Hydromorfologie in Nederland

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

opq

Hydromorfologie in Nederland

Pilot hydromorfologische parameters Kaderrichtlijn Water AGI-2006-GPM-018 19 juni 2006

Hydromorfologie in Nederland Pilot hydromorfologische parameters Kaderrichtlijn Water AGI-2006-GPM-018

19 juni 2006

O. van Dam, A.R. Hoogenboom, M.A.M. van Dorst, drs. M.S. van Bemmel, drs. S. West en ing. A.J. Osté MSc.

in opdracht van:

Rijkswaterstaat AGI en Rijkswaterstaat RIZA

contactpersonen:

mevrouw dr. M.J. Vreeken-Buijs en de heer ir. P.F. Heinen

projectnummer: projectleider: auteurs:

NC6180401 ing. A.J. Osté MSc. dr. O. van Dam, ir. A.R. Hoogenboom, drs. ing. M.A.M. van Dorst, drs. M.S. van Bemmel, drs. S. West en ing. A.J. Osté MSc.

datum: status:

16 juni 2006 definitief eindrapport


4

Pilot hydromorfologische parameters Kaderrichtlijn Water

INHOUD 1

INLEIDING .......................................................................................................................................7 1.1 Aanleiding ................................................................................................................................7 1.2 Doelstelling...............................................................................................................................7 1.3 Afbakening ...............................................................................................................................8 1.4 Leeswijzer ................................................................................................................................8 1.5 Disclaimer ................................................................................................................................9

2

AANPAK EN PROCESVERLOOP ................................................................................................11 2.1 Aanpak ...................................................................................................................................11 2.2 Procesverloop ........................................................................................................................13

3

PILOT-GEODATABASE EN METADATA ....................................................................................17 3.1 Pilot-geodatabase ..................................................................................................................17 3.2 Metadata ................................................................................................................................22

4

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS BEKEN, RIVIEREN EN GETIJDENRIVIEREN.....25 4.1 Aantal, ligging en passeerbaarheid barrières ........................................................................26 4.2 Bereikbaarheid .......................................................................................................................28 4.3 Waterstand.............................................................................................................................31 4.4 Afvoer en stroomsnelheid ......................................................................................................34 4.5 Mate van vrije afstroming .......................................................................................................37 4.6 Mate van natuurlijk afvoerpatroon..........................................................................................39 4.7 Getijdenkarakteristiek: Kentering ...........................................................................................41 4.8 Getijdenkarakteristiek: Getijslag ............................................................................................43 4.9 Getijdenkarakteristiek: Verhoudingsgetal horizontaal getij ....................................................44 4.10 Grondwaterstand....................................................................................................................46 4.11 Rivierloop ...............................................................................................................................48 4.12 Dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid ................................................................................52 4.13 Aanwezigheid van kunstmatige bedding................................................................................55 4.14 Mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding ......................................................57 4.15 Erosie/sedimentatie structuren ..............................................................................................59 4.16 Aanwezigheid oeververdediging ............................................................................................62 4.17 Landgebruik oever .................................................................................................................66 4.18 Landgebruik in uiterwaard/beekdal ........................................................................................70 4.19 Mogelijkheid tot natuurlijke inundatie .....................................................................................73 4.20 Mogelijkheid tot natuurlijke meandering.................................................................................75

5

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS MEREN..................................................................79 5.1 Kwel en wegzijging.................................................................................................................79 5.2 Neerslag en verdamping ........................................................................................................82 5.3 Aanvoer en afvoer..................................................................................................................84 5.4 Waterpeil ................................................................................................................................88 5.5 Waterdiepteverdeling .............................................................................................................91 5.6 Bodemsamenstelling..............................................................................................................95 5.7 Oeververdediging...................................................................................................................99 5.8 Helling oeverprofiel ..............................................................................................................103

6

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS KUST- EN OVERGANGSWATEREN.................107 6.1 Getijslag ...............................................................................................................................107 6.2 Debiet zoet water .................................................................................................................109 6.3 Verhoudingsgetal horizontaal getij.......................................................................................111 6.4 Golfklimaatklasse .................................................................................................................113 6.5 Overheersende stroomrichting en stroomsnelheid ..............................................................115 6.6 Hypsometrische curve en diepteverdeling ...........................................................................116 6.7 Soort bodem (natuurlijk, kunstmatig) ...................................................................................118 6.8 Samenstelling substraat.......................................................................................................119 6.9 Soort intertijdegebied (platen, slikken, kwelders) ................................................................121

5


6.10 Soort oever...........................................................................................................................124 6.11 Kust- en oeververdediging ...................................................................................................125 6.12 Landgebruik getijdenzone ....................................................................................................128 7

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN .......................................................................................131 7.1 Conclusies afleiding parameters..........................................................................................131 7.2 Inwinplan per parameter ......................................................................................................134 7.3 Aanbevelingen .....................................................................................................................138

LITERATUUR.......................................................................................................................................140 Bijlage 1. Opzet document vastlegging afleiding parameter 2. Vragen en opmerkingen workshop Kaart 1. Overzicht waterlichamen

6


1

INLEIDING

1.1 Aanleiding De Kaderrichtlijn Water (KRW) is erop gericht om in 2015 een goede ecologische en chemische toestand in de oppervlaktewateren en het grondwater te bereiken. De waterbeheerders zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van de KRW en voor het zo optimaal en efficiënt mogelijk afstemmen van de bestaande meetnetten op de door de KRW gedefinieerde parameters. Om in de informatiebehoefte te voorzien maakt de KRW onderscheid in drie typen monitoring: toestand- en trend, operationele en onderzoeksmonitoring. Om te zorgen voor een eenduidige, geharmoniseerde aanpak voor de toestand- en trend en operationele monitoring zijn onder de werkgroep MIR (Monitoring, Informatievoorziening en Rapportage) landelijke richtlijnen opgesteld voor de monitoring van de biologische, fysisch-chemische en hydromorfologische kwaliteitselementen. Met behulp van die richtlijnen dienen de monitoringsprogramma’s voor alle stroomgebieden te worden opgesteld. De hydromorfologische karakterisering is één van de te monitoren kwaliteitselementen van een waterlichaam en is ondersteunend voor de biologische toestand van het waterlichaam. De disciplinegroep hydromorfologie heeft een lijst met in totaal 43 parameters voor dit kwaliteitselement opgesteld. Deze zijn verdeeld over de drie typen waterlichamen: • beken, rivieren en getijdenrivieren (18 parameters); • meren (12 parameters); • kusten overgangswateren (13 parameters). De hydromorfologische monitoring heeft in Nederland geen lange historie. Op beperkte schaal is hier de laatste jaren ervaring mee opgedaan. Om in december 2006 te kunnen starten met de hydromorfologische monitoring heeft Rijkswaterstaat Adviesdienst Geo-informatie en ICT Ingenieursbureau BCC bv (BCC) verzocht een pilot uit te voeren om ervaring op te doen. 1.2 Doelstelling De doelstelling voor dit project is: Toetsen in hoeverre de gedefinieerde parameters vanuit bestaande informatie zijn in te vullen en daarbij in beeld te brengen tegen welke problemen wordt aangelopen. Daarbij gaat het tweeledig om: Product (kwantiteit en kwaliteit): • ervaring opdoen met het afleiden van hydromorfologische parameters uit de brongegevens; • komen tot een gestandaardiseerde presentatievorm voor de hydromorfologische parameters; • een start maken met de inwinning voor de toestand- en trendmonitoring van het kwaliteitselement hydromorfologie door van de geselecteerde pilotgebieden zo veel mogelijk parameters in te vullen; • samenstellen van een toekomstvast inwinplan teneinde de beschikbaarheid van de benodigde basisgegevens voor de KRW-doelstellingen te borgen. Proces: ervaring opbouwen met het verzamelen van basisgegevens voor het invullen van de hydromorfologische parameters; • versterken van de samenwerking tussen en creëren van draagvlak bij de betrokken partijen: - de specialistische diensten RWS-RIZA, RWS-RIKZ en RWS-AGI; - de waterbeherende regionale diensten van RWS; - de waterschappen. •

7


1.3 Afbakening De pilot is uitgevoerd op basis van de landelijke richtlijnen monitoring oppervlaktewater [Lit. 1]. Hieraan is tijdens de uitvoering van dit project de CEN-rapportage aan toegevoegd als leidraad voor de te gebruiken normeringen [Lit. 2 en 3]. Het gaat hier uitsluitend om de toestand- en trendmonitoring. De voor de pilot geselecteerde waterlichamen geven naar verwachting een representatief beeld van voorkomende variatie aan typen waterlichamen in de rijks- en regionale wateren. Het betreft in totaal 17 waterlichamen: 8 waterlichamen in de rijkswateren en 9 waterlichamen binnen de waterschapsgebieden. In tabel 1.1 is een overzicht gegeven van de pilot-gebieden. Tabel 1.1: overzicht pilot-gebieden waterbeheerder

KRW-type

waterlichaam

1 RWS Zuid-Holland

R8

Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Noord, Dordtsche Kil

2 RWS Limburg

R16

Grensmaas

3 RWS Oost-Nederland

R7

Waal

4 WS Velt en Vecht

R6

Overijsselse Vecht, traject D-NL

5 WS De Dommel

R5

Keersop

6 WS Roer en Overmaas

R18

Geul

7 WS Peel en Maasvallei

R5

Tungelroyse beek

8 RWS IJsselmeergebied

M21

IJsselmeer

9 RWS Noord-Holland

M30

Noordzeekanaal, IJ, Bovendiep

10 Ws Zuiderzeeland

M3

Tochten Lage Afdeling NO Polder

11 Ws Fryslan

M14

Friese boezem-meren

12 Ws Hollandse Delta

M6

Schuringsche Haven/Verlorendiep (zoet)

13 Ws Hollandse Delta

M30

Zuiderdiepboezem (brak)

14 Ws Zeeuws-Vlaanderen

M30

Braakman

watertype rivieren

watertype meren

watertype kusten overgangswateren

15 RWS Noord-Nederland

O2

Eems-Dollard

16 RWS Zeeland

O2

Westerschelde

17 RWS Noordzee

K3

Hollandse kust (kustwater)

1.4 Leeswijzer Deze rapportage betreft de concept-eindrapportage van de pilot hydromorfologische parameters. Het rapport kan door de waterbeheerders gebruikt worden als leidraad om invulling te geven aan de hydromorfologische monitoring. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de aanpak en het procesverloop van dit project. Hoofdstuk 3 geeft een toelichting op de opgestelde pilot-geodatabase waarin alle parameters zijn opgeslagen. Tevens is een toelichting gegeven op de beschrijving van de metadata. In de hoofdstukken 4, 5 en 6 is voor de verschillende watertypen (rivieren, meren en kusten overgangswateren) per parameter een overzicht gegeven van de brondata, afleidingsmethode, knelpunten en het resultaat. Uiteindelijk is per parameter een inwinplan gegeven. Hoofdstuk 7 bevat ten slotte de conclusies en aanbevelingen.

8


1.5 Disclaimer Voor het afleiden van de parameters is gebruik gemaakt van de door de waterbeheerders geleverde brondata. Deze brondata is niet altijd volledig en omvat bijvoorbeeld slechts een gedeelte van een waterlichaam of een gedeelte van een tijdsreeks. Ook als brondata gedeeltelijk is geleverd, is voorzover mogelijk de betreffende parameter afgeleid. De afgeleide waarde van de parameter geeft dan wellicht geen betrouwbare weergave van de werkelijke toestand van het waterlichaam voor de betreffende parameter, maar er is wel ervaring opgedaan met het toepassen van de afleidingsmethode. Daarnaast is voor een aantal parameters een inschatting gemaakt op basis van expert judgement van BCC. In de navolgende hoofdstukken moet daarom de waarde van de hydromorfologische parameters bij de verschillende waterlichamen niet als definitief worden beschouwd.

9


10


2

AANPAK EN PROCESVERLOOP

2.1 Aanpak 2.1.1 Fasering project Het pilot-project is in twee fasen opgedeeld. In fase A is de brondata geïnventariseerd, verzameld en beschreven en de afleidings- en generalisatiemethoden voor de parameters opgesteld. Fase B bestaat uit het verwerken van de brondata in een pilot-geodatabase, het daadwerkelijk afleiden en invoeren van parameters in de database en het opstellen van een inwinplan. In figuur 2.1 zijn de verschillende onderdelen schematisch weergegeven.

Inventarisatie beschikbare brondata

Keuze te gebruiken brondata en afleidingsmethode Onderzoek afleidingsmethoden

Ontbrekende brondata

Afleiden parameter

Inwinplan

Pilot geodatabase

Fase A

Fase B

Figuur 2.1: schematisatie projectaanpak

In fase A zijn de huidige brondata, monitoringsprogramma’s en afleidingsmethoden geïnventariseerd en gerapporteerd [Lit. 1]. Op basis van dit rapport is een keuze gemaakt van de parameters, die daadwerkelijk moeten worden afgeleid en de beste afleidingsmethoden. Vervolgens zijn alle parameters afgeleid die op basis van geleverde brondata ook daadwerkelijk af te leiden waren. De afleiding is uitgevoerd op basis van de methode zoals beschreven in de rapportage van fase A [Lit. 4]. Door het toepassen van de beschreven methoden is ervaring opgedaan met het afleiden van de parameters. Eventuele knelpunten zijn per parameter beschreven. Ook zijn de resultaten beschreven die uiteindelijk zijn ingevoerd in een pilot-geodatabase [Lit. 5]. Op basis van de verzamelde brondata uit fase A is een pilot-geodatabase opgesteld. Deze is conform de Aquo-gegevensstandaard en sluit aan bij de KRW-formats. Van alle gebruikte brondata is vervolgens een beschrijving gegeven van de metadata in de vorm van een XML-bestand. Per parameter is een inwinplan voor de brondata opgesteld. Hierin wordt aandacht besteed aan: • nieuwe brondata indien de aanwezige brondata ontoereikend blijkt te zijn; • bestaande brondata waarvoor de inwinning moet worden gecontinueerd. Op basis hiervan moet bij de volgende monitoringsronde het afleiden van de parameters uitgevoerd kunnen worden. In het inwinplan wordt een voorstel/advies gegeven voor de optimale invulling van de parameters en een kosteninschatting.

11


2.1.2 Inventariseren en beschrijven beschikbare brondata Voor alle parameters per pilot-gebied is een lijst opgesteld (Excel-tabel) voor de mogelijke benodigde brondata. Hiervoor is de beschrijving van de parameters gehanteerd conform de richtlijnen monitoring oppervlaktewater KRW. Deze lijst is aangevuld met de CEN-normeringen [lit.2], waarin met de name de classificaties van bepaalde parameters nader is uitgewerkt. De lijst is digitaal (e-mail) en analoog (per post) verstuurd naar de betreffende contactpersoon van de waterbeheerder en tijdens het bezoek op locatie zijn alle mogelijke databronnen die relevant zijn met de bronhouder besproken en ingevuld. In deze fase van het project is alleen die data in de database opgenomen die binnen vier weken na het eerste contact met de aanleverende instantie is geleverd. Hierbij is door de AGI 80% van de beschikbare data ook werkelijk geleverd als minimum eis gesteld. De toegankelijkheid van de brondata is hiervoor eveneens geïnventariseerd op de volgende onderdelen: a. digitaal: locatie: LAN, desktop, intra/internet, OGC, CD-ROM, enz. formaat: geodatabase, shape, MS-office, pdf, enz. b. analoog: locatie: rapporten waar te vinden, enz. formaat: kaarten, tabellen, enz. c. expert knowledge: naam persoon, contactgegevens en welke informatie. Door het gebruik van de Excel-tabel is er gebruik gemaakt van standaardbeschrijvingen. Van elke brondata die kan worden gebruikt om een parameter af te leiden zijn van de volgende karakteristieken een beschrijving gemaakt: • met/zonder geo-component; • kwalitatief en/of kwantitatief; • inwinmethode; • nauwkeurigheid, volledigheid en juistheid (zowel ruimtelijk als inhoudelijk); • klasse-indelingen; • status en frequentie van het monitorings/inwinprogramma; • te verwachten dynamiek (binnen zes jaar) (statisch/dynamisch/zeer dynamisch). In vergelijking met de beschrijving en de toegankelijkheid van de brondata is per pilot-gebied een lijst gemaakt waarbij is aangegeven of: a. brondata beschikbaar zijn; b. geen brongegevens beschikbaar zijn; c. de brondata niet voldoen aan de eisen en actualiteit (niet ouder dan zes jaar); d. de brondata om andere redenen onbruikbaar zijn (reden aangeven). Deze informatie is nodig voor het opstellen van een inwinplan voor de ontbrekende brondata. Met de databeheerder is overlegd of deze data wellicht in de toekomst gemeten gaan worden (monitoringsplan) en op welke manier deze inwinning gaat plaatsvinden. Indien er nog geen toekomstige inwinplannen van de ontbrekende brondata zijn, zijn alternatieven met de databeheerder besproken. 2.1.3 Afleidingsmethoden Op basis van de beschikbare brondata, parameters T&T-hydromorfologische kwaliteitselementen, informatie uit de bezoeken van de waterbeheerders en overige literatuur (zie literatuurlijst) zijn de afleidingsmethoden bepaald voor de parameters. Binnen deze pilot heeft geen aanvullende literatuurstudie plaatsgevonden. Indien van toepassing zijn voor de verschillende parameters de volgende onderdelen beschreven: • afweging van de verschillende opties (onderbouwing); • analysemethode (welke bewerking is nodig om vanuit brondata de beschrijving van de parameter te destilleren); • gebruikte modellen; • (beschrijven noodzaak tot) statistische onderbouwing; • verwijzing naar literatuur. Kwantitatieve brondata moet wel bij elke waterbeheerder op min of meer dezelfde wijze zijn opgeslagen om een generalistische afleidingsmethode op te stellen. Daarentegen is het voor een

12


parameter die een kwalitatieve indeling heeft eenvoudiger als deze direct kan worden afgeleid uit kwalitatieve informatie. Deze informatie is meestal verkregen op basis van onderzoek of expert judgement. 2.1.4 Afleiden parameters en inwinplan Op basis van de beschikbare en aanwezige brondata en de beschreven afleidingsmethode zijn de parameters ingevuld. Hierbij zijn knelpunten geconstateerd die van invloed zijn op de brondata of de afleidingsmethode. Deze knelpunten zijn meegenomen in het advies voor een toekomstvast inwinplan. De parameters zijn ingevuld in de pilot geodatabase en van alle gebruikte brondata zijn metadatabestanden aangemaakt. 2.2 Procesverloop 2.2.1 Fase A De resultaten van de bezoeken aan de bronddatahouders hebben zeer verschillende resultaten opgeleverd. In het ene uiterste geval had de datahouder de tabel reeds volledig ingevuld en alle brondata op cd-rom gebrand. Hierdoor kon de tabel snel worden nagelopen en bediscussieerd. In het andere uiterste geval bleek de brondatahouder niet over de gegevens te beschikken, maar werd doorverwezen naar een andere instantie of website. Opgemerkt wordt dat de ontvangen brondata vanwege de bestandsgrootte (aantal mb’s) veelal voorbeelddata betreft (bijvoorbeeld metingen van één dag). In totaal is 13,0 GB aan brondata ontvangen. Het bezoek ter plaatse heeft zeker bijgedragen aan een versneld en beter procesverloop. Doordat de tabel reeds was ingevuld met de brondatahouder, zonder dat wij fysiek over de data beschikten, was reeds in een vroeg stadium zicht op welke gegevens er waren en de status ervan: • voor welke parameter is het geschikt? • wat is de kwaliteit? • is het beschikbaar? • welke afleidingsmethode is gangbaar? Tijdens de bezoeken is door de waterbeheerders aangegeven of de data binnen vier weken leverbaar is. Soms is dit met ‘ja’ beantwoord terwijl uiteindelijk toch geen brondata is aangeleverd vanwege de slechte toegankelijkheid van de brondata of het tijdgebrek. Een regelmatig terugkerend probleem is het feit dat brondatahouders hun gegevens pas overhandigen nadat een gebruikersverklaring is ondertekend. Deze verklaring werd veelal eerst per post verstuurd, door ons ondertekend, waarna de data werd opgestuurd. Dit werkt uiteraard zeer vertragend op het projectverloop. Het is aan te bevelen dat in vergelijkbare toekomstige projecten de brondatahouders de gebruikersverklaring bij het bezoek paraat hebben zodat deze ter plaatse kan worden ondertekend en de data kan worden overhandigd. Het beschrijven van de parameters, brondata en afleidingsmethoden is uitgevoerd door een projectteam van zes specialisten. Een dergelijk groot team bleek uiterst effectief te zijn, aangezien er vaak onduidelijkheden zijn over te interpreteren brondata en af te leiden parameters. Een open discussie en een onderlinge afstemming bevordert het denkproces en het uiteindelijke resultaat. 2.2.2 Fase B Op basis van de resultaten van fase A is door RIZA en de AGI allereerst een keuze gemaakt met welke parameters fase B wordt ingegaan. Gekozen is om alle parameters die kunnen worden afgeleid uit brondata ook daadwerkelijk af te leiden. Ook als de brondata gedeeltelijk is geleverd (zie ook paragraaf 1.5). Eén parameter voor de kusten overgangswateren, namelijk waterdieptevariatie, is komen te vervallen omdat deze ook uit de parameter hypsometrische curve is op te maken. Dat betekent dat in totaal 42 parameters zijn meegenomen in fase B.

13


Aan het begin van Fase B zijn nieuwe CEN-normen voor het watertype rivieren in een persoonlijke toelichting aan de projectgroep verstrekt. Deze normen zijn vastgelegd tijdens het zogeheten Lyonoverleg. De bijbehorende literatuur/rapportage was tijdens de afleiding van de parameters nog niet voor handen. De nieuwe normen zijn wel in het rapport van Fase A aangepast en zijn terug te vinden in dit eindrapport. Het is mogelijk dat in het uiteindelijke rapport van het Lyon-overleg (momenteel in voortraject) de CEN-normering anders is verwoord dan in dit rapport is toegepast. Voor de watertypen meren en kusten overgangswateren zijn nog geen CEN-normen opgesteld. Tijdens de daadwerkelijke afleiding van de parameters zijn knelpunten geconstateerd die de afleiding bemoeilijkte of onmogelijk maakten. Deze knelpunten zijn per parameter, voor zover van toepassing, beschreven en waar mogelijk zijn alternatieve afleidingsmethoden beschreven en toegepast. In sommige gevallen betekent dit dat er meer brondata ontbreekt en dat toekomstige inwinmethoden moeten worden aangepast of uitgebreid. In een aantal gevallen moet de afleiding uitgevoerd worden op basis van de kennis en inzicht van de expert van het gebied. Een aantal parameters is eenvoudigweg zeer lastig in generieke regels vast te leggen. Bij de afleiding van een parameter door expert judgement is het van groot belang dat de werkwijze en aannames worden vastgelegd, zodat toekomstige experts de afleiding baseren op dezelfde randvoorwaarden en uitgangspunten. Een belangrijke constatering van fase B is het feit dat niet alle brondata compleet is. In sommige gevallen gaat de gebruiker/beheerder van de brondata ervan uit dat bepaalde informatie in de bestanden aanwezig is, terwijl bij nadere bestudering dit niet het geval blijkt te zijn. De afleidingen zijn zo veel mogelijk generiek van opzet, waarbij het uitgangspunt is dat alle waterbeheerders gebruik maken van zo veel mogelijk dezelfde brondata. Bij de afleidingsmethoden wordt zo veel mogelijk gebruik gemaakt van landelijke datasets. De meeste landelijke datasets zijn wel beschikbaar voor de rijkswateren, maar niet alle waterschappen hebben formeel deze datasets in bezit. In dergelijke gevallen zijn alternatieve afleidingsmethoden, voor zover mogelijk, aangegeven. Het verschil tussen de Rijkswateren en waterschappen in aard en omvang van de waterlichamen en het verschil in monitoringsprogramma’s loopt als een rode draad door dit project. De resultaten van fase B geven een goed beeld van de huidige T&T-monitoring ten aanzien van de hydromorfologie van een waterlichaam. Naast de huidige monitoring moet voor de nog ontbrekende brondata een aanvullend monitoringsprogramma worden opgezet. In dit project hebben hydromorfologen en GIS-experts zeer nauw samengewerkt tijdens de afleidingen van de parameters en het opzetten en invullen van de geodatabase en metadata. Dit is met name van belang bij het opzetten van de geodatabase, die in enkele gevallen direct kon direct worden aangepast. Een aandachtspunt is het aanmaken van de metadatabestanden. Dit is een tijdsintensieve bezigheid die van wezenlijk belang is om in een later stadium de afleiding van parameters te herijken of te automatiseren. 2.2.3 Workshop 1 juni 2006 Op 1 juni 2006 is het rapport en de resultaten aan geïnteresseerden gepresenteerd. Hierbij is niet in detail ingegaan op de gebruikte brondata en afleidingsmethoden per parameter, maar zijn de hoofdlijnen besproken. Een aantal karakteristieke constateringen van deze pilot zijn met stellingen aan de aanwezigen voorgelegd: 1. Elke parameter heeft 2 afleidingsmethoden, 1 voor Rijkswaterstaat en 1 voor de waterschappen. 2. Expert kennis moet jaarlijks worden afgestemd. 3. Afleiding dient zo veel mogelijk plaats te vinden op basis van landelijke datasets. 4. Een beheerorganisatie kan het beste de continuïteit van de afleidingen waarborgen.

14


Over de vier stellingen is gediscussieerd met een aantal panelleden en overige aanwezigen in de zaal. De discussie ging voornamelijk over de toekomst van de hydromorfologische monitoring in Nederland: hoe nu verder? De vragen en opmerkingen naar aanleiding van de stellingen zijn opgenomen in bijlage 2. Er was een goede doorsnede aanwezig van medewerkers van Rijkswaterstaat en waterschappen (zie figuur 2.2).

Figuur 2.2: presentatie 1 juni

15


16


3

PILOT-GEODATABASE EN METADATA

3.1 Pilot-geodatabase In figuur 3.1 is de pilot-geodatabase weergegevens als een Entity-Relation Diagram (ERD). Een ERD is een netwerkmodel dat de lay-out beschrijft van opgeslagen gegevens in een systeem op een hoog abstractieniveau. Het ERD waarin de hydromorfologie is beschreven vormt een uitbreiding op het bestaande Logisch Model Aquo. Het is uitgevoerd conform de Aquo-gegevensstandaard Water. Er is aangesloten op bestaande objecten en bij de naamgeving van nieuwe objecten is aangesloten op de huidige bestaande syntax(regels). In het ERD staat met de term DOM aangegeven welke velden van een domein gebruik maken. Een domein kan worden gezien als een opzoeklijst waaruit een waarde of beschrijving kan worden geselecteerd.

ERD: KRW Pilot (Hydromorfologische Parameters)

OWM

HMFPARAM

OBJECTID

COUNTER

HMFPARID SMALLINT HMFPARCODE (DOM) VARCHAR(24) HMFSOMPAR (DOM) VARCHAR(24)

HMFPARAM_HMFAFL

OBJECTID

COUNTER

OWMID

COUNTER

OWMIDENT OWMNAAM OWMSTAT (DOM) OWMTYPE (DOM) OWMTYPER (DOM) OWMTYPINT (DOM OWMDOEL (DOM) OWMSGCAT (DOM) OWMBESCH (DOM GEBIDEN1 (DOM) GEBIDEN2 GEBIDEN3 GEBIDEN4 OWMJAAR OWMOPME

VARCHAR(24) VARCHAR(100) VARCHAR(1) VARCHAR(3) VARCHAR(3) VARCHAR(24) VARCHAR(10) INTEGER VARCHAR(1) VARCHAR(24) VARCHAR(24) VARCHAR(24) VARCHAR(24) SMALLINT VARCHAR(254)

HMFMOR_LUB

OBJECTID

COUNTER

OWMPARID INTEGER LUB_VALUE (DOM) SMALLINT HMFPARJAARTAL SMALLINT

HMFREG_GKK

OBJECTID

COUNTER

OWMPARID INTEGER GKK_VALUE (DOM) VARCHAR(128) HMFPARJAARTAL SMALLINT

HMFPARID SMALLINT AFLCODE (DOM) VARCHAR(128) HMFREG_GRO OWM_HMFPARAM

HMFAFL

AFLID

COUNTER

OWMPARID AFLCODE

INTEGER VARCHAR(128)

OWMPARID

COUNTER

HMFPARID OWMID

SMALLINT INTEGER

OBJECTID

COUNTER

OWMPARID LONG GRO_VALUE (DOM) VARCHAR(128) HMFPARJAARTAL SMALLINT

HMF_******

OBJECTID

w

COUNTER

OWMPARID INTEGER ***_VALUE (DOM) LONG HMFPARJAARTAL SMALLINT

HMFAFL_HMFBRON

1:n relatie, 1 naar 0 of meer

statische tabel

DOM: Koppeling met domein

OBJECTID COUNTER AFLID BRONID

INTEGER INTEGER

HMFBRON

BRONID

COUNTER

BRONCAT (DOM) VARCHAR(128) XMLBESTAND VARCHAR(255)

Figuur 3.1: ERD pilot-geodatabase hydromorfologische parameters KRW

OWM-tabel De pilot-geodatabase sluit aan op het reeds bestaande KRW-object ‘Oppervlaktewaterlichaam (OWM)’ waarvan de definities bekend zijn [Lit. 6]. Het ObjectID-veld wordt automatisch aangemaakt in ArcCatalog en kan niet van naam veranderen. Het ObjectID veld is altijd de primaire sleutel en fungeert als koppelingsveld naar andere tabellen. De OWM-tabel (zie tabel 3.1) is gekoppeld met het reeds bestaande KRW-object ‘Oppervlaktewaterdeel (OWA)’ waarvan tevens de definities bekend zijn [Lit. 6]. De OWA-tabel is niet opgenomen in het ERD. De OWA-tabellen zijn gekoppeld aan OWAG-tabellen waarin de geometrie is opgenomen. De OWAGL-tabel beschrijft de waterlichamen die uit lijnelementen bestaat en de OWAGV-tabel beschrijft de waterlichamen die uit vlakken bestaan.

17


Tabel 3.1: gedeelte van de ingevulde OWM-tabel

HMFPARAM-tabel De nieuwe tabellen beginnen allemaal met de letters HMF van Hydromorfologie. Op deze wijze zijn de tabellen in het hele KRW-model op een eenvoudige wijze te herkennen. De HMFPARAM-tabel (tabel 3.2) kan gezien worden als een statische tabel waarin de parameters staan opgesomd. Tevens is een volgnummer (HMFPARID) en de somparameter (HMFSOMPAR) opgenomen. Tabel 3.2: gedeelte van de ingevulde HMFPARAM-tabel

Resultaattabellen (o.a. HMFREG_GRO) Voor elke hydromorfologische parameter wordt een tabel aangemaakt. Hiervoor is gekozen omdat de waarden voor elke parameter van type kunnen verschillen. In het ERD zijn drie parameters opgenomen als voorbeeld, te weten: HMFREG_GRO: Grondwaterstand HMFMOR_LUB: Landgebruik in uiterwaard/beekdal HMFREG_GKK: Golfklimaatklasse

18


De parameterwaarde wordt opgeslagen in de ‘VALUE’-velden. In het voorbeeld in tabel 3.3 is dit een romeins cijfers voor de grondwatertrappen bij een waterlichaam. Dit VALUE-veld is in dit geval van het type text (VARCHAR). Bij de meeste parameters is het VALUE-veld echter van het type integer of double. In tabel 3.3 is tevens te zien dat het resultaat voor waterlichaam OWMID 6 uit twee resultaten bestaat namelijk grondwatertrap III en IV. Bij de meeste parameters zal echter het resultaat bestaan uit één waarde in de vorm van een classificatie of een waarde. In veel gevallen bestaat het VALUEveld uit een domein, waardoor er slechts gekozen kan worden uit een beperkt aantal klassen/waarden/beschrijvingen. Het HMFPARJAARTAL-veld geeft aan in welk jaar de parameterwaarde is bepaald. Tabel 3.3: HMFREG_GRO-tabel

HMFPARAM_HMAFL-tabel Dit is een statische tabel, dat wil zeggen dat bepaald is welke afleidingsmethode voor een parameter geldt (zie tabel 3.4). De combinatie tussen afleidingsmethode en parameter is gebaseerd op het rapport van fase A pilot hydromorfologische parameters Kaderrichtlijn Water (Ingenieursbureau BCC, 7 april 2006). In de meeste gevallen is dit één afleidingsmethode. Bij enkele parameters zijn twee afleidingsmethoden opgenomen. Tabel 3.4: HMFPARAM_HMAFL-tabel

HMFAFL-tabel In de afleidingstabel (tabel 3.5) staat aangegeven welke afleidingsmethode (veld AFLCODE) is gekozen om een bepaalde parameter voor een bepaald waterlichaam te gebruiken. Welke gebruikt mogen worden staat aangegeven in de HMFPARAM_HMAFL-tabel. Het betreft ongeveer 20 mogelijke afleidingsmethodieken. Hierbij zijn de gebruikte afleidingsmethodieken bij de verschillende parameters uit het rapport gegroepeerd tot een beperkt aantal termen.

19


Tabel 3.5: voorbeeld van ingevulde HMFAFL-tabel

HMFBRON In de brondata-tabel (tabel 3.6) staat aangegeven welke brondata is gebruikt voor een bepaalde parameter met een bepaalde afleidingsmethode. Het broncat-veld maakt gebruik van een domein. De gebruiker kan uit een voorgedefinieerde lijst kiezen welke brondata is gebruikt. Tabel 3.6: voorbeeld van een deels ingevulde HMFBRON-tabel

Koppelingstabellen/tussentabellen In het ERD zijn ook zogenaamde koppelingstabellen/tussentabellen opgenomen (zie tabel 3.7). Deze zijn nodig om N:M relaties te kunnen leggen tussen twee tabellen. De tussentabellen in het ERD zijn OWM_HMFPARAM en HMFAFL_HMFBRON. Tabel 3.7: voorbeeld van ingevulde OWM_HMFPARAM-tabel

20


OWM_HMFPARAM Beschrijft de N:M-relatie tussen het waterlichaam en de parameterlijst. Deze tabel kan tevens fungeren als middel om te bepalen welke parameters voor welke waterlichamen reeds zijn ingevuld in de database. HMFAFL_HMFBRON Beschrijft de N:M-relatie tussen de gebruikte afleidingsmethode voor een parameter en de gebruikte brondata (zie tabel 3.8). Tabel 3.8: voorbeeld van ingevulde HMFAFL_HMFBRON –tabel

21


3.2 Metadata 3.2.1 Inleiding ‘Metadata is informatie over een item die een agent nodig heeft om het te kunnen gebruiken’ [Lit. 7]. Een agent kan een mens, een machine of software zijn. Het item kan een software component zijn of een fysisch object. Gebaseerd hierop kan metadata kort door de bocht worden gedefinieerd als 'die informatie die je van data nodig hebt, om de data te kunnen gebruiken'. Metadata gaat niet alleen over gegevens, maar ook over applicaties en processen. Bijvoorbeeld: Als voor auditing vereist is dat de ontwerper van een logisch model bekend is, dan is dat metadata volgens bovenstaande definitie. De pilot hydromorfologische parameters KRW maakt gebruik van een grote hoeveelheid aan informatie – de brondata – van evenzoveel organisaties die op een of andere manier verantwoordelijk zijn voor deze informatie – de leveranciers en de brondatahouders. Een eenduidige afleiding van de parameters uit de brondata is van cruciaal belang voor het naar de toekomst vastleggen van de methode en de gebruikte informatie, zodat op elke gewenst moment de analyse kan worden herhaald met hetzelfde resultaat. Daar bovenop is het gewenst de afleidingsmethode te koppelen aan een unieke set van brondata, zodat alle organisaties die betrokken zijn bij de afleiding dit ook altijd op dezelfde wijze en met dezelfde data zullen uitvoeren. Het beschrijven van de brondata is hierdoor een belangrijk onderdeel van dit project. 3.2.2 Metadatagegevens In fase A van het project zijn de brondatahouders bezocht en zijn de noodzakelijke brondata besproken en verzameld die nodig zijn voor de afleiding van de parameters. Dit resulteerde in drie Exceltabellen, één per type waterlichaam, met aanvullende informatie over de brondata, zoals kwaliteitskenmerken, volledigheid, inwinnende organisatie. Naast deze informatie is door de projectgroep een set aan metadatagegevens opgeven die per brondata, voor zover bekend en van toepassing, zou moeten worden vastgelegd. Dit resulteerde uiteindelijk in de metadatagegevens uit tabel 3.9. Tabel 3.9: metadata elementen

element voorbeeld

toelichting

zichtbaar stylesheet

metadata invoerdatum 14-04-2003

Invoerdatum meta-informatie: dd-mm-jjjj

nee

metadata laatste herziening 12-08-2003

Datum laatste wijziging meta-informatie: dd-mm-jjjj

nee

locatie van de dataset: rivieren/keersop/stuw.shp

Fysieke naam van het bestand

dataset titel: stuwen-shape beheersgebied waterschap De Dommel

Korte beschrijving/titel van de dataset. Het doel van dit element is de dataset voldoende te identificeren voor de gebruiker. Een meer uitgebreide omschrijving van de dataset kan gegeven worden in het metadata-element ‘samenvatting’. Indien van toepassing, is het aan te raden om verschillende versienummers op een gelijke wijze in de datasetnaam te verwerken.

samenvatting: stuwen beheerregister

Samenvatting van de inhoud van de dataset. In dit element kan een meer uitgebreide beschrijving van de dataset gegeven worden.

dataset producent: Waterschap De Dommel

Naam van de organisatie die de dataset geproduceerd heeft. De naam bij voorkeur zonder afkortingen.

naam geografisch gebied: Keersop

De naam van het gebied dat in een dataset wordt weergegeven

doel van vervaardiging: beheerregister

Doel waarvoor het bestand oorspronkelijk werd gemaakt of bedoeld. Het doel kan bijvoorbeeld een bepaald proces zijn of een bepaald project.

