gra kaF uitl soc gas dri me Ian on• de
rei lati het koj
mi no ko1 dc1 mi en tic
bn
In Bu va1 gr:
fOJ Co-development, samenwerkinasverbanden
Meer dan arbeidsmarktbeleid
Allereerst zouden de effecten van de overdrachten hoger zijn als het overmaken van gelden minder risicodragend zou zijn. Een groot dee! van de overdrachten wordt niet via officiele banken overgemaakt maar via informele kana! en. zoals geldtransactiekantoren. I 3 Deze vallen niet onder controle van centrale banken en rekenen soms te hoge percentages voor hun bemiddeling. De overdrachten naar Zuid Amerika bijvoorbeeld kosten soms 2o procent provisie. Bovendien wordt een groot dee! van de overdrachten door bekenden meegenomen . De Inter-American Development Bank maakt I
3. Shivani Puri, Tin eke Ritzema,
Miarant Workers Remittances, Micro-finan ce
and the iriformal Economy: Prospects and Issues, I LO Working Paper 2 I .
In het stuk van de Europese Commissie over migratie wordt over co-development gesproken. Ook hier is het de vraag hoe vanuit ontwikkelingssamenwerking de koppeling van formele naar informele economic gemaakt kan worden. Zo zijn trends in migratie niet aileen een beter inkomen maar ook scholing en gezondheid. De interessante maar ook complexe vraag is hoe de samenwerkingsverbanden van herkomst- en gastlanden zo vormgegeven kunnen worden dat bijvoorbeeld op deze them a's de gel den en de werkervaringen van de migranten samen met geld ,van ontwikkelingssa-
I 4· Financieel Expertise Centrum, ' Rapport werkgroep geldelijke overmakingen',juli 2ooi .
I 5. Vereniging Federatie Metaal - en Elektronicabranche - Contact Werkgevers Metaalbranche. I6 . 28 september 2oo1.
va. en va· 00
le!
sci
be c gr ge
S&._D I0200I
n :e 1-
e
:d I or n
n te
n 1e
~
i-
r-
rn
·d )-
Jl
·e :r .n
le
i-
tr r)-
nto
'P
menwerking en het bedrijfsleven of gezondheidszorginstetlingen aan deze behoeften tegemoet kunnen komen . Een traject zou kunnen bestaan uit, opleidingen in het herkomstland, uitwisselingsprogramma 's om werkervaring op te doen en een startkapitaal te verdienen, remigratie voor opbouw en uitbouw van de plaatselijke activiteiten. Voor dit soort projecten kan een migrantenorganisatie in het gastland en goede partner zijn. Maar ook het bedrij~leven, zoals de FME-CWM ~" nu al in Ghana mensen opleidt voor technische beroepen in Nederland. Of het Emma Kinderziekenhuis dat contacten onderhoudt met en artsen opleidt in ziekenhuizen in de Antillen en lndonesie. Veel vragen zijn onbesproken gebleven, zoals de relatie met de asielprocedure, mensensmokkel, toelatingscriteria en integratie. ln deze bijdrage ging het om migratie als in - en export van arbeid en de koppeling van de formele en de informele economic. Om deze ontwikkcling tot beleid te maken zal nog vee! nieuwe regelgeving tot stand moeten komen zowel in de herkomstlanden als in de gastlanden. Het zou goed zijn als een onafhankelijke commissie van deskundigen, uit bedrijfsleven, overheid en politick in samenspraak met migrantenorganisaties, de votle breedte van de problemen in kaart brengt en daarover rapporteert. 1
Slotwoord In de eerste week van september spraken president Bush en president Fox van Mexico over het geven van een legale positic aan 3 miljoen Mexicaanse migranten in de Verenigde Staten. Omdat zoals Fox het formuleerde, Mexico over dertigjaar hetzelfde welvaartsniveau zou moeten kunnen hebben als de Verenigde Staten, door de vrijhandel binnen het gebied van de North American Free Trade Agreement maar ook door de financiele overdrachten van legale en illegale arb idsmigranten . De ederlandse regering legt in de zojuist verschenen nota ' Knelpunten op de arbeidsmarkt en arbeidsmigratie' ' 6 de prioriteit bij het inschakelen van 'onbenut potentieel' in Nederland zelf. Arbeidsmigratie in het kader van de Wet Arbeid Vreemdelingen wordt alleen mogelijk voor ' specifieke perso-
neclstekorten die niet op korte termijn kunnen worden weggewerkt. Er wordt 'geen noodzaak gezien voor beleidswijziging richting verruiming van het arbeidsmigratiebeleid zoals dat bijvoorbeeld wordt overwogen door de Europese Commissie'. De beheerste migratie en het co-development prin cipe van diezelfde Commissie zal dus in Nederland niet nader uitgewerkt worden in nieuw arbeidsmigratiebeleid. Ook in 'Nederland als immigratiesamenleving' 1 7 wordt geschreven dat arbeidsmigratie niets bijdraagt aan de economische positie van Nederland. De notie dat voor migranten, hun levensstandaard en de ontwikkeling van hun herkomstlanden arbeid migratie essentieel is, is ook in dit rapport niet doorgedrongen. Beheerste migratie is in het Nederlandse beleid niet aan de orde, noch het inzetten van dat beleid om migranten de mogelijkheid te geven om door eigen werk en inspanning mee te Iaten delen in onze ongekende rijkdom. Het gaat niet primair om meer mensen maar om een transparante wijze van handelen ten aanzien van mi gratie met een open oog voor de belangen van gastland, herkomstland en de individuele migrant. In de afgelopen weken is de discussic over de wcl vaartsverschillen in de wereld opnieuw opgelaaid. Wij kunnen de ogen wei sluiten, maar de werkelijkheid is dat de druk op onze welvaart, scholing en gezondheidszorg alleen maar zal toenemen. Ongeveer een eeuw geleden heeft het vroege socialisme ondernemers gedwongen beter en humaner met hun arbeiders om te gaan, meer te dclen. De ondernemers zijn daar niet slechter van geworden. Nu kunnen we beter onszelf dwingen humaner met de niet-gei'ndustrialiseerde Ianden, maar vooral met hun bewoners, om te gaanin plaats van afte wachten of we daartoe gedwongen worden. En ook wij zullen er niet slechter van worden. Het is een van onze sociaal-democratische beginsclcn om de gelijke verdeling van macht en middelen naderbij te brengen, niet aileen in Nederland, niet aileen in Europa en de gei'ndustrialiseerde Ianden maar juist ook daarbuiten. JUDITH BELINFANTE