22


element voorbeeld

toelichting

zichtbaar stylesheet

toepassingsschaal: 1:1.000

De beoogde schaal waarop het bestand waarheidsgetrouw gebruikt mag worden. Een dataset kan een bepaalde mate van algemeenheid of juist gedetailleerdheid hebben. Dit is vaak afhankelijk van het doel van de dataset. Waar een gemeentebestuurder vrij precies zou willen weten waar huizen staan, heeft een bestuurder op landsniveau misschien genoeg aan een globaal overzicht van bebouwing. De schaal is zo waarheidsgetrouw als de schaal waarop de gegevens zijn ingewonnen.

inwinnende organisatie: waterschap De Dommel

Volledige naam van de contactpersoon die benaderd kan worden over de inhoud van de dataset. De naam van de contactpersoon moet op de volgende manier ingevuld worden: Achternaam, voorletters, tussenvoegsels, (afdeling). Indien het gewenst is een afdelingsnaam te vermelden kan dit tussen haakjes achter de naam van de contactpersoon ingevuld worden.

inwinningsmethode: GIS-analyse/data

Beschrijving van de voorgeschiedenis van een dataset: waar de gegevens vandaan komen en/of de methode van vervaardiging.

geometrische nauwkeurigheid: cm

Afwijking van de X- en Y-coördinaten ten opzichte van de werkelijke plaats op aarde, met andere woorden in hoeverre de locatie van de ruimtelijke objecten in de dataset afwijken van de locatie van die objecten in de werkelijkheid.

volledigheid: volledig

Algemene beschrijving van de kwaliteit van een dataset. In dit element kan uiteenlopende informatie worden ingevuld betreft de kwaliteit van een dataset wat niet direct in het element ‘dataset herkomst’ past.

inwinningsdatum: van n.b. tot heden

Datum waarneer de gegevens uit een dataset zijn ingewonnen. De datum moet op de volgende manier worden ingevuld: dd-mm-jjjj

verticaal ruimtelijk referentie systeem: NAP

Beschrijving hoogtemeting

(juridische) gebruiksbeperkingen: met gebruikersovereenkomst

Juridische gebruiksbeperkingen

eigenaar copyright: waterschap De Dommel

Eigenaar van de copyright van een dataset

3.2.3 Invoeren metadata Voor het invoeren van metadata kunnen verschillende metadata-editors worden gebruikt. Het is voor dit project van belang dat de editor die wordt gekozen eenvoudig in gebruik is en voor iedereen vrij beschikbaar. De metadata kan worden ingevoerd met de gratis metadata-editor SLIM vs2. Deze editor wordt aanbevolen door IDsW voor het invoeren en beheren van metadata voor KRW-gerelateerde informatie. Hierdoor kunnen alle toekomstige gebruikers altijd de metadata invoeren en/of bewerken. Het is wel van belang dat het juiste ‘slim.ini’ bestand wordt gebruikt, zodat alle velden zichtbaar zijn en bewerkt kunnen worden. De beschrijving en presentatie van metadata bestaat uit twee bestanden: • De metadata zelf. Dit is een bestand met de extensie XML en het is gebruikelijk de naam van het bestand identiek te laten zijn aan de brondata die deze beschrijft. Voorbeeld: - brondata: ‘Rapport Pilot Hydromorfologie KRW.doc’ - metadata: ‘Rapport Pilot Hydromorfologie KRW.doc.xml’ Het bestand is opgemaakt in XML-structuur, wat enigszins vergelijkbaar is met de opmaak van web-pagina’s in HTML. De bestanden zijn altijd te openen met een eenvoudige tekstverwerker. De eigenlijke informatie van de metadata staat tussen zogenaamde < ‘tags’ >. Voorbeeld:

23


Waterdistricten (nat) Waterdistricten Rijkswaterstaat Waterdistricten Rijkswaterstaat 1 jan 2006 <summary>Door Adviesdienst Geo-informatie en ICT (AGI) van rijkswaterstaat beheerde grenzen van de waterdistricten van rijkswaterstaat. Mutaties kunnen bij de AGI worden aangemeld waarna mutatie in bestand wordt verwerkt.

•

Een bestand dat aangeeft hoe de metadata moet worden gevisualiseerd, een zogenaamd stylesheet. Dit is een bestand met de extensie XSL en deze is geldig voor alle metadatabestanden. Hierin wordt bepaald waar en hoe informatie tussen de ‘tags’ moet worden afgebeeld. Voor dit project is de standaard SLIM XSL gebruikt. Voorbeeld:

Het is van belang dat dit stylesheet – hydromorfology.xsl – op de juiste locatie van een computer staat, zodat de metadatabestanden dit stylesheet kunnen vinden. In de huidige opzet is dat de root van een harde schijf of cd waar de metadata fysiek aanwezig is. Door de grote hoeveelheid aan brondata is het invoeren en aanmaken van de metadatabestanden uiteindelijk geautomatiseerd uitgevoerd. Hiervoor zijn de drie oorspronkelijke Excel-tabellen aangepast door: • de kolomnamen van de tabellen te wijzigen naar de juiste XML-tags; • informatie toe te voegen die nog niet in de tabel was beschreven; • brondata die niet wordt gebruikt in de afleidingen te verwijderen. Het programma creëert van elk record, c.q. rij in het Excel-bestand, een XML-bestand met de juiste naam en de juiste informatie binnen de juiste tags. In de geodatabase is een koppeling opgenomen naar de metadata per brondata.

24


4

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS BEKEN, RIVIEREN EN GETIJDENRIVIEREN

Voor het watertype beken, rivieren en getijdenrivieren (R) zijn in deze pilot zeven waterlichamen van zeven verschillende waterbeheerders meegenomen. Het overzicht van de waterbeheerders en de betreffende waterlichamen staat vermeld in tabel 1.1. In de Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater Europese Kaderrichtlijn Water [lit.1] zijn voor dit watertype 18 parameters gedefinieerd (tabel 4.1). Voor het inschatten van de hydromorfologische kwaliteit van dit watertype wordt voor een aantal parameters gebruik gemaakt van de CEN. Dit document richt zich op homogene riviertrajecten [lit.3]. Mocht een parameter niet eenduidig ingevuld kunnen worden 1 door het ontbreken van homogeniteit van het waterlichaam voor deze parameter , dan kan het waterlichaam opgedeeld worden in voor de CEN homogene trajecten. Er worden dan meerdere waarden voor één parameter gerapporteerd. Tabel 4.1: overzicht parameters kwaliteitselement

subelementen

continuïteit

passeerbaarheid/bereikbaarheid

hydrologisch regime

parameter

kwantiteit en dynamiek waterstroming

verbinding met grondwaterlichaam

diepte en breedte variaties van de rivier

structuur en substraat van de rivierbedding

morfologische condities

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

aantal, ligging en passeerbaarheid barrières bereikbaarheid waterstanden afvoer, stroomsnelheid mate van vrije afstroming mate van natuurlijk afvoerpatroon getijden karakteristiek: a. kentering b. getijslag c. verhoudingsgetal horizontaal getij

8.

grondwaterstand

9. 10. 11. 12.

rivierloop dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid aanwezigheid kunstmatige bedding mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding erosie/sedimentatie structuren aanwezigheid oeververdediging landgebruik oever landgebruik in uiterwaard/beekdal mogelijkheid tot natuurlijke inundatie mogelijkheid tot natuurlijke meandering

13. 14. 15. 16. 17. 18.

structuur van de oeverzone

Voor elk van de parameters is bij de verschillende waterbeheerders geïnventariseerd welke brondata beschikbaar zijn om deze parameters te beschrijven. Op basis van de geleverde brondata is de afleiding per parameter uitgevoerd. In de onderstaande paragrafen wordt per parameter een toelichting gegeven op de afleidingsmethode, gebruikte brondata, het resultaat, knelpunten en het inwinplan.

1

Voor het bepalen van de typologie van de waterlichamen zijn bepaalde descriptoren gebruikt [lit.8]. Deze descriptoren komen niet altijd overeen met de hydromorfologische parameters.

25


4.1 Aantal, ligging en passeerbaarheid barrières 4.1.1 Beschrijving parameter Deze parameter zegt iets over de passeerbaarheid van het waterlichaam voor biota en sediment. Daarbij gaat om het ecologisch en morfologisch effect van de barrières in het waterlichaam. Hierbij is uitgegaan van door de mens aangebrachte constructies. In tabel 4.2 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.2: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Aantal, ligging en passeerbaarheid van barrières voor sediment en/of biota (sluizen, stuwen, dammen, stormvloedkeringen, sifons, zandvang, elektriciteitscentrale). Type barrière, verval, beheer stuw, aanwezigheid waterkrachtturbines, type vispassage, mogelijkheid voor sedimenttransport.

meeteenheid

beschrijvend

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

invullen inventarisatielijst gebaseerd op veldkennis en leggerinformatie e.d.

waar

alle barrières in waterlichaam

precisie

kwalitatief (naar CEN 6)2

toelichting

Passeerbaarheid van het waterlichaam voor biota en sediment. Het gaat om het ecologisch en morfologisch effect van de barrières in het waterlichaam.

4.1.2 Afleidingsmethode Het beschikbaar hebben van veel kwantitatieve gegevens maakt in het algemeen een automatische en/of eenduidige afleiding gemakkelijker. Echter gezien het type data (inwinmethode) is een automatische afleiding voor deze parameter onmogelijk. In het werkdocument van de CEN [lit.3] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld (zie tabel 4.3). Deze is gebruikt voor de afleidingsmethode en nader geconcretiseerd. Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie laatste kolom tabel 4.3). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Tabel 4.3: klassenindeling parameter passeerbaarheid (naar CEN 6) klasse omschrijving

toelichting

1

geen barrières aanwezig

geen toelichting

3

barrières hebben geen, weinig of matig effect op migrerende biota of sedimenttransport

Bij alle barrières zijn voorzieningen gemaakt om passeerbaarheid van migrerende biota (zoals vistrappen) en sedimenttransport te vergroten.

5

onneembare barrière voor alle soorten biota en sediment

geen voorzieningen voor passeerbaarheid aanwezig

* als een obstructie open staat wordt het niet als barrière gekenmerkt en vormt geen belemmering in de passeerbaarheid

Op deze manier is het mogelijk om op basis van de kwantitatieve informatie het waterlichaam in te delen in een van de drie klassen. Voor het bepalen van de klasse is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. aanwezigheid en type barrières (inclusief duur open staan); 2. aanwezigheid voorzieningen passeerbaarheid (zie figuur 4.1). Per barrière dient de klasse bepaald te worden. De slechtste (hoogste) klasse is van toepassing voor het hele waterlichaam (principe one out, all out).

26


In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Overijsselse Vecht. Voorbeeld Overijsselse Vecht: Voor dit waterlichaam zijn alle stuwen in kaart gebracht. Omdat deze een belemmering zijn voor de passeerbaarheid van vissen zijn naast alle aanwezige stuwen (barrières) vistrappen aangelegd. Op basis van deze informatie kan dit waterlichaam worden ingedeeld in klasse 3.

Met een minimale hoeveelheid aan informatie kan het waterlichaam op een eenduidige manier in een van drie klassen worden ingedeeld.

Figuur 4.1: vistrap in Deurningerbeek

4.1.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de rijkswateren in deze pilotstudie is de klasse bepaald met behulp van expert judgement van de waterbeheerders en met onderzoek aan topografisch kaartmateriaal. Voor de waterlichamen van de waterschappen is gebruik gemaakt van GIS-bestanden bestaande uit stuw-gegevens en aanvullende informatie uit documenten zoals een waterbeheersplan en rapporten met gegevens over stuwen en vispassages (zie tabel 4.4). Tabel 4.4: gebruikte brondata voor parameter passeerbaarheid waterlichaam

dataset titel

naam monitoringsprogramma

Keersop

stuw.shp

continue monitoring t.b.v. update beheersregister

Keersop

vispassage.shp


Tungelroyse beek

lengteprofiel.xls

project pilot-onderzoek morfologische toestand van 3 beken

Tungelroyse beek

sv_lengteprofiel_08082005.shp


Tungelroyse beek

stuwen.shp


Geul

kaart_6-2004-04-15.pdf

terugkerend Waterbeheersplan (4 jaarlijks)

Geul

stroomgebiedGeul.mdb

project morfologische kartering van de Geul

Geul

GSK_vakken_schaal5.shp


Overijsselse Vecht

analoog rapport rijkswaterstaat

project

In de rijkswateren zijn geen barrières aanwezig (tabel 4.5). Voor de beken zijn wel barrières aanwezig die in sommige gevallen van een vistrap zijn voorzien. De parameter is voor de meeste waterlichamen met eigen expert judgement bepaald.

27


Tabel 4.5: resultaten parameter aantal, ligging en passeerbaarheid barrières Waterlichaam

beargumentatie resultaat

Resultaat

Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil

-

klasse 1: geen barrières aanwezig

Waal

-


-


Grensmaas

5 watermolens en 1 stuw zonder vistrappen

opmerking

expert judgement BCC expert judgement BCC expert judgement BCC expert judgement BCC* -

klasse 5: onneembare barrières Geul voor alle soorten biota en sediment klasse 3: barrières hebben geen, 2 stuwen met vistrapKeersop weinig of matig effect op migrerende voorziening en 1 vistrap biota of sedimenttransport klasse 3: barrières hebben geen, molen is niet als diverse vistrapvoorzieninTungelroyse beek weinig of matig effect op migrerende onneembare barrière gen/bypasses en 1 molen biota of sedimenttransport beschouwd 4 stuwen met een klasse 3: barrières hebben geen, expert judgement weinig of matig effect op migrerende BCC Overijsselse Vecht, traject D-NL vistrapvoorziening biota of sedimenttransport * Gegevens over visstrappen zijn niet aangeleverd, was pas achteraf duidelijk bij waterbeheerder dat deze nodig waren.

4.1.4 Knelpunten Voor een goede interpretatie van de stuwgegevens uit de GIS-bestanden tot een klasse is expert judgement noodzakelijk. Hierbij kan het gaan om vervalgegevens of om de aanwezigheid van vistrappen die niet in de GIS-bestanden zijn opgenomen. Daarnaast zijn relatief veel waterbeheerders de laatste jaren bezig met het aanleggen van vistrappen. Deze wijzigingen in het watersysteem worden niet altijd geactualiseerd in de GIS-bestanden. Daarnaast is er niet altijd een bestaand object aanwezig in de GIS-bestanden om deze gegevens in onder te brengen. 4.1.5 Inwinplan Onderzoeksresultaten over paseerbaarheid is bij een groot aantal waterbeheerders nog afwezig. Voorgesteld wordt de passeerbaarheid per barrière te registreren. Hiermee kan later bepaald worden welke barrières mogelijk aanpassing verlangen om de passeerbaarheid van het waterlichaam te vergroten. Aanbevolen wordt om in de toekomst op basis van vangstgegevens het percentage vissen te bepalen die een barrière passeren. Eventueel kunnen de visverenigingen hier een belangrijke bijdrage in leveren. Deze gegevens kunnen dan ook gebruikt worden voor de parameter bereikbaarheid. Het wel of niet moeten verwijderen van sediment achter barrières kan een uitspraak opleveren over het wel of niet afvangen van sediment door de barrières. Verder wordt voorgesteld om objecten die betrekking hebben op de passeerbaarheid, zoals vistrappen, beter vast te leggen in GIS-bestanden. Het vastleggen van de locaties van de barrières of vistrappen moet door landmeters worden uitgevoerd. Dit is een eenmalige actie die wel actueel moet blijven. Voor het inmeten van de objecten kan geen kostenindicatie worden gegeven, aangezien dit geheel afhangt van de aard en omvang van de objecten. Voor het invoeren en bijhouden van de GISbestanden zijn geen extra kosten noodzakelijk, aangezien deze activiteiten onder het reguliere beheer vallen van de geodata. 4.2 Bereikbaarheid 4.2.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de bereikbaarheid van het waterlichaam voor biota afkomstig vanuit wateren benedenstrooms. Hierbij zijn de constructies van belang die zijn aangebracht door de mens zoals sluizen en dammen. In tabel 4.6 is deze parameter verder toegelicht.

28


Tabel 4.6: toelichting parameter bereikbaarheid [lit.1] beschrijving

aanwezigheid visbarrières benedenstrooms van het waterlichaam

meeteenheid

ja/nee

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Geo-informatie

waar

in alle waterlichamen benedenstrooms van het waterlichaam

precisie

kwalitatief

toelichting

Het gaat om de bereikbaarheid van het waterlichaam vanuit de hoofdstroom (Maas, Rijn, e.d.). Voor een waterlichaam in de hoofdstroom zoals de Waal dient tot aan de Noordzee de aanwezigheid van visbarrières in beeld te worden gebracht.

4.2.2 Afleidingsmethode Voor het afleiden van deze parameter wordt gebruik gemaakt van gegevens uit topografische kaarten en/of beheerregister in combinatie met kwalitatieve informatie afkomstig van expert judgement. Een automatische afleiding voor deze parameter is daarom niet mogelijk. Voor deze parameter wordt een klassenindeling met drie klassen voorgesteld. Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie tabel 4.7). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Tabel 4.7: klassenindeling parameter bereikbaarheid klasse omschrijving

toelichting

1

Geen barrières aanwezig.

Geen toelichting.

3

Barrières hebben een geen, weinig of matig effect op migrerende biota of sediment transport.

Bij alle barrières zijn voorzieningen gemaakt om passeerbaarheid van migrerende biota (zoals vistrappen) en sedimenttransport te vergroten.

5

Onneembare barrière voor alle soorten biota en sediment.

Geen voorzieningen voor passeerbaarheid aanwezig.

* als een obstructie open staat wordt het niet als barrière gekenmerkt en vormt geen belemmering in de passeerbaarheid

Op deze manier is het mogelijk om op basis van de kwantitatieve informatie het waterlichaam in te delen in een van de drie klassen. Voor het bepalen van de klasse is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. aanwezigheid en type barrières (inclusief duur open staan); 2. aanwezigheid voorzieningen passeerbaarheid. Per barrière dient de klasse bepaald te worden. De slechtste (hoogste) klasse is van toepassing voor het hele waterlichaam (principe one out, all out). In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Tungelroyse beek. Voorbeeld Tungelroyse beek: Benedenstrooms (tot de hoofdstroom Maas) van dit waterlichaam zijn alle barrières in beeld gebracht. In dit traject bevinden zich drie barrières die een matig effect hebben op de bereikbaarheid van het waterlichaam door de aanleg van vistrappen. Op basis van deze gegevens wordt dit waterlichaam ingedeeld in klasse 3.

Met een minimale hoeveelheid aan informatie kan deze parameter op een eenduidige manier in een van drie klassen worden ingedeeld.

29


4.2.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de rijkswateren is de klasse bepaald met behulp van expert judgement van de waterbeheerders en met eigen onderzoek aan topografisch kaartmateriaal. Voor de waterlichamen van de waterschappen is gebruik gemaakt van GIS-bestanden bestaande uit stuwgegevens en aanvullende informatie uit documenten zoals een waterbeheersplan en rapporten met gegevens over stuwen en vispassages (zie tabel 4.8). Tabel 4.8: gebruikte brondata voor parameter bereikbaarheid waterlichaam

dataset titel


Keersop

stuw.shp


Keersop

vispassage.shp


Tungelroyse beek

lengteprofiel.xls


Tungelroyse beek



Tungelroyse beek

stuwen.shp


Geul

kaart_6-2004-04-15.pdf

terugkerend Waterbeheersplan (4 jaarlijks)

Geul



Geul



Overijsselse Vecht

analoog rapport rijkswaterstaat

project

In de rijkswateren in deze pilotstudie zijn geen barrières aanwezig (tabel 4.9). Voor de beken zijn wel barrières aanwezig die in sommige gevallen van een vistrap zijn voorzien. De meeste waterlichamen zijn met eigen expert judgement bepaald. Tabel 4.9: resultaten parameter bereikbaarheid waterlichaam

argumentatie resultaat

resultaat

Getijde Lek, Lek, Oude Maas, via Nieuwe Waterweg Spui, Dordtsche Kil


Waal

via Nieuwe Waterweg


Grensmaas

via Nieuwe Waterweg


Geul

Keersop

1 watermolens en 1 stuw/bodemval zonder vistrapvoorziening tientallen stuwen benedenstrooms van de Keersop

klasse 5: onneembare barrières voor alle soorten biota en sediment

klasse 5: onneembare barrières voor alle soorten biota en sediment

klasse 3: barrières hebben geen, weinig diverse vistrapvoorzieningen of matig effect op migrerende biota of sedimenttransport 2 stuwen met een klasse 3: barrières hebben geen, weinig Overijsselse Vecht, traject Dvistrapvoorziening of matig effect op migrerende biota of NL sedimenttransport

opmerking

expert judgement BCC expert judgement BCC expert judgement BCC expert judgement BCC

-

-

Tungelroyse beek

expert judgement BCC

4.2.4 Knelpunten In sommige gevallen zijn verschillende migratieroutes mogelijk vanaf de hoofdloop naar het waterlichaam. Een voorbeeld is het waterlichaam Grensmaas. Hierbij kan biota vanaf de Noordzee migreren via de Nieuwe Waterweg of via het Haringvliet. Bij migratie via de Nieuwe Waterweg ondervindt biota geen belemmeringen, bij migratie via het Haringvliet wel. Er is voor gekozen om indien migratie mogelijk is via een bepaalde route het waterlichaam als bereikbaar aan te merken. Voor de kleinere riviersystemen kunnen problemen ontstaan indien er geen gegevens bekend zijn tussen het te berekenen waterlichaam en de hoofdloop. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn indien dit waterlichaam binnen het beheersgebied van een andere waterbeheerder valt.

30


4.2.5 Inwinplan Wanneer de passeerbaarheid per barrière wordt opgeslagen is het mogelijk stroomopwaarts(belangrijk voor paaigebieden) of -afwaarts een analyse te maken voor de bereikbaarheid. Het afleiden van deze parameter kan op twee manieren naar de toekomst worden vastgelegd: 1. Het afleiden van de parameter gebeurt door de waterbeheerder op basis van expert judgement, waarbij de expert in een document zijn argumentatie vastlegt. Hierdoor kunnen in de toekomst andere experts een gelijke werkwijze hanteren. Hiervoor zijn geen extra kosten noodzakelijk. 2. Voor een goede en voor alle waterbeheerders uniforme interpretatie van deze parameter kan het wenselijk zijn dat een landelijke dataset wordt aangemaakt waarin voor alle waterlichamen de aanwezigheid van (benedenstroomse) barrières is vastgelegd. Op deze wijze wordt vermeden dat er verschillende brondata wordt gebruikt voor de aanwezigheid van barrières buiten het eigen beheersgebied. Deze landelijke dataset kan worden gegenereerd uit reeds bestaande datasets van alle waterbeheerders. Deze dataset moet vervolgens worden beheerd en ten minste elke 6 jaar worden geactualiseerd. De kosten voor het maken van een dergelijke dataset wordt geraamd op € 50.000,=. 4.3 Waterstand 4.3.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de oppervlaktewaterstanden in het waterlichaam. In tabel 4.10 wordt de parameter verder toegelicht. Tabel 4.10: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

waterstandsmetingen

meeteenheid

cm ten opzicht van NAP

frequentie

In alle R-typen, m.u.v. R1, R2, R3, R4 en R5: Continu meten (dat wil zeggen één waarde (10-minuutgemiddelde) per 10 minuten, zoals in DONAR/WADI wordt opgeslagen. Voor het beschrijven van de parameter is een uurgemiddelde gewenst. Op rivieren zonder getij volstaat het registreren van 1 uurwaarde, waarbij indien gemeten een 10minuutgemiddelde uit de uurreeks wordt genomen. Overige R-typen: Continu (zie rivieren) of periodiek conform gangbare praktijk.

hoe

In rivieren en beken met waterbreedte > 8 m: Gangbare (onder andere DNM, radarniveaumeter) instrumenten om waterstandsmetingen uit te voeren, als er geen instrument in de buurt is dan bepalen uit twee meest nabij gelegen (één boven- en één benedenstrooms) instrumenten of d.m.v. computerberekeningen. Overige R-typen: Gangbare instrumenten, aflezen peilschalen of andere methoden (bijvoorbeeld meetcampagnes, berekeningen).

waar

op 1 of meerdere locaties in het waterlichaam

precisie

cm

toelichting

Hulpmiddel ter bepaling van parameter 5 en 6. Bepalen van langjarige trend is ook van belang in verband met signaleren verdroging, bodemdaling. Noodzakelijk ter bepaling van getijslag. Te gebruiken ter bepaling van de afvoer met behulp van Q-h relatie. Om veranderingen van (piek)afvoeren te kunnen constateren is het vaak noodzakelijk dat niet in 1 meetjaar per 6 jaar te meten maar gedurende alle 6 jaren.

4.3.2 Afleidingsmethode Bij de beschrijving van de parameter in de richtlijnen monitoring wordt bij de frequentie onderscheid gemaakt tussen verschillende R–typen. Zoals in tabel 1.1 is aangegeven, wordt deze parameter gebruikt als hulpmiddel ter bepaling van parameters 5 en 6. Voor het beoogde doel van de parameter is 1 uurwaarde voldoende. Deze waarde is bij de meeste beheerders zonder extra inspanning

31


automatisch te generen. Bij het ontbreken van een representatieve locatie worden meerdere locaties gerapporteerd (of waterlichamen opnieuw opdelen). Welke locaties gerapporteerd worden is aan de beheerder. Uitgangspunt hierbij is dat van een waterlichaam met kunstwerken de meest bovenstroomse en benedenstroomse waterstanden worden gerapporteerd. In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Door het ontbreken van homogeniteit voor deze parameter is het in dit waterlichaam onmogelijk om één locatie te nemen die representatief is voor het hele waterlichaam. Op meerdere locaties wordt de waterstand continu gemeten waarbij 10- minuten waarden worden opgeslagen. Door het ontbreken van één representatieve locatie worden van alle meetlocaties de uurwaarden gerapporteerd. Vanuit de 6 10-minutenwaarden die in 1 uur worden geregistreerd wordt dan 1 10-minutenwaarde genomen.

4.3.3 Gebruikte brondata en resultaat Bij de afleidingsmethode van deze parameter wordt ernaar gestreefd om één waarde per uur te registreren. Per meetjaar zou dit leiden tot 8.760 records die in de database verwerkt zouden moeten worden. Er is besloten de waterstanden te classificeren in klassen van 25 cm t.o.v. NAP en aan te geven hoeveel uur deze klasse per jaar voorkomt. De gebruikte data is altijd te achterhalen door middel van de bijbehorende metadata. Wanneer er gewerkt wordt in excel, kan de onderstaande formule gebruikt worden: =ALS(WAARDE<0;AFRONDEN.BOVEN(WAARDE;-25);AFRONDEN.BENEDEN(WAARDE;25)) Voor de rijkswateren is gebruik gemaakt van gegevens van Waterbase. Behalve de gegevens van het meetstations bij Lobith worden er 10 minuten waarden geleverd. Voor de afleidingsmethode zijn alleen de waarden van het hele uur gebruikt. Van het station Lobith zijn alleen uurwaarden geleverd door Waterbase. Voor de overige wateren zijn alleen van het waterlichaam Keersop de dagwaarden geleverd. Dit levert geen problemen op aangezien Keersop een R5 watertype is, waarvan de monitoring is gedefinieerd als periodiek, conform gangbare praktijk [Lit. 2 en 3]. In tabel 4.11 en 4.12 is aangegeven welke gegevens zijn gebruikt. Per waterlichaam is de meetlocatie aangegeven en met welke frequentie de meetwaarden worden vastgelegd. Tabel 4.11: gebruikte brondata voor parameter waterstand waterlichaam

dataset titel


Waal

id1-LOBH-200501010000-200512312359.xls

Grensmaas

id1-BORGHRBNDN-200501010000-200512312359.xls

Keersop

totaal.xls

monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) continue monitoring

Tungelroyse beek

Tungelroysebeek043.xls

continue monitoring

Geul

waterstand Geul 2005.xls

continue monitoring

Overijsselse Vecht

meet data info - KRW.xls

continue monitoring

Getijde Lek, Lek, etc id1-DORDT-200501010000-200512312359.xls

Getijde Lek, Lek, etc id1-SCHOONHVN-200501010000-200512312359.xls

Getijde Lek, Lek, etc id1-GOIDSOD-200501010000-200512312359.xls

Getijde Lek, Lek, etc id1-KRIMPADLK-200501010000-200512312359.xls

32


Tabel 4.12: meetlocaties en -frequenties waterstanden waterlichaam

locatie

Dordrecht, Goidschalxoord, Krimpen a/d Lek, Schoonhoven, Getijde lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil Spijkenisse en Hagesteinbeneden Waal Lobith

meet interval

meetjaar

tijdspanne afleiding

10 minuten

2005

1 jaar

uurwaarde

2005

1 jaar

Grensmaas

Borgharen dorp

10 minuten

2005

1 jaar

Geul

Valkenburg

15 minuten

2005

1 jaar

Keersop

PS290

dagwaarde

2004

1 jaar

Tungelroyse beek

Krang 043

15 minuten

2005

1 jaar

Overijsselse vecht

Brug bij Ommen

uurwaarde

2004

24 uur

Aangezien deze methode nog steeds meer dan honderd records als resultaat geeft, wordt in tabel 4.13 een overzicht gegeven hoe de resultaten eruit zien. Tabel 4.13: resultaten parameter waterstanden voor het waterlichaam Geul waterlichaam

locatie

klasse (cm) NAP

# uren van voorkomen

periode

Geul

Valkenburg

6.650 – 6.675

92

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.675 – 6.700

36

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.700 – 6.725

34

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.725 – 6.750

29

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.750 – 6.775

74

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.775 – 6.800

8489

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.800 – 6.825

5

1 jaar

Geul

Valkenburg

6.825 – 6.850

1

1 jaar

4.3.4 Knelpunten Het waterlichaam Getijde lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil is niet homogeen voor deze parameter waardoor van meerdere locaties waterstanden worden gerapporteerd. De waterstanden van Bernisse zijn niet te verkrijgen via Waterbase. Deze zijn echter wel beschikbaar bij de waterbeheerder RWS directie Zuid-Holland. Verder kunnen voor de zuidelijke delen van het Spui en de Dordtsche Kil de waterstandsmeetstations Middelharnis of Hellevoetsluis en Moerdijk als representatief worden gesteld. Deze liggen wel buiten het waterlichaam, maar geven een goed beeld van de waterstanden in het zuidelijke deel van dit waterlichaam. De geleverde brondata geven een goed beeld van de gehele Grensmaas op een bepaald tijdstip. Voor de pilot is een tijdreeks gewenst op één representatieve locatie. Daarom zijn er voor het waterlichaam Grensmaas meetgegevens van ‘Borgharen dorp’ opgehaald uit Waterbase. Van de Overijsselse Vecht zijn meetwaarden van één dag geleverd. Aandachtspunt is het wel of niet gebruik maken van uurwaarden in de getijde rivieren. Door alleen uurwaarden te rapporteren worden vaak de hoogste en laagste waterstand in een getijperiode gemist. Tevens dient nog uitgewerkt te worden welke 10-minutenwaarde wordt genomen en vervolgens de uurwaarde wordt genoemd (een representatieve of gemiddelde waarde). 4.3.5 Inwinplan Voor alle waterlichamen zijn voldoende gegevens aanwezig, aanvullende monitoring is dus niet nodig. Voor de rijkswateren kan eventueel gebruik gemaakt worden van de afgeleide statistieken uit Waterstat (www.waterstat.nl).

33


4.4 Afvoer en stroomsnelheid 4.4.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de kwantiteit en dynamiek van de waterstroming in het waterlichaam. In tabel 4.14 wordt de parameter verder toegelicht. Tabel 4.14: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Afvoer en stroomsnelheidsmetingen of berekeningen. In het getijdengebied ook eb en vloed debiet metingen.

meeteenheid

m3/s (afvoer), m/s (stroomsnelheid)

frequentie

In rivieren en beken met waterbreedte > 8 m: Continu (1 uurwaarde) Overige R-typen: Continu (zie rivieren) of periodiek conform gangbare praktijk

hoe

In rivieren en beken met waterbreedte > 8 m: Met behulp van ADM’s, QH-relaties of modellen kan continu een afvoerwaarde worden bepaald. QH-relaties en modellen dienen wel onderhouden te worden door middel van afvoermetingen (zie ook: Ruiten et al; 2003). Overige R-typen: Gangbare instrumenten of andere methoden (bijvoorbeeld meetcampagnes, berekeningen).

waar

Op één locatie in waterlichaam

precisie

+/- 5%

toelichting

Hulpmiddel ter bepaling van parameter 5 en 6. Debieten zijn onder andere ook nodig om de vrachten te bepalen op de randen van de waterlichamen. Zie ook waterstanden.

4.4.2 Afleidingsmethode In zes van de zeven waterlichamen worden afvoer of stroomsnelheid automatisch en continu gemeten. Bij de waterbeheerders is in het verleden een afweging gemaakt met welke frequentie gegevens worden opgeslagen. Zo worden 10- en 15-minuten waarden opgeslagen. Bij de beschrijving van de parameter wordt bij de frequentie onderscheid gemaakt tussen rivieren en beken > 8 m en overige R-typen. Zoals in tabel 4.14 aangegeven wordt deze parameter gebruikt als hulpmiddel ter bepaling van parameters 5 en 6. Voor het beoogde doel van de parameter, zijn voor alle R–typen uurgemiddelden voldoende. Deze waarde is bij de meeste beheerders zonder veel extra inspanning automatisch te generen uit de database of uit Sobek. In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: In dit waterlichaam wordt zowel stroomsnelheid als afvoer gemeten. De metingen vinden continu en projectmatig plaats. Van de continu stroomsnelheidsmetingen worden 10-minuten waarde opgeslagen in DONAR. Uit deze database kunnen uurgemiddelden worden berekend. Hieronder wordt een uurgemiddelde weergegeven van meetlocatie Spijkenissebrug.

datum

tijd

10 min waarde

eenheid

22-2-2006

12:00

0,47

m/s

22-2-2006

12:10

0,58

m/s

22-2-2006

12:20

0,695

m/s

22-2-2006

12:30

0,764

m/s

22-2-2006

12:40

0,908

m/s

22-2-2006

12:50

0,969

m/s

uur gemiddelde

0,731 m/s

34


4.4.3 Gebruikte brondata en resultaat Bij deze parameter wordt gestreefd naar één waarde per uur. Net als bij de parameter ‘waterstanden’ zou dit leiden tot een te grote hoeveelheid records in de pilot-geodatabase. Ook hier wordt dit opgelost door te werken met klassen. Omdat de afvoer en de stroomsnelheid sterk kan verschillen per waterlichaam is de stapgrootte van de klassen niet bij ieder waterlichaam gelijk. Van drie waterlichamen was de geleverde brondata direct te gebruiken voor de afleiding. Dit waren Geul, Overijsselse Vecht en Getijde Lek, Lek Oude Maas etc. De brondata van de Grensmaas waren niet te gebruiken voor de afleiding, er is gekozen om gegevens van het station Borgharen uit Waterbase te halen. Dit is ook gedaan voor het waterlichaam Waal waarvoor het station Lobith is gebruikt (zie tabel 4.15). De afvoergegevens uit Waterbase zijn dagwaarden die naar klasse zijn ingedeeld. Tabel 4.15: gebruikte brondata voor parameter afvoer en/of stroomsnelheid waterlichaam

dataset titel


Waal

id29-LOBH-200401010000200412312359.xls

monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL)

Getijde Lek, Lek, etc.

waterstanden_Stroomsnelheid.xls

continue monitoring

Grensmaas

id29-BORGHRDP-200401010000200412312359.xls


Geul

afvoer Geul 2005.xls

continue monitoring

Overijsselse Vecht

meet data info - KRW.xls

continue monitoring

In tabel 4.16 worden de resultaten van waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil als voorbeeld weergegeven. Op de genoemde locaties in het benedenrivierengebied wordt continu de stroomsnelheid gemeten en niet de afvoer. Deze kan wel bepaald worden uit de stroomsnelheid en het doorstroomprofiel. Ook kan de stroomsnelheid berekend worden met het ééndimensionale model Sobek. Alleen bij stuw Hagestein wordt continu de afvoer gemeten. Tabel 4.16: resultaten stroomsnelheden in waterlichaam Getijde Lek, Lek, etc. op drie locaties in m/s waterlichaam

locatie

klasse

# uren voorkomen

meetinterval

periode


Alblasserdam

-1 - -0,5

2

10 min

24 uur


Alblasserdam

-0,5 - 0

4

10 min

24 uur


Alblasserdam

0 - 0,5

3

10 min

24 uur


Alblasserdam

0,5 - 1

7

10 min

24 uur


Alblasserdam

1 - 1,5

7

10 min

24 uur


Spijkenisse

-1 - -0,5

1

10 min

24 uur


Spijkenisse

-0,5 - 0

4

10 min

24 uur


Spijkenisse

0 - 0,5

2

10 min

24 uur


Spijkenisse

0,5 - 1

3

10 min

24 uur


Spijkenisse

1 - 1,5

9

10 min

24 uur


Spijkenisse

1,5 - 2

1

10 min

24 uur


Wieldrecht

-1 - -0,5

4

10 min

24 uur


Wieldrecht

-0,5 - 0

4

10 min

24 uur


Wieldrecht

0 - 0,5

5

10 min

24 uur


Wieldrecht

0,5 - 1

11

10 min

24 uur

35


4.4.4 Knelpunten Eigenlijk betreft het hier twee parameters, afvoer en stroomsnelheid, die ieder een andere eenheid hebben. Voor het opslaan van de resultaten in de database dient hiermee rekening gehouden te worden. Aandachtspunt is het wel of niet gebruik maken van uurwaarden in de getijde rivieren. Door alleen uurwaarden te rapporteren worden de hoogste en laagste afvoer en stroomsnelheid in een getijperiode gemist. Van de Tungelroyse beek en Keersop zijn geen data ontvangen. Van de waterlichamen Waal en Grensmaas zijn geen brondata geleverd. Hier is gebruik gemaakt van afvoergegevens afkomstig van Waterbase, dit zijn echter dagwaarden en deze voldoen niet aan de meetfrequentie die is voorgeschreven. Van het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil zijn 10 minuten waarden van 1 dag. Ondanks de beperkte hoeveelheid data kan deze wel gebruikt worden voor de berekening van de parameter. 4.4.5 Inwinplan Bij het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil zijn drie meetlocaties waar de stroomsnelheid wordt gemeten, bij parameter ‘Waterstanden’ zijn dit meer meetlocaties. Door het ontbreken van homogeniteit voor de parameter stroomsnelheid in dit waterlichaam zou het nodig kunnen zijn om ook voor deze parameter meer meetlocaties in te richten. De kosten voor het inrichten van een meetlocatie worden geraamd op € 15.000,= en het jaarlijks onderhoud op € 1.000,=. Voor het verkrijgen van een goed beeld zou minimaal op alle splitsingspunten in het waterlichaam in minimaal twee takken gemeten moeten worden. Dit levert veel meetlocaties op (en hoge kosten). Het is daarom aan te raden de stroomsnelheid en afvoer te bepalen met het Sobek-model. Voor de waterlichamen Waal en Grensmaas moet nagegaan worden of de waarden van Lobith en Borgharen in Waterbase geaggregeerde waarden zijn. De basisgegevens (uit DONAR) voldoen waarschijnlijk wel aan de eisen die gesteld worden voor deze parameter. Van de Tungelroysebeek en Keersop zijn geen gegevens ontvangen terwijl in fase A van de pilot wel is aangegeven dat er gegevens aanwezig zijn en zouden worden geleverd. Er moet gekeken worden of de gegevens die de waterbeheerder aangeeft te hebben, geschikt zijn om de parameter af te leiden. Conclusies over een toekomstvast inwinplan en kostenindicatie kan niet worden gegeven. Figuur 4.2 geeft een beeld van het uitvoeren van stroomsnelheidsmetingen met een elektromagnetisch meetinstrument.