Lid van de Tweede Kamer voor de PvdA
le i-
17. Nederland als immigratiesamcnleving, Wetenschappelijke Raad voor hct Regeringsbeleid, 2oo 1.
S&_DlOlOOI
470 ARBEIDSMIGRATIE, EEN SLIM IDEE?
Een pleidooi voor tijdelijke arbeidsmigratie
Drie jaar na Minister van en hardwcrkend . TegelijIntcgratie Van Boxtcl heeft kerti jd hebben ze op het gcook premier Kok op 6 juli bied van de Nederlandse toegegeven dat Nederland taal en cultuur vaak een tegenwoordig een immiachter tand. Hierdoor leTHIJS VAN STEVENINCK EN gratieland i . Het Parool veren ze Nederland geld op schreef onder de kop 'Neals ze wcrkcn, maar kosten JAN HOEKEMA derland immigratieland' zc geld als ze nict werken. dat dit 'een van de grootste De eerste gcneraties arproblem en van de komendc jarcn' was, om er direct beidsmigranten hebben in hct begin een positieve aan toe te voegen dat 'het mis chien toch die kant op bijdrage aan de Nederlandse economic geleverd, moet'. maar dit sloeg om toen zij vroegtijdig ziek of arTe vaak wordt migratie in termen van ecn bcidsongeschikt werden, meestal overigens buiten bcdreiging gezien. Immigranten zijn aUemaal 'eco- hun schu ld . Bovendien werkte de meegekomen fa. nomische gel ukszoekers', en moeten 'zo vee! mogcmilie mecstal niet. Ten onrechte werd verder door lijk en zo snel mogelijk worden teruggcstuurd'. We de Nedcrlandse overhcid stilzwijgcnd aangcnomen moetcn ons realiseren dat het 'rijke Noorden' een dat zij na verloop van tijd terug zoudcn gaan. relatief tekort heeft aan arbcid en ecn relatief overschot aan kapitaal, terwijl dat voor het 'arme De tekorten op de arbeidsmarkt Zuiden' net omgekeerd ligt. De vraag wordt daar- Vecl bedrijven kunnen in de huidige hoogconjuncdoor niet zozeer of, maar hoe, immigratie beide par- tuur nauwelijks nieuw personeel krijgen. Het gaat tijen beter kan maken. Voor Nederland gaat het in hierbij vaak om hoog opgelcidc 1 CT- rs, maar soms concreto om het bijdragcn aan een oplossing op de ook om ongeschoold lopende bandpcrsonecl. Tijdckorte termijn voor de huidige arbeidsmarktproblelijk immigranten zouden dit gat kunncn opvullen. men en op de langere termijn voor de naderende Weliswaar zijn grote delen van de cerste cohorten vergrijzing. migranten reeds lang werkloos, maar immigrantcn Tot nog toe heeft de discussie zich vooral gericht met kortlopende flexibele arbeidscontracten kunop migranten die, met hun familie, naar Nederland nen per definitie niet langdurig werkloos worden. komen en hier permanent blijven. Het valt niet te Als de tijdelijke vraag naar arbeidskrachtcn afnccmt, verwachten, gezien de crvaringen uit het verleden, wordt hun contract gewoon nict vcrlengd, uiteraard dat deze gedurende langere tijd cen positieve bij - met redclijkc bepalingen over opzcgtermijn, etcedragc kunnen levercn 1 • Maar het op structurelc basis tera. toelaten van bepaalde categoricen immigranten die Een groot dee] van deze vraag naar arbeid is tij tijdelijk (met een contract voor 4 s jaar) naar Nedelijk, en zal weer wegvallen nu de Ncderlandse derland mogen komen, zonder hun familie mee te economic in een laagconjunctuur terecht lijkt te nemen, heeft meerdere voordelen. Niet aileen voor komen . Dit probleem lost zich uiteraard vanzelf op, Nederland, maar ook voor de Ianden van herkomst. maar in andere sectoren zal een oplossing Ianger op Het principe is simpel. Immigranten zijn niet alzich Iaten wachten. Deze vall en met name binnen de tijd hoog opgeleid, maar vaak wei goed gemotivecrd publicke dicnsten als het leg~r, schoonmaakwcrk,
a
one arb hoc wa1 van nie De Vo• ten kw del tail
ger tel me vet
hat hal da<
ge•
dis zie pe1
fci
nie rijl en hu de spi ni( zij pe vn 00 vi~
op Zt za. ee zij
Of in 2.
Zie o.a. Nico van Nimwegen en Gijs Beets (red.), Bevolkingsvraagstukkcn in Nederland an no 2ooo, N 1o 1. 1.
Aa VC I
19
..
S&_010200I
471 onderwijs en de verpleging. Van deze sectoren biedt arbeidsmigratie de beste kansen in de zorgscctor, hoewel recente ervaringcn niet onverdeeld positief waren. Lntegratie in Nederland, inclusiefbeheersing van de taal is een bclangrijke doelstelling, en dat gaat niet altijd gemakkelijk.
j-
e n
p Ill I.
··e 1, ,n 1IT
n
1:at IS
iJ. :n :n )-
1.
t,
rd
j;e
te
De casus van de verpleeakundiaen Voor Nederland wordt geschat dat in 2oo4 de tekorten zullen zijn opgclopen tot zo'n 4o.ooo verpleegkundigen. Hogere salarissen kunnen wellicht ten dele een oplossing bieden, maar dit stuit op budgettaire problemen. Bovendien lijken jonge mensen tegenwoordig geen zin meer te hebben om in de zorg te gaan werken. 2 Tegelijkertijd kampen veellanden met grote aantallen goed opgeleide maar werkloze verpleegkundigen. Wat ligt er daarom meer voor de hand om dan verpleegkundigen uit het buitenland te hal en? Drie gevallen hebben hierbij recentelijk aandacht getrokken: Zuid-Afrikaanse verpleegkundigen in het vu-ziekenhuis en het Academisch Medisch Centrum (AM c), en Russische in het Amphia ziekenhuis in Breda. Het eerste geval is slecht afgelopen.3 Miscommunicatie, cultuurverschillen, en het feit dat de autochtone verpleegkundigen aan de v u • niet op de hoogte waren gesteld waren de belangrijkste verklaringen. De Zuid-Afrikanen klaagden erover dat betalingen niet netto maar bruto bleken, hun huizen bevonden zich niet in een !cuke buurt en de huren bleken hager dan oorspronkelijk voorgepiegeld. Organisator Randstad heeft dit allemaal niet zo han dig gespeeld. De ervaring met de Russen in Breda lijkt beter te zijn voorbereid, en daardoor ook gunstiger te verlopen.4 Omdat zij nog in opleiding zijn is het nog te vroeg voor een definitief oordeel. In het AM c is het oordeel positief. Unit manager operatiekamer Sylvia de Vroede concludeert>: 'In het AM c hebben wij op het operatiecentrum 1 2 operatic assistenten uit Zuid-Afrika die sinds oktober 2ooo bij ons werkzaam zijn en een contract hebben voor 2 jaar. Zij zijn een gewcldige aanwinst voor het ziekenhuis. Tevens zijn zij inmiddels inzetbaar voor alle diensten op de operatiekamer. Ons ziekenhuis is zelf gaan werven in Zuid-Afrika en hebben daar in het Nederlands in-
terviews gehouden en zij zijn op ervaring getoetst. De missie is dan voor beide partijen geslaagd te noemen en zeker voor herhaling vatbaar.' Ook uit Suriname, Indonesie, en de Filippijnen zijn in het verleden verpleegkundigen geworven. Er is hierbij veel kritiek gekomen dat het weglokken van personeel uit deze Ianden neerkomt op het ti muleren van een 'braindrain'. Dit bin een gel dig argument zijn, maar in Ianden als Rusland en Polen bestaan grate overschotten aan werkloos verplegend person eel. Een groot dee! van de aangehaalde ZuidAfrikanen had verder geen of slechts een tijdelijke baan, terwijl zij ook uitdrukkclijk kwamen om werkervaring op te doen. Ten slotte kunnen de Ianden van herkomst van Nederland vergoedingssommen krijgen voor gemaakte opleidingskosten. De verarijzinB In de Verkenninaen, een document waarin wordt aangegeven wat de bcleidskeuzes van de komende 1 o jaar worden, heeft het kabinet de vergrijzing als 'vijand van Nederland' bestempeld. 6 Het percentage gepensioneerden, het gedeelte van de bevolking dat niet meer werkt, begint langzaam maar zeker te stijgen. Over enige decennia zal de Nederlandse beroepsbevolking hierdoor met vee! m"inder mensen een nationaal inkomen moeten verdienen dat tenminste gelijk is aan het huidige (plus liefst nog wat economische groei). Bovendien kosten ouderen meer aan zaken als verzorging en medische behandelingen. Het gaat hier dus niet om een urgent probleem dat binnen een paar jaar moet zijn opgelost. Toch zou het ecn goede zaak zijn om er nu al serieus over nate denken. Ook hier kan het aantrekken van tijdelijke immigranten uitkomst bieden. Permanente immigranten vergrijzen zelf ook, tijdelijke niet. Wanneer hun contract beCindigd is gaan zij terug naar hun vaderland, waarna ze de Nederlandse samenleving niets meer kosten. Het vaak genoemde feit dat het Nederlandse pensioenstelsel kapitaaldekkend is, en dus niet zoals het Duitsc uit de lopende belastingopbrengsten betaald hoeft te worden, is natuurlijk een goede zaak maar staat hier helemaallos van. Immers, over 30 jaar is niet het gebrek aan geld om goederen en dien-
<, 2. ' cholieren Iaten zorg links liggen Aantal studenten verpleegkunde daalt veronLTustend', NRC Handelsblad, 19 september 2oo 1.
3. ' Arbeidsmigratie - De buitenkans', u-documentairc, Dils TV, uitgczonden op 17 en 24 september 2oo 1. 4· Russen helpen ziekenhuis Breda, Trouw, 13 september 2oo 1. RV
>· Gecitecrd van www.omroep.nl/rvu, waarop vee! aandacht voor het thema arbeidsmigratie. 6. ANP, 28 augustus 2oo1.
S&_DI0200I
472 sten te kopcn het probleem, maar hct gebrek aan mcnskracht om deze goederen en diensten voort tc brengen. We kunnen zc natuurlijk ook in het buitenland kopen, maar het is de vraag of voor een langdurig tckort op de bctalingsbalans vecl politick draagvlak zal zijn. Alternatieve oplossinsen Naast migratie worden vaak twee alternaticven als oplossing genoemd. AIs cer tc zouden de WAO-er weer aan het werk g zct moeten worden. Dit is op zichzelf een Ioven waardige doelstelling. Er kan bepaald meer wcrk worden gemaakt van het inschakclen van arbeidsongeschikten, ook door negaticve en positieve prikkels voor wcrkgcvers en werkncmers. Maar hoc groot is cigcnlijk de kans dat een voldoende groat dec! van de huidige WAO-ers ingczet kunnen worden om hct aanbod van arbeid betckcnisvol te vergrotcn? Als dit een echt zo'n gemakkclijke oplossing was, waarom is het dan niet a! lang gebeurd? Ook toen de arbcidsmarkt nog niet overspanncn was, kostte de WAO de samenleving vecl geld. Ditzclfde geldt voor hct verhogen van dearbcid productiviteit. Zeker nuttig, dus vooral doen. Maar eerder naast dan in plaats van het binnenhalen van tijdelijke migranten. Ten twecdc kunnen door het oprckken van de pensioengcrcchtigdc lecftijd de arbeidsmarkttekortcn worden opvangcn. Vermocdclijk zijn er in Nederland niet vecl dcrtigcrs en veertigers die daar ecn groot voorstander van zijn. Het blijft altijd een dubieuze zaak om komcnde gcncrati s te Iaten opdraaicn voor de problemen die zijn vcroorzaakt door hun voorgangcrs. Mensen lijken steeds eerdcr van hun rust te willen gaan genieten, getuige de hausse in aanvullende pcnsiocnen. Ethische cifweainaen Er zullen een aantal cthischc afwegingen moeten worden gemaakt. Is hct ten eerste wei rechtvaardig om mensen van verre naar Nederland te halcn zoncler hun toe te staan hun familie mce te ncmen? Hierbij moet men wei bcclenken clat ook Nederlanders som lang zonder familie zijn, bijv. als ze bij de marine of in de baggerindustrie werkcn. En de gocdkopere vliegtickcts en lagcre telefoontarieven rnaken het contact houden met achtcrgeblcven familic steeds makkelijker. Is het, ten tweedc, niet cynisch om mensen binnen te halen en ze na gebruik weer 'af te dankcn'?
Maar ook Nederlanclers die in het buitenland gaan wcrken voor een lokalc werkgever, mogen maar zcldcn blijven als hun contract is afgelopcn. De meestc potentidc immigrantcn die de keus hcbbcn zullcn clcze met bcicle handcn aangrijpcn, gewoon omdat ze cr betcr van worden. Oat zc dcze kcus maken om aan armoedc te ontsnappen is niet de schuld van Nederland. Hier komt nog bij dat het eigenlijk eerlijker is om van structurele arbeidsplaats van, zeg, 40 mensjaren tien immigranten voor vier jaar tc Iaten profitercn clan een voor 40 jaar. Verder is het spaargeld dat de remigrant mee tcrug neemt in het land van herkomst mecr waarcl is dan in Ned rland, waar het gemiddelcle prijspeil hogcr is. Ten clerde is het niet meer dan ccn kwestic van clcmcntair fatsoen dat Nederland ook hct be lang van de Ianden van herkomst mecwecgt. Sowieso moct niet gcworvcn worden zonclcr hun uitdrukkelijke instcmming. Hoe hoog mocten de 'afkoopsommcn' zijn om gcmaakte oplcidingskosten voor geschoolde arbcid en de braindrain tc vcrgocdcn? Dit zal ook afhangen van de perspecticven op de arbeidsmarkt in hct land van herkomst. Voor icmand die langdurig werkloo zal zijn kan de afkoopsom lager zijn dan voor icmand die meteen aan het werk kan. Overigcns gcldt ook voor dcze Ianden zclf dat tijdclijkc cmigratic betcr is clan pcrmanentc. Niet aileen brengcn rcmigranten w rkcrvaring mce terug, ook blijft de band van tijdelijke migrantcn met hun vaderlancl sterker. Doordat hun familic er achterblijft en ze cr hun oude dag mocten doorbrcngen, zullen ze er ecn groter decl van hun kapitaal naar toe sturen, als overmakingen naar verwantcn of als investering in de vorm van een huis of eigcn bcdrijfje. Hct .is geen tocval dat de Turk e en de Marokkaanse overhcden de integratie van hun voormalig ondcrdancn in Nederland niet toejuichen, en soms zclfs tegcnwerken. Economische cifweainaen Er mocten ook economisch afwcgingcn worden gemaakt. Hoe verhouden de kostcn van het hier opleidcn van wcrknemers zich tot het hen weghalcn uit hct buitenland en hun een inburgeringcursus geven? Het opleiden van personcel in de mecste Dcrdc Wereid Ianden is vee! goedkoper dan in Nederland, met name door de veellagcre loon~ostcn. De ervaringen met de Zuid-Afrikaanse zustcrs in het v u-ziekenhui hcbben echter uitgewezen dat de duur en kosten van inburgeringcursussen niet onderschat mogcn worden. Inburgcring, het is gezegd, is essen-
tiel kos
wa. EU
ool Ian de Az. rijl tus WO
mi ga< we gc' tc~
de uit ko: mi he1 VO•
In sp1 be lar tiv aa1 va1 ge. Jar val
vc· ho rc: in< zc tel
m•
Jar tc
20
zc
S&_Olo2oOI
473 e n
.t n r
b n
d r
n
n
tt te
•'
e
e
rn
lg 111
j-
1-
~·
.n rl,
IC 3-
e. ;e
rfs
!n )-
dt n? ~t
'n
tieel. Wellicht zoudcn wcrkgevcrs ecn dee! van de kosten hicrva.n kunncn dragcn. Dit geldt des te meer omdat de armc la.ndcn waarmec de cultuurverschillen hct klcinst zijn (de E u -toetredcrs in Centraal- en Oost-Europa) zclf ook in ccn hoog tempo vergrijzcn, waardoor op lange tcrmijn mcer potenticlc immigrantcn uit de 'traditionele' Dcrde Wcreldlanden (in Afrika, Azic en Latijns Amerika) zullcn komcn. Ecn belangrijkc vraag is dan ook hoc dczc inburgcringkosten tus en overheid en bcdrijfslcvcn verdccld mocten worden. Ten slotte bestaat er een risico dat tijdclijke immigranten permanent in Nederland blijven. Dan gaan dczclfdc problemcn al bij de gastarbeiders weer spelcn: ze vcrgrijzen zclf en I of worden op gcgevcn moment arbeidsongcschikt. Dit kan worden tegcngcgaan door cen d cl va.n hct loon (waaronder de betaalde pcnsiocnpr mics) te rcscrvcren en pas uit te betalcn bij remigratie. Van de Ianden van herkomst kan, anders dan in het geval van permanente migrantcn mcdewerking worden verwacht, omdat het systecm (zoals bovcn uiteengezct) ook in hun voordeel werkt. Asielzoekers inschakelen? • In hocvcrre kunnen hicrnaast asiclzockers ecn rol sp len bij hct oplosscn van de problem en van dearbcidsmarkttekorten en de vergrijzing? In de Nederland c opvangcentra zitten rclatief vee! goed gemotiveerdc asielzoekers die zitten te popelcn om hier aan d slag te kunnen. 7 De vcrleiding is erg groot om van hen expertise gcbruik te makcn om hct opvangcn van tekorten op de arbcidsmarkt. Omdat de mecste asielzoekers afkomstig zijn uit Ianden met twijfelachtige regimes is er geen sprakc van een braindrain waar we ons schuldig over hoeven tc voclcn, waardoor ook gecn afkoopsommcn hoeven tc worden bctaald. Bovendicn kunnen burcaucrati che processen sneller verlopen, waardoor indirect ook andere asielzoekers profiteren omdat zc minder lang in de pijplijn hoevcn te blijvcn. Ui tcraard zal bij de termijn van het contract rckening moctcn worden gchoud n met de vciligheid in het land van h rkomst. Toch plciten wij ervoor hier erg voorzichtig mee tc zijn. Asielzoekers horcn uit principe gctoctst te