36


Figuur 4.2: uitvoeren stroomsnelheidsmetingen

4.5 Mate van vrije afstroming 4.5.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft het effect van antropogene barrières op de afstroming van het water in het waterlichaam (zie tabel 4.17). Bij een hoge mate van vrije afstroming ontstaat een grotere diversiteit aan habitats. Tabel 4.17: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Mate van beïnvloeding van barrières/kunstwerken op de vrije afstroming van water.

meeteenheid

Klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Op basis van bijvoorbeeld waterstandsmetingen, stuwhoogten, verhang, modellen, veldverkenning.

waar

Beschouw het hele waterlichaam

precisie

Vrije afstroming, matige beïnvloeding, sterke beïnvloeding van kunstwerken op stromingskarakter (conform CEN 5a).

toelichting

Het stromingskarakter bepaalt in grote mate de aanwezigheid van biota, zuurstofhuishouding, e.d. (zie ook paragraaf 3.3 en 3.4).

4.5.2 Afleidingsmethode Voor deze parameter wordt gebruik gemaakt van gegevens die verkregen zijn door interpretatie van topografische informatie zoals DTB-NAT en beheersregisters. In het werkdocument van de CEN [lit.2 en 3] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld. Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op deze klassenindeling (zie tabel 4.18). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn.

37


Tabel 4.18: klassen-indeling parameter mate van vrije afstroming (naar CEN 5a) klasse omschrijving

1

3

5

toelichting

Vrije afstroming: De afstroming van water wordt niet of nauwelijks beïnvloed door barrières/kunstwerken Matige beïnvloeding: De afstroming van water wordt matig beïnvloed door barrières/kunstwerken

Sterke beïnvloeding: Er is geen sprake van vrije afstroming van water

Stuwen/sluizen ontbreken, er zijn niet of nauwelijks bruggen, kribben ed, aanwezig.

Matige opstuwing door aanweziheid van bruggen, kribben en andere antropogene structuren zoals duikers. Stuwen/sluizen ontbreken. Stuwen/sluizen aanwezig die de stroomsnelheid in grote mate reguleren.

Op deze manier is het mogelijk om op basis van de beschrijvende informatie het waterlichaam in te delen in een van de drie klassen. In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Overijsselse Vecht. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Voor dit waterlichaam wordt DTB-nat als brondata gebruikt. Hierin zijn alle barrières (kribben, bruggen stuwen, e.d.) aangegeven die voor deze parameter van belang zijn. Ten eerste wordt geconstateerd dat er geen stuwen of sluizen aanwezig zijn. Ten tweede wordt bepaald dat over een grote lengte wel kribben aanwezig. Zodoende wordt dit waterlichaam ingedeeld in klasse 3.

Met een minimale hoeveelheid aan informatie kan het waterlichaam op een eenduidige manier in een van drie klassen worden ingedeeld. 4.5.3 Gebruikte brondata en resultaat Er is met name gebruik gemaakt van expert judgement om deze parameter af te leiden. In de praktijk blijkt dat topografische kaarten voor de grote rivieren voldoende informatie leveren ten aanzien van de aanwezigheid van grote kunstwerken (kribben, bruggen, stuwen e.d.). Voor de beken is voor een deel gebruik gemaakt van informatie die bij de parameter ‘aantal, ligging en passeerbaarheid barrières’ aanwezig is. Bij deze parameter is alleen naar de kunstwerken gekeken die binnen het waterlichaam liggen. Enkele kunstwerken blijken zich precies op de grens van een waterlichaam te bevinden. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de stuw bij Borgharen voor het waterlichaam Grensmaas. Deze kunstwerken worden alleen meegenomen indien deze zich direct aan de benedenstroomse zijde van het waterlichaam bevinden. Voor het waterlichaam Grensmaas wordt de stuw bij Borgharen dus niet meegenomen in de mate van opstuwing door kunstwerken (zie tabel 4.19). Tabel 4.19: gebruikte brondata voor parameter mate van vrije afstroming waterlichaam

dataset titel


Keersop

stuw.shp


Keersop

vispassage.shp


Tungelroyse beek

lengteprofiel.xls


Tungelroyse beek



Tungelroyse beek

stuwen.shp


Geul

kaart_6-2004-04-15.pdf

terugkerend waterbeheersplan (4 jaarlijks)

Geul



Geul



Overijsselse Vecht

n.v.t.

n.v.t.

Op de Grensmaas na vallen alle waterlichamen in klasse 3, matige beïnvloeding van de vrije afstroming (zie tabel 4.20).

38


Tabel 4.20: resultaten parameter mate van afstroming waterlichaam


Waal

Grensmaas


resultaat

Er zijn kribben aanwezig langs de Getijde Lek, Lek en Oude Maas. Daarnaast zijn er enkele bruggen en spoorbruggen aanwezig. Over vrijwel de gehele lengte zijn kribben aanwezig. Daarnaast zijn er 4 bruggen aanwezig en 2 spoorbruggen. In dit deel van de Maas komen geen stuwen voor. Het Julianakanaal loopt parallel aan de Maas. Onduidelijk is in hoeverre de aansluiting van het kanaal aan de Maas de afstroming beïnvloedt.

klasse 3: matige beïnvloeding van de vrije afstroming

Geul

5 watermolens en 1 stuw zonder vistrappen.

Keersop

Enkele stuwen met vispassage.

Tungelroyse beek

Diverse vistrapvoorzieningen/bypasses en één molen.

Overijsselse Vecht, traject D-NL 4 stuwen met een vistrapvoorziening.

klasse 3: matige beïnvloeding van de vrije afstroming

klasse 1: geen of weinig beïnvloeding van de vrije afstroming

klasse 5: sterke beïnvloeding van de vrije afstroming klasse 3: matige beïnvloeding van de vrije afstroming klasse 3: matige beïnvloeding van de vrije afstroming klasse 3: matige beïnvloeding van de vrije afstroming

4.5.4 Knelpunten De term ‘weinig/nauwelijks’ beïnvloeding van de vrije afstroming (klasse 1) is niet helemaal duidelijk. De vraag is in hoeverre het aantal kunstwerken in de vorm van bruggen, kribben etc. de classificatie beïnvloedt, met andere woorden bij hoeveel kunstwerken is het resultaat klasse 1 of klasse 3. 4.5.5 Inwinplan Alle benodigde informatie voor de invulling van deze parameter is bij de beheerders aanwezig. Brondata verkregen uit het project Ruimte voor Rivieren zou eventueel als extra input kunnen dienen. Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk. Wel is meer duidelijkheid noodzakelijk aangaande de kwantificering van de mate van opstuwing. 4.6 Mate van natuurlijk afvoerpatroon 4.6.1 Beschrijving parameter Met deze parameter wordt het afvoerpatroon van het water bovenstrooms van het waterlichaam in beeld gebracht (zie tabel 4.21). Dit betekent dat gebieden voorbij de Nederlandse grens binnen het stroomgebied ook in beschouwing worden genomen. Tabel 4.21: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Mate van beïnvloeding van de afvoer door ingrepen op stroomgebiedsniveau in en bovenstrooms van het waterlichaam. Deze parameter is grensoverschrijdend.

meeteenheid

Klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Inventarisatie en inschatting van relevante ingrepen op het afvoerpatroon zoals bv landdrainage, verharding, onttrekkingen, afleidingen, stuwdammen, afname kwel. In enkele representatieve waterlichamen debietmetingen (zie ook paragraaf 4.3 en 4.4).

waar

Beschouw het hele waterlichaam en het bijbehorende (incl. bovenstrooms gelegen) stroomgebied.

precisie

Klassen: Afvoer nagenoeg natuurlijk, matig veranderd, sterk veranderd (conform CEN 5b).

toelichting

Het afvoerkarakter/afvoerpatroon bepaalt in grote mate de aanwezigheid van biota (zie ook paragraaf 4.3 en 4.4).

39


4.6.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld (zie tabel 4.22). Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling. Deze toelichting moet ervoor zorgt dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en reproduceerbaar zijn. De klassen worden bepaald op basis van expert judgement. Tabel 4.22: klassenindeling parameter mate van natuurlijk afvoerpatroon (naar CEN 5b) klasse omschrijving

toelichting

1

afvoer nagenoeg natuurlijk

3

afvoer matig veranderd

5

afvoer sterk veranderd

Er zijn niet of nauwelijks maatregelen genomen om water versnelt af te voeren of vast te houden Een beperkte mate van landdrainage, verharding, onttrekkingen, hydro-peaking e.d. Een grote mate van beïnvloeding van de afvoer door aanwezigheid van stuwen, landdrainage, verharding, onttrekkingen, hydro-peaking e.d.

Hieronder is een voorbeeld gegeven van de afleiding voor het waterlichaam Waal. Voorbeeld Waal: Er bevindt zich een enorm gebied bovenstrooms van dit waterlichaam waarin een zeer groot aantal ingrepen hebben plaatsgevonden (expert judgement). Op basis daarvan wordt het waterlichaam de Waal ingedeeld in klasse 5.

4.6.3 Gebruikte brondata en resultaat Er is met name gebruik gemaakt van expert judgement om deze parameter af te leiden. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van zeer verschillende type brondata waarop topografische informatie kan worden nagekeken. De grote rivieren laten allen een sterk veranderd afvoerpatroon zien (zie tabel 4.23). Tabel 4.23: resultaten parameter mate van natuurlijk afvoerpatroon waterlichaam


Waal


resultaat

Gehele bovenstroomse gebied in met name Duitsland beïnvloedt door verharding, onttrekkingen e.d. Gehele bovenstroomse gebied in met name Duitsland beïnvloedt door verharding, onttrekkingen e.d.

klasse 5: afvoer sterk veranderd

Gehele bovenstroomse gebied in met name België beïnvloedt door verharding, onttrekkingen, hydro-peaking e.d. Expert judgement, in te vullen door Geul waterbeheerder Onregelmatiger afvoerpatroon door Keersop drainage in de bovenlopen Expert judgement, in te vullen door Tungelroyse beek waterbeheerder Expert judgement, in te vullen door Overijsselse Vecht, traject D-NL waterbeheerder

Grensmaas

40



-

klasse 3: afvoer matig veranderd

-

-


4.6.4 Knelpunten Voor waterlichamen met een zeer groot bovenstrooms gebied zoals de Waal en de Grensmaas dient gebruik te worden gemaakt van vergelijkbare brondata. Aangezien het verschillende waterlichamen betreft van verschillende waterbeheerders bestaat het risico dat van verschillende brondata gebruik wordt gemaakt, waardoor eventueel tot een verschillende classificatie wordt gekomen. Voor de kleinere waterlichamen is lokale kennis van groot belang om deze parameter af te leiden. Deze kennis is aanwezig bij de waterbeheerder waardoor de afleiding nu niet is uit te voeren. 4.6.5 Inwinplan Het afleiden van deze parameter kan op twee manieren naar de toekomst worden vastgelegd: 1. Het afleiden van de parameter gebeurt door de waterbeheerder op basis van expert judgement, waarbij de expert in een document zijn argumentatie vastlegt. Hierdoor kunnen in de toekomst andere expert een gelijke werkwijze hanteren. Hiervoor zijn geen extra kosten noodzakelijk. 2. Voor de grote rivieren wordt voorgesteld een landelijke dataset aan te maken om deze parameter te kunnen afleiden. Deze landelijke dataset is gebaseerd op informatie uit België en Frankrijk voor de Grensmaas en met name Duitsland voor de Waal en Getijde Lek. Op deze wijze wordt vermeden dat verschillende brondata worden gebruikt voor de interpretatie van het natuurlijk afvoerpatroon. Deze dataset moet vervolgens worden beheerd en ten minste elke 6 jaar worden geactualiseerd. De kosten voor het maken van een dergelijke dataset wordt geraamd op € 50.000,=. 4.7 Getijdenkarakteristiek: Kentering 4.7.1 Beschrijving parameter Met deze parameter wordt aangegeven of de stroomrichting verandert in een waterlichaam. Een verdere toelichting is gegeven in tabel 4.24. Tabel 4.24: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Het al dan niet optreden van kentering = het omdraaien van de stroomrichting (van eb naar vloed of omgekeerd)

meeteenheid

ja/nee

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Met behulp van (berekende) stroomsnelheden en stroomrichtingen

waar


precisie

p.m.

toelichting

Het al dan niet optreden van kentering speelt een rol bij de verblijftijd (zie paragraaf 4.4)

4.7.2 Afleidingsmethode Wanneer sprake is van kentering verandert de stroomrichting in het waterlichaam. Hieronder is een voorbeeld gegeven van de afleiding voor Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Dordtsche Kil.

41


Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Dordtsche Kil: In de onderstaande tabel worden stroomsnelheden weergegeven die gemeten zijn bij Alblasserdam. Hier is duidelijk te zien dat de stroomrichting tussen 20:40 en 20:50 uur van richting veranderd. Deze parameter zal hier met Ja worden beantwoord. datum

tijd

stroomsnelheid

22-2-2006

20:10

0,402

m/s

22-2-2006

20:20

0,297

m/s

22-2-2006

20:30

0,163

m/s

22-2-2006

20:40

0,067

m/s

22-2-2006

20:50

-0,064

m/s

22-2-2006

21:00

-0,194

m/s

22-2-2006

21:10

-0,267

m/s

22-2-2006

21:20

-0,379

m/s

4.7.3 Gebruikte brondata en resultaat Het waterlichaam getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil is het enige waterlichaam in deze pilot waarvoor deze parameter van toepassing is (zie tabel 4.25). Tabel 4.25: gebruikte brondata voor parameter getijdenkarakteristiek: Kentering waterlichaam

dataset titel


Getijde Lek, Lek, etc

waterstanden_Stroomsnelheid.xls

continue monitoring

Aan de hand van de stroomsnelheden in het waterlichaam kan worden bepaald of er sprake is van kentering (zie tabel 4.26). Wanneer er positieve en negatieve stroomsnelheden zijn is er kentering. Tabel 4.26: gegevens kentering datum

tijd

v

eenheid

22-2-2006

8:20

0.377

m/s

22-2-2006

8:30

0.297

m/s

22-2-2006

8:40

0.194

m/s

22-2-2006

8:50

0.087

m/s

22-2-2006

9:00

-0.018

m/s

22-2-2006

9:10

-0.13

m/s

22-2-2006

9:20

-0.195

m/s

22-2-2006

9:30

-0.277

m/s

-

-

22-2-2006

20:10

0.402

m/s

22-2-2006

20:20

0.297

m/s

22-2-2006

20:30

0.163

m/s

22-2-2006

20:40

0.067

m/s

22-2-2006

20:50

-0.064

m/s

22-2-2006

21:00

-0.194

m/s

22-2-2006

21:10

-0.267

m/s

22-2-2006

21:20

-0.379

m/s

-

-

42


In tabel 4.27 is het resultaat weergegeven voor de verschillende waterlichamen. Tabel 4.27: resultaat parameter kentering waterlichaam

locatie

Waal Getijde lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil Grensmaas

Lobith Alblasserdam, Wieldrecht, Spijkenisse brug Borgharen

kentering

n.v.t.

Keersop

PS290

n.v.t.

Tungelroyse beek

Krang 043

n.v.t.

Geul

Valkenburg

n.v.t.

Overijsselse vecht

Brug bij Ommen

n.v.t.

ja

n.v.t.

4.7.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 4.7.5 Inwinplan Er is geen inwinplan nodig voor deze parameter aangezien deze goed af te leiden is op basis van beschikbare gegevens. 4.8 Getijdenkarakteristiek: Getijslag 4.8.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de variatie in getijslag binnen het waterlichaam en is alleen relevant voor rivieren met getijdeninvloed (zie tabel 4.28). Van de in dit rapport behandelde rivieren is dat alleen de Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Tabel 4.28: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

verschil tussen (gemiddeld) hoogwater en (gemiddeld) laagwater (zie opmerkingen bij ‘waterstanden’)

meeteenheid

cm

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

uit waterstandsmetingen

waar

beschouw het hele waterlichaam

precisie

cm

toelichting

de grootte van de getijslag is van belang voor de overstroming(sfrequenties) in de oeverzone in de door getijden beïnvloede rivieren

4.8.2 Afleidingsmethode De parameter wordt op verschillende locaties in het waterlichaam bepaald. Om de variatie binnen het waterlichaam te bepalen wordt het minimale en maximale getijverschil binnen het waterlichaam beschreven. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Voor dit waterlichaam zijn voor deze pilot de slotgemiddelden van vijf peilmeetstations bekend. Het grootste gemiddelde getijverschil bij normaal tij is 156 cm bij Spijkenisse, het kleinste gemiddelde getijverschil bij normaal tij is 43 cm bij ’s-Gravendeel.

43


4.8.3 Gebruikte brondata en resultaat Alleen in het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil is sprake van getij. In dit waterlichaam bevinden zich meerdere meetstations waar slotgemiddelden worden berekend. De brondata is afkomstig van de website ‘waternormalen’ (zie tabel 4.29). Tabel 4.29: gebruikte brondata voor parameter getijdenkarakteristiek: Getijslag waterlichaam

dataset titel


Getijde Lek, Lek, etc. Getijde Lek, Lek, etc. Getijde Lek, Lek, etc. Getijde Lek, Lek, etc. Getijde Lek, Lek, etc.

Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/GOIDSOD.xls Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/DORDT.xls Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/GRAVDHVN.xls Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/KRIMPADLK.xls Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/SPIJKNSE.xls

monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL)

De variatie in getijslag is voor het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. weergegeven in tabel 4.30. Er zijn van meer MWTL-stations gegevens beschikbaar bij de waterbeheerder dan in de tabel genoemd (zie ook parameter waterstand). Van de genoemde stations is informatie van het station ’s-Gravendeel bekend tot eind 1992. Dit station bestaat ook niet meer. Tabel 4.30: resultaten getijslag slotgemiddelde meetstation

tijverschil in cm

Spijkenisse

slotgemiddelde

156

1998

Dordrecht

79

1998

Krimpen a/d Lek

130

1998

Goidschalxoord

111

1998

‘s-Gravendeel

43

1991

4.8.4 Knelpunten De getijslag is het verschil tussen hoog- en laagwater. Dit pleit er ook voor om bij parameter waterstand de hoog- en laagwaterstand op te nemen ook als deze niet op het hele uur vallen. Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 4.8.5 Inwinplan Er is geen inwinplan nodig voor deze parameter aangezien deze goed af te leiden is op basis van beschikbare gegevens. 4.9 Getijdenkarakteristiek: Verhoudingsgetal horizontaal getij 4.9.1 Beschrijving parameter Deze parameter is een maat voor de invloed van rivier of zee in het waterlichaam. In tabel 4.31 is een verdere toelichting gegeven.

44


Tabel 4.31: toelichting parameter [lit.1]

beschrijving

De verhouding tussen het opperwatervolume en het getijvolume wordt als volgt berekend. Horizontaal getij = Veb- Vvloed/Veb+ Vvloed. De volumina worden berekend over de duur van de getijslag en voor de gemiddelde situatie.

meeteenheid

dimensieloos

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

De benodigde volumina worden berekend met behulp van een computermodel, waarna het verhoudingsgetal bepaald kan worden

waar


precisie

p.m.

toelichting

Het verhoudingsgetal horizontaal getij is een maat voor de mate van de rivierinvloed/zeeinvloed en de morfodynamiek van de bedding in het getijdengebied.

4.9.2 Afleidingsmethode Voor het bepalen van het verhoudingsgetal horizontaal getij is de volgende formule van toepassing:

VHG = Veb - Vvloed / Veb + Vvloed Hierin is:

VHG

verhoudingsgetal horizontaal getij

Veb

ebvolume

m3

vloedvolume

m3

Vvloed

4.9.3 Gebruikte brondata en resultaat Deze parameter is alleen van toepassing op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Met Sobek is voor één getijperiode het debiet berekend en het eb- en vloedvolume bepaald (zie tabel 4.32). Met als randvoorwaarden het getijverloop op zee en de afvoer van rivieren wordt het getijverloop in een locatie berekend. Hieruit wordt dan weer het eb- en vloedvolume bepaald. Met behulp van de onderstaande formule is het verhoudingsgetal horizontaal getij berekend. Tabel 4.32: gebruikte brondata voor parameter getijdenkarakteristiek: Verhoudingsgetal horizontaal getij waterlichaam Getijde Lek, Lek, etc

dataset titel Rivieren\Getijde_Lek_Lek_Oude Maas_Spui_Dordtsche Kil/voorbeeld gegevens Dordrecht.xls



Het verhoudingsgetal horizontaal getij is voor het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil weergegeven in tabel 4.33. Hierbij, maar ook bij de parameters waterstand, stroomsnelheid/afvoer en getijslag, moet opgemerkt worden dat de gegeven informatie geldig is voor gemiddelde omstandigheden. Hogere/lagere afvoeren en hogere/lagere waterstanden geven andere getallen.

45


Tabel 4.33: resultaat verhoudingsgetal horizontaal getij op de Oude Maas nabij Dordrecht formule

resultaat

VHG =( Veb - Vvloed) / ( Veb + Vvloed)

0,42

Hierin is:

VHG


Veb

ebvolume

31.380.123 m3

0,42

Vvloed

vloedvolume

12.828.057 m3

4.9.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 4.9.5 Inwinplan Alle gegevens zijn aanwezig om het verhoudingsgetal te berekenen. Extra metingen zijn niet nodig. 4.10 Grondwaterstand 4.10.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de grondwaterstanden van het omliggende land op basis van grondwatertrappen. Een nadere toelichting is gegeven in tabel 4.34. Tabel 4.34: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Grondwatertrap omliggende land (uiterwaard, beekdal), zoals vermeld op de meest recente bodem en/of grondkaarten.

meeteenheid

grondwatertrappen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Geoinformatie (veelal digitaal beschikbaar)

waar

Beschouw het hele waterlichaam met aangrenzend beekdal/uiterwaard

precisie

Gebruik meest recente grondwatertrappenkaart

toelichting

De grondwatertrap zegt iets over de vochtigheid van het aanliggende land. Als de grondwaterstand hoog is, watert het land/grondwater af op de rivier/beek, als de grondwaterstand laag is, kan er wegzijging van water naar het grondwater plaatsvinden. Verlaging van waterstanden (bijvoorbeeld door insnijding) kan verlaging van grondwaterstanden tot gevolg hebben.

4.10.2 Afleidingsmethode Zoals bij de beschrijving van de parameters wordt aangegeven kan het beste gebruik worden gemaakt van de meest recente bodemkaart c.q. grondwatertrappenkaart (Alterra) (zie tabel 4.35). Deze is landdekkend beschikbaar en kan voor alle waterlichamen gebruikt worden. De volgende GISbewerkingen dienen te worden uitgevoerd. Creëer per waterlichaam een vlak van het omliggende land (uiterwaard, beekdal). Het waterlichaam maakt hiervan geen deel uit. Deze oppervlakte wordt uit de bodemkaart geknipt. Nu kan per grondwatertrap het oppervlak bepaald worden dat aanwezig is in het omliggende land. In het onderstaande voorbeeld wordt voor het beekdal van de Geul het oppervlak bepaald van de grondwatertrappen (figuur 4.3). In het voorbeeld is voor de Geul een breedte van 15 m genomen en voor het beekdal 75 m (fictief). Voor de uiteindelijke bepaling van de parameter wordt de werkelijke

46


breedte van de geul en het beekdal ingevuld. Voor de uiterwaarden van de grote rivieren zijn de grenzen af te leiden uit de beheersgebiedsgrenzen van de regionale directies van Rijkswaterstaat.

GWT

Hectare

-

63,88

III

8,28

V

82,33

VI

200,11

Figuur 4.3: grondwatertrappen van een sectie van de Geul met bijbehorend beekdal. Hiernaast staan de resultaten van de methode toegepast op het waterlichaam Geul (fictief voorbeeld).

4.10.3 Gebruikte brondata en resultaat De bodemkaart waarin de grondwatertrap is opgenomen dient geknipt te worden volgens de winterbedbegrenzing bij grote rivieren en volgens het beekdal bij beken. De winterbedbegrenzing is voor de grote rivieren gelijk aan het waterlichaam (zie gebruikte brondata tabel 4.35). Tabel 4.35: gebruikte brondata voor parameter grondwaterstand waterlichaam

dataset titel


Waal

bodemkaart50.shp

project (update indien nodig)


bodemkaart50.shp


Grensmaas

bodemkaart50.shp


Keersop

bodemkaart50.shp


Keersop

beekdalbegrenzing_dissolve.shp

project

Tungelroyse beek

bodemkaart50.shp


Tungelroyse beek

beekdal_TungBeek.shp

project

Overijsselse Vecht

bodemkaart50.shp


Overijsselse Vecht

winterbed.shp


In tabel 4.36 zijn de resultaten weergegeven voor de parameter grondwater.

47


Tabel 4.36: resultaten parameter grondwater waterlichaam

resultaat aanwezig grondwatertrappen


Waal

Grensmaas

Geul

onbekend (88%), III (8%), III*(1%), IV (1%), VI (3%) onbekend (40%), VI(4%), bVI(1%) VII (27%), VII* (3%), bVII(22%), VIII (2%), onbekend (100%)

-

onbekend (4%), II (9%), III(87%)

Keersop

opmerking

berekenen op basis van landelijke bodembestand berekenen op basis van landelijke bodembestand berekenen op basis van landelijke bodembestand geen brondata (definitie beekdal ontbreekt)* op basis van bestand beheerder

onbekend (16%), II (2%), III (54%, V berekenen op basis van landelijke (19%), VI (5%), VII (5%) bodembestand voor 1990 onbekend (65%), II (4%), III (4%), berekenen op basis van landelijke Overijsselse Vecht, traject D-NL III*(1%), IV (1%), V(4%), VI(6%), VII bodembestand voor 1990 (14%), VII* (2%) * beekdal kan gedefinieerd worden aan de hand van de bodemkaart, inundatiegebieden en grondwatertrappen Tungelroyse beek

In tabel 4.37 is een meer uitgewerkt resultaat weergegeven voor het waterlichaam Keersop. Het grootste deel van het waterlichaam valt in grondwatertrap VII. Dit resultaat wordt tevens opgenomen in de pilot-geodatabase. Tabel 4.37: resultaten parameter grondwater voor het waterlichaam Keersop grondwatertrap

oppervlak (ha)

II III

23

percentage voorkomen (%)

4

53

9

518

87

4.10.4 Knelpunten De definitie van het beekdal ten behoeve van het knippen van de bodemkaart bij kleinere riviersystemen kan op problemen stuiten met name waar zijwaterlopen in het waterlichaam komen. 4.10.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is op basis van de landelijke bodemkaart. 4.11 Rivierloop 4.11.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate van bochtigheid van de rivier in vergelijking met de referentie. Daarbij gaat het met name om het habitatverlies en snellere afvoer die optreedt bij het eventueel rechttrekken van de rivierloop. In tabel 4.38 is deze parameter verder toegelicht.

48


Tabel 4.38: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Bovenaanzicht van de beek/rivierloop. Mate van bochtigheid/vlechtpatroon in vergelijking met referentie c.q. oorspronkelijke loop.

meeteenheid

klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Met behulp van (historische) topografische kaarten, geomorfologische en bodemkaarten en/of GIS. Documenten met de waterstaatkundige geschiedenis.

waar

hele waterlichaam

precisie

Uiteindelijk wordt de verandering van de rivierloop ten opzichte van de referentie/oorspronkelijke loop beschreven in klassen met klassengrenzen: 5%, 15%, 35% en > 75% afwijkend (conform CEN 1a).

toelichting

Rechttrekken van de rivierloop leidt tot snellere afvoer en habitatverlies. Herstel van meandering (bijvoorbeeld meestromende nevengeulen) zorgt juist voor habitatdiversiteit.

4.11.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.39). Deze is onder andere gebruikt voor de afleidingsmethode en nader geconcretiseerd. Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie laatste kolom tabel 4.39). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Tabel 4.39: klassenindeling parameter rivierloop (naar CEN 1a) klasse omschrijving

1

2

3

4

5

opmerking

0-5% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien 5-15% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien 15-35% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien 35-75% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien >75% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien

Gebruik indien mogelijk absolute of vastgelegde hoeveelheden van verandering in plaats van schattingen uit diverse bronnen. Indien een rivier enige sinuositeit laat zien maar geen meandering meer vertoond ken dan de score 5 toe. Indien de rivierloop kaarsrecht is dient een opmerking te worden toegevoegd.

Voor het bepalen van de klasse is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. Bepalen van de huidige ligging van de rivierloop. Hiervoor kan divers topografisch materiaal worden gebruikt. De schaal van het kaartmateriaal moet dusdanig zijn dat de afzonderlijke meanders/nevengeulen e.d. goed herkenbaar zijn. 2. Bepalen van de historische rivierloop uit historisch kaartmateriaal. 3. Visuele vergelijking van de huidige ligging van de rivierloop en de historische ligging van de rivierloop. 4. Bepalen van de klasse met behulp van expert judgement en eventueel documenten waarin de waterstaatkundige geschiedenis staat beschreven. Op deze wijze is het mogelijk om het waterlichaam in te delen in één van de vijf klassen. In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Overijsselse Vecht. Voorbeeld Overijsselse Vecht: Op basis van de huidige topografische kaart en de historische kaart (zie figuur 4.4) is duidelijk herkenbaar dat verlaten meanders vroeger onderdeel uitmaakten van de historische rivierloop. Uit documenten blijkt dat de Overijsselse Vecht in 1908 is gekanaliseerd. Op basis van deze informatie kan dit waterlichaam worden ingedeeld in klasse 5.

49


Figuur 4.4: vergelijking huidige rivierloop (links) [lit. 10] en historische rivierloop uit 1830-1855 (rechts) [lit. 9]

4.11.3 Gebruikte brondata en resultaat Door middel van visuele vergelijking van de huidige rivierloop ten opzichte van een historische kaart kan een schatting worden gegeven hoeveel procent van de rivierloop gewijzigd is ten opzichte van de historische situatie (zie tabel 4.40 gebruikte brondata). GIS-analyse is maar beperkt bruikbaar gebleken als gevolg van de zeer precieze geo-referentie die hiervoor noodzakelijk is en de problemen die kunnen optreden bij vergelijking. Tabel 4.40: gebruikte brondata voor parameter rivierloop waterlichaam

Grensmaas

Keersop

Tungelroyse beek

Geul

Overijsselse Vecht

dataset titel


Grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000 4 Zuid-Nederland 1838 - 1857 (ISBN 9001962335) Grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000 4 Zuid-Nederland 1838 - 1857 (ISBN 9001962335) Grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000 4 Zuid-Nederland 1838 - 1857 (ISBN 9001962335) Grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000 4 Zuid-Nederland 1838 - 1857 (ISBN 9001962335) Grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000 3 Oost-Nederland 1830 - 1850 (ISBN 9001962327)

project

project

project

project

project

In tabel 4.41 en figuur 4.5 zijn de resultaten weergegeven voor de parameter rivierloop voor de verschillende waterbeheerders. De grote rivieren laten een grotere wijziging zien dan de beken. De grote rivieren zijn veelal rechtgetrokken en bedijkt. Er is voor het historisch kaartmateriaal gebruik gemaakt van de periode 1830-1857 [Lit. 9].

50


Tabel 4.41: resultaten parameter rivierloop waterlichaam

opmerking

resultaat


klasse 5: >75% van het bovenaanzicht van het waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 5: >75% van het bovenaanzicht van het Waal waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 2: 5-15% van het bovenaanzicht van het Grensmaas waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 2: 5-15% van het bovenaanzicht van het Geul waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 3: 15-35% van het bovenaanzicht van het Keersop waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 2: 5-15% van het bovenaanzicht van het Tungelroyse beek waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien klasse 5: >75% van het bovenaanzicht van het Overijsselse Vecht, traject D-NL waterlichaam laat een gewijzigd rivierpatroon zien

rivier vertoond enige sinuositeit maar geen meandering meer rivier vertoond enige sinuositeit maar geen meandering meer historische kaart 1838-1857

historische kaart 1838-1857



gekanaliseerd in Zuid-Nederland, historische kaart 1830-1855

Figuur 4.5: resultaten parameter rivierloop

4.11.4 Knelpunten Het eventueel traceren van de rivieras uit historisch kaartmateriaal levert niet per definitie het gewenste resultaat met enige mate van nauwkeurigheid, doordat scans gemaakt moeten worden en deze vervolgens exact geografisch gerefereerd dienen te worden. Onnauwkeurigheden in projectie en referentie van het oude kaartmateriaal kunnen tot fouten of onterechte conclusies leiden. Visuele vergelijking wordt er echter wel door vergemakkelijkt. Het is een knelpunt dat visuele vergelijking van de oude rivierloop met de nieuwe rivierloop veel kennis vereist van de waterstaatkundige geschiedenis en veel expert judgement vereist ten aanzien van rivierontwikkeling. Welke brondata moeten worden gebruikt om de historische rivierloop of de rivierloop die past bij het streefbeeld vast te stellen, is bij de waterschapsbeheerders in sommige gevallen onduidelijk. Dit heeft te maken met het feit dat het te gebruiken streefbeeld nog niet altijd bekend is. 4.11.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is.

51


4.12 Dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid 4.12.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate van natuurlijkheid van het dwarsprofiel van oever tot oever. Daarbij gaat het om de toename van de habitatdiversiteit bij een natuurlijker dwarsprofiel. In tabel 4.42 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.42: toelichting parameter dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid [lit.1] beschrijving

Beschrijving van oever tot oever. Zo mogelijk ‘historische’ situatie eenmalig vastleggen of beschrijven. Mate van natuurlijkheid beschrijven.

meeteenheid

Peilingen in m ten opzichte van NAP (rivieren) of beschrijving profieltype (beken) en vervolgens mate van natuurlijkheid in klassen vastleggen (natuurlijk, matig veranderd, sterk veranderd).