worden op hun vluchtmoticf, en nict zozeer op hun cconomische waarde voor de Nederlandse samcnlcving. Wcllicht is een combinatic va.n bcide mogelijkheden ecn optic. Bepaalde asielzockers die over nuttige capacitciten bcschikken moeten de mogelijkhcid kunncn krijgcn tc gaan wcrken, terwijl hun pro cdure door blijft Iopen. Duidelijk moet worden gemaakt dat het wcrk losstaat va.n de asielprocedurc, die ook met de nieuwc vrecmdelingcnwet nog wei 3 jaar kan durcn. Aanzuiaende werkina? Ecn mogelijk nadcel van cen dergelijk arrangement is de cventuelc aanzuigende wcrking erva.n. Maar dat moct niet ovcrdrcvcn worden. Drie a.ndere factorcn spelcn hicr ccn vccl bela.ngrijker rol. De eerstc is het fcit dat Nederland veiligcr en rijker is dan elk land waar asiclzoekers vandaan komen. De twcede is de aanwezigheid van familieledcn, vricnden of landgenoten die illcgale immigranten doet kiezen voor land A en niet voor la.nd B. Hct moge duidclijk zijn dat bcidc factoren gcen instrumcntcn in hct immigratic- en asielbcleid zijn. Ten derdc is cr de wetenschap dat zelfs ecn afwijzing va.n de asielaanvraag in Nederland niet tot gcdwongen rcpatricring leidt. Zclfs ccn bcstaan in de illcgalitcit valt voor vccl vluchtclingcn tc prcfcrercn boven het blijven in (c.q. teruggaan naar) hetland van herkomst. Dezc factor valt wei door de politick tc be'invlocden, maar dit kan duur uitpakkcn. Hct charteren van vlicgtuigen om afgcwezen asiclzockers gedwongen uit tc zetten brengt immcrs hogc kostcn met zich mcc. Zoals Bert Middel en Nebahat Albayrak 8 tcrecht hebbcn opgemerkt is het belangrijk dat werkgcvers voor het in dicnst ncmen van illcgale werknemers gcstraft worden (dit geldt ovcrigcns ook voor particulieren - vee! ill ega len werkcn in de kinderoppas of schoonmaak). Als bedrijven ovcrigcns makkclijkcr legaal (tijdelijkc) buitcnlandse werknemers kunncn aantrckkcn, zal dit hun vraag naar illegale arbcid zeker vermindercn. Conclusie Tc weinig wordt onderkend dat immigra.ntcn een waardcvolle bijdrage kunncn levercn aan de Ncdcrlandsc economic. Oat is ovcrigcns nu al in ruime
1-
sht
1-
7· 'Onbcgrip over arbcidsmigraticbclcid', NRC J-/andelsblad , 1 1 september 2oo 1. Zie ook ' Waarom wilnicmand ze hcbbcn? Hooggckwalillccerd
asielzockcrs bicdcn zich aan', Vrij Nederland, 18 augustus 2oo 1. B. N. Albayrak en B. Middcl, 'Streng om rcchtvaardig te zijn Dilemma's
van ccn sociaal-democratisch asielbclcid', Socialisme &.Democratie, juni 2oo1, biz. 246-2n.
s&...o to 2oot
474 mate het geval: in Nederland wonen en werken vele tienduizenden buitenlandse werknemers, veelal hoogopgeleiden, die soms maar kort in Nederland verblijven. Hierbij is het wel belangrijk dat gcleerd wordt van in het verleden gemaakte fouten. Wij stellen dat een beleid van tijdelijke in plaats van permanente migratie zonder recht op gezinshereniging meerdere partijen voordelen biedt. Deze zou gericht moeten zijn op specifieke categorieen arbeid waar vraag naar bestaat, van 1 CT specialisten tot Thaise koks. Het is zeker geen panacee voor problemen als vergrijzing, krapte op de arbeidsmarkt, zeker niet problemen met het asielbeleid, maar kan aan de oplossing daarvan wei een bijdrage leveren. Een jaarlijks immigratiescenario voor het volgende jaar zoals ges uggereerd door Middel en Albayrak kan daarbij een nuttige rol spelen. Zoals altijd zijn er partijen die er op achteruit gaan: hier degenen die anders permanent zouden mogen blijven en nu terug moeten, en hun familie. We zullen er ook hard aan moe ten werken dat arbeid
zoekenden in de WAO en elders niet de dupe zullen worden. Maar verder wint iedereen. Nederland krijgt te maken met hogere opbrengsten en lagere kosten van de migranten. Het land van herkomst gaat er financieel meer op vooruit, door rnigranten die we ten dat ze later teruggaan en/ of door vergoedingen van de Nederlandse overheid of werkgevers. Bij ecn gegeven behoefte aan arbeid zijn er meer imrnigranten die kunnen profiteren (zij het voor kortere tijd), die bovendien als ze terugkeren meer werkervaring hebben. Nederlandse werkgevers kunnen gemakkclijker aan legale arbeid komen, waardoor zij minder snel vraag naar illegal en zullen uitoefenen. THIJS DE RUYTER VAN STEVENINCK &
p,
JAN H OEKEMA
Econoom en cultuuifilosorj'. en lid van de werkaroep buitenland van het wetenschappelijk bureau van D6 6 (S WB), resp. lid van de Tweede Kameifractie van D6 6 en daa rbinnen woordvoerder buitenland en asiel- en immiaratiekwesties.
EVS Krachttour 2001: arbeidsmigratie: kans of probleem? Migratie is een vaststaand gegeven. Mensen trek ken naar gebieden waar het economisch beter gaat. De vraag is: wil Nederland meer arbeidsmigranten, ook van buiten Europa toelaten? Tekorten aan arbeidskrachten, de voorspelling dat Europa meer arbeidskrachten noclig heeft door de toenemende vergrijzing, knelpunten in het asielbeleid en het inhuren van Filippijnse en Zuid Afrikaanse verpleegkundigen doen discussies over arbeidsmigratie oplaaien. Ook in ontwikkelingslanden heeft men baadt bij arbeidsmigratie. Door geld terug te sturen naar herkomst-landen krijgen families en regio's de mogelijkheid zich te ontwikkelen. Moet Nederland als immigratieland een duidelijker immigratiebeleid voeren? Wat wil Nederland? Hoe moet arbeidsmigratie vorm krijgen? Is een wet op
D• en pi· nc va Be ee de
arbeidsmigratie de oplossing? Deze en vele andere vragen komen aan bod op vier debatavond georganiseerd door de Evert Vermeer Stichting.
Met o.a. minister Eveline Herfkens (Ontwikkelingssamenwerking), LUMC (achter het Centraal Station), Leiden, 20.00 uur.
Woensdag 31 oktober, Een tweede poort, arbeidsmigratie en asielbeleid. Met: staatssecretaris Ella Kalsbeek Oustitie) en politici uit de tweede kamer. Amstelkerk, Amstelveld 10, Amsterdam 20.00 uur Maandag 12 november, Kaap de Gouden Hoop, Over economische gevolgen van arbeidsmigratie voor ontwikkelingslanden. Met: o.a. staatssecretaris Dick Benschop (Buitenlandse Zaken) Zaal 84, EUR, Burg. Oudlaan SO, Rotterdam, 20.00 uur. Maandag 19 november, En m'n neef woont in Nederland. Over sociale gevolgen van arbeidsmigratie voor ontwikkelingslanden.
De toegang is vrij. Voor meer informatie: www evertveuneerstichting.nl of telefoon (020) 551 22 93.
WI
w:
u
le: ni ee vc ui an d~
va zil dt st: 0\
e>
ar st
L; 2<
tc gt ar ac N rc er
Bran: Pro &_(antra
he tiJ bi v<
s&..o•o2oo>
47S PEN OP PAPIER
Nieuw rechts en
stiekem liberaal r
n
Een reactie op Vander Ploeg en Bordewijk De rcactie van Bordewijk nuanceerde beschrijving en Van der Ploeg op mijn van de lessen vergt ruimte, HUGO KEUZENKAMP pleidooi voor de Zalmhet lijkt me derhalve nuttinorm (s&.P mei 2oo 1) zijn ger die ruimte bij andere Hoonleraar economie aan de UvA, directeur van van gehcel andere aard. gelegenheid te nemen voor de StichtinB voor Economisch Onderzoek en lid Bordewijk is het van harte een serieuze beschouwing, van de redactieraad van s &..o dan nu met wat retorick eens met mijn stelling, dat de Zalmnorm door de Bordewijk in de hoek te PvdA onderschreven moet zetten. Over de armoedeworden. De geforceerde afbetaling van staatsschuld, val kunnen we ondertussen kort zijn.lk ben het eens waar ik ook tegen ageer, interesseert hem niet. Mijn met Bordewijk dat geld niet de enige prikkel is om al suggestie om bestrijding van de arrnoedcval tot bedan niet een baan te aanvaarden. De sociale omgeving is van groot belang. Desalnietternin is geld wei lcidsprioriteit uit te roepen doet hij af al typische nieuw-rechtse economenpraat: alsof mensen met degelijk een belangrijke drijfveer, de verwijzingen in mijn artikel van mei 2oo 1 omvatten slechts een een uitkering vanwcge de gebrekkige inkomensvooruitgang bij het aanvaarden van een baan aan hun fractie van het empirisch onderzoek dat op dit geuitkering vasthoudcn. Vander Ploeg h eft een heel bied voorhanden is. De idee dat geld aileen voor ander vcrhaal. De Zalmnorm moet cr aan geloven, mensen met hogere inkomens zou i:ellen lijkt mij de staatsschuld moeten we afbetalcn en de armoedeoverigens niet erg links. val vindt hij even belangrijk als ik. Ondcrtussen heeft de PvdA hct concept verkieOnder economen zingsprogramma gepubliceerd. Daarin wordt de lof pe reactie van Van dcr Ploeg is van een an.dere, mcer dcr financiele soliditeit bezongen: we betalen de analytische aard (s&.P september 2oo 1). Van der staatsschuld in 25 jaar af, maar als de begrotingsPloeg en ik spreken dezelfde 'nieuw rechtse' taal, overschotten te hoog oplopen dan gebruiken we de vervat in een welvaartstheoretische analyse van de extra baten om de uitgaven te kunncn verhogen. De overheidsfinancicn. Wij zijn het derhalve over meer armoedeval wordt terloops genoemd maar niet tot dingen eens dan oneens. Er zijn echter twee serieuze meningsverschillen. Het eerste is de aflossing van de stratcgisch kernthema uitgeroepen. staatsschuld in 25 jaar. Vander Ploeg meent dat die aflossing verstandig is en spoort met optimaal beTelt neld? Laat ik bcginnen met Bordewijk (s&.P juli/augustus grotingsbeleid, ik meen dat die aflossing bezopen is 2oo 1). Hij bekritiseert twee stellingen uit het reperen niet spoort met optimaal begrotingsbeleid. Het toire van Nieuw Rechts, namelijk dat hoge belastinmeningsverschil heeft niks te maken met een ander gen economischc activiteit ontmoedigen en dat de analytisch kader, maar met de invulling van dat armoedeval (iernand met een uitkering gaat er op kader. Hct tweede meningsverschil betreft de Zalmachtcruit als hij een baan aanvaardt) van belang is. norm. Volgens Van der Ploeg irnpliceert die een Nieuw rechts (dat ben ik blijkbaar) krijgt klop van stiekerne uitvoering van een neoliberale agenda en romantisch links. Twintig jaar van lastenverlichting leidt dcze tot wclvaartsverliezen. Volgens mij is dat en bclastinghervorrning, gericht op verlaging van politieke retoriek van de bovenste plank. Echt neolihogc marginale tarievcn en vcrbreding van de belasberaal (en heel verstandig) is het veil en van radiofretinggmndslag in cen groot aantal westerse Ianden, quenties. De vermeende welvaartsverliezen door de bieden gelukkig nogal wat informatie over het effect Zalmnorm vallen in het niet bij wclvaartsverliezen van belastingcn op economische activiteit. Een gedie andere begrotingsnormen teweeg brengen.
S&_010200I
Schuldciflossing Volgens de theorie van overhcidsfinancien zijn (gegcven technologic en prefercnties) stabiele bclastingtarieven gewenst. Schuldaflossing wordt door Van dcr Ploeg en bijvoorbceld dew R Rende studicgroep begrotingsruimtc verdedigd op grond van de kosten van vergrijzing, over enkcle decennia. Over zeg 25 jaar zijn de publieke uitgaven hoger door de kostcn van zorg en AOW. Om nu te voorkomen dat bclastingtarieven dan omhoog moetcn zullen we nu alvast watmoetcn sparen. Daar zijn de volgcnde kanttekeningen bij te maken. Ten eer te is het de vraag hocveel de zorguitgaven zullen stijgen. Volgen recent onderzoek van de o E so zijn de gevolgcn van vergrijzing voor de zorguitgaven minder groot dan veelal wordt gedacht. Dood gaan is duur, niet oud worden. En dood ga je maar een keer. De belangrijkste factor voor een grotcre zorgvraag is groeiende welvaart in combinatie met grotere medische mogelijkhcden. Nu sparen om de bchoeften van ecn welvarender generatie in de toekomst te dekken is niet erg links en ook niet erg economisch. Even ter illustratie: bij een voorzichtig geraamde cconomi che groei van 1 ,75 procent per jaar is de welvaart over 25 jaar ongeveer 54 procent hoger dan vandaag. Als de preferenties van de welvarende burgers over 25 jaar verschuiven naar de grotere medische mogelijkhedcn, mag daar zonder welvaartstheoretisch bezwaar over 2 s jaar voor betaald worden. Als de zorg dan nog steeds tot de collectieve lasten gerekend wordt, dan betekent dat een hogere lastendruk. So be it. Een stabiel belastingtarief is dus geen welvaartstheoretisch dogma; die stabiliteit is optimaal zolang technologic en preferenties gelijk blijven en anders niet. Zalmnorm Volgens Van der Ploeg leidt de Zalmnorm tot ecn stiekeme uitvoering van ecn neoliberale agenda. Eerst maar weer een paar feiten. Het c P B heeft berekend dat in de peri ode 1995- 2oo 1 het nationaal inkomcn met 259 miljard gulden is gestegen. Daarvan is 1 76 miljard bij de gezinnen terechtgekomen (een stijging van 39 procent), 1 1 miljard bij het bedrijfsleven (een stijging van 1 1 procent) en 7 2 rniljard bij de collectieve sector (een stijging van 132 procent). De directe overheidsbestedingen (lonen, materiele consumptie, investeringen en uitkeringen in natura) waren in 1995 2 7,6 procent van het bbp, in 2oo1 wordt het aandcel op 27,1 geraamd. De echte daling van de overhcidsuitgaven treffen we bij
de rente (vans ,9 procent van het bbp naar 3,5 procent) en de uitkeringen (van 14, 1 procent naar 1o. 8 procent - niet vanwege lagere maar vanwege minder uitkeringen). De werkelijkheid samengevat: de welvaart is nogal gestegen, de collccti ve sector weet daar zeer behoorlijk van mee te profiteren en dat ondanks die vermaledijde Zalmnorm. Het belangrijkste amendement dat Vander Ploeg op de Zalmnorm maakt is de ruimte om de primaire overheidsuitgaven mee te Iaten ademen met de inkomsten, in plaat ze aan een structured uitgavenkader te binden. Hij lijkt dat amendement te baseren op de conditie van Samuelson, die stclt dat het grcnsnut van primaire overheidsuitgavcn gelijk moet zijn aan de grenskosten van bclastingen. Een belastingmeevaller leidt dan tot lagere belastingvoeten maar ook tot hogere niveaus van primaire overheidsuitgaven. Een voorwaarde daarvoor is wei dat de meevaller structured is. Nu is dat volgens Van der Ploeg zo, omdat de Zalmnorm ge"implementeerd wordt in een context van behoedzaam ramen. De logische gevolgtrekking zou zijn om niet structured te behoedzaam te ramen, maar om realistisch te ramen. Vander Ploeg wil echter niet aan die gevolgtrekking: hij pleit er juist voor om wei behoedzaam te blijven ramen, maar de strikte scheiding tussen inkomstenmeevallers en het structurele uitgavenkader los te Iaten. Daarmee spoelt hij het kind (of moeten we van de zalm spreken ?) met het badwater weg. Ajronding De waarde van een voorzichtig begrotingsbeleid is aangetoond met de dramatische ontsporing van de overheidsfinancicn vanaf medio jaren zeventig. Een behoedzaam begrotingsbcleid wordt dan ook door Bordewijk, Vander Ploeg en mijzelf gesteund. Belasting heffen is noodzakelijk maar lcidt onvermijdelijk tot welvaartsverliezen. Bordewijk ziet dat laatste niet zo, zijn vriendenkring geeft niet zo om geld, maar Van der Ploeg en ik hebben er wei oog voor. Om die red en pleiten Vander Ploeg en ik er voor om schommelingen in belastingtarieven te minimaliseren en overheidsschuld als smeermiddel te gebruiken. We verschillen echter van mening over schuldaflossing als doel, waarschijnlijk omdat we andere ideeen hebben over de prefer~nties en technologic van het jaar 2 o 2 s. Vander Ploeg lijkt mij op dit punt behoedzamer dan naar mijn smaak gerechtvaardigd is. En verder verschillen van der Ploeg en ik met elkaar over de inschatting van de politieke zelfbeheer-
sin als afv Vel
val sci
S&._DI0200I
477 sing. Vander Ploeg ziet politici in staat om, elk jaar als er weer een inkomstenmeevallcr is, cen intcgrale afweging te maken tusscn schuldreductic, uitgavenverhoging en belastingverlaging. Inkomstentegcn vallers (die bij behoedzaam ramen minder waarschijnlijk zijn) moeten dan leiden tot ombuigingen
r
e t
:1
of lastenverhogingen (terwijl de schuld wat minder snel worclt afgelost). Daarmee worden de collectieve uitgaven weer een jojo. Met Borclcwijk, en in het Iicht van dezelfde analytische uitgangspunten als Van der Ploeg hanteert, ben ik van mening dat clit niet gcwenst en welvaartsverstorend is.