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

(Multibeam) echolodingen, veldinventarisaties, leggerinformatie, e.d.

waar

Beschrijven voor hele waterlichaam; metingen of peilingen op voldoende plaatsen in bijvoorbeeld een meander of beek-/riviertraject (conform CEN 1b).

precisie

5 cm (peilingen) of niet van toepassing

toelichting

Natuurlijke dwarsprofielen zijn veelal asymmetrisch en divers. Dit leidt tot habitatdiversiteit.

4.12.2 Afleidingsmethode Bij deze parameter ontkomt men niet aan het expert judgement. In het werkdocument van de CEN [lit.2a] zijn voor deze parameter twee klassenindelingen aangegeven. Wanneer men de beschikking heeft over voldoende kwantitatieve gegevens zodat er vlakdekkend beeld is, moet gebruik gemaakt worden van de classificatie met vijf klassen (zie tabel 4.43). In combinatie met expert judgement is dan vrij nauwkeurig aan deze classificatie te voldoen, afleidingsmethode 1. Afleidingsmethode 1: Voor het bepalen van de klasse voor waterlichamen die voor (echo)lodingen geschikt zijn (grote rivieren) is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. Dwarsprofielen generen uit (echo)lodingen. 2. Eventueel vaststellen van de aanwezigheid van kunstmatige ingrepen in dwarsprofielen bijvoorbeeld de aanwezigheid van kribben, beschoeiing en bestorting. 3. Classificeren van het waterlichaam op basis van expert judgement en literatuur. Tabel 4.43: klassenindeling parameter dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid [lit.2] klasse omschrijving

opmerking

1

0-5% van het waterlichaam heeft een veranderd dwarsprofiel

2


3


4


5

>75% van het waterlichaam heeft een veranderd dwarsprofiel

52

Het dwarsprofiel van de rivier wordt ingedeeld in ‘vrijwel natuurlijk’ of ‘veranderd’. Het hele waterlichaam wordt zo beoordeeld.


Voorbeeld Getijde Leek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Er zijn veel gegevens over de bodemligging van dit waterlichaam. Zo zijn er van het vaarwater multi-beam lodingen uitgevoerd die zijn aangevuld met singlebeam lodingen van de oever. Deze twee metingen zijn samengevoegd tot een vlakdekkend grid. Het gebied dat hier voor de pilot in beeld is gebracht (de Noord, figuur 4.6) bevat bijna over de gehele lengte zetsteen en wordt daarom ingedeeld in klasse 5.

Figuur 4.6: voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil

Afleidingsmethode 2: Zijn er minder gegevens beschikbaar dan gaat men kwalitatief te werk en wordt de classificatie met drie klassen gebruikt (zie tabel 4.44). Bij deze afleidingsmethode wordt er meer vertrouwd op het expert judgement. Ter ondersteuning van deze classificatie kunnen gegevens van de Gewässerstrukturgϋtekartierung gebruikt worden of een incidenteel (om de 500 m) ingemeten dwarsprofiel. Tabel 4.44: klassenindeling parameter dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid (naar CEN 6, lit.2) klasse omschrijving

toelichting

1

vrijwel natuurlijk

Geen of minimale verandering in dwarsprofiel en/of lengteprofiel.

3

gematigd veranderd

5

sterk veranderd

Waterlichaam voor een deel beïnvloed door kunstmatige verbreding/verdieping van de loop, een versteviging (bijvoorbeeld beschoeiing), duiker, berm of duidelijke sporen van baggeren die veranderingen hebben veroorzaakt in de breedte/diepte ratio. Waterlichaam sterk beïnvloed door kunstmatige verbreding/verdieping van de loop, een versteviging (bijvoorbeeld beschoeiing), duiker, berm of duidelijke sporen van baggeren die aanzienlijke veranderingen hebben veroorzaakt in de breedte/diepte ratio.

In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Geul. Voorbeeld Geul: Voor dit waterlichaam zijn op basis van de Gewässerstrukturgϋtekartierung-methode 298 veldinventarisaties (1 per 100 m) gedaan voor de bepaling van het profieltype. Op basis van het aantal type dwarsprofielen (volledig natuurlijk 4, bijna natuurlijk 62, onregelmatig erosieprofiel 91) is meer dan de helft (157 maal) vrijwel natuurlijk en wordt het waterlichaam ingedeeld in klasse 1.

Op basis van bovenstaand voorbeeld is deze parameter voor veel waterbeheerders (3 verschillende klassen) in te vullen door veldwaarnemingen en expert judgement. 4.12.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de grote rivieren kunnen met behulp van GIS-analyses uit grids van de bodemligging dwarsprofielen worden gegenereerd. De mate van natuurlijkheid van het dwarsprofiel dient vervolgens met expert judgement te worden bepaald (zie tabel 4.45).

53


Tabel 4.45: gebruikte brondata voor parameter dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid waterlichaam

dataset titel


Waal

vaste_laag_waal.shp

project anti-erosie bestrijding winterbed


nor0509sl0051

in het kader van onderhoud

Keersop

dwarsprofielen.shp

continue monitoring tbv update beheersregister

Keersop

resultaten morfolgie Keersop.xls

project-pilot hydromorfologische beoordeling van beken

Keersop


pilot hydromorfologische beoordeling van beken

Tungelroyse beek

oeverstructuurlabel.xls


Tungelroyse beek

sv_dwarsprofiel_11082005.shp


Tungelroyse beek

beddingstructuur.xls


Geul



Geul



Indien geen grids aanwezig zijn, zoals met name het geval is bij kleinere rivieren, is met kwalitatieve data in de vorm van veldwaarnemingen, de mate van natuurlijkheid van het dwarsprofiel bepaald. In dat geval dient het meest voorkomende dwarsprofiel als leidend voor de classificatie te worden beschouwd. Voor de grote rivieren zijn alleen voor het waterlichaam Getijde Lek gegevens geleverd in de vorm van grids. Voor de Noord is gekeken in welke klasse de gegenereerde dwarsprofielen vallen. Voor het waterlichaam Geul is gebruik gemaakt van veldinventarisatie van het profieltype. Voor de waterlichamen Keersop en Tungelroyse beek is naast het oeverprofiel ook gebruik gemaakt van veldinventarisaties van de breedtevariatie en de profieldiepte (zie tabel 4.46). Tabel 4.46: resultaten parameter dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid waterlichaam

resultaat

opmerking


Waal

klasse 5 >75% van het dwarsprofiel van de rivier wordt als veranderd beschouwd -

kwantitatieve classificatie resultaat voor de Noord geen brondata

Grensmaas

-

geen brondata

Geul

klasse 1 vrijwel natuurlijk

kwalitatieve classificatie

Keersop

klasse 3 gematigd veranderd

Tungelroyse beek

klasse 5 sterk gewijzigd


-

kwalitatieve classificatie, gebaseerd op oeverprofiel, breedtevariatie en profieldiepte, op basis van 4 trajecten in de Keersop (40% van het waterlichaam) kwalitatieve classificatie, gebaseerd op oeverprofiel, breedtevariatie en profieldiepte geen brondata

4.12.4 Knelpunten Het aantal te gebruiken dwarsprofielen voor de afleiding van deze parameter is nergens vastgelegd. In ieder geval dienen het representatieve dwarsprofielen te zijn. Wat hieronder wordt verstaan dient nader uitgewerkt te worden. Daarnaast kan men bij bepaling van de mate van natuurlijkheid van het dwarsprofiel stuiten op problemen omdat dit vergaande expert judgement vereist. Voor de interpretatie is aanvullende documentatie gewenst. 4.12.5 Inwinplan Door gebruik te maken van expert judgement voor de interpretatie van de aanwezige brondata kan deze parameter zonder aanvullende monitoring worden afgeleid. Daarnaast wordt voorgesteld om

54


voorbeelden van dwarsprofielen (figuur/foto) uit de verschillende klassen te geven als handleiding voor het bepalen van de klassen. Hiervoor zouden 3 tot 5 type waterlichamen, op basis van het natte profiel, kunnen worden gedefinieerd, waarvoor gestandaardiseerde profielen met behulp van tekeningen en voorbeelden (foto’s) in een document wordt vastgelegd. Een raming van de kosten bedraagt € 20.000,=. Voor de Waal en de Grensmaas zijn de gegevens voor deze parameter wel beschikbaar, alleen niet aangeleverd ten behoeve van deze pilot. 4.13 Aanwezigheid van kunstmatige bedding 4.13.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate van aanwezigheid van kunstmatig beddingmateriaal in het waterlichaam. In tabel 4.47 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.47: toelichting parameter aanwezigheid kunstmatige bedding [lit.1] beschrijving

Aanwezigheid van kunstmatig beddingmateriaal (beton, bodemkribben, vaste lagen, duikers, antiworteldoek, e.d.).

meeteenheid

Percentage (uiteindelijk in klassen) of schatting van mate van onnatuurlijk beddingmateriaal in het waterlichaam.

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

(veld)inventarisatie, leggerinformatie, bestekstekeningen, e.d.

waar


precisie

1% (bij precieze kartering) of globale aanduiding (bij kwalitatieve beschrijving) (conform CEN 2a).

toelichting

Kunstmatig beddingmateriaal is van invloed op macrofauna, waterplanten en paaimogelijkheden vissen.

4.13.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.48). Deze is gebruikt voor de afleidingsmethode en nader geconcretiseerd. Gezien het type data (inwinmethode) is een automatische afleiding voor deze parameter niet mogelijk. Tabel 4.48: klassenindeling parameter aanwezigheid kunstmatige bedding (naar CEN 2a) klasse omschrijving

1

0-1% kunstmatig materiaal aanwezig

2


3


4


5

> 30% kunstmatig materiaal aanwezig

55


Afleidingsmethode 1: Voor het bepalen van de klasse voor waterlichamen is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. veldinventarisatie van het type substraat voor het gehele waterlichaam op basis van de Gewässerstrukturgϋtekartierung-methodiek. 2. reclassificatie van de elf Gewässerstrukturgϋtekartierung-eenheden voor het type substraat naar twee eenheden natuurlijk/onnatuurlijk. In tabel 4.49 is deze reclassificatie verder toegelicht. 3. Vaststellen van het aantal treffers in de klasse natuurlijk en onnatuurlijk en omrekenen naar een percentage. Met het percentage kan een CEN-klasse worden toegekend. Tabel 4.49: reclassificatie van Gewässerstrukturgϋtekartierung-eenheden naar (on)natuurlijkheid-klasse dominant natuurlijk substraat tot 20 cm diepte

natuurlijkheid

- slib - leem/klei - zand - kiezel, ‘schotter’ (steentjes afgerond of plat; 2 mm-10 cm) - 'schotter' (kantige stenen van 5-10 cm) - stenen en 'schotter' (5-30cm), losjes - stenen (5 tot >30 cm), stabiel - steenbrokken(>30cm) - rotsen - veen

natuurlijk substraat

- onnatuurlijke bodembekleding (beton, stenen, e.d.)

onnatuurlijk substraat

In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Geul. Voorbeeld Geul: Voor dit waterlichaam zijn 298 veldinventarisaties (1 per 100 m) gedaan voor de bepaling van het type substraat. Op basis van het aantal aanwezige type substraten (kiezel/schotter 242, schotter 1, leem/klei 54) in het waterlichaam wordt het waterlichaam ingedeeld in klasse 1: 0-1% kunstmatig materiaal aanwezig.

Afleidingsmethode 2: Met name voor de grotere en diepere waterlichamen wordt verwacht dat het bepalen van het substraattype uit veldwaarnemingen op problemen stuit aangezien dit nauwelijks zichtbaar zal zijn onder normale condities. Dan kan ervoor worden gekozen om het substraattype te bepalen uit expert judgement en andere brondata: GIS-analyse op bestanden met informatie over de kunstmatigheid van het beddingmateriaal resulterend in een percentage voorkomen voor het waterlichaam conform tabel 4.49.

4.13.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor deze parameter zijn twee afleidingsmethoden ontwikkeld. Voor de kleinere waterlichamen is gebruik gemaakt van de GSK-veldinventarisaties (zie voorgaande parameters). Wanneer kunstmatige structuren in de bedding zijn beschreven of geografisch zijn vastgelegd kan het percentage berekend worden. Verder berust deze parameter veel op expert judgement. Bij de Waal is in drie bochten een vaste laag aanwezig. Deze bochten worden als kunstmatige bedding beschouwd (zie tabel 4.50). Tabel 4.50: gebruikte brondata voor parameter aanwezigheid van kunstmatige bedding waterlichaam

dataset titel


Waal

vaste_laag_waal.shp


In de Keersop zijn alleen de trajecten waar beekherstel heeft plaatsgevonden geïnventariseerd, waardoor het waterlichaam niet volledig worden geïnterpreteerd (40% van het waterlichaam). Op basis van deze informatie is de parameter van dit waterlichaam wel afgeleid.

56


Van het gedeelte van de Tungelroyse beek dat is geïnventariseerd, kan 69% van de lengte worden geclassificeerd. Aangezien alleen de gedeelten zijn geïnventariseerd, daar waar beekherstel heeft plaatsgevonden, scoort de beek vooralsnog in klasse 5 (tabel 4.51). Tabel 4.51: resultaat parameter aanwezigheid kunstmatige bedding waterlichaam

klasse

omschrijving


1

o.b.v. expert judgement waterbeheerder

Waal

3


Grensmaas

X

geen brondata, invullen o.b.v. expert judgement waterbeheerder

Geul

1


Keersop

1


Tungelroyse beek

5

>30% kunstmatig materiaal aanwezig


X

brondata onvolledig, expert judgement noodzakelijk

4.13.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten bij het afleiden van deze parameter. De Keersop en Tungelroyse beek zijn niet volledig geïnventariseerd. De brondata van de Overijsselse Vecht zijn onvolledig. 4.13.5 Inwinplan Van het waterlichaam Grensmaas zijn geen gegevens direct aanwezig maar de parameter is wel in te vullen door gebruik te maken van expert judgement. Bij de waterbeheerder van de Overijsselse Vecht zijn gegevens aanwezig voor de afleiding van de parameter van in ieder geval een deel van het waterlichaam. Om het hele waterlichaam te beschouwen kan een extra inventarisatie plaatsvinden, maar de waterbeheerder kan ook op basis van expert judgement de parameter afleiden. De Keersop is nog niet helemaal geïnventariseerd met de GSK, maar kan met expert judgement definitief worden geclassificeerd. 4.14 Mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding 4.14.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate van natuurlijkheid van de substraatsamenstelling van de bedding ten opzichte van de referentie. In tabel 4.52 is deze parameter verder toegelicht. Dit is een aanvullende parameter, wat inhoud dat bij het ontbreken van gegevens de parameter niet gerapporteerd hoeft te worden.

57


Tabel 4.52: toelichting parameter mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding [lit.1] beschrijving

Substraat van de bedding in vergelijking met de referentie.

meeteenheid

Actuele substraatsamenstelling beschrijven: (bijvoorbeeld grind, zand, slib).

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

veldinventarisatie of gebiedskennis

waar


precisie

Schatting van de mate van verandering van de actuele beddingsubstraatsamenstelling ten opzichte van de oorspronkelijke c.q. natuurlijke samenstelling/referentie (niet - gering - matig of sterk veranderd). Bijvoorbeeld de aanwezigheid van een dikke sliblaag op een grindbodem, maar ook een aangebrachte grindlaag op een zandbodem (conform naar CEN 2b).

toelichting

Substraat van de bedding is van belang voor macrofauna, paai en schuilmogelijkheden vissen.

4.14.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2a] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld (zie tabel 4.53). Deze is gebruikt voor de afleidingsmethode en nader geconcretiseerd. Gezien het type data (inwinmethode) is voor deze parameter een automatische afleiding niet mogelijk. Er wordt gebruik gemaakt van expert judgement die ondersteund wordt met onderzoeksgegevens en veldwaarnemingen. Tabel 4.53: klassenindeling parameter mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding (naar CEN 2b) [lit.2] klasse

omschrijving

1

vrijwel natuurlijk

3

matig veranderd

5

sterk veranderd

toelichting

Invuller geeft aan in hoeverre de substraatsamenstelling niet natuurlijk is (bijvoorbeeld toename siltatie, compactie, cementatie)

Voorbeeld Tungelroyse beek: Voor dit waterlichaam is de natuurlijke substraatsamenstelling zand/venige bodem. Van dit waterlichaam zijn veel veldwaarnemingen uitgevoerd die ondersteunend zijn voor het expert judgement. Er zijn 212 veldinventarisaties (1 per 100 m) gedaan voor de bepaling van het type substraatvolgens de Gewässerstrukturgϋtekartierung methodiek. Fijn zand/lemig is 186 maal aangetroffen, grof zand 1 maal, geen waarde 12 maal en 13 maal onzichtbaar. Op basis van deze methodiek zijn er geen afwijkingen ten opzichte van de referentie gevonden en wordt het waterlichaam ingedeeld in klasse 1: vrijwel natuurlijk.

Met name voor de grotere en diepere waterlichamen zal men gebruik moeten maken van onderzoeks resultaten zoals boringen. 4.14.3 Gebruikte brondata en resultaat De parameter natuurlijkheid substraatsamenstelling van de bedding betreft een aanvullende, niet verplicht te monitoren, parameter. Deze parameter wordt afgeleid op basis van expert judgement met aanvullende data (zie tabel 4.54). Daar waar aanvullende data beschikbaar was, is door ons een inschatting gemaakt. Het verdient echter aanbeveling de huidige interpretatie te toetsen door een expert van het waterlichaam, aangezien de meeste gebiedskennis uiteraard bij de desbetreffende waterbeheerder aanwezig is.

58


Tabel 4.54: gebruikte brondata voor parameter mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding waterlichaam

dataset titel


Waal

vaste_laag_waal.shp


De resultaten van de parameter mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding zijn weergegeven in tabel 4.55. Tabel 4.55: resultaten mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding waterlichaam

klasse


3

Waal

3

Grensmaas

X

Geul

1

Keersop

1

Tungelroyse beek

1


X

4.14.4 Knelpunten Van twee waterlichamen (Grensmaas en Overijsselse Vecht) is geen brondata beschikbaar, waardoor de afleiding niet mogelijk was. De betreffende waterbeheerders kunnen deze parameter mogelijk wel zelf bepalen op basis van expert judgement. 4.14.5 Inwinplan Deze parameter is aanvullend waardoor extra metingen voor de KRW niet noodzakelijk zijn. 4.15 Erosie/sedimentatie structuren 4.15.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate waarin erosie- en sedimentatieprocessen optreden in het waterlichaam. Figuur 4.7 geeft een voorbeeld van dit soort structuren in de rivier de Geul. In tabel 4.56 is deze parameter verder toegelicht. Dit is een aanvullende parameter, wat inhoud dat bij het ontbreken van gegevens de parameters niet gerapporteerd hoeft te worden.

59


Figuur 4.7: erosie/sedimentatie structuren in de Geul (foto’s Waterschap Roer en Overmaas)

Tabel 4.56: toelichting parameter erosie/sedimentatie structuren [lit.1] beschrijving

Het optreden van erosie of sedimentatie in het waterlichaam.

meeteenheid

beschrijvend

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Gebiedskennis, veldkartering of luchtfoto-inventarisatie van erosie-, sedimentatiestructuren zoals zanden grindbanken, slikken, steilranden, omgevallen bomen.

waar

hele waterlichaam

precisie

Uiteindelijk wordt de uitspraak gedaan of de aangetroffen processen of structuren veel, matig of nauwelijks overeenstemmen met de referentie c.q. oorspronkelijke situatie (conform naar CEN 4).

toelichting

Zand- en grindbanken en slikken zijn belangrijke habitats voor pioniersituaties. Grindbanken zijn een belangrijke paaiplaats voor vis.

4.15.2 Afleidingsmethode De afleiding van deze parameter berust voor het grootste deel op expert judgement en wordt ondersteund door diverse gegevens. In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld (zie tabel 4.57). Voor het bepalen van de klasse is een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie laatste kolom tabel 4.57). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Tabel 4.57: klassenindeling parameter erosie/sedimentatie structuren (naar CEN 4) klasse

omschrijving

toelichting

1

vrijwel natuurlijk

3

matig veranderd

5

sterk veranderd

Inwinners dienen in acht te nemen welke data gebruikt zijn, hoe deze verzameld zijn, hoe deze gebruikt worden, en de mate van betrouwbaarheid waarmee erosie en sedimentatie structuren vastgesteld kunnen worden. Notie dat 3 en 5 gebruikt dienen te worden indien meer waterloopkenmerken aanwezig zijn dan verwacht mag worden op basis van stroomgebiedsonregelmatigheden.

60


Het bepalen van de klasse vindt plaats op basis van expert judgement eventueel ondersteund met (echo)lodingen of veldinventarisatiegegevens: 1. Inventariseren of er erosie of sedimentatievormen zijn. 2. Inschatten of deze verwacht worden. 3. Beoordelen of dit vrijwel natuurlijk, matig veranderd of sterk veranderd is volgens CEN. Voor de verwachte erosie en sedimentatiestructuren kan een referentie- (historische kaart) of streefbeeld worden gebruikt. In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Waal. Voorbeeld Waal: Voor dit waterlichaam zijn bodemhoogtemodellen gegenereerd uit multi beam-gegevens voor meerdere jaren. Op basis van hoogtemodellen, baggergegevens en historisch kaartmateriaal kan met expert judgement het waterlichaam worden ingedeeld in klasse 5.

4.15.3 Gebruikte brondata en resultaat De parameter erosie/sedimentatie structuren betreft een aanvullende, niet verplicht te monitoren, parameter. Voor de grote rivieren is gebruik gemaakt van expert judgement voor het berekenen van de klasse. Voor de kleinere rivieren kan gebruik worden gemaakt van veldwaarnemingen. Voor het waterlichaam de Geul is gebruik gemaakt van de aanwezigheid van grind- en dwarsbanken. Door niet naar andere erosiestructuren te kijken geeft dit waarschijnlijk een onderwaardering voor dit waterlichaam. Bij het waterlichaam Tungelroyse beek is gebruik gemaakt van het eindoordeel voor de loopontwikkeling. Dit eindoordeel bestaat uit veldwaarnemingen aangaande krommingserosie, breedte erosie, aanwezigheid holle oevers en de aanwezigheid van sedimentbanken (zie tabel 4.58). Tabel 4.58: gebruikte brondata voor parameter erosie/sedimentatie structuren waterlichaam

dataset titel


Keersop



Tungelroyse beek

sv_loopontwikkeling_11082005.shp


Geul



Geul



De resultaten zijn weergegeven in tabel 4.59. Geen van de waterlichamen valt in de klasse ‘vrijwel natuurlijk’. Voor de grote rivieren is gebruik gemaakt van eigen expert judgement aangevuld met kennis over de aanwezigheid van kunstwerken en oeververdediging. In tabel 4.60 is een voorbeeld van een veldwaarneming uitgewerkt voor het waterlichaam de Geul. Tabel 4.59: resultaten parameter erosie/sedimentatiestructuren opmerking

waterlichaam

resultaat


klasse 5 sterk veranderd

kribben aanwezig, expert judgment BCC


kribben aanwezig over de volledige lengte van de Waal, expert judgment BCC oeververdediging is in hoge mate natuurlijk. Maaswerken-project, expert judgment BCC classificatie op basis van berekening in tabel 3.20, expert judgement nodig van overige erosiestructuren 40% van het waterlichaam

Waal

Grensmaas

klasse 3 matig veranderd

klasse 3 matig veranderd Geul

Keersop

Tungelroyse beek




op basis van het eindoordeel loopontwikkeling (88% ontoereikend) geen brondata

-

61


Tabel 4.60: resultaten parameter erosie/sedimentatiestructuren voor de Geul percentage aanwezigheid grindbanken (%)

geen 28

percentage aanwezigheid dwarsbanken* (%) geen 24

aanzetten 21

aanzetten 25

een 26

een 30

twee 15

twee 16

meerdere 9

meerdere 5

* alleen dwarsbanken geven geen volledig beeld

4.15.4 Knelpunten Voor de grote rivieren vereist het gebruiken van bodemhoogtemodellen ter ondersteuning van het bepalen van de klasse een hoge mate van expert judgement. Daarnaast zijn nauwelijks historische bodemhoogtemodellen aanwezig waardoor vergelijking niet mogelijk is tussen de huidige situatie en een historische situatie/referentie. 4.15.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien dit een aanvullende parameter is. Indien als gevolg van gebrek aan data/kennis deze parameter niet kan worden ingevuld, mag deze weggelaten worden. 4.16 Aanwezigheid oeververdediging 4.16.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft welk type oeververdediging aanwezig is langs de oevers van het waterlichaam. Daarbij gaat het met name om het effect van oeververdediging op de mate waarin een rivier nog “natuurlijk” kan meanderen. In tabel 4.61 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.61: toelichting parameter aanwezigheid oeververdediging [lit.1] beschrijving

Inventarisatie van oeververdediging. Type aangeven (kribben, stortsteen, vooroeververdediging (zie figuur 4.8), houten beschoeiing, kademuren, wilgentenen e.d.). In ieder geval onderscheid maken in harde of zachte verdediging.

meeteenheid

percentage oeverlengte in klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Veldinventarisatie, kaartinfo. De breedte van kribben telt als lengte aanwezigheid oeververdediging (als kribben zijn aangelegd voor oeververdediging behoort ook het aanliggende kribvak tot de oeververdediging; dit betekent dat een rivier die over de hele lengte is voorzien van kribben dus 100% scoort).

waar


precisie

Zodanig dat uiteindelijk de volgende klassengrenzen kunnen worden bepaald: 5%, 15%, 35% en 75% van de oeverlengte (= 2x rivierlengte) (conform CEN 7).

toelichting

Aanwezigheid van oeververdediging geeft aan in hoeverre een rivier nog ‘natuurlijk’ kan meanderen.

62


Figuur 4.8: voorbeeld vooroeververdediging

4.16.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.62). Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie laatste kolom tabel 4.62). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Tabel 4.62: klassenindeling parameter aanwezigheid oeververdediging (naar CEN 7) klasse

1

2

3

4

5

omschrijving

oevers bestaande uit 0 - 5% hard of 0-10% zacht kunstmatig materiaal oevers bestaande uit 5 - 15% hard of 10-50% zacht kunstmatig materiaal oevers bestaande uit 15 - 35% hard of 50-100% zacht kunstmatig materiaal oevers bestaande uit 35%-75% hard kunstmatig materiaal oevers bestaande uit >75% hard kunstmatig materiaal

toelichting

Indien de gewijzigde oever natuurlijk is (herinrichting van geërodeerde oevers), is de maximaal te behalen score 2. De classificatie van de mate waarin de oevers kunstmatig zijn, is gebaseerd op de overheersende oeververdediging die aanwezig is (mag een combinatie van twee types zijn). Hierbij telt de breedte van de kribben mee tot de harde oeververdediging en de tussenliggende kribvakken tot de zachte oeververdediging. Gegevens van beide oevers worden gecombineerd bij de classificatie.

Afleidingsmethode 1: Voor het bepalen van de klasse aanwezigheid oeververdediging kan voor de grote rivieren gebruik worden gemaakt van DTB-nat. Het gaat hierbij met name om de vlakinformatie ‘steenbekleding’ en ‘kademuren’ om het type oeververdediging te bepalen. De oeverlengte kan worden bepaald uit de oeverwaterlijn.

In het onderstaand voorbeeld, waarin fictieve getallen zijn gebruikt, is deze methode toegepast op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Voor dit waterlichaam is de oeverlengte ongeveer 190 km. Uit steenbekleding- en kademuurgegevens blijkt dat ongeveer 115 km uit verharde oeververdediging bestaat. Op basis van deze informatie kan het waterlichaam worden ingedeeld in klasse 4.

63


Afleidingsmethode 2: Voor het bepalen van de klasse voor waterlichamen die geschikt zijn (beken, kleine rivieren) om de Gewässerstrukturgϋtekartierung-methodiek toe te passen is de volgende informatie uit de brondata nodig: 1. Veldinventarisatie van de aanwezigheid van het type oeverbekleding per 100 m waterlichaam voor het gehele waterlichaam op basis van de Gewässerstrukturgϋtekartierung-methodiek. 2. Reclassificatie van de acht Gewässerstrukturgϋtekartierung-eenheden voor de waardering van erosie naar drie eenheden (geen oeverbekleding, zachte oeverbekleding, harde oeverbekleding) gebaseerd. In tabel 4.63 is deze reclassificatie verder toegelicht. 3. Sommeren van lengte die voorkomt langs de oever van elke klasse geen/zacht/hard. Hierbij gaat het om beide oevers. De lengten kunnen worden omgerekend naar een percentage. Met het percentage kan een CEN-klasse worden toegekend. Tabel 4.63: reclassificatie Gewässerstrukturgϋtekartierung-eenheden naar oeververdedigingseenheden waardering erosie

harde/zachte oeververdediging

geen bekleding

n.v.t.

natuurlijk/kunstmatig

natuurlijk

niet werkzame bekleding

n.v.t.

natuurlijk

iepen, dichte elzen, e.d.

zacht

kunstmatig

stapelstenen, steenworp

hard

kunstmatig

houten beschoeiing, vlechtwerk

hard

kunstmatig

kort grazige oever (frequent gemaaid)

zacht

kunstmatig

ongevoegde bestrating/tegels

hard

kunstmatig

‘wilde' bekleding

hard

kunstmatig

beton, muur

hard

kunstmatig

In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op de Geul. Voorbeeld Geul: Voor dit waterlichaam zijn 594 veldinventarisaties (1 per 100 m voor elke oeverzijde) gedaan voor de bepaling van het type oeververdediging. Op basis van het aantal treffers in de klasse kunstmatige oeverbekleding hard (27%) en klasse kunstmatige bekleding zacht (7%) valt dit waterlichaam in klasse 3: oevers bestaande uit 15-35% hard of 50-100% zacht kunstmatig materiaal.

4.16.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de rijkswateren is gebruik gemaakt van selecties uit DTB-nat (zie tabel 4.64). Om de selecties op een uniforme wijze uit te voeren voor de verschillende waterlichamen dient men in GIS: • De waterlijn uit DTB-lijn te bufferen met een kleine waarde (bijv. 0,01 m). • De vlakken uit het DTB-vlak te knippen met behulp van het vlak uit stap 1. • Classificeren van de verschillende eenheden die overblijven tot natuurlijk en kunstmatig. • De kunstmatige eenheden vervolgens te classificeren tot harde kunstmatige oeververdediging en zachte kunstmatige oeververdediging. De classificatie van DTB-nat eenheden voor het vlakkenbestand naar natuurlijke oever en kunstmatige oever is in tabel 4.64 te zien. De kribben zijn ondergebracht in de DTB-klasse stortsteen.

64


Tabel 4.64: herclassificatie DTB-nat vlakkenbestand voor de oeversectie naar kunstmatige oever en natuurlijke oever DTB-nat omschrijving

kunstmatig hard

natuurlijk

DTB-nat omschrijving

kunstmatig hard

afdak

X

meer

betonbekleding

X

moeras

betonverharding

X

muur

X

beschoeiing

X

niet te zien

X

beton element

X

onverhard

bituumbekleding

X

opslagplaats

X

bituumverharding

X

X

X

X

pijler

X

bomen en struiken

X

plankier

X

bomengroep

X

plas

bos

X

ponton

botenhuis

X

braak

X

X

rietland

X

X

scheepswerf

X

brug

X

schuur

X

cementbetonbekleding

X

sluisdeur

X

cementbetonverharding

X

spoorbaan

X

damwand

X

steenbekleding

X

gras

X

steiger

X

grasland

X

stortsteen

X

griend

X

strand

X

halfverhard

X

struiken

heftoren

X

stuw

X

tegelverharding

X

X

heide

natuurlijk

X

X

industrieterrein

X

trap

kademuur

X

tuinachtige grond

klinkerverharding

X

vlonder

X

landhoofd

X

werk in uitvoering

X

loopbrug

X

zand

X

X

De resultaten van de afleiding staan in tabel 4.66. Alleen voor het waterlichaam Waal is het gehele DTB-nat gebruikt. Voor de Grensmaas was slechts één kaartblad uit DTB-nat aangeleverd en voor de Getijde Lek drie kaartbladen. Voor het waterlichaam Geul is de GSK gehanteerd (zie tabel 4.65). Tabel 4.65: gebruikte brondata voor parameter aanwezigheid oeververdediging waterlichaam

dataset titel


Waal

dtb2000_lin_waal.shp

terugkerend (5 jaarlijks)

Waal

dtb2000_reg_waal.shp


Getijde Lek, Lek, etc dtb2000.000


Getijde Lek, Lek, etc dtb2000.000


Grensmaas

d60cn_topo_lin.shp


Grensmaas

d60cn_vlak1_reg.shp


Grensmaas

d60cn_vlak1_reg.shp


Grensmaas

d60cn_vlak2_reg.shp


Keersop



Tungelroyse beek

sv_oeverstructuur_11082005.shp project pilot-onderzoek morfologische toestand van 3 beken

Geul



65


De oeververdediging bestaat bij de Geul uit beton/muur (5%), houten beschoeiing/vlechtwerk (4%), geen bekleding (66%), Iepen, dichte elzen e.d. (7%), ongevoegde bestrating (3%) en stapelstenen, steenworp (14%). Tabel 4.66: resultaten parameter aanwezigheid oeververdediging waterlichaam

tussenresultaat

resultaat


72% kunstmatig hard en 28% natuurlijke oever

klasse 4 oevers bestaande uit 35%75% hard kunstmatig materiaal

Waal



Grensmaas



Geul

27% kunstmatig hard, 7% kunstmatig zacht en 66% natuurlijke oever

Keersop

op basis van bestaande berekening van het waterschap klasse 1

klasse 3 oevers bestaande uit 15%35% hard kunstmatig materiaal of 50100% zachte kunstmatig materiaal klasse 1 oevers bestaande uit 0%-5% hard of 0-10% zacht kunstmatig materiaal

Tungelroyse beek

59% kunstmatig hard, 41% natuurlijke oever

Overijsselse Vecht

-

klasse 4 oevers bestaande uit 35%75% hard kunstmatig materiaal -

opmerking

DTB-nat drie kaartbladen (34% van het waterlichaam) DTB-nat gehele waterlichaam DTB-nat één kaartblad (8% van het waterlichaam)

GSK

variant van GSK (beide oevers in 1 maal beoordeelt) 40% van het waterlichaam

variant van GSK

geen brondata

4.16.4 Knelpunten In enkele gevallen kan het lastig zijn om te bepalen of een element uit DTB-nat een kunstmatige oever voorstelt of een natuurlijke oever. Daarnaast kan onduidelijk zijn hoe men bij de definiëring dient om te gaan met de oever bij bypasses en strangen. Deze dienen ook meegenomen te worden. Hierbij is expert judgement noodzakelijk. Het is beter de ecotopenkaart te gebruiken voor deze parameter. Bij het toepassen van de Gewässerstrukturgütekartierung-methodiek (GSK) [Lit. 11] kan een probleem optreden bij begroeide oevers. Het kan onduidelijk zijn of deze uit oeververdedigingsoogpunt begroeid is of dat het een vrijwel natuurlijke situatie betreft. 4.16.5 Inwinplan Van het waterlichaam Overijsselse Vecht is alleen expert judgement-kennis aanwezig ter bepaling van de klasse aanwezigheid oeververdediging. Geadviseerd wordt om GIS-bestanden met het type oeververdediging aan te maken op basis van veldwaarneming waaruit deze parameter op een meer kwalitatieve wijze kan worden afgeleid. Huur mobiel-gis voor veldverkenning bedraagt € 200,= per week. Verder is er geen inwinplan nodig voor deze parameter. Voorgesteld wordt de meest gedetailleerde kartering te gebruiken als brondata, voor de rijkswateren is dit de ecotopenkartering. 4.17 Landgebruik oever 4.17.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft het aanwezige landgebruik op de oeverstrook. In tabel 4.67 is deze parameter verder toegelicht.

66


Tabel 4.67: toelichting parameter landgebruik oever [lit.1] beschrijving

Beschrijving van het landgebruik op de oeverstrook. Het gaat om de eerste 0 - 20 m (afhankelijk van het R-type bij kleine rivieren/beken 0 - 5 m) van de droge oever vanaf de bovenkant van het talud.

meeteenheid

Percentage landgebruik in klassen. Bijvoorbeeld bebouwd, akker, productiegrasland, productiebos, natuurlijk bos, ruderaal, rietland, wegen, die uiteindelijk moeten worden gegroepeerd tot twee klassen (natuurlijk of onnatuurlijk landgebruik).

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Met behulp van veldopnames en luchtfoto’s of bijvoorbeeld een vertaling van ecotopenkaarten.

waar

Beschouw het hele waterlichaam.

precisie

Zodanig dat uiteindelijk de volgende klassengrenzen kunnen worden bepaald: 5%, 15%, 35% en 75% van de oeverlengte (= 2x rivierlengte) (conform CEN 8).

toelichting

Directe beïnvloeding van de oever op de input van stoffen, natuurlijke gradiënt en habitat op oever.