s&..oto2oot
PEN OP I' A PIER
Een senaat van nationale parlementen is een doublure van het Europees parlement Een reactie op Melkert en Timmermans
Ad Melkert 1 pleitte onderland zijn of haar belanlangs voor een verdere vergen zo goed mogelijk te kenning van een senaat van dienen. Een burger vernationale parlementen om wacht dus dat een parleMAX VAN DEN BERG de herkenbaarheid voor de mentarier zich bezig houdt Ieider van de PvdA-Eurodelegatie nationale constituency te met de Nederland e polivergroten. Daarmee leek tick en met de N ederlandse hij zich aan te sluiten bij het stem in de Raad. pleidooi dat Frans Timmer mans eerder hield in zijn De nationale parlementariers hebben dus al een artikel in s&.JJ van juli/augustus 2oo 1. Frans Timdemocratische taak te vervullen binnen de Europese mermans brak een lans voor een senaat van nationale politick. Zij steunen en controleren de afgevaardigparlementen. Zijn voornaamste argument hiervoor den van de regeringen die naar de Raad komen. Bovendien moeten zij er op toezien dat deze afgeis het opvullen van het democratisch tekort. Het onderliggende argument voor een senaat vaardigden in de Raad de subsidiariteitstoets, als van nationale parlementen is dat het democratisch medewetgever, correct hanteren. Daarnaast zijn de tekort als sneeuw voor de zon zal verdwijnen nationale parlementariers verantwoordelijk voor door de inbreng van nationale parlementariers het omzetten van Europese richtlijnen in nationale omdat ze meer bekendheid en vertrouwen bij de wetgeving. Een uitwisscling van ervaringen en kennis tussen burgers genieten. Een dergelijk effect is vooralsnog niet bewezen. Welke burger weet door wie de verschillende nationale parlementen over de conhij vertegenwoordigd wordt in de wE u assemblee trole op Europese besluitvorming zou verhelderend kynnen zijn. Helaas is een uitwis eling van best pracof in de parlementaire assemblee van de Raad van Europa? Bovendien kunnen nationale parlementa- tices over dit onderwerp tussen de nationale parleriers in hun huidige functie ook proberen om de menten niet haalbaar gebleken. Nederland zou uiklooftussen de Europese Unie en de burger te demteraard wei kunnen proberen om met een paar pen. Daar is geen senaat van nationale parlementen lidstaten, die in constitutioneel opzicht het meeste voor nodi g. overeenkomen met Nederland, tot een uitwisseling De voorstellen voor een senaat van nationale par- van best practices te komen. lementen zijn niet nieuw en werden al tijdens de EuHet Nederlandse parlement zou ook kunnen ropese Raad van Amsterdam besproken. Door de overwegen om de huidige controle op de Raad jaarlijks te eva lueren. Zeventig procent van de beslissin vele haken en ogen die aan deze voorstcllen vastzitten, heeft dit idee nooit doorgang gekregen. lk denk gen worden in de Raad op werkgroepniveau genanog steeds dat een dergelijke senaat niet kan functiomen. Het Nederlandse parlement kan waarschijnlijk neren en bovendien niet de juiste oplossing vormt nog beter worden ge"informeerd over de afspraken voor het huidige democratisch tekort. die op dat niveau worden gemaakt . Dit is overigens Een van de belangrijkste praktische bezwaren slechts een tussenoplossing tot aile vergaderingen tegen een senaat van nationale parlementen, is dat van de Raad openbaar zijn gemaakt. Pas dan kunnen de nationale parlementariers simpelweg een dergede pari menten hun afgevaardigden in de Raad vol lijke extra taak niet kunnen inpassen in hun agenda's. ledig controleren. • Een baan als parlementarier kost vee! tijd en inspan Maar hoeveel burgers weten momenteel dat de ning, een regelmatig verblijf in Brussel is daarmee nationale parlementariers geacht worden om de werkzaamheden van de Raad te volgen en te eontroniet te verenigen . Bovendien heeft elke parlementarier een mandaat van de kiezer gekregen om in Neleren? De toevoeging van weer een nieuw Europees
im do bli
sta
im be pe WI
na ze le1 vi1 w m
nc
u
aa ro w
va m
di le
s&_o ,o 2oo •
479
r
e
in tituut zal de Europe e Unie aileen maar nog ondoorzichtiger en verwarrender maken voor het publiek. Het zal nuttiger zijn om de burger eer st de bestaande werking van de Europese politick en instellingen duidelijk te maken . Als een senaat van nationale parlementen geen beslissingsbevoegdheden zou krijgen, zou ze in de pers al gauw als cen gcldverslindend praatcircus worden afgeschilderd. Maar als een dergelijke senaat wei beslissingsbevoegdheden zou krijgen, zou ze een doublure vormen van hct Europees parlement, al derde kam er die zich ook over wetgevingsvoorstellen zou moeten buigen. En dat terwijl de situatie van een tweekamerstelsel, door medebeslissingsrecht van het Europees parlement, nog maar sinds een paar jaar bestaat in de Europese Unie. Het zou wijs zijn om de burger eerst wat beter aan deze nieuwe situatie te Iaten wennen en het Europees parle ment de kans te geven, zich op dit vlak waar te maken. Hct is zeker te voorbarig een senaat van nationalc parlem enten in te stellen op een moment dat het Europees parlem cnt zelf nog ni et volledig bcvoegd is. Wat zou een senaat van nationale parlementen met de M KZ-crisis moeten als hct
Europees parlem ent daar nog niet mcdebeslissingsbevo gheid voor heeft? Deze argumentcn: de angst voor ecn nieuw vergadcrcircus en uitholling van de bestaande instituties en worden door Timmermans terzijde geschoven. De nood zo u zo hoog zijn , de belangstelling van de burger voor Europese politick zo laag, dat er nu spijkers met koppen moeten worden geslagen. Ik ben hct eens met Frans Timmcrmans dat weals parlementarier s het democratisch tekort zeer serieus moeten nemen . Het opheffen van dit tekort moet onze eerste taak zijn maar dan moe ten we dat wei op een weloverwogen manier doen. We moeten ons juist niet Iaten verlciden tot paniekvoetbal, waardoor we beslissingen nemcn waarmce we uiteindelijk nog verder van de burger afkomen te staan. En zeker, het democratisch tekort bestaat. Maar hct Europees parlement kan aileen meer aandacht naar zich toetrekken door mee te tell en op aile com munautaire beleidsterreinen dus door verdere uitbreiding van het medebeslissingsrecht. Ook Europol en Eurojust kunnen aileen word en versterkt met voldoende zeggenschap en controle door het Europecs parlement. Oat is de vernieuwing die nu nood zakclijk is voor ecn democratisch Europa.