4.17.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.68). Deze is gebruikt voor de afleidingsmethode en verder geconcretiseerd. Voor het bepalen van de klasse is op basis van de inventarisatie een nadere toelichting gegeven op de klassenindeling (zie laatste kolom tabel 4.68). Deze toelichting moet ervoor zorgen dat de verschillende typen gegevens op dezelfde manier worden geïnterpreteerd en dus reproduceerbaar zijn. Gezien het type data (inwinmethode) is dit voor deze parameter een automatische afleiding goed mogelijk. Tabel 4.68: klassenindeling parameter landgebruik oever (naar CEN 8) klasse

omschrijving

1

0 - 5% onnatuurlijk landgebruik in de oeverzone

2


3


4


5

> 75% onnatuurlijk landgebruik in de oeverzone

toelichting

Er dient niet verder te worden gekeken dan 20 m buiten de oeverzone zelfs voor grote rivieren. Normaliter wordt de aangrenzende 5 m genomen vanaf de insteek van de oever. Er dient gestreefd te worden naar het vastleggen van de natuurlijkheid van de vegetatie in de oeverzone. Het gebruik van een landgebruikkaart voor de vaststelling ‘mate van natuurlijkheid van de vegetatie’ kan een oplossing zijn als men niet over specifieke ecologische kennis beschikt. Niet natuurlijk landgebruik bestaat uit: recreatiegebieden, intensieve landbouw, in cultuur gebracht land, stedelijke gebieden etc. Natuurlijk landgebruik bestaat uit: natuurlijke wetlands, rivierbos/natuurlijk bos, veengebieden, heide en kruidenachtige weiden

Voor het bepalen van de klasse landgebruik volgens CEN kan gebruik worden gemaakt van het LGNbestand. De volgende bewerkingen dienen op het LGN-bestand te worden uitgevoerd: 1. Het knippen van het LGN-bestand volgens een 5-20 m brede strook vanaf de oeverwaterlijn van het betreffende waterlichaam. Ook kan voor een bufferanalyse op het watervlak worden gekozen om het LGN-bestand te knippen. 2. Reclassificeren van het geknipte bestand volgens tabel 4.69. 3. Berekenen van het percentage natuurlijk landgebruik en niet natuurlijk landgebruik ten opzichte van de totale oeveroppervlakte.

67


Tabel 4.69: reclassificatie LGN-klassen naar natuurlijkheid van het landgebruik [http://www.lgn.nl/] LGN4/LGN5 klasse

natuurlijk/niet natuurlijk

gras

niet natuurlijk

maïs

niet natuurlijk

aardappelen

niet natuurlijk

bieten

niet natuurlijk

granen

niet natuurlijk

overige landbouwgewassen

niet natuurlijk

glastuinbouw

niet natuurlijk

boomgaard

niet natuurlijk

bollen

niet natuurlijk

loofbos

natuurlijk

naaldbos

niet natuurlijk

zoet water

niet van toepassing

zout water

niet van toepassing

stedelijk bebouwd gebied

niet natuurlijk

bebouwing in buitengebied

niet natuurlijk

loofbos in bebouwd gebied

niet natuurlijk

naaldbos in bebouwd gebied

niet natuurlijk

bos met dichte bebouwing

niet natuurlijk

gras in bebouwd gebied

niet natuurlijk

kale grond in bebouwd buitengebied

niet natuurlijk

hoofdwegen en spoorwegen

niet natuurlijk

bebouwing in agrarisch gebied

niet natuurlijk

kwelders

natuurlijk

open zand in kustgebied

natuurlijk

open duinvegetatie

natuurlijk

gesloten duinvegetatie

natuurlijk

duinheide

natuurlijk

open stuifzand

natuurlijk

heide

natuurlijk

matig vergraste heide

natuurlijk

sterk vergraste heide

natuurlijk

hoogveen

natuurlijk

bos in hoogveengebied

natuurlijk

overige moerasvegetatie

natuurlijk

rietvegetatie

natuurlijk

bos in moerasgebied

natuurlijk

veenweidegebied

niet natuurlijk

overig open begroeid natuurgebied

natuurlijk

kale grond in natuurgebied

natuurlijk

In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil.

68


Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Voor dit waterlichaam is het waterlichaamvlak gebufferd met de zone 0-20 m. Vervolgens is het LGN4-bestand hierop geknipt. Het bestand is vervolgens gereclassificeerd naar twee klassen: natuurlijk en niet natuurlijk. Het berekende percentage niet-natuurlijk landgebruik bedraagt 72% en natuurlijk landgebruik 28%. Op basis van deze informatie kan het waterlichaam worden ingedeeld in klasse 4: 35 - 75% onnatuurlijk landgebruik in de oeverzone.

Indien er meer gedetailleerde of recentere gegevens beschikbaar zijn (zoals ecotopenkarteringen voor de rijkswateren) dan wordt voorgesteld daar de voorkeur aan te geven en de drie stappen toe te passen. 4.17.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de grote rivieren dient de oeverlijn uit DTB-nat te worden gehaald. Vervolgens dient deze oeverlijn te worden gebufferd met 20 m. Er is één zijde van de buffer nodig. De goede zijde kan worden geknipt door middel van het zomerbed uit DTB-nat. Dit nieuwe bestand dient te worden gebruikt om het LGN5-bestand te knippen (zie tabel 4.70). Tabel 4.70: gebruikte brondata voor parameter landgebruik oever waterlichaam

dataset titel


Waal

landelijke_data/LGN5

terugkerend (3 à 4 jaarlijks)




Grensmaas



Keersop



Tungelroyse beek



Geul



Overijsselse Vecht



Voor de kleinere rivieren zijn geen oeverlijnen aanwezig. Het waterlichaam dat bestaat uit een lijnelement dient in dat geval te worden gebufferd met 10 m. Dit nieuwe bestand dient te worden gebruikt om het LGN5-bestand te knippen. Het heeft geen zin om een oever te definiëren aangezien de resolutie van het LGN5-bestand daarvoor te grof is. De kleine rivieren laten een hoge mate van onnatuurlijk landgebruik in de oeverzone zien. De grote rivieren laten een minder onnatuurlijk landgebruik zien (zie tabel 4.71). Tabel 4.71: resultaten parameter landgebruik oever waterlichaam

opmerking

resultaat


klasse 4: > 35%-75% onnatuurlijk landgebruik in de oeverzone klasse 4: > 35%-75% onnatuurlijk landgebruik in Waal de oeverzone klasse 3: > 15%-35% onnatuurlijk landgebruik in Grensmaas de oeverzone klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de Geul oeverzone klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de Keersop oeverzone klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de Tungelroyse beek oeverzone klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de Overijsselse Vecht, traject D-NL oeverzone

69

landelijk LGN5

landelijk LGN5

landelijk LGN5. Alleen DTB kaartblad d60cn (download geoloket) landelijk LGN5. Buffer 10 m om de rivieras landelijk LGN5. Buffer 10 m om de rivieras landelijk LGN5. Buffer 10 m om de rivieras landelijk LGN5. Buffer 10 m om de rivieras


4.17.4 Knelpunten Er dienen aannames te worden gedaan aangaande de oeverzone bij de kleine rivieren. De resolutie van het LGN5-bestand is dermate grof dat alleen bufferen van het waterlichaam dat uit een lijnelement bestaat voldoende is. Aandachtspunt is de definitie van de oeverlijn in een gebied met getijdenwerking. Mogelijk is de oeverlijn beter te definieren met behulp van een waterstand ten opzicht van NAP (bijvoorbeeld de laagwaterstand, gemiddelde waterstand, of hoogwaterstand). 4.17.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is. De LGN5 is voor heel Nederland te verkrijgen. Geadviseerd wordt om het LGN-bestand voor de regionale wateren en de ecotopenkaart voor de rijkswateren te gebruiken voor het bepalen van het type landgebruik in de oeverzone. 4.18 Landgebruik in uiterwaard/beekdal 4.18.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft het aanwezige landgebruik in de uiterwaard of het omliggende land. In tabel 4.72 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.72: toelichting parameter landgebruik in uiterwaard/beekdal [lit.1] beschrijving

Beschrijving van het landgebruik in de uiterwaard of het omliggende land (b.v. beekdal).

meeteenheid

Percentage landgebruik in klassen. Bijvoorbeeld bebouwd, akker, productiegrasland, productiebos, natuurlijk bos, ruderaal, rietland, wegen, die uiteindelijk moeten worden gegroepeerd tot twee klassen (natuurlijk of onnatuurlijk landgebruik).

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Met behulp van veldopnames en luchtfoto’s of een vertaling van ecotopenkaarten.

waar

Beschouw het hele waterlichaam met bijbehorende uiterwaard of ‘beekdal’.

precisie

Zodanig dat uiteindelijk de volgende klassengrenzen kunnen worden bepaald: 5%, 15%, 35% en 75% van de oeverlengte (= 2x rivierlengte) (conform naar CEN 9).

toelichting

Ruimte voor natuurlijke processen en habitats.

4.18.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.73). Hoe hoger de klasse, des te onnatuurlijker het landgebruik.

70


Tabel 4.73: klassen-indeling parameter landgebruik in uiterwaard/beekdal (naar CEN 8) klasse

1

2

3

4

5

omschrijving

toelichting

0 - 5% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal 5 - 15% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal 15 - 35% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal 35 - 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal

Specificeer of de gegevens zijn gebaseerd op de riviercorridor (geef de breedte) of de overstromingsvlakte. Er dient gestreefd te worden naar het vastleggen van de natuurlijkheid van de vegetatie in de oeverzone. Het gebruik van landgebruik voor de vaststelling mate van natuurlijkheid van de vegetatie kan een oplossing zijn als men niet over specifieke ecologische kennis beschikt

> 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal

Niet natuurlijk landgebruik bestaat uit: recreatiegebieden, intensieve landbouw, in cultuur gebracht land, stedelijke gebieden, zanden grindwinputten etc. Natuurlijk landgebruik bestaat uit: natuurlijke wetlands, rivierbos/natuurlijk bos, strangen, wielen veengebieden, heide en kruidenachtige weiden. Overstromingsvlakte kenmerken zijn onder andere nevengeulen, verlaten meanders, moeras en kunstmatig gecreëerde waterpartijen.

Voor het bepalen van de klasse landgebruik in uiterwaard/beekdal volgens CEN kan voornamelijk gebruik gemaakt worden van het LGN-bestand. Daarnaast is de ecotopenkaart geschikt voor de rijkswateren en kunnen aanvullend topografische bestanden geraadpleegd worden voor informatie over strangen, wielen zanden grindwinputten. De volgende bewerkingen dienen op het LGN-bestand te worden uitgevoerd: 1. Het knippen van het LGN-bestand volgens een vlak wat gecreëerd wordt door een vlak van het omliggende land (uiterwaard, beekdal) te definiëren. Het waterlichaam maakt hier geen deel van uit. 2. Reclassificeren van het geknipte bestand volgens tabel 4.69 (paragraaf 4.17.2). 3. Berekenen van het percentage natuurlijk landgebruik en niet natuurlijk landgebruik ten opzichte van de totale oeveroppervlakte. 2

In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil. Voorbeeld Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil: Voor dit waterlichaam is het waterlichaam gebufferd met 100 m dat in dit geval de uiterwaard voorstelt (zie figuur 4.6). Vervolgens is het LGN5-bestand hierop geknipt. Het bestand is gereclassificeerd naar twee klassen: natuurlijk en niet natuurlijk. Het berekende percentage nietnatuurlijk landgebruik bedraagt 87% en natuurlijk landgebruik 13%. Het hoge percentage nietnatuurlijk wordt veroorzaakt door het voorkomen van gras wat als niet-natuurlijk is toegekend. Op basis van deze informatie kan het waterlichaam worden ingedeeld in klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden.

In figuur 4.9 is een fragment van het resultaat visueel weergegeven. Indien er meer gedetailleerde of recentere gegevens beschikbaar zijn (zoals ecotopenkarteringen voor de rijkswateren) dan wordt voorgesteld daar de voorkeur aan te geven en de drie stappen toe te passen.

2

Bij het daadwerkelijk afleiden van deze parameter is een andere begrenzing voor de uiterwaard gebruikt waardoor het uiteindelijke resultaat afwijkt.

71


Figuur 4.9: voorbeeld fragment buffer LGN

4.18.3 Gebruikte brondata en resultaat Het LGN5-bestand dient voor de grote rivieren te worden geknipt volgens het winterbed. Het winterbed is voor de grote rivieren gelijk aan het waterlichaam. Voor de kleinere rivieren kan hiervoor het beekdal-bestand worden gebruikt indien dit aanwezig is. Het waterlichaam zelf dient vervolgens uit het geknipte bestand te worden gehaald. In de meeste gevallen dient dit alleen voor de grote rivieren plaats te vinden omdat het waterlichaam in die gevallen dermate groot is dat dit in het LGN-bestand is terug te vinden (zie tabel 4.74). Met behulp van een reclassificatietabel kunnen de LGN5-eenheden worden omgezet naar natuurlijk en onnatuurlijk. Tabel 4.74: gebruikte brondata voor parameter landgebruik in uiterwaard/beekdal waterlichaam

dataset titel


Waal






Grensmaas



Keersop



Tungelroyse beek



Geul



Overijsselse Vecht



Alle waterlichamen laten een hoge mate van onnatuurlijk landgebruik (klasse 4/5) in de uiterwaard/het beekdal zien (zie tabel 4.75).

72


Tabel 4.75: resultaten parameter landgebruik in uiterwaard/beekdal opmerking

waterlichaam

resultaat


klasse 4: 35 - 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal klasse 4: 35 - 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal

landelijk LGN5-bestand

Geul

-

geen brondata: definitie van het beekdal*

Keersop

klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal

Tungelroyse beek

klasse 5: > 75% onnatuurlijk landgebruik in de uiterwaarden/beekdal

landelijk LGN5-bestand. Beekdal-bestand geknipt landelijk LGN5-bestand. Beekdal-bestand geknipt


-

geen brondata: definitie van het beekdal

Waal

Grensmaas



* beekdal kan gedefinieerd worden aan de hand van de bodemkaart, inundatiegebieden en grondwatertrappen

4.18.4 Knelpunten In sommige gevallen is het onduidelijk hoe het beekdal gedefinieerd dient te worden. Indien er beekdal-bestanden aanwezig zijn dienen deze nog te worden geknipt zodat de zijtakken niet worden meegenomen. Dit zal in de meeste gevallen expert judgement vereisen. 4.18.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is. De LGN5 is voor heel Nederland te verkrijgen. Geadviseerd wordt om het LGN-bestand voor de regionale wateren en de ecotopenkaart voor de rijkswateren te gebruiken voor het bepalen van het type landgebruik in de uiterwaard/beekdal. 4.19 Mogelijkheid tot natuurlijke inundatie 4.19.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft in welke mate natuurlijke inundatie kan plaatsvinden. Indien dit niet het geval is kan deze parameter verder niet worden ingevuld (niet van toepassing). In tabel 4.76 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 4.76: toelichting parameter mogelijkheid tot natuurlijke inundatie [lit.1] beschrijving

Mate van vergroting van de afvoercapaciteit: klassen: geen of nauwelijks (natuurlijke dimensies), matig (beperkt vergraven), groot (= tenminste normprofiel). Zo nee, dan ‘niet van toepassing’.

meeteenheid

Dijken en kades: percentage parallel aan de as van de rivier in klassen. Overdimensionering: percentage overgedimensioneerde watergang.

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Veldinventarisatie/luchtfoto’s/uit GIS/leggerinformatie, e.d.

waar


precisie

Zodanig dat uiteindelijk de volgende klassengrenzen van de beperking van natuurlijke inundatie kunnen worden bepaald: 5%, 15%, 35% en 75% van de lengte (conform CEN 10a).

toelichting

Belangrijk voor de laterale uitwisseling van water en organismen.

73


4.19.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter voor dijken en kaden een klassenindeling met vijf klassen opgesteld (zie tabel 4.77). Tabel 4.77: klassenindeling parameter mogelijkheid tot natuurlijke inundatie (naar CEN 10a) klasse

1

2

3

4

5

omschrijving

toelichting

0 - 5% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. 5 - 15% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. 15 - 35% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. 35%-75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. >75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden.

Kennis nodig van historische omvang van de overstromingsvlakte. Voor een deel kan dit verloren zijn gegaan door stedelijke ontwikkelingen. Landgebruik kan indicatie zijn. Grasland en (natte) wetlands zullen waarschijnlijk eerder overstromen dan in cultuur gebrachte grond en stedelijk gebied.

Voor het bepalen van de klassemogelijkheid tot natuurlijke inundatie (dijken en kaden) dienen de volgende bewerkingen te worden uitgevoerd op de brondata: 1. Vaststellen bij welke maatregelen overstromingen vóórkomen (kademuren, dijken) met behulp van GIS-analyse. Uit DTB-nat kunnen bijvoorbeeld kademuurgegevens worden gehaald. 2. Loodrechte projectie voor elke oever afzonderlijk van deze maatregelen op de rivieras. 3. Eventueel aanvullende informatie uit luchtfoto’s die gemaakt zijn bij hoogwatersituaties. Deze aanvullende informatie dient verwerkt te worden bij de projectie onder punt 2. 4. Percentage berekenen van het aandeel in overstromingsbelemmerde kunstwerken ten opzichte van de rivieras voor elke oever afzonderlijk. De resultaten voor de twee oevers worden gemiddeld. Voor het bepalen van de klasse mogelijkheid tot natuurlijke inundatie gezien vanuit overdimensionering kan expert judgement worden toegepast. Er dient een klasse te worden toegekend conform tabel 4.78. Tabel 4.78: klassenindeling parameter mogelijkheid tot natuurlijke inundatie aan de hand van overdimensionering klasse

1

3

5

omschrijving

toelichting

Natuurlijke dimensies: geen of nauwelijks aanpassingen aan waterlichaam ten behoeve van de vergroting van de afvoercapaciteit Beperkt vergraven: matige aanpassingen aan waterlichaam ten behoeve van de vergroting van de afvoercapaciteit Tenminste normprofiel: grote aanpassingen aan waterlichaam ten behoeve van de vergroting van de afvoercapaciteit

Niet aangepaste rivieren

Rivieren met baggeractiviteiten en aanpassingen aan de rivierloop Gekanaliseerde rivieren, baggeractiviteiten, grote aanpassingen om piekafvoeren aan te kunnen

In onderstaand voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Waal. Voorbeeld Waal: Voor dit waterlichaam zijn aan beide oevers over de gehele lengte winterdijken aanwezig die het achterland beschermen tegen overstromingen. Projectie van deze bedijkingen op de rivieras resulteert voor beide oevers in een 100% score. Op basis van deze informatie kan het waterlichaam worden ingedeeld in klasse 5 voor wat betreft dijken en kaden: >75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. Voor de klasse overdimensionering is voor dit waterlichaam op basis van expert judgement klasse 5 toegekend: tenminste normprofiel (grote aanpassingen aan waterlichaam ten behoeve van de vergroting van de afvoercapaciteit).

74


4.19.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de grote rivieren is op basis van eigen interpretatie aangenomen dat de waterlichamen Waal en de Getijde Lek geheel bedijkt zijn. Projectie van de dijken op de rivieras zal tot een 100% score leiden. Voor de Grensmaas is aangenomen dat de bedijking minder aanwezig is. De overdimensionering is op basis van expert judgement bepaald. De resultaten zijn in tabel 4.79 terug te vinden. Voor de grote rivieren geldt dat ze aangaande de overdimensionering een normprofiel laten zien. Tabel 4.79: resultaten parameter natuurlijke inundatie waterlichaam


Waal

Grensmaas

resultaat natuurlijke inundatie

klasse 5: >75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. klasse 5: >75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden. klasse 4: >35%-75% van het waterlichaam beïnvloedt door waterkeringen of andere maatregelen die voorkomen dat overstromingen kunnen plaatsvinden.

resultaat overdimensionering

opmerking

klasse 5: tenminste normprofiel






Geul

-

-

expert judgement waterbeheerder

Keersop

-

-


Tungelroyse beek

-

-



-

-


4.19.4 Knelpunten Voor de kleine rivieren is het zeer lastig om tot een classificatie te komen. Het lijkt er sterk op dat deze parameter alleen goed voor de grote laaglandrivieren te de bepalen is waar veel bedijking heeft plaatsgevonden. Bestanden waarin de gebieden staan aangegeven die bij hoogwatersituaties geïnundeerd waren, zijn moeilijk toepasbaar om tot een classificatie te komen. Kleine rivieren zijn dan ook alleen op basis van expert judgement in te vullen. 4.19.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk. De ontbrekende parameters voor de waterlichamen Geul, Keersop, Tungelroyse beek en Overijsselse Vecht kunnen met expert judgement door de waterbeheerders worden ingevuld. 4.20 Mogelijkheid tot natuurlijke meandering 4.20.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft in welke mate vrije meandering in de natuurlijke situatie kan plaatsvinden in het waterlichaam. Indien dit niet het geval is dan is deze parameter niet van toepassing. In tabel 4.80 is deze parameter verder toegelicht.

75


Tabel 4.80: toelichting parameter mogelijkheid tot natuurlijke meandering [lit.1] beschrijving

Nagaan of meandering plaatsvindt in natuurlijke situatie. Zo ja, dan inventarisatie van de huidige mogelijkheden voor vrije meandering in de uiterwaard/beekdal. Zo nee, dan ‘niet van toepassing’.

meeteenheid

beschrijvend in klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Veldinventarisatie/luchtfoto’s/systeemkennis en historische informatie/ GIS/e.d.

waar

hele waterlichaam

precisie

Zodanig dat een van de volgende uitspraken kan worden gedaan: meandering ‘geheel’ – ‘gedeeltelijk’ – ‘nergens mogelijk’ als gevolg van mensgericht gebruik van de uiterwaard/beekdal (conform CEN 10b).

toelichting

Belangrijk voor het voorkomen van natuurlijke processen.

4.20.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN [lit.2] is voor deze parameter een klassenindeling met drie klassen opgesteld (zie tabel 4.81). Tabel 4.81: klassenindeling parameter mogelijkheid tot natuurlijke meandering (naar CEN 10b) klasse

omschrijving

1

vrije meandering is geheel mogelijk in de overstromingsvlakte

3

vrije meandering is gedeeltelijk mogelijk in de overstromingsvlakte

5

vrije meandering is nergens mogelijk in de overstromingsvlakte

Voor het bepalen van deze parameter is expert judgement van groot belang. De grote rivieren zijn dermate vastgelegd dat verdere analyse niet zinvol is. Deze scoren vrijwel altijd in klasse 5. Voor kleinere rivieren en beken is dit echter niet het geval. Hier zal rekening moeten worden gehouden met aanwezige oeververdedigingen en of deze de meandering nadelig beinvloeden. 4.20.3 Gebruikte brondata en resultaat Op basis van expert judgement wordt de klasse bepaald. Voor de kleinere rivieren kan het resultaat van de parameter oeververdediging helpen bij het bepalen van de klasse. Voor de grote rivieren is vrije meandering nergens mogelijk. Voor de waterlichamen Geul en Keersop zijn meer mogelijkheden voor vrije meandering (zie tabel 4.82). Tabel 4.82: resultaten parameter mogelijkheid tot natuurlijke meandering waterlichaam

resultaat

opmerking


klasse 5: vrije meandering is nergens mogelijk in de overstromingsvlakte klasse 5: vrije meandering is nergens mogelijk in de overstromingsvlakte klasse 5: vrije meandering is nergens mogelijk in de overstromingsvlakte klasse 3: vrije meandering is gedeeltelijk mogelijk in de overstromingsvlakte klasse 3: vrije meandering is gedeeltelijk mogelijk in de overstromingsvlakte klasse 5: vrije meandering is nergens mogelijk in de overstromingsvlakte

expert Judgement BCC

Waal

Grensmaas

Geul

Keersop

Tungelroyse beek




expert Judgement BCC, resultaat parameter oeververdediging expert Judgement BCC


geen brondata, expert judgement waterbeheerder nodig

-

76


4.20.4 Knelpunten Voor kleinere rivieren is het lastig om de klasse te bepalen aangezien hier bedijking meestal ontbreekt. 4.20.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is.

77


78


5

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS MEREN

Voor het watertype meren (M) zijn zeven waterlichamen van zes verschillende waterbeheerders meegenomen in deze pilot. Het overzicht van de waterbeheerders en de betreffende waterlichamen staat vermeld in tabel 1.1. In de Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater Europese Kaderrichtlijn Water [lit.1] zijn voor dit watertype twaalf parameters gedefinieerd (tabel 5.1). Tabel 5.1: overzicht parameters kwaliteitselement

subelementen

parameter

kwantiteit en dynamiek van water (waterbalans), verblijf tijd, verbinding met grondwater

hydrologisch regime

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. kwantiteit en dynamiek water

8.

9.

diepte variaties

morfologische condities kwantiteit, structuur en substraat van bodem

kwel wegzijging neerslag verdamping aanvoer (per significante bron) afvoer (per significant doel) (alles in m3/ j per post) gemiddeld zomerpeil met 10 en 90 percentiel (m t.o.v. NAP) gemiddeld voorjaarspeil met 10 en 90 percentiel (m t.o.v. NAP) diepteverdeling in frequentieverdeling (in stappen van 0,25 m)

10. bodemsamenstelling (in % van het WL-oppervlak)

11. bijdrage aan oeverlengte (% onnatuurlijk) 12. helling oever

structuur van de oeverzone

Voor elk van de parameters is bij de verschillende waterbeheerders geïnventariseerd welke brondata beschikbaar zijn om deze parameters te beschrijven. Op basis van de geleverde brondata is de afleiding per parameter uitgevoerd. In de onderstaande paragrafen wordt per parameter een toelichting gegeven op de afleidingsmethode, gebruikte brondata, resultaat, knelpunten en inwinplan. 5.1 Kwel en wegzijging 5.1.1 Beschrijving parameter Deze parameter is onderdeel van de waterbalans en beschrijft de bijdrage hieraan. Inzicht in deze parameter is van belang om problemen te analyseren en maatregelen op hun effectiviteit te beoordelen (zie ook droogtestudie RIZA, lit.12). In tabel 5.2 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 5.2: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Bijdrage aan waterbalans van het waterlichaam

meeteenheid

mm dag-1 (omrekenen naar m 3y-1)

frequentie

Minimaal eenaal per 6 jaar

hoe

Toepassing metingen aan grondwaterstanden gecombineerd met gevalideerde grondwatermodellen (bijvoorbeeld MOZART of SIMGRO of andere modellen)

waar

Waterlichaam gebiedsdekkend door interpolatie of modellering

precisie

+ of – 5 % per post van de waterbalans. Waterbalans wordt als goed beschouwd als de sluitpost gemiddeld over jaren minder dan 10% van de balans is. Bij gemiddeld meer dan 25% sluitpost is de waterbalans onbetrouwbaar en worden meer metingen geadviseerd (zie bijvoorbeeld Kouer & Griffioen, 2003). Daartussen moet bekeken worden of de betrouwbaarheid voldoende geacht kan worden. Dit verschilt per situatie.

toelichting

In eerste instantie kunnen landelijke datasets gebruikt worden. Indien deze gegevens onvoldoende betrouwbaar geacht worden om een schatting te maken van + of - 5% van kwel en wegzijging als percentage van de waterbalans dient regiospecifieke informatie te worden verzameld. Voor watertypen waarbij kwel als natuurlijk element wordt beschouwd moet ook op grond van regiospecifieke informatie ingeschat worden wat het areaal van het waterlichaam is dat gebonden is aan een nader te specificeren kwelintensiteit (bv. > 2 mm dag-1).

79


5.1.2 Afleidingsmethode De landelijke kwelkaart is een globale kaart die voor de grotere wateroppervlakten zoals het IJsselmeer en Tjeukermeer, één waarde geeft. De heer J. Hoogewoud (RIZA) gaf aan dat juist bij de randen van de meren veel differentiatie optreedt. Dit heeft geen invloed op de totale geïntegreerde waarde voor de kwel. De waterbeheerder van het Noordzeekanaal gaf aan dat op dit moment gewerkt wordt aan verbetering van de waterbalans, omdat er nog een grote (sluit)fout in de balans zit. Vermoedelijk is deze terug te voeren op de afvoer bij de sluizen. Omdat deze de grootste bijdrage aan de waterbalans levert, wordt deze opnieuw beoordeeld en binnenkort opnieuw geijkt. De kwel en wegzijging vormt, op basis van expert judgement, een geringe bijdrage aan de waterbalans. Indien geen gevalideerd regionaal grondwatermodel beschikbaar is, wordt voorgesteld de kwel en wegzijging af te leiden uit de landelijke kaart, de grootste gemene deler. Met het oppervlak van het 3 waterlichaam kan de kwel en wegzijging (mm/dag) worden omgerekend naar m / jaar. Dit maakt een eenduidige automatische afleiding mogelijk (zie voorbeeld). Voorbeeld Slotermeer (onderdeel Friese Meren): Bereken eerst de gemiddelde waarde van de gridcellen van de kwelkaart voor het meer. Vervolgens wordt deze waarde vermenigvuldigd met de oppervlakte van het meer. De oppervlakte van het Slotermeer is 11 * 106 m2. Stel er vindt gemiddeld 0,5 mm/dag wegzijging plaats, dan is dat 5,5 * 103 m3 per dag of 2 * 106 m3 per jaar.

Eigen modellen of afgeleiden kaarten geven onvoldoende inzicht in de juistheid van de verkregen informatie. Ook hebben nog niet alle waterlichamen regionale modellen of zijn ze niet compleet (bijvoorbeeld IJsselmeer alleen Afsluitdijk). 5.1.3 Gebruikte brondata en resultaat De kwel- en wegzijging kan ter plaatse van het waterlichaam met behulp van de landelijke kwelkaart (zie tabel 5.3) of een regionale kwelkaart worden bepaald door middeling over het waterlichaam (summarize-functie in GIS). Bij kleine waterlichamen kan het noodzakelijk zijn om het grid, met relatief grote gridcellen van 500 bij 500 m, te vectoriseren en vervolgens te knippen met behulp van het waterlichaam. Vervolgens dient dan het aandeel van elk deel te worden bepaald ten behoeve van middeling. Tabel 5.3: gebruikte brondata voor parameter kwel en wegzijging waterlichaam

dataset titel


Friese boezemmeren

kwelinf

project t.b.v. waterkansenkaart

Zuiderdiepboezem

flux2000

terugkerend (x jaarlijks)

Zuiderdiepboezem

flux2000



flux2000



kweldeelnop.shp

project knelpunten in het watersysteem (te nat en te droog)

Voor het IJsselmeer en het Noordzeekanaal is de kwel en wegzijging niet te berekenen met de landelijke kwelkaart omdat deze waterlichamen ontbreken in deze kaart. Voor het IJsselmeer wordt bij de Afsluitdijk wel rekening gehouden met zoute kwel. Hiervoor wordt uitgegaan van een constant debiet en een vast chloridegehalte. Verder wordt in het IJsselmeer geen rekening gehouden met wegzijging naar de Wieringermeer en de Flevolandse polders. De kwel en wegzijging voor de Friese boezemmeren is berekend met een regionale kwelkaart met een resolutie van 25 m (zie figuur 5.1). Bij deze kwelkaart is tevens rekening gehouden met de relatieve hoogteligging van cellen. Deze regionale kwelkaart laat alleen een kwalitatieve klassen-

80


indeling zien: veel infiltratie, infiltratie, intermediair, kwel, veel kwel. Er is een gemiddelde klassenindeling berekend met de waarde 3: intermediair (zie tabel 5.4). Ook voor de Tochten Lage Afdeling is gebruik gemaakt van een regionale kwelkaart waarbij per lijnelement een kwelflux bekend is. Voor het Zuiderdiep, Schuringsche haven/Verlorendiep en de Braakman is gebruik gemaakt van de landelijke kwelkaart van het RIZA. In al deze gevallen gaat het om kwel gebaseerd op een beperkt aantal cellen.

Figuur 5.1: regionale kwelkaart Friese boezemmeren

Tabel 5.4: resultaten parameter kwel en wegzijging waterlichaam

resultaat*

opmerking

IJsselmeer

-

geen brondata

Noordzeekanaal

-

geen brondata

Friese boezemmeren

klasse 3: Intermediair -0,2 - 0,2 mm/dag

op basis van regionale kwelkaart

Tochten Lage Afdeling

-0,57 mm/dag

op basis van regionale kwelkaart

Zuiderdiep

0,22 mm/dag

op basis van de landelijke kwelkaart

Schuringsche Haven/Verlorendiep

0,02 mm/dag

Braakman

0,44 mm/dag



* positief is kwel, negatief is wegzijging

5.1.4 Knelpunten De landelijke kwelkaart geeft voor een aantal grote waterlichamen geen informatie. Voor enkele waterlichamen lijkt de resolutie van 500*500 m van de landelijke kwelkaart erg grof ten opzichte van het oppervlak van het waterlichaam. In sommige gevallen is het oppervlak van het waterlichaam zelfs minder dan het oppervlak van één cel. In enkele gevallen zijn bij regionale kwelkaarten alleen kwalitatieve klasse-indelingen (bijvoorbeeld infiltratie, intermediair, kwel) bekend en geen exacte waarden per cel. Een exact gemiddelde waarde voor het gehele waterlichaam is dan alleen via aanname te geven.

81


5.1.5 Inwinplan De resolutie van een kwelkaart moet van voldoende detailniveau zijn ten opzichte van het oppervlak van het waterlichaam. Voor de waterlichamen in deze pilot, behalve het IJsselmeer en het Noordzeekanaal, worden voldoende gegevens verzameld. Het is momenteel niet mogelijk om voor deze laatste twee waterlichamen de parameter af te leiden. De kwel en wegzijging is voor grotere waterlichamen niet aanwezig in de landelijke kwelkaart. Deze zijn op basis van het beschikbare model wel te berekenen (mondelinge mededeling J. Hoogewoud, RIZA). Wanneer de landelijke kwelkaart onvoldoende nauwkeurig is, wordt voorgesteld om regionale kwelkaarten op te stellen. De keuze om deze investering te doen is aan de waterbeheerder en de mogelijkheid en wenselijkheid om een dergelijk product ook voor andere doeleinden in het waterbeheer in te zetten. De kosten hangen af van de grootte van het waterlichaam, het huidige meetnet aan grondwaterstandsbuizen en de frequentie van aflezen. Voorgesteld wordt om tenminste één buis per ha te hebben. Een gridresolutie van 25 bij 25 m voor het uiteindelijke bestand moet voldoende zijn. Globale kosten voor het plaatsen van een buis € 100,=, globale jaarlijkse kosten maandelijks uitlezen € 150,= per buis en globale kosten voor de tijdreeks en GIS-analyse € 3.000,=. Voor grote waterlichamen zoals het IJsselmeer wordt voorgesteld een modelmatige benadering te hanteren. 5.2 Neerslag en verdamping 5.2.1 Beschrijving parameter Deze parameter is onderdeel van de waterbalans en beschrijft de bijdrage hieraan. In tabel 5.5 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 5.5: toelichting parameter neerslag en verdamping [lit. 1] beschrijving


meeteenheid

mm dag-1 (omrekenen naar m3y-1)

frequentie

dagelijks

hoe

Metingen KNMI en regionale metingen

waar

Waterlichaam gebiedsdekkend door interpolatie of modellering

precisie

+ of – 5 % per post van de waterbalans. Waterbalans wordt als goed beschouwd als de sluitpost gemiddeld over jaren minder dan 10% van de balans is. Bij gemiddeld meer dan 25% sluitpost is de waterbalans onbetrouwbaar.

toelichting

Landelijke data zijn betrouwbaar en precies genoeg geacht. Afspraken zijn nodig om waarborging te stellen.

5.2.2 Afleidingsmethode Voorgesteld wordt de landelijke KNMI-data te gebruiken voor het afleiden van de parameter. In de Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater KRW wordt echter nog niet gesproken welk verdampingsgetal 3 gebruikt moet worden. Het KNMI berekent een gewasverdamping (Em Makkink ). De verdamping voor open water is in het voorjaar en najaar anders dan de berekende gewasverdamping. Een aanzienlijk deel van de inkomende stralingsenergie wordt in het voorjaar gebruikt voor verwarming van het water, terwijl bij afkoeling van het water in het najaar veel energie vrijkomt in de vorm van latente en voelbare warmte [lit.13]. 3

De referentiegewasverdamping volgens Makkink heeft betrekking op de verdamping van goed van water voorzien kort gras gedurende het groeiseizoen (de potentiële verdamping van kort gras)

82


Een beter model om de verdamping te bepalen voor meren is die van Keijman (mondelinge toelichting de heer R. Jilderda, KNMI). Het model is afgeleid om de verdamping van een meer te bepalen met behulp van standaard meteorologische gegevens. Deze zijn echter niet zo voorhanden. Wanneer jaarsommen worden beschouwd is de gewasverdamping van Makkink te vergelijken met de ‘open water’ verdamping. Om te corrigeren voor verschil in de albedo kan de gewasverdamping vermenigvuldigd worden met 1,25 [lit.14]. De neerslagcijfers zijn beschikbaar in uursom en etmaalsom. Voor kleine waterlichamen kan een referentiestation worden aangegeven, zoals nu reeds wordt toegepast bij de waterbeheerders. Voor de grotere waterlichamen kan eventueel gebruik worden gemaakt van de geïnterpoleerde waarden(kaarten) van het KNMI. Met behulp van het oppervlak van de waterlichamen zijn deze 3 waarden, met een GIS-analyse, weer om te rekenen naar m /jaar voor toepassing in de waterbalans. 5.2.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de waterlichamen IJsselmeer en Noordzeekanaal is gebruik gemaakt van informatie uit waterbalansen, in rapportvorm en in databasevorm. Bij deze waterbalansen stond vermeld dat gebruik is gemaakt van de meetgegevens van KNMI-stations. Voor de overige waterlichamen is gebruik gemaakt van landelijke jaardata uit 2005 van het KNMI [Lit.15] (zie tabel 5.6). Bij elk waterlichaam zijn de meetstations genomen die het meest nabij gelegen waren. Er is alleen een middeling toegepast en geen interpolatie. Voor de verdamping is telkens gebruik gemaakt van het meest nabij gelegen meetstation waarvoor verdampingsgegevens bekend zijn. Het aantal meetstations waarvoor de verdamping bekend is, is dermate gering dat er geen middeling noodzakelijk was. 3

In tabel 5.7 zijn de resultaten weergegeven in m /jaar voor de verschillende waterlichamen. Tevens is het jaartal waar de gegevens betrekking op hebben vermeld. Voor de berekening met KNMI-jaarcijfers is voor de verdamping een correctiefactor van 1,25 gehanteerd [Lit.14]. Tabel 5.6: gebruikte brondata voor parameter neerslag en verdamping waterlichaam

dataset titel

Friese boezemmeren Schuringsche Haven/Verlorendiep

KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, De Bilt, 74e jaargang nummer 13 KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, De Bilt, 74e jaargang nummer 13 KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, De Bilt, 74e jaargang nummer 13 KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, De Bilt, 74e jaargang nummer 13 KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, De Bilt, 74e jaargang nummer 13

Zuiderdiepboezem

Braakman


Tochten Lage Afdeling NO Polder Noordzeekanaal, IJ, database_waterbalans_NZK_ARK_2001_2003.mdb Bovendiep

IJsselmeer

continue monitoring

continue monitoring

continue monitoring

continue monitoring

continue monitoring

continue monitoring

1ng1E004.ymr

continue monitoring

Tabel 5.7: resultaten parameter neerslag en verdamping waterlichaam

neerslag (m3/jaar)

verdamping (m3/jaar)

jaartal

opmerking

1019202000

814534000

2004

uit geleverde waterbalanscijfers

Noordzeekanaal

27693800

24951528

2003

uit geleverde waterbalanscijfers

Friese boezemmeren

47525291

40249594

2005

berekening met KNMI cijfers

3276510

3001244

2005


820144

796982

2005


2005


2005


IJsselmeer


Zuiderdiep


Braakman

106939

92613

1418225

1301338

83


5.2.4 Knelpunten Voor de waterlichamen Tochten Lage Afdeling en Braakman is het KRW-waterlichaam in GIS een lijnelement. Om een vlak van het waterlichaam Tochten Lage Afdeling te maken is aangenomen dat de waterlopen gemiddeld 20 m breed zijn. In GIS is dit uitgevoerd door de lijnen met 10 m te bufferen. Op deze wijze kan de neerslag en verdamping worden bepaald. Voor Braakman is gebruik gemaakt van een watervlakbestand wat geleverd was. In de gebruikte waterbalansen is onduidelijk welke meetstations gebruikt zijn bij het opstellen van waterbalansen. Hierdoor zijn deze cijfers niet te controleren. 5.2.5 Inwinplan Voor waterlichamen die uit lijnelementen bestaan wordt geadviseerd om tevens vlakbestanden van het waterlichaam aan te maken. Daarnaast wordt geadviseerd om bij het opstellen van waterbalansen exact te vermelden welke meetstations van het KNMI gebruikt zijn. Er hoeven geen aanvullende meetgegevens te worden verzameld. Voor inzicht in de seizoensinvloeden is toepassing van het Keijman-model gewenst. Een uitgebreidere berekening is hiervoor noodzakelijk en moet nader worden ontwikkeld. 5.3 Aanvoer en afvoer 5.3.1 Beschrijving parameter Deze parameter is onderdeel van de waterbalans en beschrijft de bijdrage hieraan. In tabel 5.8 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 5.8: toelichting parameter [lit.1] beschrijving


meeteenheid

m3/s

frequentie

Continu bij instromende rivieren; discontinu voor niet stromende wateren, meetintensiteit binnen een jaar zodanig dat bijdrage aan balans met gewenste precisie kan worden bepaald.

hoe

Continu debietmeting bij rivieren, discontinu tussen meren

waar

Alle significante toe en afvoeren (> 5% van waterbalans), tenzij het lozingen betreft dan hogere precisie

precisie

+ of – 5% van waterbalans, bij lozingspunten preciezer. Waterbalans wordt als goed beschouwd als de sluitpost gemiddeld over jaren minder dan 10% van de balans is. Bij gemiddeld meer dan 25% sluitpost is de waterbalans onbetrouwbaar en worden meer metingen geadviseerd [lit.26]. Daartussen moet bekeken worden of de betrouwbaarheid voldoende geacht kan worden. Dit zal per situatie verschillen.

toelichting

-

5.3.2 Afleidingsmethode Deze parameter kan in de meeste gevallen niet direct worden afgeleid uit de beschikbare brondata. Daarnaast belet de ruimtelijke en inhoudelijke onvolledigheid de toepasbaarheid voor de waterbalans. Niet bij iedere in- en uitlaat van een waterloop wordt gemeten. In de meeste gevallen wordt gemeten bij gemalen en sluizen, maar deze staan vaak aan de rand van het beheersgebied die groter is dan het betreffende waterlichaam. Veelal zullen de aanwezige gegevens moeten worden gecorrigeerd voor de ligging en het oppervlak van het waterlichaam.

84


Ook zijn een aantal beheerders actief met het kloppend maken van de waterbalans (zie figuur 5.2). Zo gaat onder andere de waterbeheerder van het Noordzeekanaal binnenkort de sluis bij IJmuiden opnieuw ijken om de afvoer in de balans beter te kunnen opstellen. waterbalans Oostelijk en Zuidelijk Flevoland:

waterbalans Noordoostpolder:

neerslag + kwel + inlaat = afvoer + verdamping 847mm + 400mm + 30mm = 710mm + 512mm

neerslag + kwel + inlaat = afvoer + verdamping 873mm + 390mm + 140mm = 890mm + 550mm

(bron: http://www.zuiderzeeland.nl/) Figuur 5.2: waterbalans van Oostelijk en Zuidelijk Flevoland en de Noordoostpolder

Indien de gegevens over de aan- en afvoer een groter gebied beslaat dan het waterlichaam zal hiervoor gecorrigeerd moeten worden (oppervlakte waterlichaam als % van het totale afwateringsoppervlak). Indien de gegevens alleen het waterlichaam beslaan, kunnen deze direct worden afgeleid (dat wil zeggen afzonderlijk optellen van afvoergegevens en aanvoergegevens als gemaalafvoeren, spuiafvoeren, e.d.). Bij de grotere waterlichamen zijn veel waterbeheerders die lozen op het betreffende waterlichaam. Zo wordt op het Noordzeekanaal/Amsterdam-Rijnkanaal door meer dan twaalf verschillende instanties water aan- en afgevoerd (waterschappen, industrie, WLA, RWZI’s, etc., zie figuur 5.3). Wat opvalt in figuur 5.2 is de relatief kleine bijdrage van neerslag en verdamping in de waterbalans en 3 de sluitfout van ongeveer 500 miljoen m /jaar (sluitfout > 15%).

85


Figuur 5.3: verdeling in- en uitdebiet op jaarbasis in miljoen m3/jaar voor Amsterdam-Rijnkanaal en Noordzeekanaal (bron: waterbalans Noordzeekanaal/Amsterdam-Rijnkanaal 2001-2003, RWS Noord-Holland, 2005)

Ook voor het IJsselmeer is een waterbalans opgesteld (zie paragraaf 5.3.3). Hierin hebben de IJssel (70%) en het Zwarte Water (12%) de grootste bijdrage in de aanvoer. Neerslag levert slecht 5% bij aan de waterbalans. De spuisluizen in de Afsluitdijk vormen de grootste bijdrage (90%) aan de afvoer en verdamping slechts 4%. Het opstellen van een waterbalans voor grote waterlichamen waarbij de aan- en afvoer wordt beïnvloed door meerdere waterbeheerders is hierdoor niet te vergelijken met de kleinere waterlichamen waar de controle op aan- en afvoer in de meeste gevallen bij de waterbeheerder zelf ligt. Voorgesteld wordt om voor de grotere meren (zoals IJsselmeer en Noordzeekanaal) de literatuurstudies van de waterbalansen te gebruiken voor de afleiding van de parameter. Voor de overige (kleinere) waterlichamen kunnen op basis van inventarisatie van de lozings- en onttrekkingspunten de aan- en afvoertotalen worden bepaald. Wel moet in sommige gevallen worden gecorrigeerd naar de bijdrage aan de aan- en afvoeren voor het betreffende waterlichaam (% oppervlak waterlichaam van totaal afwateringsgebied). Indien de aan- en afvoer wel bekend is voor grotere afwateringsgebieden (meerdere waterlichamen) dan is er een mogelijkheid de waterlichamen te clusteren en de aan- en afvoer te bepalen voor de geclusterde waterlichamen. 5.3.3 Gebruikte brondata en resultaat De geleverde data geeft meestal geen volledig beeld van de aanvoer. Voor een aantal waterlichamen moet een correctie plaatsvinden op basis van het oppervlak van het waterlichaam (zie tabel 5.9).

86


Tabel 5.9: gebruikte brondata voor parameter aan- en afvoer

waterlichaam

dataset titel


Friese boezemmeren aan- en afvoer.XLS Tochten Lage Afdeling NO inlaatwerken NOP03.xls Polder Noordzeekanaal, IJ, Bovendiep database_waterbalans_NZK_ARK_2001_2003.mdb

continue monitoring

IJsselmeer

terugkerend

waterbalans_ijsselmeer_2001_tcm90-21953.pdf

continue monitoring

continue monitoring

Alleen voor het waterlichaam IJsselmeer is brondata aanwezig die eenvoudig gebruikt kan worden (tabel 5.10). Tabel 5.10: aan- en afvoer IJsselmeer (bron:http://www.rijkswaterstaat.nl/ijg/Images/waterbalans_ijsselmeer_2001_tcm90-21953.pdf) IJsselmeer

totale aanvoer

2001

milj. m

3

totale afvoer

milj. m3

januari

2.006

2.252

februari

2.087

2.312

maart

2.377

2.105

april

2.204

2.155

mei

1.511

1.743

juni

1.234

1.182

juli

1.300

1.145

augustus

1.373

1.274

september

2.111

1.900

oktober

1.420

1.549

november

1.547

1.511

december

2.059

1.954

totaal

21.230

21.081

5.3.4 Knelpunten Bij het Noordzeekanaal (NZK) wordt in de geleverde Access-database geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen het NZK en het Amsterdam-Rijnkanaal. Er zijn twee velden (kolommen) waarin deze informatie kan zijn opgeslagen, maar onduidelijk is welke wat voorstelt. Na berekening van de aan- en afvoer is het verschil echter dermate groot dat het resultaat als onbetrouwbaar kan worden geacht. Van het waterlichaam Tochten Lage Afdeling NO Polder blijkt uit de geleverde gegevens uit 2003 dat in dat jaar alleen maar sprake is geweest van afvoer. Door het ontbreken van de totale water oppervlakte van de NO polder kan geen correctie plaatsvinden van de uitlaatgegevens. Van de Friese boezemmeren zijn voor het Hooglandgemaal afvoergegevens beschikbaar. Deze waarden zullen gecorrigeerd moeten worden voor het oppervlak van het waterlichaam. Door het ontbreken van de oppervlakte waar het gemaal betrekking op heeft is het afleiden niet uitvoerbaar. Aandachtspunt is hoe om te gaan met de term drainage op het moment dat drainage loost op bijvoorbeeld een sloot. Het drainage water zal vooral in landbouwgebieden een belangrijke bijdrage leveren aan de stoffenbalansen. Als een polder als geheel wordt beschouwd, is drainage geen aparte term in de waterbalans.

87


5.3.5 Inwinplan Voor de waterlichamen Friese boezemmeren en de Tochten Lage Afdeling is de aan- en afvoer te bepalen op basis het totale afwateringsgebied met een correctiefactor. Voor het IJsselmeer en het Noordzeekanaal wordt gebruik gemaakt van waterbalansen uit literatuurstudies. Voor het Zuiderdiep, het Verlorendiep en Braakman zijn de gegevens voor een deel bekend, aanvullende debietmetingen zijn voor deze waterlichamen nodig. Belangrijk is de gegevens inhoudelijk en ruimtelijk volledig te krijgen om een goede waterbalans op te kunnen stellen. In alle gevallen levert de aan- en afvoer een belangrijke bijdrage aan de waterbalans. 3 De aan- en afvoer wordt dan uiteindelijk bepaald in m per jaar. Na overleg met de expertgroep is gebleken dat aan- en afvoer een zeer lastig te bepalen parameter is. Hiervoor moet allereerst in beeld worden gebracht waar aan- en afvoer plaatsvindt voordat op deze locaties gemeten kan worden. Voor een aantal waterlichamen is het niet mogelijk om alle aan- en afvoer in beeld te brengen dan wel te meten. Voorgesteld wordt om alleen de belangrijkste te monitoren. Door het in beeld brengen en meten van de meest belangrijke aan- en afvoerpunten kan wel een beeld worden gekregen of en wanneer temporele veranderingen optreden. Belangrijke meetlocaties kunnen zijn: • gemalen en inlaten; • overstorten; • in- en uitstroom van het waterlichaam van (boezem)kanalen en rivieren. De globale kosten die hiermee zijn gemoeid: voorbereidend onderzoek € 20.000,= per waterlichaam, inrichten 1 nieuwe meetlocatie € 20.000,=, monitoring 1 meetlocatie € 5.000,=. 5.4 Waterpeil 5.4.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft het waterpeil van een waterlichaam en de fluctuatie daarin (seizoensinvloeden). De parameter is beschreven in tabel 5.11. Tabel 5.11: toelichting parameter waterpeil [lit.1] beschrijving

Gemiddelde voorjaars en zomerpeil, waarbij het voorjaarspeil loopt van 1 maart tot eind mei en het zomerpeil van 1 juli tot en met september.

meeteenheid

cm t.o.v. NAP

frequentie

continu

hoe

huidige methodiek voor meten waterkwantiteit

waar

Een nader te bepalen locatie in open verbinding met het waterlichaam. Voor hele grote wateren kan overwogen worden een of meerdere meetpunten te hebben voor het meten van op en afwaaiing.

precisie

+ of – 5 cm

toelichting

In de praktijk van het huidige waterbeheer wordt het waterpeil sterk gereguleerd en wordt gereguleerd door overlopen, stuwen en gemalen. Voor de grotere wateren wordt het waterpeil in verband met veiligheid en landbouw al gemonitord. Fluctuaties kunnen belangrijk zijn voor de ecologische toestand. Daarom wordt voorgesteld om naast het gemiddelde ook de 10- en 90-percentiel van zowel het voorjaars als het zomerpeil te presenteren. Een voorjaarspeil is van belang voor vissen die gebruik maken van de overstromingsgebieden. Bovendien is een uitzakken peil van essentieel belang voor een goede ontwikkeling van de oevervegetatie.

88


5.4.2 Afleidingsmethode De parameter is direct af te leiden uit de brondata. Het gaat om het gemiddelde, 10- en 90-percentiel van het voorjaars- en zomerpeil (zie tabel 5.11). In onderstaand voorbeeld is dit voor een datareeks voor een jaar aangegeven. voorbeeld IJsselmeer: Als voorbeeld is het jaar 2004 aangeleverd. Aangeleverd zijn de dagwaarde van de locatie Houtrib.

datum

woorjaar

waterpeil

1-1-2004

-0,42

2-1-2004

-0,42

3-1-2004

-0,45

4-1-2004

-0,45

m t.o.v. NAP

gemiddelde

-0,25

10-percentiel

-0,39

90-percentiel

-0,15

gemiddelde

-0,19

zomer

28-12-2004

-0,41

10-percentiel

-0,24

29-12-2004

-0,31

90-percentiel

-0,12

30-12-2004

-0,40

31-12-2004

-0,33

Voor de grotere waterlichamen kan op vergelijkbare wijze op meerdere locaties het waterpeil worden bepaald om de invloed van opwaaiing uit te schakelen. 5.4.3 Gebruikte brondata en resultaat De parameter wordt afgeleid op basis van peilregistratiegegevens (zie tabel 5.12). Tabel 5.12: gebruikte brondata voor parameter waterpeil waterlichaam

dataset titel


Friese boezemmeren

waterstand.XLS

continue monitoring


aquadata.mdb

continue monitoring

IJsselmeer

rapport Waterstanden Dagstatistiek.xls

continue monitoring

Het gemiddelde voorjaars- en zomerpeil worden berekend met bijbehorende 10- en 90-percentiel waarde. Het voorjaarspeil loopt van 1 maart tot en met 31 mei en het zomerpeil van 1 juli tot en met 30 september. Het resultaat van de afleiding is weergegeven in tabel 5.13.

89


Tabel 5.13: resultaten parameter waterpeil

waterlichaam

voorjaarspeil (m)

gem.

10 perc.

zomerpeil (m)

90 perc

gem.

10 perc.

90 perc.

jaartal

IJsselmeer

-0.25

-0.39

-0.15

-0.19

-0.24

-0.12

2004

Noordzeekanaal

-42.96

-47.00

-40.00

-42.92

-46.00

-40.0

2005

Friese boezemmeren

-

-

-

-

-

-

-


-5.79

-5.84

-5.75

-

-

-

-

Zuiderdiep

-

-

-

-

-

-

-


-

-

-

-

-

-

-

Braakman

-

-

-

-

-

-

-

opmerking

meetlocatie Houtribnoord meetlocatie Buitenhuizen geen data geleverd uit noodzakelijke periode. Gegevens wel aanwezig bij beheerder alleen streefpeilen

alleen streefpeilen

meetpunten buiten waterlichaam

5.4.4 Knelpunten Er is een grote database aangeleverd met data van het Noordzeekanaal. Na overleg met de waterbeheerder is besloten de gegevens van meetlocatie Buitenhuizen te gebruiken. Van de Friese boezemmeren is data van de maand januari aanwezig. Dit valt buiten de periode van deze parameter. De waterbeheerder heeft echter wel data uit de juiste periode en er worden geen problemen verwacht bij het afleiden van de parameter. Voor Tochten Lage Afdeling NO Polder is de periode van de geleverde meetgegevens niet voldoende om het zomerpeil te kunnen berekenen. Bovendien zijn de geleverde gegevens niet van iedere dag maar van om de dag. Van het Zuiderdiep en het Verlorendiep zijn alleen streefpeilen aangeleverd waardoor afleiden niet mogelijk is. Er zijn geen meetgegevens aangeleverd van meetpunten die in Braakman liggen. Wel zijn gegevens van meetpunten buiten het waterlichaam, maar onduidelijk is of deze locaties direct verbonden zijn met Braakman of dat deze gescheiden zijn door een stuw of iets dergelijks. 5.4.5 Inwinplan Extra metingen zijn in principe niet nodig aangezien iedere waterbeheerder waterstanden meet.

90


5.5 Waterdiepteverdeling 5.5.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de waterdiepte van het waterlichaam en is van belang voor de ecologische ontwikkelingsmogelijkheden. De parameter wordt verder toegelicht in tabel 5.14. Tabel 5.14: toelichting parameter waterdiepte [lit.1] beschrijving

Hoogteligging ten opzichte van NAP in % van het oppervlak in intervallen van 0,25 m.

eeteenheid

cm

frequentie

1 maal per 6 jaar; bij geen wijzigingen in druk 1 maal per 18 jaar.

hoe

Verschillende technieken mogelijk (vanuit lucht, vanaf water; laten uitzoeken wat kan).

waar

Gebiedsdekkend (indicatief: minstens 1 punt per grid van 1ha)

precisie

Laten afhangen van kostenefficiëntie en haalbaarheid, maar minstens + of – 5 cm per op het niveau van één meting.

toelichting

Ruimtelijke verdeling van het waterlichaam met als basis hoogteligging of cumulatieve frequentieverdeling.

5.5.2 Afleidingsmethode Gezien het verschil in type brondata per waterbeheerder wordt voorgesteld twee verschillende afleidingsmethoden toe te passen. Allereerst wordt de afleiding van vlakdekkende multi beam-gegevens besproken (figuur 5.4). In een rasterbestand is per hoogtewaarde aangegeven hoeveel rastercellen die waarde heeft. Aangezien elke rastercel dezelfde oppervlakte heeft, kan er op simpele wijze een cumulatieve oppervlakte/hoogte tabel worden gemaakt (zie tabel 5.15). De cumulatieve oppervlakte uitgezet tegen de waterdiepte komt overeen met de hypsometrische curve (figuur 5.5). Tabel 5.15: voorbeeld hoogtedata uit multi beamgegevens

aantal

Figuur 5.4: multibeamdata stuk van Noordzeekanaal

91

cumulatieve oppervlakte

waterdiepte

1

25

-1,48

1

50

-1,47

1

75

-1,46

1

100

-1,46

1

125

-1,46

1

150

-1,46

1

175

-1,45

1

200

-1,45

…..

……

…….

2

6.154.025

0,09

1

6.154.050

0,10

1

6.154.075

0,10

1

6.154.100

0,10

1

6.154.125

0,11

1

6.154.150

0,12


Hoogte (m tov NAP)

hypsom etrische curve 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00 -0,25 -0,50 -0,75 - 1,00 - 1,25 - 1,50 - 1,75 -2,00

0

2000000

4000000

6000000

8000000

Natte oppervlak (m 2)

Figuur 5.5: fictief voorbeeld hypsometrische curve voor multibeam4 2

De totale cumulatieve oppervlakte in het voorbeeld van figuur 5.5 is 6.154.150 m . Daarvan ligt 2 2 ongeveer 3.000.000 m (relatief 50%) op een diepte van -0,75 tot -0,50 m en 2.000.000 m (33%) op een diepte van –0,50 tot –0,25 m, etc. In het voorbeeld van tabel 5.15 is een gridgrootte van 5 x 5 m gegeven. De diepteverhoudingen voor een grid van 100 x 100 (1 ha) blijft hierdoor gelijk, alleen is de gridcel representatief voor een groter oppervlak. De waterlichamen die waterdieptegegevens hebben op basis van de legger zijn in de meeste gevallen smal en langgerekt (Tochten Lage Afdeling, Zuiderdiep, Schuringsche Haven/Verlorendiep en Braakman). Hiervoor is het moeilijk een grid van 100 x 100 m te generen (waterlichamen zijn in sommige gevallen ook lijnbestanden). Voorgesteld wordt om op basis van het lijnen- of vlakkenbestand van de leggergegevens een vergelijkbaar beeld op te stellen (zie figuur 5.6, 5.7 en tabel 5.16).

Figuur 5.6: hoogteverdeling Schuringsche Haven (legger)

4

waterdieptegegevens komen niet overeen met de multi beam-gegevens van het Noordzeekanaal

92


hypsometrische curve

Tabel 5.16: waterdiepte voor lijnen of vlakken -2,5

bodemhoogte

oppervlak

-2,75

cumulatief -3

14.795

Hoogte (m tov NAP)

-4,20

-3,25

-3,90

43.273

-3,70

47.675

-3,20

51.630

-3,04

53.020

-4

-3,00

56.057

-4,25

-2,90

62.809

-4,5

-2,75

64.967

-3,5 -3,75

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

Natte oppervlakte (m2)

Figuur 5.7: voorbeeld hypsometrische curve voor leggergegevens (bij lijn of vlak)

Op basis hiervan kan de diepte eveneens in percentage van het oppervlak worden uitgedrukt. 5.5.3 Gebruikte brondata en resultaat Wanneer de hypsometrische curve niet bekend is, kan deze worden afgeleid uit een vlakdekkend rasterbestand van de bodemligging van het waterlichaam (zie tabel 5.17). Tabel 5.17: gebruikte brondata voor parameter waterdiepteverdeling Waterlichaam

dataset titel


beheersregister.shp

Zuiderdiepboezem

zdieprws

naam monitoringsprogramma continue monitoring t.b.v. update beheersregister project


Noordzeekanaal.asc

terugkerend (ivm baggeren?)

IJsselmeer

ijsm

project

Door middel van het exporteren van de waarden van het grid naar excel kan de hypsometrische curve worden bepaald. Hierbij dienen de volgende berekeningen te worden verricht: 1) De afzonderlijke waarden dienen volgens de volgende formule te worden geclassificeerd: =ALS(WAARDE<0;AFRONDEN.BOVEN(WAARDE;-0,25);AFRONDEN.BENEDEN(WAARDE;0,25)) In dit voorbeeld wordt voor de klassebeschrijving naar de ondergrens van de klasse afgerond. 2) Er dient een draaitabel te worden aangemaakt met het classificatieveld en het oppervlakteveld. Het oppervlakteveld kan berekend worden uit de celgrootte van een gridcel. 3) Het aandeel van elke klasse dient te worden berekend in procenten en vervolgens cumulatief te worden bepaald. Indien er geen rasterbestand aanwezig was, is geprobeerd een hoogte grid aan te maken uit leggergegevens. Hierbij kan onder andere gebruikt worden gemaakt van gegevens van de hoogteligging van de bodem en de bodembreedte. Voor de waterlichamen IJsselmeer, Noordzeekanaal en het Zuiderdiep is gebruik gemaakt van vlakdekkende rasterbestanden. Voor het IJsselmeer is de hypsometrische curve weergegeven in figuur 5.8. Voor het Noordzeekanaal is de berekening gebaseerd op slechts 1,3% van het water-

93


lichaam. Aangezien het een kanaal betreft met een vaste ontwerpdiepte is de hypsometrische curve voor het hele waterlichaam waarschijnlijk enigszins vergelijkbaar. 5,00

Hoogte (m tov NAP)

0,00

-5,00

-10,00

-15,00

-20,00

-25,00 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

% Oppervlakte IJsselmeer

Figuur 5.8: hypsometrische curve IJsselmeer: hoogteligging in procenten van het oppervlak

Voor de waterlichamen Tochten Lage Afdeling en Schuringsche Haven is geprobeerd uit leggergegevens een grid te genereren. Voor de Schuringsche haven is dit gelukt, omdat daar bekend is over welk deel van het waterlichaam de leggergegevens betrekking hebben. Voor Tochten Lage Afdeling is dit niet bekend en is het ook niet mogelijk gebleken om een hypsometrische curve te genereren. Een hypsometrische curve kon niet worden bepaald van de waterlichamen Friese boezemmeren en Braakman, aangezien daar geen brongegevens van beschikbaar zijn. 5.5.4 Knelpunten Bij het aanmaken van een hypsometrische curve uit een hoogtegrid en het verwerken van gegevens in Excel zijn geen knelpunten ondervonden. Het genereren van oppervlaktes met bijbehorende hoogten bij leggergegevens blijkt echter wel knelpunten op te leveren. Onduidelijk kan zijn op welk deel van de watergang een dwarsprofiel betrekking heeft. Voor de oevers worden vaak verhoudingen (helling talud) aangegeven en geen directe hoogte. Het koppelen van een hoogte aan de oever kan leiden tot een enigszins sprongsgewijze hypsometrische curve. Daarnaast geeft zo’n hypsometrische curve de ontwerpbodemligging weer en niet de beheerssituatie. Voor de waterlichamen Friese boezemmeren en Braakman zijn geen brongegevens beschikbaar. 5.5.5 Inwinplan Uit de resultaten komt naar voren dat er twee afleidingsmethoden toepasbaar zijn, afhankelijk van de aard en omvang van het waterlichaam. In grote (diepe) meren en kanalen kan gebruik worden gemaakt van echometingen. In kleinere wateren is het noodzakelijk dat de ligging en het definiëren van profielen goed wordt uitgewerkt. Beide metingen zijn noodzakelijk voor het regulier vastleggen van de dimensionering van het waterlichaam en behoort tot de kerntaak van de waterbeheerder. In principe zijn hiervoor geen aanvullende metingen nodig, hooguit een betere vastlegging van de resultaten. Naast de bepaling van de diepte in m t.o.v. NAP wordt ook voorgesteld de waterdiepte absoluut (waterstand minus bodemhoogte in meters) weer te geven.

94


5.6 Bodemsamenstelling

5

5.6.1 Beschrijving parameter In de richtlijnen monitoring wordt voor de bodemsamenstelling gesproken over de bijdrage (dominantie) van steen, grind, klei, zand, organisch stof en watergehalte als percentage van het waterlichaam. De parameter is in de bijlage van de richtlijnen verder toegelicht (zie tabel 5.18). 6

7

De korrelgrootteverdeling (zie tekstkader ) is een van de belangrijkste kenmerken van de bodem. Deze beïnvloedt vele eigenschappen, zoals structuur, consistentie, vochthoudend vermogen, bewerkbaarheid. Omdat tegenwoordig de grens voor de siltfractie bij 63 µm ligt, wordt voorgesteld deze ook aan te houden in de classificatie (gebruikt in laboratorium voor bepaling zeefkromme). De korrelgrootteverdeling van een grond, ook wel textuur genoemd wordt uitgedrukt in gewichtspercentages van een aantal slib- en zeeffracties, berekend ‘op de minerale delen’. Onder minerale delen verstaat men het over een 2 mm zeef gezeefde en bij 105 °C gedroogde monster, na aftrek van de aanwezige organische stof en koolzure kalk. De textuurindeling berust op de onderlinge verhoudingen tussen vier zogenaamde hoofdfracties, namelijk: lutumfractie: fractie <2 µm (<0,002 mm) siltfractie: fractie < 2-50 µm (0,002-0,05 mm) zandfractie: fractie 50-2000 µm (0,05-2 mm) fractie die groter is dan 20000 µm (2 mm) wordt grind genoemd.

Het minerale deel wordt ingedeeld ofwel naar het percentage van de lutumfactie, kortweg lutumgehalte genoemd, ofwel naar het percentage van de lutumfractie + de siltfractie, dat wil zeggen naar het percentage < 50 µm. Dit noemt men het leemgehalte. Het gewichtspercentage organische stof wordt berekend op de over een 2 mm zeef gezeefde en bij 105 °C gedroogde grond [lit.21].

Tabel 5.18: toelichting parameter bodemsamenstelling [lit.1]

beschrijving

Voor de bodem wordt vanuit de richtlijn een uitspraak gevraagd over de kwantiteit, structuur en substraat van de bodem. Voorgesteld wordt om hiertoe vier indicatoren te meten van in ieder geval de toplaag van de bodem (0-5 en 0-25 cm) welke voor de ecologie interessant is. De resultaten kunnen gepresenteerd worden in gebruikelijke klassen (bijvoorbeeld USDA classificatie lichte zavel, klei, zand of andere gangbare indelingen).

meeteenheid

zandfractie; klei fractie; organische stof fractie; watergehalte: relatieve bijdrage van water totaal gewicht bodem (na drogen).

frequentie

1 maal per 6 jaar, tenzij geen verandering in menselijke druk dan 1 maal per 18 jaar.

hoe

Zie bijvoorbeeld rapport Lenselink & Menke [lit.16].

waar

Waterlichaam dekkend op gering aantal locaties, aansluiten bij huidige praktijk, zie bijvoorbeeld Lenselink & Menke (1995).

precisie

Aansluiten bij huidige praktijk. Voor zoute meren moet worden bekeken hoe zinvol een dergelijke uitgebreide meting is.

toelichting

-

5

In de oorspronkelijke beschrijving is sprake van ‘Bodemsoort en samenstelling’. In de afleiding is echter alleen sprake van karakteristieken die te maken hebben met de samenstelling: textuur, organische stof, watergehalte. Bodemsoort impliceert een toetsing aan een classificatiesysteem, zoals podsol of vaageerdgrond, maar dit wordt niet vastgelegd. De beschrijving ‘Bodemsamenstelling’ voor deze parameter dekt de lading beter. 6 In de praktijk worden minerale delen ook nog gemeten voor de fracties 2, 16, 32, 63, 125, 250, 500, en 1000 µm. Deze zijn in te delen volgens classificatie in het tekstkader. 7 De textuur van een bodemsoort wordt geclassificeerd volgens de USDA-classificatiedriehoek (USDA, 1951) op basis van %lutum (deeltjesgrootte <2 µm; Engels %clay); %silt (deeltjesgrootte 2-50 µm; Engels %silt) en %zand (deeltjesgrootte >50 µm; Engels %sand).

95


5.6.2 Afleidingsmethode Na een korte scan voor de toepassing van de bodemkaart als mogelijke brondata voor de afleiding van deze parameter is gebleken dat deze maar beperkt toepasbaar is. Bij aanwezige watervlakken is het bodemtype niet gekarteerd en de omliggende bodemsoorten zijn vaak variabel en niet representatief voor de bodem van het waterlichaam. Daarnaast kan de bodem beïnvloed zijn door sedimentatie of erosie (zie figuur 5.9).

Figuur 5.9: waterlichaam Zuiderdiep en omliggende grondsoorten uit de bodemkaart

Voorgesteld wordt om gebruik te maken van de fysische metingen (zie tabel 5.21) en de waterbodems op te delen in de klassen zand, klei, organische stof en het watergehalte op representatieve locaties in het waterlichaam (hydrovakken, rakken; leggerkwalificaties). Hierbij kunnen waterbodemmonsters als input dienen voor het verkrijgen van dit overzicht. In tabel 5.19 is een korrelgrootteverdeling gegeven zoals in bepaalde vakken voor waterbodemonderzoek zijn genomen. Tabel 5.19: % korrelgrootteverdeling waterbodemonderzoek code

%DS %GR %KGF2000 %KGF250 %KGF63 %KGF32 %KGF16

%KGF2

%OSTOF

beschrijving

WSHD0501

40,8

93

80

77

41

35

29

19

5,4

ds = droge stof

WSHD0502

51,5

97

83

82

24

14

11

7

2,6

gr = gloeirest8

WSHD0503

36,3

94

75

74

35

27

22

15

4,5

kgf = korrelgroottefractie

WSHD0504

30,6

92

69

69

46

38

32

21

6,1

ostof = organische stof

WSHD0505

29,6

92

69

68

50

42

35

23

6,5

WSHD0506

31,9

92

66

66

53

44

36

24

6,7

100% - DS = watergehalte

Op basis van de korrelgrootteverdeling uit tabel 5.19 is de verhouding voor een bepaalde bodemsoort gegeven in tabel 5.20. De gemiddelde kleifractie, zandfractie, organisch stof fractie en het watergehalte kunnen vervolgens worden berekend. 8

Sinds vele jaren voeren laboratoria een correctie uit op het organische stofgehalte voor het lutumgebonden water. Dit kristalwater heeft invloed op het gloeiverlies en draagt bij tot een verhoging van het gloeiverlies. De correctiefactor en berekeningsformule hiervoor zijn: organische stof = gloeiverlies –(0,07*lutum waarde). Tot op heden werd, indien er geen lutumbepaling werd aangevraagd, gerekend met de standaardwaarde Nederlandse bodem van 25%. In het SIKB protocol 3010, paragraaf 1.2.7, wordt voorgeschreven om in geval er geen lutumbepaling is uitgevoerd te rekenen met een lutumwaarde van 5,4%. Voor monsters waarin zowel het lutum- als het organische stofgehalte wordt aangevraagd heeft deze aanpassing geen invloed.

96


Tabel 5.20: % korrelgrootteverdeling ingedeeld in klassen (bodemsoort) code

WSHD0501 WSHD0502 WSHD0503 WSHD0504 WSHD0505

klei < 63 µm

zand >63 <2000 µm organische stof

watergehalte

41 24 35 46 50

39 59 40 23 19

5,4 2,6 4,5 6,1 6,5

WSHD0506

53

13

6,7

68

......

.....

....

....

.....

44%

28%

5%

54%

gemiddeld

59 48 64 69 70

Bij grote ruimtelijke verschillen in een waterlichaam kunnen de afzonderlijke fracties uit tabel 5.20 worden gepresenteerd in een kaart (zie voorbeeld figuur 5.10). Bij een aantal waterbeheerders is deze informatie niet vlakdekkend. Bij een weinig variërende bodem kan deze op basis van expert judgement en interpolatie worden ingevuld. Bij een grote variatie zal deze door monsternamen moeten worden opgevuld.

Figuur 5.10: percentages watergehalten, zand, klei en organische stof voor waterlichaam Zuiderdiep

5.6.3 Gebruikte brondata en resultaat Er is gebruik gemaakt van de fysische metingen gedaan door de waterbeheerders (zie tabel 5.21). Omdat het watergehalte niet standaard in het analysepakket voor waterbodems zit wordt uitgegaan van percentage drogestof. Honderd min percentage drogestof geeft het watergehalte.