:l
r
e
g n
k n IS
n n
e e
·-:s
Clingendael-red van 4 september g publiceerd in het septembernummer van s&o 1•
2oo 1 ,
S8t_D I 0200 I
FOTO:
wijlen pr'!fdr. WP. de Roever
s&...o to2oot
VAN
D E
PARTIJ
8
DE VLIEGTUIGMOEDER
Ik ben een heel blij vliegtuig want ik kreeg laatst een kind. Ais 'k mij over de wieg buig waar ik het dromend vind dan kus ik stil haar cockpit die zo kl ein is en zo zacht en ook de wieltjes, alledrie, en wensze: 'Goedenacht!' Haar vleugels aai ik allebei. Ze worden langzaam groot. Nu is dat allemaal van mij en niet van een piloot. Maar ooit verlaat ze stoer hetland, misschien wei als Concorde, en dat is dan de droeve kant van vliegtuigmoeder worden! Maastricht, 8 maart 2001 ver
WILLEM H . V ELD HUIZ EN
Was hct toen a! niet pluis...
RB
s&_oro2oor
B 0 E K E N
Vergeten pioniers Maarten Brinkman besprcekt: Jan de Roes, Met eniae schroom. Pioniers van het lokaal beswur, Amsterdam:
Centrum voor Lokaal Bestuur/Wiardi Beckman Stichting,
2ooo
Klaas ter Laan, zo wordt algemeen aangenomen, was de eerste rode burgemeester in Nederland; ook de auteur van dit stukje heeft dat wei eens geschreven. En toch was niet Ter Laan de eerste, maar Dirk van Eck, die in 1899 - vijftien jaar voor de benoeming van Ter Laan in Zaandam - als burgemeester van Mijnsheerenland en Westmaas werd ge"installeerd. Van Ecks biograaf Jaak Slangen heeft dat jaren geleden al eens aangetoond en Jan de Roos wijst ons er nu in Met enige schroom . Pioniers van het lokaal bestuur opnieuw op. De r uim twintig biografische schetsen die in deze lezenswaardige en fraai gei'llustreercle bundel zijn bijeengebracht vallen uiteen in twee categorieen: de eerste 'roden' en de eerste vrouwen in lokale politieke en bestuurlijke posities (raads licl , wethouder, burgemeester). De Roos heeft heel wat speurwerk verricht. We komen min of meer bekencle namen tegen als Klaas ter Laan, Carry Pothuis- mit, Liede Tilanus, Rindert van Zincleren Bakker, Jan van den Brink en Dirk van Eck. Maar wie heeft er ooit gehoorcl van Poppe de Rook, het eerste socialistische raadslicl (Lemsterland, 1889), Willem Vrijburg, de eerste socialistische wethoucler (Opsterland, 1891) en Hanna Henclriks-Buiteman, het eerste en voorlopig enige sOAPraadslid in het destijcls door-en-
door katholieke Limburg (Gennep, 1919). De Rook en Hendriks-Buiteman zijn niet eens opgenomen in het achtdetige Biogrcifisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweaing in Nederland. En hoeveel Nederlanders zouden weten dat Truus Smulders-Beticn de eerste vrouwelijke burgemeester in ons land was? Het aardige van De Roos' boek is dat het tal van zulke 'vergeten' pioniers onder onze aandacht brengt. Vee! pioni ers kregen te maken met forse tegenwerking. De Rook moest in z'n eentje opboksen tegen de liberale en antirevolutionaire 'slaapmutsen' in de raad. Vrijburg en Van Zinderen Bakker had den als wethouder van Opsterland wcliswaar de steun van een rode raadsmeerderheid, maar in hun plannen werden ze meer dan eens gedwarsboomcl door de provinciale- en de rijksoverheid. Het eerste rode raadslid in het zuiden, de priester Jan van den Brink, die in 1907 voor de sOAP in de gemeenteraad van Breda werd gekozen, kwam door toedoen van de almachtige rooms-katholiek kerk, die hem als 'valsche profeet' brandmerkte, in een volkomen gelsoleerde positie terecht. En was Dirk van Eck nude eerste rode burgemeester? Ja, maar toch is daar wei wat op af te dingen. De jurist VanEck, gemeentesecretari in Sassenheim, was in het begin van de jaren negentig een blauwe maandag lid geweest van de Sociaal-Democratische Bond van Domela Nieuwenhuis, maar ip 1899, toen hij solliciteerde naar het burgemeesterschap van Mijnsheerenland en Westmaas was hij, zo schrijft De Roos, partijloos. Pas in 1904 - hij
wa!
me• slui van pre ges soc be2 He ber tw< per gla· lid jaaJ sch tro Ian var
so cle1 eer ter COl
ne1 OVI
be1 ere
ge: be Val
w. '9
so in da SD
w;
ni· ho vr lijl pa ke
cia lie
s&_o1o2oor
BOEKEN (Gen•Hcneens e Bio•Sociain Ne.nders mul•elijke ?Het .is dat piorengt. naken 1Rook oksen ,]utioraad. lakker pster111 ecn aar in ~r dan e prod. Het .tid en, tk, die de ge•geko•an de kerk, ofect' .omen .e ecr' maar e dinecntc111as in gentig :weest ttische nhuis, lollici:estertd en jft De ~ - hij
was tocn al twec jaar geen burgemee ter meer - zou hij zich aansluiten bij de SDA P. De minister van Binncnlandsc Zaken, de progressief-liberaal Goeman Borgesius, op de hoogtc van Van Ecks socialisti chc gezindhcid, zag gcen bczwaren tegcn diens benoeming. Hct is echt r zeer de vraag of de benocming tot burgemeester van twec orthodox -protcstantsc dorpen in de Hoeksc Waard even gladjcs was vcrlopen als Van Eck lid was gcwcest van de tocn vijf jaar oude, als revolutionair beschouwde soAP. In icdcr geval trok Van Ecks benocming in 1899 lang niet zovcel aandacht als die van Klaas ter Laan in 1 9 14. De s DA P zou in de jarcn twintig en dcrtig overigcns nooit mccr dan cen handjcvol burgemecstcrsposten bezettcn. De opcenvolg nde confessioncle ministers van Binnenlandse Zakcn hadden vcelal overwegendc bezwaren tegen de benoeming van een sociaal-dcmocraat, metals argume nt - of licver gczcgd: smocs - dat de so AP onbetrouwbaar was op het gebied van gezagshandhaving. Tegen dat 'gewethouder' Wei kwamcn er, vooral vanaf 1919, in steeds mccr gemeenten s DA P-wethouders. Onderbelicht in Met enige schroom blijft hct feit dat hct wethoudcrschap in de SDA P destijds nict onomstreden was. Partijleider Troclstra mocst nict vee! hebben van dat 'gcwcthoudcr'. Het was vo lgens hem vrocg genocg de verantwoordelijkhcid tc aanvaarden wanneer de partij de mccrdcrhcid had. Bekend is zijn uitbarsting uit 1920 dat hij sommige wethouders hct lief t van hun zctcl zou willen