97


Tabel 5.21: gebruikte brondata voor parameter bodemsamenstelling waterlichaam

dataset titel

Friese boezemmeren

waterbodem_fys_chem.xls terugkerend i.v.m. baggeren


Zuiderdiepboezem

wshd05-excel.xls

terugkerend i.v.m. baggeren

Zuiderdiepboezem Noordzeekanaal, IJ, Bovendiep IJsselmeer

Zuiderdiep.shp


OvzFysParNZK2003.xls

terugkerend

IJGBCC.xls


Het resultaat van de afleiding van de parameter is weergegeven in tabel 5.22. Tabel 5.22: resultaten parameter bodemsamenstelling waterlichaam

IJsselmeer

klei < 63 µm

zand >63 & <2000 µm

organische stof

watergehalte

68,7

-

-

29

Noordzeekanaal

-

-

7,9

-

Friese boezemmeren

-

-

9,0

65,6


-

-

-

-

Zuiderdiep

opmerking

slechts 1 monster

alleen lutum < 2 µm en o.s. data ouder dan 6 jaar, alleen vaargeul

data niet geleverd

44,0

28,0

5,0

54


-

-

-

-

-

data niet geleverd

Braakman

-

-

-

-

geen gegevens

5.6.4 Knelpunten Nu er gewerkt wordt met de analyses van bemonsteringen die ten behoeve van baggerwerkzaamheden zijn uitgevoerd, wordt het duidelijk dat de baggerfrequentie vaak erg laag is, minder dan eens in de 6 jaar. Dit zou kunnen conflicteren met de eisen van deze parameter. In het Noorzeekanaal en het IJsselmeer zijn wel bodembemonsteringen uitgevoerd. Van het IJsselmeer is slechts van 1 locatie een monster aangeleverd, wat niet representatief is voor het gehele IJsselmeer. Er is echter reeds een waterbodematlas beschikbaar en verdere bodemgegevens worden opgeslagen in bijvoorbeeld Dinoloket van TNO. Op basis daarvan is waarschijnlijk wel een beschrijving te maken van de actuele situatie. Voor het Noordzeekanaal zijn alleen gegevens geleverd ten aanzien van het lutum gehalte en organische stof. Hiervan zijn alleen de gegevens gebruikt van organische stof. In het Verlorendiep en de Tochten Lage Afdeling zijn bemonsteringen uitgevoerd maar de data is niet geleverd. 5.6.5 Inwinplan In veel gevallen is de brondata afkomstig van waterbodemonderzoek om de baggerhoeveelheden en kwaliteit te bepalen. Met behulp van een zuigerboor of steekbusmonster (gebruikt om vluchtige stoffen te meten in de bodem) is het mogelijk ook het watergehalte daarin mee te nemen. De volgende waterbodemanalyses moeten plaatsvinden: • droge stof: NEN 5747 • korrelgrootte: NEN 5753 • organische stof: NEN 5754 • calciet: NEN 5757 (voor de correctie op de zandfractie) Calciet is nodig om te corrigeren voor de zandfractie (zie onderstaand tekstkader).

98


De formule om het percentage zand in slib te bepalen: (%T - %H - %C) x (%Fg - %F63) = %Z %T = %H = %C = %Fg = %F63 = %Z =

totale hoeveelheid monster (100%) percentage humus percentage calciumcarbonaat (CaCO3) percentage v/d grondfractie < 2 µm percentage v/d zeeffractie < 63 µm percentage zand in het monster

Op basis van een verkennend waterbodemonderzoek (eventueel zonder laboratoriumanalyses) is veelal een goede inschatting van de variatie in de waterbodem te geven. Op basis van het onderzoek 9 kan bepaald worden hoeveel analyses gedaan moeten worden voor een representatief beeld . Daarnaast kan de geologische ondergrond (bodemkaart en/of geologische kaart) een indicatieve rol spelen bij de monstername. Problemen die zich hierbij voordoen is dat de sliblaag (vaak onderdeel van onderhoudsbagger) wordt gemeten en niet de vaste bodem. De dikte van deze sliblaag varieert per waterlichaam. Daarnaast is het in veengebieden moeilijk een vaste bodem aan te geven. Hierbij kan volstaan worden met de bovenlaag. Indien de vaste bodem uit een andere bodemsoort bestaat dan de sliblaag dient ook de vaste bodem in kaart te worden gebracht (uitgaande van de leggerdiepten). Aangezien het IJsselmeer niet regelmatig gebaggerd wordt, zullen een aantal locaties moeten worden bemonsterd en de vier onderdelen voor deze parameter worden geanalyseerd. In Braakman en buiten de vaargeulen van de Friese boezemmeren wordt niet gebaggerd. Ook hier zullen een aantal representatieve locaties gekozen moeten worden om de onderdelen van deze parameter te verzamelen en te analyseren. De kosten voor het verzamelen van één mengmonster en het analyseren op textuur, organische stof en watergehalte bedragen globaal € 500,=. 5.7 Oeververdediging 5.7.1 Beschrijving parameter De parameter oeververdediging is onder andere van belang voor de oeverplanten (inclusief macrofyten). De parameter is verder toegelicht in tabel 5.23. Tabel 5.23: toelichting parameter oeververdediging [lit.1]

9

beschrijving

Veel Nederlandse oevers zijn niet meer natuurlijk door oeververdediging. Deze verdediging kan bestaan uit stortsteen, hout of zogenaamde vooroevers. Deze verdediging is een goede indicator voor de onnatuurlijkheid van de oeverstructuur. Het percentage van de lengte van de verdedigde oever is daarvoor een goede maat. Natuurvriendelijke oevers kunnen in principe voor natuurlijk doorgaan mits zij voldoen aan de eisen die aan natuurlijke oevers worden gesteld. Als zij niet voldoen aan deze eisen zal dit in een MEP moeten worden verwerkt.

meeteenheid

% onnatuurlijke oever van de totale oeverlengte van het waterlichaam

frequentie

1 maal per 6 jaar; bij geen wijzigingen in druk 1 maal per 18 jaar.

hoe

verschillende technieken mogelijk, optioneel kan type oeververdediging worden meegenomen

waar

hele waterlichaam

precisie

laten afhangen van kostenefficiëntie en haalbaarheid, maar minstens + of – 2,5 % van totale oeverlengte

toelichting

-

In langgerekte meren (kanalen) zijn de verschillen in bodem veelal groter dan in ronde meren (plassen). Kanalen als het Noordzeekanaal gaan van west naar oost van een zandige substraat naar meer klei substraat (in dit geval wordt het ook nog eens beïnvloed door ‘gemors’ zand en door zandtransport van west naar oost).

99


5.7.2 Afleidingsmethode Omdat de informatie in GIS beschikbaar is, is deze parameter op een eenvoudige wijze af te leiden (zie onderstaand voorbeeld en figuur 5.11). voorbeeld: Tochten Lage Afdeling Stel het waterlichaam heeft een gezamenlijke oeverlengte van 876 km. De verdeling van de oeververdediging is als volgt: oevertype (indeling uit GIS-bestand)

lengte (m)

hoofdgroep 0 : diversen

%

25.698

3

hoofdgroep 1 : hout constructies

397.901

45

hoofdgroep 2 : steenconstructies

92.195

11

hoofdgroep 3 : cementgebonden constructies

41.186

5

hoofdgroep 4 : kunststof constructies

8.254

1

hoofdgroep 5 : staal en bitumineuse constructies

4.167

0

hoofdgroep 6 : natuurlijke oevers

306.603

35

eindtotaal

876.004

100

Op basis van bovenstaande informatie heeft dit waterlichaam 65% onnatuurlijke oever.

Figuur 5.11: oeververdediging op basis van GIS-analyse vlakken en lijnen (groene lijnen geven natuurlijke oevers aan)

Met behulp van een GIS-analyse (bijvoorbeeld: proximity analysis) is het mogelijk gegevens uit andere bestanden te koppelen aan de GIS-bestanden. Daarna kan geanalyseerd worden welk percentage van de oever onnatuurlijk is. In bovenstaand voorbeeld is dit 65%. Wel zal in sommige gevallen het type oever geclassificeerd moeten worden (zie tabel 5.24). Dit kan op basis van gebiedskennis (expert judgement) door de waterbeheerder ingevuld worden.

100


Tabel 5.24: classificering oevertype beschrijving

klasse

hellend met blokkenmat, stortsteen, bitumenmat of onbeschermd met talud steiler dan 1:3

onnatuurlijk

hellend sterker dan 1:3, onverdedigd of verdedigd met blokkenmat, stortsteen of bitumenmat

onnatuurlijk

natuurlijke oever (met evenwichtsprofiel dan wel afslagprofiel)

natuurlijk

plasberm, drasberm, flauw talud (=1:3) of natuurlijk profiel met een breedte kleiner dan 3m

natuurlijk

plasberm, drasberm, flauw talud (=1:3); natuurlijk profiel

natuurlijk

verdedigde oever met begroeiing (in plasberm of door de doorgroeibare constructie heen)

onnatuurlijk

verticale constructies (damwanden, beschoeiingen)

onnatuurlijk

verticale constructies (damwanden, beschoeiingen) met fauna uittreeplaatsen of hellend,…..

onnatuurlijk

verticale constructies (damwanden, beschoeiingen) zonder fauna uittreeplaatsen

onnatuurlijk

5.7.3 Gebruikte brondata en resultaat Er is alleen gebruik gemaakt van GIS-data om de berekening uit te voeren (zie tabel 5.25). Deze informatie is aangeleverd voor de Friese boezemmeren, Tochten Lage Afdeling en Braakman. Tabel 5.25: gebruikte brondata voor parameter oeververdediging waterlichaam

dataset titel


Friese boezemmeren

oevervakken.shp

terugkerend

Braakman

natuurvriendelijke oevers.dwg


o_profielverdediging.shp

continue monitoring continue monitoring t.b.v. update beheersregister

De resultaten voor het waterlichaam Friese boezemmeren zijn weergegeven in tabel 5.26 en 5.27. Tabel 5.26: verschillende categorieën van oevers langs de Friese boezemmeren oever omschrijving

#

natuurlijk

geen waarde

21

-


136

nee


42

nee


12

nee

natuurlijke oever (met evenwichtsprofiel dan wel afslagprofiel)

155

ja


1

ja

plasberm, drasberm, flauw talud (=1:3) of natuurlijk profiel smaller dan 3m

11

ja


128

ja


39

ja

verdedigde oever zonder oevervegetatie; oeverdediging niet doorgroeibaar

16

nee


77

nee


8

nee

In tabel 5.27 is het percentage onnatuurlijke oever (43%) weergegeven op basis van de aanwezige oevers zoals is opgenomen in tabel 5.26.

101


Tabel 5.27: resultaat oeververdediging Friese boezemmeren natuurlijk

#

lengte (m)

%

21

2760,03

1,6

ja

334

97770,93

55,5

nee

291

75613,31

42,9

176144,27

100,00

In paragraaf 5.7.2 is het resultaat reeds als voorbeeld weergegeven voor het waterlichaam Tochten Lage Afdeling. Op basis van deze informatie heeft dit waterlichaam 65% onnatuurlijke oever. De waterbeheerder van Braakman houdt in een AutoCad-bestand bij waar natuurvriendelijke oevers zijn aangelegd. Hieruit blijkt dat er zo’n 5,3 km natuurvriendelijke oever langs Braakman is aangelegd. Dit houdt in dat 80% van de oever van Braakman onnatuurlijk is. 5.7.4 Knelpunten Voor het Noordzeekanaal zijn twee rapporten geleverd maar geen GIS-data om een GIS-analyse uit te voeren. Van de Friese boezemmeren is gebruik gemaakt van een lijnenbestand met oevervakken. Deze oevers kwamen echter niet overeen met de randen van het waterlichaam waardoor handmatig keuzes zijn gemaakt welke oevervakken tot het waterlichaam behoren. Voor het IJsselmeer zijn niet direct gegevens over de oeververdediging beschikbaar. De oeverlijn van het IJsselmeer moet echter onderdeel uitmaken van de ecotopenkartering. Voorgesteld wordt deze gegevens hiervoor te gebruiken. 5.7.5 Inwinplan Van het Verlorendiep en Zuiderdiep zijn geen gegevens beschikbaar wat betreft de natuurlijkheid van de oeververdediging. Dit zal geïnventariseerd moeten worden. Hiervoor is een uitgebreide GISanalyse in combinatie met luchtfoto-interpretatie nodig. De kosten worden geraamd op € 80,= per km. Indien de ecotopenkartering voor het IJsselmeer onvoldoende gegevens blijkt te bevatten voor deze parameter wordt voorgesteld ook voor dit waterlichaam een dergelijke analyse uit te voeren. Dit kan in eerste instantie 1 maal waarna periodiek (iedere 6 jaar) de veranderingen kunnen worden bijgehouden (natuurontwikkeling, dijkversterking e.d.), zodat op naspeurbare wijze deze druk (dammen, dijken en sluizen) in beeld wordt gehouden. Mogelijk dat waterschappen (Fryslan, Zuiderzeeland en Hollands Noorderkwartier) en district (Houtribdijk en Afsluitdijk) hierbij ook nog een rol kunnen spelen.

102


5.8 Helling oeverprofiel 5.8.1 Beschrijving parameter In combinatie met de parameter ‘oeververdediging’ beschrijft deze parameter de aanwezige gradiënten met bijbehorende habitats. De parameter wordt verder toegelicht in tabel 5.28. Tabel 5.28: toelichting parameter helling oeverprofiel [lit.1]

beschrijving

Veel Nederlandse oevers zijn niet meer natuurlijk door oeververdediging en door erosie als gevolg van een vastpeil. De helling van het oeverprofiel in de zone waar het water van nature fluctueert, is van nature flauw. De vorm ven de oevers wordt in sterke mate bepaald door het aanwezige substraat en wind (golfslag). Dit is zeker het geval voor grote wateren. De helling van het oeverprofiel kan worden onttrokken aan dezelfde informatie als de waterdiepteverdeling. Een helling van 1:10 is als natuurlijk te beschouwen, maar natuurlijke variatie hierin is mogelijk. Grote steile hellingen zijn meestal onnatuurlijk en meestal gevolg van het aangelegde profiel of erosie door een onnatuurlijk peilverloop.

meeteenheid

klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Bepaal het percentage van de oeverlengte en gebruik daarbij de volgende vijf klassen, oeverprofiel 1:0, 1:3 – 1:0, 1:5 – 1:3, 1:10 – 1:5 en >1: - 10

waar

de oeverlengte van het hele waterlichaam

precisie

-

toelichting

De oever is gedefinieerd als het gedeelte vanaf de waterlijn tot aan de insteek.

5.8.2 Afleidingsmethode Gezien het aantal verschillende typen brondata zijn verschillende afleidingsmethoden nodig. Bij gemeten profielen dient uit het dwarsprofiel de taludhelling bepaald en gekoppeld te worden aan een representatieve oevervak(lengte), zie figuur 5.12.

Figuur 5.12: dwarsprofielen waterlichaam Zuiderdiep gemaakt met behulp van cad-software

103


In andere gevallen is de helling ‘versleuteld’ in een beschrijving en moet deze worden herclassificeerd (zie voorbeeld tekstkader en tabel 5.29) en eventueel worden gekoppeld aan een representatieve oeverlengte. Voorbeeld ‘versleutelde’ beschrijving oeverprofiel • Waterkerende dijk met singel De waterkerende dijk wordt gevormd door de IJ-dijk. Deze dijk is beplant met een singel van populieren die gedeeltelijk bestaat uit jonge aanplant. De nieuwe waterkerende dijk langs de natuurvriendelijke oever is aangelegd tot een hoogte van NAP +1,00 m. De kruinbreedte bedraagt 3 m en de taluds hebben aan beide zijden van de dijk een helling van 1:3. Op de kruin is een looppad aangelegd, die ook geschikt is om te bereiden met lichte voertuigen. • Waterpartij met diepe en ondiepe zones De boezemlandjes gaan geleidelijk over in een langgerekte waterpartij met flauwe onderwatertaluds en ondiepe plateaus (40, 20 en 10 cm onder gemiddeld kanaalpeil) voor de ..... De breedte van de waterpartij verloopt van circa 30 m in het westen tot 50 m in het oosten en de maximale diepte is 1,50 m. Een belangrijk onderdeel van de natuuroever is de combinatie .… voor oever- en waterplanten. Het basisprofiel is over de gehele lengte gelijk; flauwe taluds min. 1:10 tot een diepte van 1 m aan de kant van de vooroever en boezemland en een diep middendeel. Bron: Instandhoudingsplan Noordzeekanaal, Object: NZK Buitenhuizen

Tabel 5.29: classificering oevertype (Frieze Boezem-meren) ‘versleutelde’ beschrijving

klasse


1:3 - 1:0


1:3 - 1:0

natuurlijke oever

1:10 - 1:5


1:5 - 1:3


1:5 - 1:3


1:3 - 1:0


1:0

verticale constructies (damwanden, beschoeiingen) met fauna uittreeplaatsen of hellend,…..

1:0


1:0

Profielen die beschreven zijn dienen opnieuw geïnterpreteerd te worden zodat deze geclassificeerd kunnen worden. Bij het toekennen aan een oeverlengte kan op basis daarvan met een GIS-analyse het percentage oeverlengte van een bepaalde taludhelling worden bepaald (zie tabel 5.30). Tabel 5.30: classificatie tabel parameter helling oeverprofiel (voorbeeld fictief) klasse

profiel

1

>1:10

flauw

% oeverlengte

2

1:10 - 1:5

weinig hellend

5

3

1:5 - 1:3

matig hellend

10

4

1:3 - 1:0

sterk hellend

5

5

1:0

steil

0

80

In bovengenoemd voorbeeld (tabel 1.4) kan op basis van het meest voorkomende percentage oeverlengte (80%) het waterlichaam worden ingedeeld als flauw hellend (of > 1:10).

104


5.8.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor het Noorzeekanaal is voor een klein deel van de oever een instandhoudingsplan geleverd waarin de helling van de oever beschreven wordt. Deze informatie is bij de beheerder voor het hele Noordzeekanaal aanwezig. Voor het Verlorendiep en Braakman is een beheersregister beschikbaar bij de waterbeheerders. Daarin is het waterlichaam in verschillende vakken, en staat per vak de helling van de linker en rechteroever aangegeven. Voor het Zuiderdiep zijn dwarsprofieltekeningen beschikbaar. De oever is opgeknipt tussen de profiellijnen waarna de helling aan de oeverdelen is toegekend (zie tabel 5.31). Tabel 5.31: gebruikte brondata voor parameter helling oeverprofiel waterlichaam

dataset titel


Friese boezemmeren

oevervakken.shp

terugkerend


beheerregister.shp


Zuiderdiepboezem

dwarsprofielen zuiderdiep.zip


waterlopen.shp


Braakman



instandhoudingsplan NZK Buitenhuizen instandhoudingsplan NZK Spaarndammerpolder

terugkerend (jaarlijks)

terugkerend (jaarlijks)

Het resultaat van de afleiding van de parameter is weergegeven in tabel 5.32. Tabel 5.32: resultaten parameter helling oeverprofiel waterlichaam

resultaat

opmerking

IJsselmeer

-

brondata niet geschikt

Noordzeekanaal

1:3 – 1:5 (100% van 2 km)

-

Friese boezemmeren

1:0 (9%), 1:10 – 1:5 (28%), 1:3 – 1:0 (41%), 1:5-1:3(21%), onbekend (2%)

-


-

brondata niet leverbaar

Zuiderdiep

1:10–1:5 (20%), 1:5–1:3 (49%), 1-0–1:3 (31%)

-


1:3 – 1:0 (100%)

-

Braakman

1:3 – 1:0 (100%)

brondata niet betrouwbaar

5.8.4 Knelpunten Voor het Zuiderdiep zijn de hellingen van de oeverprofielen afgelezen uit profieltekeningen. Hierbij is de helling tussen de insteek van de oever en de waterlijn aangehouden als helling van de oever. Een knelpunt hierbij is dat het niet altijd duidelijk is waar de insteek precies ligt. Ook is niet in elk gemeten profiel de waterlijn aangegeven. Voor het IJsselmeer is alleen een bodemhoogtebestand beschikbaar als brondata, aangevuld met waarden uit het AHN. Voor het bepalen van het oeverprofiel was dit bestand niet geschikt omdat de rastergrootte (10 m) te grof was en er data ontbrak nabij de oever. Tentijde van de dijkversterking was het volgens RWS IJsselmeergebied ook al moeilijk om van de oever hoogten te verkrijgen. Op land en in het water is te meten, maar op de overgang kun je bijna niet terecht met welk voer- of vaartuig dan ook.

105


5.8.5 Inwinplan Voor het IJsselmeer zijn wellicht profielen beschikbaar bij de aanliggende waterschappen in leggers en beheersregisters. Deze profielen dienen volgens de Wet op de waterkering iedere 5 jaar getoetst te worden op veiligheid. Ook de Houtrib- en de Afsluitdijk moeten volgens de WOW getoetst worden. Bij het waterschap Zeeuws Vlaanderen zijn voor het brede gedeelte van Braakman geen bruikbare brondata aanwezig. Verder zouden de analoge profieltekeningen van de Tochten Lage Afdelingen moeten worden gedigitaliseerd en verwerkt of opnieuw ingemeten (kosten € 60,= per profiel).

106


6

HYDROMORFOLOGISCHE PARAMETERS KUST- EN OVERGANGSWATEREN

Voor het watertype kusten overgangswateren (K en O) zijn in deze pilot drie waterlichamen van drie verschillende waterbeheerders meegenomen. Het betreft de Westerschelde, Hollandse kust en EemsDollard. Ten aanzien van de Eems-Dollard wordt opgemerkt dat de begrenzing overeenkomt met het Nederlandse deel inclusief het ‘betwistgebied’. Het overzicht van de waterbeheerders en de betreffende waterlichamen staat vermeld in tabel 1.1. De 12 parameters die voor dit watertype zijn gedefinieerd zijn weergegeven in tabel 6.1. Tabel 6.1: overzicht parameters kwaliteitselement

getijdenregime

subelementen

parameter

algemeen

golfslag

1. 2. 3. 4.

getijslag debiet zoet water verhoudingsgetal horizontaal getij golfklimaatklasse

overheersende stroomrichtingen

5.

overheersende stroomrichting en stroomsnelheid

dieptevariatie

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

hypsometrische curve of diepteverdeling soort bodem (natuurlijk, kunstmatig) samenstelling substraat soort intergetijdengebied (platen, slikken, kwelders) soort oever kusten oeververdediging landgebruik getijdenzone

zoetwaterstroming

structuur en substraat van de bodem

morfologie structuur van de getijdenzone

Voor elk van de parameters is bij de verschillende waterbeheerders geïnventariseerd welke brondata beschikbaar zijn om deze parameters te beschrijven. Op basis van de geleverde brondata is de afleiding per parameter uitgevoerd. In de onderstaande paragrafen wordt per parameter een toelichting gegeven op de afleidingsmethode, gebruikte brondata, resultaat, knelpunten en inwinplan. 6.1 Getijslag 6.1.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de mate van het getij en variatie daarvan binnen het waterlichaam. In tabel 6.2 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 6.2: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

getijslag (verschil tussen gemiddeld hoog- en laagwater)

meeteenheid

cm

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Baseren op actuele slotgemiddelden uit MWTL monitoring waterstanden

waar

Meest nabije peilmeetstation aan de benedenrand en de bovenrand van het waterlichaam

precisie

+ of – 5 cm

toelichting

Deze parameter wordt niet genoemd in de Guidance on monitoring noch in bijlage V, maar is een belangrijke parameter bij de classificatie van waterlichamen. Het is ook een logische parameter om het kwaliteitselement getijdenregime te beschrijven.

107


6.1.2 Afleidingsmethode De parameter wordt op verschillende locaties in het waterlichaam bepaald. Er wordt uitgegaan van het meest nabije peilmeetstation aan de bovenrand (zeekant) van het waterlichaam en die aan de benedenrand (meest landinwaarts). In het onderstaande voorbeeld is deze methode toegepast op het waterlichaam Westerschelde. Voorbeeld Westerschelde: Voor dit waterlichaam zijn de slotgemiddelden van vijf peilmeetstations bekend. Het meest zeewaartse station ligt bij Vlissingen met een gemiddeld getijverschil van 386 cm. Het meest landwaartse peilmeetstation ligt bij Bath met een gemiddeld getijverschil van 483 cm.

6.1.3 Gebruikte brondata en resultaat Het gemiddelde tijverschil is een onderdeel van de slotgemiddelden die elk decennium door het RIKZ worden bepaald. Om deze parameter in te vullen worden tijverschillen van twee peilmeetstations overgenomen uit de meest actuele slotgemiddelden. In het geval van de estuaria wordt het tijverschil van het meest zeewaarts en van het meest landinwaarts gelegen station bepaald en in het geval van de Hollandse kust op basis van de twee stations die het verst van elkaar verwijderd liggen (zie tabel 6.3). Figuur 6.1 geeft een beeld van zo’n meetstation. Tabel 6.3: gebruikte brondata voor parameter getijslag waterlichaam Eems-Dollard Hollandse kust Westerschelde

locatie van de dataset slotgemiddelden_eems_dollard.xls slotgemiddelden_holkust.xls slotgemiddelden_westerschelde.xls

naam monitoringsprogramma terugkerend (10-jaarlijks) op basis van continue monitoring terugkerend (10-jaarlijks) op basis van continue monitoring terugkerend (10-jaarlijks) op basis van continue monitoring

In tabel 6.4 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter getijslag. Tabel 6.4: resultaten parameter getijslag waterlichaam

station 1

getijslag 1 (cm)

Westerschelde

Vlissingen

386

station 2

Bath

getijslag 2 (cm)

483

Hollandse kust

Hoek van Holland

174

Petten Zuid

161

Eems-Dollard

Eemshaven

256

Delfzijl

299

Figuur 6.1: meetstation voor de Hollandse kust (foto Rijkswaterstaat)

108


6.1.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 6.1.5 Inwinplan De hier gepresenteerde data zijn overgenomen uit de slotgemiddelden 1991.0. De slotgemiddelden 2001.0 zijn naar verwachting in juni 2006 beschikbaar. Voor de Westerschelde en de Hollandse kust is deze parameter beschikbaar voor peilstations verspreid over het waterlichaam. Voor de Eems-Dollard ligt het meest landinwaarts gelegen peilmeetstation bij Delfzijl. Daardoor zijn de waarden voor de getijslag niet representatief voor de gehele Eems-Dollard. Aanbevolen wordt na te gaan of er Duitse stations beschikbaar zijn die verder landinwaarts liggen waarvoor slotgemiddelden kunnen worden bepaald analoog aan de wijze waarop dit nu gebeurt voor de Nederlandse stations. 6.2 Debiet zoet water 6.2.1 Beschrijving parameter Deze parameter is onderdeel van de waterbalans en beschrijft de bijdrage hieraan. In tabel 6.5 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 6.5: toelichting parameter [lit.1] beschrijving


meeteenheid

m3y-1 en m3getij-1

frequentie

Continue bij instromende rivieren; discontinu voor niet stromende wateren, meetintensiteit zodanig dat bijdrage aan balans met gewenste precisie kan worden bepaald.

hoe

Met bestaande afvoerbepalingsmethodieken

waar

Alle significante toe en afvoeren (> 5% van waterbalans), tenzij lozingen

precisie

+ of – 5% van waterbalans, bij lozingspunten preciezer

toelichting

Parameter benodigd in overgangswateren om samen met verhoudingsgetal horizontaal getij het zoetwaterstromingsregime te kunnen bepalen. In de guidance on monitoring wordt deze parameter genoemd als verplichte parameter bij kustwateren. In bijlage V van de richtlijn wordt zoetwaterstroming echter niet genoemd als subelement bij het kwaliteitselement getijdenregime voor kustwateren.

6.2.2 Afleidingsmethode De verschillende metingen dienen te worden omgerekend naar het aantal kubieke meters per jaar. Vervolgens kunnen de afzonderlijke aanvoerdebieten bij elkaar worden opgeteld voor een bepaald jaar. Uitgaande van de duur van een getij van 12:25 uur is dat getal weer om te rekenen naar een 3 -1 gemiddeld m getij . Voorbeeld Hollandse kust: In het jaar 2004 maalde het gemaal Katwijk 2,00*108 m3 water op de Hollandse kust. Het debiet bij Maasluis was dat jaar gemiddeld 1343 m3/s wat overeenkomt met een totaal van 4,27*1010 m3. Voor de sluizen bij IJmuiden was dat 96 m3/s wat overeenkomt met 3.03*109 m3 voor het hele jaar. Het totaal voor 2004 was dus 4.59*1010 m3.

109


6.2.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de Westerschelde en Eems-Dollard zijn debietgegevens bekend uit 1998 respectievelijk 19972001. De waarden van de Eems-Dollard zijn representatief voor het waterlichaam inclusief het Duitse deel (zie tabel 6.6). Deze waarden zijn overgenomen, en de jaargegevens zijn omgerekend naar een debiet per getij door het jaardebiet te delen door 706 (het aantal getijdecycli in een jaar). Voor de Hollandse kust zijn de afvoergegevens bij Maassluis en IJmuiden en de maalgegevens van het gemaal bij Katwijk bekend voor het jaar 2004 (zie tabel 6.6). Deze zijn bij elkaar opgeteld en omgerekend naar een debiet per jaar en per getij. Tabel 6.6: gebruikte brondata voor parameter debiet zoet water waterlichaam

locatie van de dataset


Eems-Dollard Hollandse kust Hollandse kust

http://www.kaderrichtlijnwater.nl/download-document.php?id=252 jaardebieten_Maassluis_Hvh_IJmuiden.xls KQKatwijk00-06.XLS

projectmatig (rapport) continue monitoring continue monitoring

In tabel 6.7 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter debiet zoet water. Tabel 6.7: resultaten parameter debiet zoet water waterlichaam

jaartal

debiet (m3/jr)

debiet (m3/getij)

Westerschelde

1998

7,36*109

1,04*107

Hollandse kust

2004

4,59*1010

6,50*107

9

6,35*106

Eems-Dollard

1997-2001

4,48*10

6.2.4 Knelpunten Aandachtspunt is het aangeven van de randvoorwaarden op basis waarvan het debiet is bepaald. Zo wordt bijvoorbeeld de afvoer bij Maassluis niet gemeten, maar berekend met Sobek. Hierbij gelden de werkelijk opgetreden waterstanden en rivierafvoeren als randvoorwaarden. Bij het getal dat wordt opgegeven moet worden aangegeven voor welke randvoorwaarden dit geldt: gemiddelde omstandigheden, hoge/lage rivierafvoer, hoge/lage waterstanden op zee. Verder dient nader gedefinieerd te worden wanneer gesproken wordt over ‘zoet water’. Dit geldt in elk geval voor de afvoer van Maassluis. Doordat zeewater bij Maassluis, onder invloed van het getij vrij het benedenrivierengebied binnen kan dringen, zal tijdens de eb in eerste instantie zout water ‘zeewaarts’ gaan. Naarmate de stroming aanhoudt zal het water zoeter worden. Ook is de chlorideconcentratie bij Maassluis afhankelijk van de grootte van de rivierafvoer. 6.2.5 Inwinplan Voor de rivier de Eems is het gemiddeld jaardebiet zoet water over de jaren 1997-2001 bekend uit de artikel 5 rapportage Eems-Dollard. De digitale gegevens van de achterliggende debietmetingen zijn echter niet of niet eenvoudig leverbaar. Mogelijk dat de data door de Duitse waterbeherende instantie wel eenvoudig leverbaar zijn, omdat deze daar oorspronkelijk van afkomstig zijn. Voor de Westerschelde is een analoog overzicht beschikbaar van de aanvoeren, lozingen en afvoeren van de Westerschelde uit 1998. Recentere gegevens zijn beschikbaar van drie van de drie aanvoerdebieten, namelijk voor Schaar van Ouden Doel (2000 – 2003) en voor de Bathse spuisluizen (februari 2005 – juli 2005). Deze data blijken wel bij RWS Zeeland in de vorm van continu metingen beschikbaar. Voor de sluizen van Terneuzen zijn wel data beschikbaar maar momenteel niet leverbaar.

110


Voor de Hollandse kust zijn voldoende brondata voorhanden. Kortom: de benodigde brondata worden geregistreerd, aanvullende monitoring is niet nodig. Voor een deel is de informatie bij de buurlanden aanwezig. 6.3 Verhoudingsgetal horizontaal getij 6.3.1 Beschrijving parameters Deze parameter is een maat voor de rivierinvloed binnen een waterlichaam. Zie tabel 6.8 voor een nadere toelichting. Tabel 6.8: toelichting parameter [lit.1]

beschrijving

De verhouding tussen het oppervlaktewatervolume en het getijvolume wordt als volgt berekend. Horizontaal getij = Veb - Vvloed/Veb + Vvloed. De volumina worden berekend over de duur van de getijslag.

meeteenheid

-

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Met bestaande afvoerbepalingsmethodieken of modellen.

waar


precisie

+ of – 5% van waterbalans

toelichting

Het horizontale getij is een maat voor de rivierinvloed en de morfodynamiek van de bedding in het getijdengebied. Niet relevant in kustwateren.

6.3.2 Afleidingsmethode Voor het bepalen van het verhoudingsgetal horizontaal getij is onderstaande formule van toepassing.

VHG = Veb - Vvloed / Veb + Vvloed hierin is:

VHG

Veb

Vvloed


ebvolume

m3

vloedvolume

m3

Als er geen gegevens over het getijvolume voorhanden zijn, kunnen die worden afgeleid. Voor het waterlichaam kunnen met behulp van interpolatie van slotgemiddelden twee rasterbestanden worden gemaakt met gemiddeld hoog water en gemiddeld laag water. Het bathymetrie-bestand kan van deze hoog- en laagwaterbestanden worden afgetrokken. Het verschil van de bathymetrie met het hoogwaterbestand levert een bestand op waarvan de gebieden met een positieve waarde bij gemiddeld hoog water onder water staan. Met dit bestand kan het watervolume worden berekend dat in het waterlichaam staat bij gemiddeld hoog water (Vhoog). Het verschil van de bathymetrie met het laagwaterbestand levert een bestand op waarvan de gebieden met een positieve waarde bij gemiddeld laag water onder water staan. Met dit bestand kan het watervolume worden berekend dat in het waterlichaam staat bij gemiddeld laag water (Vlaag).

111


Bij benadering geldt: Vhoog – Vlaag = Vvloed – 0,5*DZW (Debiet Zoet Water per getij) Vhoog – Vlaag = Veb + 0,5*DZW Op deze manier kunnen het eb- en vloedvolume berekend worden. 6.3.3 Gebruikte brondata en resultaat Deze parameter is alleen van toepassing op de Westerschelde en de Eems-Dollard (overgangswateren) en niet relevant voor de kustwateren. Voor het gemiddeld getijvolume van de Westerschelde 3 wordt een waarde van 2200 miljoen m aangehouden [Lit. 17] en voor de Eems-Dollard 1095 miljoen 3 m [Lit.18] (zie ook tabel 6.9). Tabel 6.9: gebruikte brondata voor parameter verhoudingsgetal horizontaal getij waterlichaam



Eems-Dollard

http://www.kaderrichtlijnwater.nl/download-document.php?id=252

projectmatig (rapport)

Het verhoudingsgetal horizontaal getij (VHG) wordt vervolgens met de volgende formule berekend. VHG =( Veb - Vvloed) / ( Veb + Vvloed) In tabel 6.10 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter verhoudingsgetal horizontaal getij. Hierbij, maar ook bij de parameter getijslag, moet opgemerkt worden dat de gegeven informatie geldig is voor gemiddelde omstandigheden. Hogere/lagere afvoeren en hogere/lagere waterstanden geven andere getallen. Tabel 6.10: resultaten parameter verhoudingsgetal horizontaal getij waterlichaam

getijvolume (m3) 6

debiet (m3/getij) 6

ebvolume (m3) 6

vloedvolume 6

VHG

Westerschelde

2200*10

10,4*10

1105*10

1095*10

0,005

Hollandse kust

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Eems-Dollard

6

1095*10

6

6,35*10

6

551*10

6

544*10

0,005

6.3.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 6.3.5 Inwinplan Er is geen inwinplan voor deze parameter noodzakelijk aangezien deze goed af te leiden is met de beschikbare gegevens.

112


6.4 Golfklimaatklasse 6.4.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de blootstelling van het waterlichaam aan golfwerking. In tabel 6.11 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 6.11: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Mate van golfbelasting van het waterlichaam, in klassen gebaseerd op Coast guidance [lit 19].

meeteenheid

klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Schatten op basis van topografie en windklimaat eventueel ondersteund door golfmetingen, en golfmodellen (SWAN).

waar


precisie

+ of – 10%

toelichting

Invulling van subelement golfslag. Er is niet voor gekozen om de parameter golfhoogte te gebruiken omdat deze alleen voor de open kustwateren echt wordt gemeten en voor de overige waterlichamen berekend zou moeten worden. Verder is er veel variatie binnen waterlichamen.