wegtrappen. De zittende wethouders - en dan moeten we denken aan namcn al Wibaut, De Miranda, Albarda, Drees - trokken er zich niet al te vee! van aan en werktcn rustig door. Juist de jarcn twintig zouden de glorictijd van hct 'wcthoudcrssocialisme' worden. In 1 9 1 9 - het vrouwenkiesrecht was op dat moment nog nict ingevoerd - kwamcn de eerste vro uwen in de gemeenteraad; 88 waren hct er, ofwel minder dan cen proccnt van hct totaal. Vijftig van hen behoorden tot de SDA P, verder waren er vrijzinnig-democraten, liberalen, katholieken en communisten. De antirevolutionairen en in minderc mate de christclijk-historischcn warcn dcstijds sterk gckant tegcn vrouwen in de politick. Onder de soci aal-dcmocratische raad !eden trcffen we bekcnde namen aan als Carry Pothuis-Smit, Agnes de Vries Bruins en uze Grocneweg (tevens eerste vrouwclijke Kamcrlid), maar ook 'vergeten' pioniers als de hier cerder genoemde Hanna Hendriks-Buitcman. In 19 1 9 werden ook de eerste vrouwelijke wcthoudcrs gekozen. Het waren er twee: de liberale Willy Hofman-Poot in Oostzaan en de katholieke Christina Ruij pers-Erens in het Zuid-Limburgsc Valkenburg. Vooral Hofman-Poot, die met 'eenigen schroom' (daaraan is de titel van hct bock ontleend) aan haar taak begon, was een succesvol bcstuurdcr. Zij zette zich vooral in voor modernisering van de nogal achtergeblcven in frastructuur in het landelijkc Oostzaan. Ruijper-Erens, die in De Roos' bock als een kleurrijke persoon naar voren komt, krceg,
in de 'incidentrijke Valkenburgse politick' regelmatig met tegenwerking tc maken. De cerste vrouwelijke s DA P-wethouder, Eiske ten Bos-Harkema, wcrd pas in 1923 gekozen, in hct Drentse Gassclte. De vrouwelijke burgemeester Een van de aardigstc hoofdstukken van Met enige schroom gaat over de kwcstie van de vrouwelijke burgemcester. In de gewijzigdc Grondwet van 191 7 wcrd de eis dat aileen mannen publieke functies konden vcrvullen weliswaar geschrapt, maar de herhaalde pogingen van liberale en sociaal dcmocrati che zijde om de discriminerende bcpalingen ook uit de Gemecntewet te schrappen lie pen steeds stuk op verzet van de confessionelen. Voora!' de AR P was mordicus tegen. Vrouwen hoorden thuis in het gezin en nict in het openbaar bestuur. Ook zou een vrouw geen Ieiding kunnen geven aan politic en brandweer. En, mecnde de minister van Binnenlandse Zaken Ruijs de Bcerenbrouck, een vrouw kon toch niet gaan polsstokspringen, zich in watcrlcidingen Iaten zakken of door houtwallen kruipcn wanneer zij als burgemccster wcgen en water!open moest schouwen? Maar hij wist de mcerdcrheid van de Kamer niet te overuigen en in 1 9 3 1 kwam de wcg vr ij voor de benoeming van vrouwelijke burgemeesters. Het zo u nog vijftien jaar durcn voordat Nederland zijn cerste vrouwelijke burgemcester had: Truus Smulders-Belien (KvP). Evenmin als bij het vrouwelijke wethouderschap hadden de sociaal-democraten bij het vrouwelijke burgemeesterschap
S&_DI0200I
B 0
dus de primeur. Truus Smulders volgde in het Noord-Brabantse Oost-, West- en Middelb crs haar man op, die door de Duitscrs om hct Ieven was gebracht. Zij wist zich zeer gcliefd te makcn onder de Becrzenaren en bij haar koperen jubileum gaven de inwoners
E K E N
'Ons Mcvrouw' ecn Oaf - Neerlands trots in die dagcn - ten geschcnke; een gebeurtenis die wordt gc'illustreerd met de leukte foto in De Roos' bock. Pas in 1 964, 3 3 jaar na de herziening van de Gemcentewet in 19 3 1, kreeg Truus Smulders twee vrouwclijke
collega's: Miekc van der WallDuyvendak (PvdA, Geldermalsen) en Tine 's Jacob-des Bouvrie (vvD, Lcersum).
R( M Pa M
Cc MAARTEN BRINKMAN
historiws
M Ba Ri
Tl Br
c, Rc
J Op maandag 12 november, 16.00- 18.00 uur organiseert de Wiardi Beckman te Den Haag een symposium onder de titel
]a• 1-1 Fr AI
vv
N aden en behoeften in de gezondheidszorg vv De bijeenkomst vindt plaats ter gelegcnhcid van het afscheid van A.J.Dunning als voorzitter van het curatorium van de WBS. Het programma luidt als volgt: 16.00 uur
Opening
16.05 uur
Kiezen in de gezonclheidszorg. Een hervormingsprogramma inleiding door Hans Simons (directeur NIZW) discussie
Pc
IC
(o Fa F-
16.40 uur
De opmars van het 'medisch model' inleiding door Margo Trappenburg (politicoloog; Universiteit van Utrecht) discussie
17.15 uur
Marktwerking, keuzevrijheid en een sobere gezonclheidszorg inleiding door Paul Schnabel (directeur ociaal en Cultureel P!anbureau) cliscussie
17.45uur
Af luiting door Ad Dunning
18.00 uur
borrel
U wordt van harte uitgenodigd om aan het symposium deel te nemen. Tot uiterlijk 5 november kunt u zich aanmelden door een email te sturcn naar wb @ pvda.nl of een bericht van aanwezigheid te sturen naarWBS, postbus 1310, 1000 BH Amsterdam. U kuntook en fax sturen naar (020) 5512 250.
Jn 0 G na di
COLOFON
Redactie
Wall' mal uvrie
Rene Cupcrus, cindredactcur Maa rtcn Hajer Paul Kalma, sccrctaris Marijke Linthorst Coen Teulings Margo Trappenburg Bart Tromp Richard ' t Har t (Boeken) Redactieraad
iri
Thij s W o ltge ns, voor zitte r Bro r Akk rboom Greetj e van den Bergh Rein Bl oem Jet Busse maker Jacobus Dclwaide Hugo Kcuze nkamp Frans Le ijnse Anna Vos Willem Wi tteveen
Ui tsever
Uitgeverij Boom , Prinsengracht 747 - H 1, 1 o 1 7 J x Amsterdam Internet: http : I I www. uitgeverijboom . nl Abonn ementen
Voor abonnementen of een kennismakingsnummer, bel: ( o5 22 ) 23 7H5 · De abonnem entsprij s bedraagt 1 12 o ,- per jaar, voo r instellingen en buitenlandse abonnementen 12 1 7 ,so . Een t udenten /aio/oio of J s- abonn ement kost 1 7 5 ,- . Losse numm er s 1 15 ,- . Een nieuw abonnem ent kan op e lk gewenst moment ingaan. Opzeggen kan tot een maa nd voor het einde van de jaa rgang. Abonn ementenadmini strat ie
Boom Distributiecentrum Postbus 40 0 794 0 A K Meppel Te l. (o 5 22) 2J HH fax (o 5 22) 253864
Redactieadres
Wiardi Beckman Stichting Postbu s 1 3 1 o 1ooo BH Amsterdam (o2o)) )I 2 1 H Fax ( o 2o) ) ) 1 2 2 )O
E-mail : s&d@ pvda. nl Intern et : http : I I www. wbst. nl
On twerp
Typography & O ther Serious Matte rs, Rotterdam Lay - out
Jo B. Koene, Amsterdam O nno de haan , Amsterdam 2oo 1, Uitgeverij Boom, Amsterdam
De redactie ve rwclko mt bijd ragen . Graag kopij in wo R o of w P toezenden per email naar s&d pvda. n I, of per post vcrgezcld van een diskette.
:n
Niets uit dit tijdschr ift mag word en ve rm enigvuldigd en / of openbaar gemaakt zonder voorafgaand e schriftelijke toestemming van de ui tgever.
'De traditionele scheiding tussen binnenlandse veiligheid en buitenlandse dreiging, tussen oorlog en misdaad, is aan het oplossen. '
1\
- B. Tromp
' De pax americana in de wereld staat ter discussie omdat de consolidatie daarvan de noden en belangen van de niet-westerse mensheid
]1
onderdrukt. ' - ]. Breman
] ' Een e rste stap op weg naar een dialoog tussen moslims en niet-moslims begint met het stimuleren van de bat tussen moslims onder ling. ' - A. Hirsi Ali
'Het militaire instrument is in de strijd tegen het terrorisme helaas essentieel geworden. ' - B. Koenders
!SSN 0037-8135
Boom Tijdschriften ~versverbond Groep ultgeYeu voor
v•k en wetensch•p