6.4.2 Afleidingsmethode Deze parameter wordt geclassificeerd op basis van het klassensysteem van het Coast guidance [lit 19] (‘wave exposure’). Volgens dit systeem worden kusten in zes klassen verdeeld op basis van dominante windrichting, bathymetrie en ligging (zie tabel 6.12). Tabel 6.12: klassenindeling parameter golfklimaatklasse (naar Coast guidance [lit.19]) klasse

extreem open

zeer open

open

matig open

beschut

zeer beschut

beschrijving

Open kusten loodrecht op de dominante windrichting zonder zeewaartse onderbrekingen (zoals eilanden of ondiepten) binnen tenminste 1.000 km en met diep water dicht bij de kust (50 m dieptelijn binnen 300 m van de kust). Open kusten loodrecht op de dominante windrichting zonder zeewaartse onderbrekingen (zoals eilanden of ondiepten) binnen tenminste enkele honderden kilometers en ondieper water dicht bij de kust (50 m dieptelijn niet binnen 300 m van de kust). Ook kusten met een andere oriëntatie (weg van de dominante windrichting), maar met sterke winden met een grote aanloop over open water. De dominante windrichting is op de kust maar met enige beschutting in de vorm van ondiepten, obstakels of een beperkte (< 90°) hoek met open water. Deze kusten ondergaan gewoonlijk geen sterke of regelmatige zeespiegelrijzing. Kusten kunnen ook een oriëntatie hebben weg van de dominante windrichting als sterke wind met een grote aanloop over open water veel voorkomt. Kusten met een oriëntatie weg van de dominante windrichting met een beperkte aanloop over open water, maar waar grote windsnelheden veel voorkomen. Deze kusten hebben een beperkte aanloop over en/of een contact met open water. Kusten kunnen loodrecht op de dominante windrichting staan, maar met een beperkte aanloop over open water (20 km) of er zijn uitgebreide ondiepten, of de kust heeft een oriëntatie weg van de dominante windrichting. Deze kusten hebben zelden een aanloop langer dan 20 km over open water (behalve door een zeegat) en hebben een oriëntatie weg van de dominante windrichting of er liggen obstakels zoals riffen uit de kust.

Voor het bepalen van de klasse is de volgende brondata nodig: 1) bathymetrie 2) dominante windrichting 3) ligging

113


Hoewel uitgebreide meetreeksen beschikbaar zijn met betrekking tot de windrichting, wordt expert judgement hiervoor voldoende geacht en kan worden gebruikt. Voorbeeld Hollandse kust: De oriëntatie van de Hollandse kust is ZW-NO, de dominante windrichting is ZW. De aanloop over open water is enkele honderden kilometers. De 50 m diepte contour ligt niet binnen 300 m van de kust. Op basis van deze informatie kan dit waterlichaam worden geclassificeerd als ‘zeer open’.

6.4.3 Gebruikte brondata en resultaat Deze parameter wordt geclassificeerd op basis van het klassensysteem van het Coast guidance [Lit. 13] (‘wave exposure’). Volgens dit systeem worden kusten in zes klassen verdeeld op basis van dominante windrichting, bathymetrie en ligging. Daarnaast is gebruik gemaakt van de bodemhoogte (zie tabel 6.13). Tabel 6.13: gebruikte brondata voor parameter golfklimaatklasse waterlichaam


naam monitoringsprogramma monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Eems-Dollard bodemhoogte_eems_dollard.ZIP terugkerend 3 jaarlijks monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Hollandse kust bodemhoogte_hol_kust.ZIP terugkerend 3 jaarlijks. Tevens JARKUS jaarlijks monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Westerschelde bodemhoogte_westerschelde.ZIP terugkerend jaarlijks

In tabel 6.14 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter golfklimaatklasse. Tabel 6.14: resultaten parameter golfklimaatklasse waterlichaam

Westerschelde

Hollandse kust

Eems-Dollard

argumentatie

resultaat

De dominante windrichting is ZW, de aanloop over open water <20 km, behalve door het zeegat. Overal in het waterlichaam zijn ondiepten aanwezig. In open verbinding met de Noordzee. De oriëntatie van de Hollandse kust is ZW-NO, de dominante windrichting is ZW. De aanloop over open water is enkele honderden kilometers. De 50 m diepte contour ligt niet binnen 300 m van de kust. De dominante windrichting is ZW, de aanloop over open water <20 km, Behalve door het zeegat. Overal in het waterlichaam zijn ondiepten aanwezig. Barrieres (Waddeneilanden) liggen voor het zeegat .

beschut

zeer open

zeer beschut

6.4.4 Knelpunten Een deel van de classificatie is gebaseerd op expert judgement. Hierdoor kunnen verschillen in interpretatie optreden. 6.4.5 Inwinplan Aanvullende monitoring is niet nodig. De parameter is goed af te leiden.

114


6.5 Overheersende stroomrichting en stroomsnelheid 6.5.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de dominante stroomrichting en stroomsnelheid voor het waterlichaam. In tabel 6.15 is deze parameter verder toegelicht. Tabel 6.15: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Dominante stroomrichting en stroomsnelheid bij eb èn bij vloed.

meeteenheid

m/s en richting in windstreken (N,NO,O etc.)

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Baseren op stroomatlas Dienst der hydrografie (overigens gebaseerd op waterbewegingsmodellen RIKZ).

waar

Eén locatie in het centrum waterlichaam.

precisie

+ of - 0,5 m/s

toelichting

Overheersende stroomrichting is verplicht subelement voor kustwateren, stroomsnelheid is van belang om ecologische impact van stroming te kunnen bepalen.

6.5.2 Afleidingsmethode Uitgangspunt is het bepalen van de maximale stroomsnelheden zodat de bandbreedte in beeld is. Bij de maximale stroomsnelheden, die optreden bij springtij, is de ecologische impact het grootst. Deze parameter wordt ingevuld door de stroomsnelheid in het centrum van een waterlichaam tijdens eb en tijdens vloed bij springtij af te lezen in de stroomatlas. In estuaria wordt een punt in een geul gekozen om de maximale stroomsnelheden te verkrijgen.

Voorbeeld Eems-Dollard: In de stroomatlas wordt afgelezen dat de stroomsnelheid ter hoogte van het Oost Friesche Gaatje bij gemiddeld springtij bij eb 1,3 m/s NW is en tijdens vloed 1,4 m/s ZO.

6.5.3 Gebruikte brondata en resultaat Deze parameter wordt ingevuld door de stroomsnelheid in het centrum van een waterlichaam tijdens eb en vloed bij springtij af te lezen in de stroomatlas (zie tabel 6.16). In estuaria wordt een punt in een geul gekozen om de maximale stroomsnelheden te verkrijgen. Tabel 6.16: gebruikte brondata voor parameter golfklimaatklasse waterlichaam Eems-Dollard Hollandse kust Westerschelde

locatie van de dataset StroomAtlas_WadOost StroomAtlas_Holkust StroomAtlas_Ooster_Westerschelde

naam monitoringsprogramma project (terugkerend) project (terugkerend) project (terugkerend)

In tabel 6.17 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter stroomrichting en stroomsnelheid.

115


Tabel 6.17: resultaten parameter overheersende stroomrichting en stroomsnelheid waterlichaam

stroomsnelheid eb (m/s)

stroomrichting eb

stroomsnelheid vloed (m/s)

stroomrichting vloed

Westerschelde

2,1

W

2,0

O

Hollandse kust

0,5

ZW

0,6

NO

Eems-Dollard

1,3

NW

1,4

ZO

6.5.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 6.5.5 Inwinplan Aanvullende monitoring is niet nodig. De parameter is goed af te leiden op basis van de huidige. 6.6 Hypsometrische curve en diepteverdeling 6.6.1 Beschrijving parameter Deze parameter geeft informatie over de waterdiepteverdeling in relatie tot de oppervlakte van het waterlichaam. In combinatie met de historische data geeft deze parameter ook informatie over de sedimentbalans en bodemdaling (zie tabel 6.18). Tabel 6.18: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

Curve die de bodemhoogte als functie van de oppervlakte van een waterlichaam weergeeft. Zie voorbeeld. Bepaal ook trends en sedimentbalansen indien historische informatie beschikbaar is.

meeteenheid

NAP + cm

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Bepalen uit MWT-product ligging kust en zeebodem.

waar


precisie

Gelijk aan precisie ligging kust en zeebodem.

toelichting

Aanbevolen in guidance on monitoring (Parameter: Topography en Basin shape). Geeft veel meer nuttige informatie dan alleen waterdieptevariatie. Geeft eveneens informatie voor andere gebruiksdoelen: kustlijnzorg, bodemdaling door gas- of delfstofwinning.

6.6.2 Afleidingsmethode In een (ESRI) rasterbestand is per hoogtewaarde het aantal rastercellen aangegeven dat die waarde bevat. Aangezien elke rastercel dezelfde oppervlakte heeft, kan op simpele wijze een cumulatieve oppervlakte/hoogte tabel worden gemaakt in Excel. De cumulatieve oppervlakte uitgezet tegen de bodemhoogte komt overeen met de hypsometrische curve. 6.6.3 Gebruikte brondata en resultaat De hypsometrische curve voor de kusten overgangswateren komt op dezelfde wijze tot stand als die van de meren (zie paragraaf 5.5.1). Voor alle drie de waterlichamen is een hoogtegrid beschikbaar (zie tabel 6.19).

116


Tabel 6.19: gebruikte brondata voor parameter hypsometrische curve of diepteverdeling waterlichaam


naam monitoringsprogramma monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Eems-Dollard bodemhoogte_eems_dollard.ZIP terugkerend 3 jaarlijks monitoringprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Hollandse kust bodemhoogte_hol_kust.ZIP terugkerend 3 jaarlijks. Tevens JARKUS jaarlijks monitoringprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Westerschelde bodemhoogte_westerschelde.ZIP terugkerend jaarlijks

In figuur 6.2 is het resultaat voor de Westerschelde weergegeven. Voor de Eems-Dollard en de Hollandse kust zijn vergelijkbare curves gemaakt, die zijn opgenomen in de pilot-geodatabase. 20 10

hoogte (m tov NAP )

0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

% opp Westerschelde

Figuur 6.2: hypsometrische curve hoogteligging t.o.v. NAP van de Westerschelde in procenten van het oppervlak

6.6.4 Knelpunten Bij het aanmaken van een hypsometrische curve uit een hoogtegrid zijn geen knelpunten ondervonden. De beschikbare rasters zijn verkregen uit vaklodingsdata genomen in het kader van het MWTL (Monitoring Waterstaatkundige Toestand des Lands). Hiermee worden geen hoogtedata van de kwelders en de havenbekkens ingewonnen, die echter wel bij het waterlichaam horen. 6.6.5 Inwinplan Geadviseerd wordt om voor de kwelders de gegevens uit de vaklodingen in het kader van MWTL aan te vullen met laseraltimetrie data zoals die beschikbaar zijn in het Algemeen Hoogtebestand Nederland (AHN). De diepte van de havenbekkens is van minder belang met het oog op de ecologische toestand van een waterlichaam. Het AHN is reeds beschikbaar bij RWS, er hoeven dus geen extra kosten te worden gemaakt voor deze aanvullende brondata.

117


6.7 Soort bodem (natuurlijk, kunstmatig) 6.7.1 Beschrijving parameter Deze parameter geeft informatie over de aanwezigheid van kunstmatige bodems in het waterlichaam. In tabel 6.20 is een verdere toelichting gegeven. Tabel 6.20: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% kunstmatige bodem, ruimtelijke weergave op GIS kaart zeer gewenst.

meeteenheid

kwalitatief, twee klassen: natuurlijk of kunstmatig.

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Schatting van percentage kunstmatig. Baseren op bekende gegevens over het substraat en/of expert judgement.

waar


precisie

+ of – 10%

toelichting

Verplicht, invulling van subelement structuur en substraat van de bodem.

6.7.2 Afleidingsmethode Voor deze parameter dient het percentage onnatuurlijke waterbodem als deel van de totale oppervlakte van het waterlichaam te worden ingevuld (zie paragraaf 6.7.3). 6.7.3 Gebruikte brondata en resultaat Deze parameter is alleen in de vorm van expert judgement aanwezig bij de verschillende waterbeheerders. Het oppervlak natuurlijke bodem als percentage van de gehele bodem is op basis van expert judgement voor alle drie de waterlichamen vastgesteld op 100%. Hierbij wordt opgemerkt dat ook gebaggerde vaargeulen en baggerstortplaatsen als natuurlijke bodem worden aangemerkt, omdat processen als erosie en sedimentatie daar ongehinderd kunnen plaatsvinden (tabel 6.21). Tabel 6.21: resultaten parameter soort bodem (natuurlijk, kunstmatig) waterlichaam

soort bodem (natuurlijk, kunstmatig)

Westerschelde

100% natuurlijk

Hollandse kust

100% natuurlijk

Eems-Dollard

100% natuurlijk

6.7.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. 6.7.5 Inwinplan Hoewel deze parameter alleen als expert judgement aanwezig is bij de waterbeheerders, lijkt het niet nodig verdere veldinventarisaties uit te voeren.

118


6.8 Samenstelling substraat 6.8.1 Beschrijving parameter Deze parameter beschrijft de samenstelling van het substraat van de bodem. Een toelichting is gegeven in tabel 6.22. Tabel 6.22: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% voorkomen van substraat types (bij kustwateren mag worden volstaan met kwalitatieve beschrijving zoals ‘overwegend zandig’), ruimtelijke weergave op GIS-kaart zeer gewenst.

meeteenheid

kwalitatief: klei, zand, schelpen, pleisterlaag, stortsteen, beton etc.

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Schatting van percentage. Baseren op bekende gegevens over het substraat of eenmalig type substraat bepalen. Bij grote bodemdiepteveranderingen ook substraat opnieuw bepalen. Bepaling via monstername (korrelgrootteverdeling) of MEDUSA o.i.d. Bij monstername bij voorkeur ook organisch stofgehalte bepalen.

waar

Op enkele locaties per waterlichaam representatief voor aanwezige morfologische eenheden (platen, geulen etc.)

precisie

+ of – 10%

toelichting

Verplicht, invulling van subelement kwantiteit, structuur en substraat van de bodem. (Kwantiteit geldt alleen voor overgangswateren niet voor kustwateren).

6.8.2 Afleidingsmethode Een veel voorkomende manier om korrelgroottemetingen weer te geven, is via de korrelgrootte mediaan. Dit is de korrelgrootte waarvoor geldt dat 50% van het gewicht van het bodemmonster een grovere korrelgrootte en 50% van het gewicht een fijnere korrelgrootte heeft. Deze kan per monster op kaart worden weergegeven en met een standaard GIS-programma worden geïnterpoleerd voor het hele waterlichaam. Vervolgens kan de mediane korrelgrootte in verschillende (substraat)klassen worden gegeneraliseerd en het percentage voorkomen per klasse worden berekend. De classificatie is weergegeven in tabel 6.23 en gebaseerd op de RGD-zandfractie classificatie. Tabel 6.23: indeling korrelgrootte [lit.20] klasse

korrelgrootte mediaan (µ µm)

silt

< 63

uiterst fijn zand

63 – 106

zeer fijn zand

106 – 150

matig fijn zand

150 – 212

matig grof zand

212 – 300

zeer grof zand

300 – 425

uiterst grof zand

425 – 2000

grind

> 2000

119


6.8.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de Eems-Dollard en de Westerschelde zijn korrelgroottemetingen beschikbaar, uitgedrukt in gewichtspercentages van bepaalde korrelgroottefracties (zie tabel 6.24). Hiervan wordt de mediaan bepaald door cumulatieve gewichtspercentages per oplopende korrelgrootte de klasse te bepalen. Waar deze boven de 50% komt kan door middel van lineaire interpolatie tussen de twee klassen waarbinnen de omslag plaatsvindt de mediaan worden bepaald. Tabel 6.24: gebruikte brondata voor parameter samenstelling substraat waterlichaam


Eems-Dollard

korrelgrootte.xls


project

Hollandse kust

www.noordzeeatlas.nl

project

Westerschelde

korrelgroottes.xls

project

Voorbeeld: het cumulatieve gewichtspercentage bij een bij de korrelgroottefractie phi 6 (15,6 µm ) = 41,12% en die van phi 6,5 (11,7 µm ) = 52,16%. De mediaan ligt dan bij 14,9 µm. Vervolgens wordt per monster de mediaan op kaart weergegeven en wordt een vlakdekkend bestand gemaakt door de medianen te interpoleren (IDW, 12 neighbours, weight 2). Voor de kustwateren is een algemene beschrijving op basis van expert judgement voldoende. Een schatting van de substraatsamenstelling voor de Hollandse kust kan worden gemaakt op basis van de Noordzeeatlas. In tabel 6.25 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter samenstelling substraat. Tabel 6.25: resultaten parameter samenstelling substraat waterlichaam

%silt

Westerschelde

3

% uiterst % zeer fijn zand fijn zand

% matig fijn zand

% matig grof zand

% zeer grof zand

% uiterst grof zand

% grind

15

1

0

0

12

33

36

Hollandse kust

0

0

75

25

0

0

0

0

Eems-Dollard

52

28

15

5

1

0

0

0

6.8.4 Knelpunten Er zijn geen knelpunten voor het bepalen van deze parameter. In de Westerschelde ontbreken gegevens ten westen van de lijn Borsele-Hoofdplaat. Tevens zijn geen korrelgroottegegevens beschikbaar van de kwelders bij de Westerschelde en de Eems-Dollard. 6.8.5 Inwinplan Om de gegevens van de Westerschelde en de kwelders bij de Westerschelde en de Eems-Dollard aan te vullen kunnen gegevens worden gebruikt die beschikbaar zijn bij TNO Bouw en Ondergrond. Het betreft gegevens van boringen met een beschrijving van de bodemopbouw (bijvoorbeeld laag van 0,00 tot 0,15 m beneden maaiveld: zeer fijn zand). In figuur 6.3 is een overzicht gegeven van beschikbare boringen van de Westerschelde in Dinoloket. Rijkswaterstaat is reeds geabonneerd op Dinoloket, dus er zijn geen extra kosten voor deze aanvullende gegevens.

120


Figuur 6.3: overzicht boringen Westerschelde Dinoloket

6.9 Soort intertijdegebied (platen, slikken, kwelders) 6.9.1 Beschrijving parameter Deze parameter geeft informatie over het voorkomen van verschillende morfologische eenheden in het waterlichaam. In tabel 6.26 is een verdere toelichting gegeven. Tabel 6.26: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% voorkomen van verschillende morfologische eenheden, ruimtelijke weergave op GIS-kaart zeer gewenst. Bepaal bij voorkeur ook droogvalduur aan de hand van getijgegevens.

meeteenheid

kwalitatief, morfologische eenheden: platen slikken kwelders etc. zie voorbeeld.

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Bepalen uit MWTL-product ligging kust en zeebodem en/of hypsometrische curve en getijinformatie.

waar


precisie

+ of - 10%

toelichting

Verplicht, invulling van subelement structuur van de getijdenzone.

121


6.9.2 Afleidingsmethode Deze parameter kan zowel uit kwantitatieve als uit kwalitatieve informatie worden afgeleid. Afleidingsmethode 1: De kwantitatieve data kunnen als volgt worden behandeld.

Voor het waterlichaam kunnen met behulp van interpolatie van slotgemiddelden twee rasterbestanden worden gemaakt met hoog water bij springtij en laag water bij springtij. Deze rasterbestanden kunnen van het bathymetrische rasterbestand worden afgetrokken: • Het verschil van de bathymetrie met het hoog0waterbestand levert een bestand op waarvan de gebieden met een positieve waarde bij springvloed droog staan. • Het verschil van de bathymetrie met het laagwaterbestand levert een bestand op waarvan de gebieden met een positieve waarde bij laag water droog staan. Deze twee rasters kunnen weer worden gecombineerd tot een nieuw raster met drie klassen: 1. gebieden die altijd onder water staan; 2. gebieden die altijd droog staan; 3. gebieden die tijdens het laagste laag water droog vallen en tijdens springvloed onder lopen. In de estuaria komt categorie 1 overeen met de geulen, categorie 2 met de kwelders/schorren en strand en categorie 3 met de slikken en platen. Zie voor definities figuur 6.4.

Figuur 6.4: definitie van platen, slikken, schorren en ondiep water gebied (ontleed aan Sickvoort et al, 2003)

Afleidingsmethode 2: De kwalitatieve data bestaan uit topografische kaarten. Hierin staan slikken en platen geclassificeerd als ‘droogvallende gronden’ en schorren/kwelders als ‘weiland’. Deze laatste kunnen toch als kwelder/schor worden geïdentificeerd omdat ze buiten de dijk liggen. Ten slotte zijn voor de EemsDollard en Westerschelde nog GIS-bestanden beschikbaar met de ligging van kwelders en droogvallende platen.

Het verdient aanbeveling om de kwalitatieve data te gebruiken voor het invullen van deze parameter omdat op basis van hoogtedata het verschil tussen bijvoorbeeld stranden en kwelders niet direct uit de kwantitatieve data blijkt. Voor de Eems-Dollard en de Westerschelde is de positie van de verschillende

122


morfologische eenheden in het intergetijdegebied bekend. Voor de Hollandse kust is weinig variatie in het intergetijdegebied en kan de grootte ervan nog wel uit de diepte data blijken. Voorbeeld Eems-Dollard: Er is in de Eems-Dollard voor 620 ha aan kwelders (5% van de totale oppervlakte) en voor 9.083 ha aan droogvallende platen (53% van de totale oppervlakte). 42% van de totale oppervlakte behoort dus tot de geulen.

6.9.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de Westerschelde, Hollandse kust en Eems-Dollard is een top10-vector bestand beschikbaar waaruit de droogvallende gronden en kwelders kunnen worden geselecteerd (zie tabel 6.27). Van beide typen kan het oppervlak worden bepaald en uitgedrukt als percentage van het totale oppervlak van het waterlichaam. Tabel 6.27: gebruikte brondata voor parameter soort intergetijdegebied waterlichaam



Eems-Dollard

top10vectorvlakken.shp

project (terugkerend)

Hollandse kust



Westerschelde



In tabel 6.28 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parametersoort intergetijdegebied. Tabel 6.28: resultaten parameter soort intertijdegebied waterlichaam

% kwelder/schor

% plaat/droogvallende grond

% geul/permanent nat oppervlak

Westerschelde

7

26

67

Hollandse kust

0

3

97

Eems-Dollard

5

53

42

6.9.4 Knelpunten Bij gebrek aan andere brondata kan de top10-vector voor deze parameter gebruikt worden. Aandachtspunt is echter de nauwkeurigheid van dit bestand, zoals de bepaling van de waterlijn en de frequentie waarmee de top10 wordt geüpdate. In de top10-vector worden de kwelders geclassificeerd als ‘weiland’. Met een automatische selectie kunnen alle weilanden op de locatie van het waterlichaam worden geselecteerd, om op die manier een selectie van kwelders te krijgen. Ook de taluds van dijken vallen in dezelfde klasse. Daarom dient wel een visuele inspectie plaats te vinden om de gebieden die geen kwelder zijn uit de selectie te verwijderen. 6.9.5 Inwinplan De topografische kaart (top10) heeft een beperkte nauwkeurigheid voor deze parameter. Daarom wordt aanbevolen een geomorfologische kartering uit te voeren voor de intergetijdegebieden (zie ook paragraaf 6.10.5). De geomorfologische kartering van kwelders en platen kan worden uitgevoerd met laseraltimetrie vanuit een vliegtuig. De inwinning moet dan plaatsvinden binnen 1 uur rondom laagtij. Met deze gegevens kan een morfologische kaart, een hypsometrische curve of 3-dimensionaal model worden opgebouwd, waarvan veranderingen in de tijd eenvoudig zijn te analyseren. De kosten voor de 2 inwinning en vervaardiging van dit product bedragen € 2.000,= per km .

123


6.10 Soort oever 6.10.1 Beschrijving parameter Deze parameter geeft informatie over het voorkomen van de ligging van verschillende soorten oevertype. Een nadere toelichting is gegeven in tabel 6.29. Tabel 6.29: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% voorkomen van verschillende soorten kunstmatige en natuurlijke oevers (dijken, kunstmatig duin, natuurlijk duin, kwelders met dijk etc.), ruimtelijke weergave op GIS-kaart zeer gewenst.

meeteenheid

kwalitatief, soort oever

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Schatten op basis van expert judgement en topografische kaarten/ luchtfoto’s.

waar


precisie

+ of – 10%

toelichting

Verplicht, invulling van subelementstructuur van de getijdenzone sluit aan bij structuur van de oeverzone die een verplicht kwaliteitselement is voor meren en rivieren. Sluit daarom goed aan bij KRW-monitoring voor meren en rivieren. Geeft eveneens informatie voor andere gebruiksdoelen zoals Gamma-monitoring ten behoeve van beleidsondersteuning. Voorgesteld wordt de oever te definiëren als deel vanaf de gemiddelde waterstand tot aan de kruin van de waterkering.

6.10.2 Afleidingsmethode Op basis van de topografische kaart kan een inventarisatie worden gemaakt van het voorkomen van dijken, kwelders, haveningangen en duinen langs een waterlichaam. Om onderscheid te maken tussen kunstmatige duinen en natuurlijke duinen kan gebruikt gemaakt worden van expert judgement (zie paragraaf 6.10.3). 6.10.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de drie waterlichamen is een vlakken-shapefile beschikbaar, die wordt omgezet naar een lijnenbestand. Hiervan worden de oevers bewaard. Met behulp van een topografisch bestand (zie tabel 6.30) dat op de laag van de oevers wordt gelegd, worden de oevers vervolgens opgeknipt en geclassificeerd. Daarna wordt per klasse de lengte ten opzichte van het totaal berekend. Voor de Westerschelde en Eems-Dollard is hierbij gebruik gemaakt van de top10-vector, voor de Hollandse kust is hierbij aanvullend gebruik gemaakt van informatie van de heer Doekes van het RIKZ om onderscheid te kunnen maken tussen kunstmatig en natuurlijk duin. Tabel 6.30: gebruikte brondata voor parameter soort oever waterlichaam



Eems-Dollard



Hollandse kust



Westerschelde



In tabel 6.31 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parametersoort oever.

124


Tabel 6.31: resultaten parameter soort oever waterlichaam

lengte oever (km)

% dijk met kwelders

% dijk (zonder kwelder)

% natuurlijk duin

% kunstmatig duin

% haven

% overig

Westerschelde

164

22

56

0

0

22

0

Hollandse kust

140

0

7

63

27

1

2

Eems-Dollard

55

24

55

0

0

18

2

6.10.4 Knelpunten Bij gebrek aan andere brondata kan de top10-vector voor deze parameter gebruikt worden. Aandachtspunt is echter de nauwkeurigheid van dit bestand, zoals de bepaling van de waterlijn en de frequentie waarmee de top10 wordt geüpdate. 6.10.5 Inwinplan De topografische kaart (top10) heeft een beperkte nauwkeurigheid voor deze parameter. Daarom wordt aanbevolen een geomorfologische kartering uit te voeren voor de intergetijdegebieden. De geomorfologische kartering van kwelders en platen kan worden uitgevoerd met laseraltimetrie vanuit een vliegtuig. De inwinning moet dan plaatsvinden binnen 1 uur rondom laagtij. Met deze gegevens kan een morfologische kaart, een hypsometrische curve of 3-dimensionaal model worden opgebouwd, waarvan veranderingen in de tijd eenvoudig zijn te analyseren. De kosten voor de 2 inwinning en vervaardiging van dit product bedragen € 2.000,= per km . 6.11 Kust- en oeververdediging 6.11.1 Beschrijving parameter Deze parameter geeft informatie over de ligging van en het type oeververdediging in een waterlichaam. In tabel 6.32 is een nadere toelichting gegeven. Tabel 6.32: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% voorkomen (lengte ten opzichte van totale kustlengte) van verschillende typen kunstmatige oeververdediging (zandsuppleties, vooroeverstortingen, golfbrekers), ruimtelijke weergave op GIS-kaart zeer gewenst.

meeteenheid

%

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Inventarisatie op basis van suppletiebestand, topografische kaarten, luchtfoto’s en expert judgement.

waar


precisie

+ of – 5%

toelichting

Verplicht, invulling van subelementstructuur van de getijdenzone sluit aan bij structuur van de oeverzone die een verplicht kwaliteitselement is voor meren en rivieren. Sluit daarom goed aan bij KRW-monitoring voor meren en rivieren. Geeft eveneens informatie voor andere gebruiksdoelen zoals Gammamonitoring ten behoeve van beleidsondersteuning.

6.11.2 Afleidingsmethode De lengte van de kust waar zandsuppletie heeft plaatsgevonden is eenvoudig af te lezen uit het suppletiebestand. De stukken kust waar golfbrekers voorkomen zijn eenvoudig in beeld te brengen op basis van de topografische kaart (zie paragraaf 6.11.3).

125


6.11.3 Gebruikte brondata en resultaat Voor de drie waterlichamen is een vlakken-shapefile beschikbaar, die wordt omgezet naar een lijnenbestand. Hiervan worden de oevers bewaard. Met behulp van een topografisch bestand dat op de laag van de oevers wordt gelegd, worden de oevers vervolgens opgeknipt en geclassificeerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het top50 lijnenbestand (zie tabel 6.33). De oever wordt opgeknipt op basis van de aanwezigheid van de klasse ‘Krib/Golfbr/Havenhfd cat. (1, 2 of 3)’. Per stuk oever wordt geregistreerd of deze klasse in de top10 aanwezig is. Daarna wordt de aanwezigheid van deze klasse uitgedrukt als % van de totale oeverlengte. Het deel van de Hollandse kust waar zandsuppleties hebben plaatsgevonden is gebaseerd op het door het RIKZ aangeleverde suppletiebestand. Hierin wordt beschreven tussen welke JARKUS raaien suppleties hebben plaatsgevonden. Tabel 6.33: gebruikte brondata voor parameter kusten oeververdediging waterlichaam



Hollandse kust Westerschelde Hollandse kust Eems-Dollard Eems-Dollard Hollandse kust Westerschelde

suppleties.xls top50lijnen.xml top50lijnen.xml top50lijnen.xml

continue monitoring project (terugkerend) project (terugkerend) project (terugkerend) project (terugkerend) project (terugkerend) project (terugkerend)

top10vectorvlakken.shp top10vectorvlakken.shp top10vectorvlakken.shp

In tabel 6.34 en figuur 6.5 zijn de resultaten voor de drie waterlichamen weergegeven voor parameter kusten oeververdediging. De verschillende typen oeververdediging kunnen tegelijk op dezelfde kustvakken van toepassing zijn. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat zandsuppleties hebben plaatsgevonden op kustvakken waar ook golfbrekers aanwezig zijn, of dat vooroeverbestortingen aanwezig zijn waar de kust ook is versterkt met steenglooiing. Daarom kan de totale relatieve lengte van de kusten oeververdediging (tabel 6.34) groter zijn dan 100%. Tabel 6.34: resultaten parameter kusten oeververdediging waterlichaam

% zandsuppletie

% steenglooiing/golfbrekers/havendam

% vooroeverbestorting

Westerschelde

0

96

onbekend

Hollandse kust

55

41

onbekend

Eems-Dollard

0

100

onbekend

126


Figuur 6.5: resultaat parameter kusten oeververdediging

6.11.4 Knelpunten In de Sloehaven (Westerschelde) zijn een paar stukken oever aanwezig waarlangs in het top50bestand geen ‘Krib/Golfbr/Havenhfd cat.’ aanwezig is. Toch is er voor gekozen om de oevers in deze haven als geheel in te delen alsof deze klasse daar wel aanwezig is, om aan te geven dat de oever daar volledig kunstmatig is. Gegevens over de vooroeverstortingen van de Westerschelde, Hollandse kust en de Eems-Dollard ontbreken. 6.11.5 Inwinplan Het is de bedoeling dat in de loop van dit jaar een GIS-bestand met vooroeverbestortingen en golfbrekers langs de Hollandse kust wordt aangelegd in het kader van het RWS-project kustlijnzorg. Gegevens over de vooroeverstortingen van de Westerschelde en de Eems-Dollard zijn beschikbaar bij de aanliggende waterschappen en kunnen daar worden verzameld.

127


6.12 Landgebruik getijdenzone 6.12.1 Beschrijving parameter Deze parameter kwantificeert het onnatuurlijk landgebruik in de getijdenzone. In tabel 6.35 is een nadere toelichting gegeven. Tabel 6.35: toelichting parameter [lit.1] beschrijving

% van kunstmatig landgebruik in de getijdenzone (strandrecreatie, beweiding etc.), classificatie op basis van CEN river quality assesment, ruimtelijke weergave op GIS-kaart zeer gewenst.

meeteenheid

5 klassen

frequentie

1 maal per 6 jaar

hoe

Inventarisatie niet-natuurlijk landgebruik in de getijdenzone. Kan worden afgeleid van bijvoorbeeld ecotopen kartering. Er kan ook een eenvoudiger landgebruikkartering gebruikt worden. Op basis van topografische kaarten, luchtfoto’s en expert judgement.

waar


precisie

+ of – 5%

toelichting

Invulling van subelementstructuur van de getijdenzone sluit aan bij structuur van de oeverzone die een verplicht kwaliteitselement is voor meren en rivieren. Sluit daarom goed aan bij KRW-monitoring voor meren en rivieren. Geeft eveneens informatie voor andere gebruiksdoelen zoals Gamma-monitoring ten behoeve van beleidsondersteuning.

6.12.2 Afleidingsmethode In het werkdocument van de CEN is een klassenindeling opgesteld met een onderverdeling in percentage niet-natuurlijk landgebruik van rivieroevers. Deze kan ook gebruikt worden voor het getijdengebied (zie tabel 6.36). Tabel 6.36: klassenindeling parameter landgebruik getijdenzone (CEN 8) klasse

omschrijving

1

0 – 5% onnatuurlijk landgebruik

2


3


4


5

> 75% onnatuurlijk landgebruik

toelichting

Onder onnatuurlijk landgebruik valt: intensieve recreatie (voorzieningen aanwezig) en intensief beweide graslanden, gecultiveerd land en urbane gebieden, etc.

6.12.3 Gebruikte brondata en resultaat Bepaald wordt welk gedeelte van de getijdezone (droogvallende platen, kwelders) onnatuurlijk wordt gebruikt (zie tabel 6.37). Hieronder vallen intensieve recreatie (voorzieningen aanwezig) en beweiding. Vervolgens wordt het waterlichaam ingedeeld in een klasse. Tabel 6.37: gebruikte brondata voor parameter landgebruik en getijdenzone waterlichaam



Eems-Dollard

http://www.synbiosys.alterra.nl/begrazing/

project

Westerschelde

http://www.synbiosys.alterra.nl/begrazing/

onbekend

128


In tabel 6.38 zijn de resultaten weergegeven voor parameter landgebruik getijdezone. Tabel 6.38: resultaten parameter landgebruik getijdenzone waterlichaam

argumentatie

resultaat

Westerschelde

brondata begrazing onvolledig

onbekend

Hollandse kust

geen brondata

onbekend

Eems-Dollard

Er vindt beweiding plaats op 460 ha kwelder langs de Eems-Dollard (bron: http://www.synbiosys.alterra.nl/begrazing/default.asp. Het totale oppervlak droogvallende platen en getijdenzone bedraagt 9.907 ha.

klasse 1

6.12.4 Knelpunten Een knelpunt bij deze parameter is dat er heel weinig brondata beschikbaar is. 6.12.5 Inwinplan Er vindt begrazing door runderen plaats op ‘het Verdronken Land van Saeftinghe’ maar het totale oppervlak dat wordt begraasd is onbekend. Dit kan wellicht worden nagegaan bij de landschapsbeheerder, stichting Het Zeeuwse Landschap. Langs de Hollandse kust vindt op verschillende plaatsen strandrecreatie plaats. Aan de hand van de kustfoto’s (www.kustfoto.nl) is het mogelijk een inventarisatie te maken van de lengte van de kust waarlangs recreatievoorzieningen (bijvoorbeeld strandtenten) aanwezig zijn. Er dient dan wel gebruik gemaakt te worden van foto’s uit het zomerseizoen. Tevens is voor deze parameter expert judgement nodig van de waterbeheerder.

129


130


7

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

7.1 Conclusies afleiding parameters 7.1.1 Ontbreken brondata Onderstaand overzicht geeft op basis van de aangeleverde brondata en de afleiding van de parameters een compleet beeld van welke brondata ontbreekt en/of onvolledig is (tabel 7.1). Tabel 7.1: overzicht afleidingsmethode (expert judgement of brondata) en compleetheid brondata per parameter §

parameter

expert brondata judgement

waterlichamen waarvoor brondata niet aanwezig of onvolledig

watertype rivieren

4.1

aantal, ligging en passeerbaarheid barrières

x

(x)

compleet

4.2

bereikbaarheid

x

(x)

compleet

4.3

waterstanden

x

compleet

4.4

afvoer en stroomsnelheid

x

Tungelroyse beek, Keersop, Waal en Grensmaas

4.5

mate van vrije afstroming

x

(x)

compleet

4.6

mate van natuurlijk afvoerpatroon (hydrodynamiek)

x

(x)

compleet

4.7

getijdenkarakteristiek kentering

x

compleet

4.8

getijdenkarakteristiek getijslag

x

compleet

4.9

getijdenkarakteristiek verhoudingsgetal

x

compleet

4.10

grondwaterstand

x

Geul, definitie beekdal ontbreekt

4.11

rivierloop

x

x

compleet

4.12

dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid

x

x

Waal, Grensmaas en Overijsselse Vecht

4.13

aanwezigheid kunstmatige bedding

x

x

Grensmaas en Overijsselse Vecht

4.14

mate van natuurlijkheid substraatsamenstelling bedding

x

x

Grensmaas en Overijsselse Vecht

4.15

erosie/sedimentatie structuren

x

x

Overijsselse Vecht

4.16

aanwezigheid oeververdediging

x

Overijsselse Vecht

4.17

landgebruik oever

x

compleet

4.18

landgebruik in uiterwaard/beekdal

x

Geul en Overijsselse Vecht

4.19

mogelijkheid tot natuurlijke inundatie

x

4.20

mogelijkheid tot natuurlijke meandering

x

(x)

Geul, Keersop, Tungelroyse beek, Overijsselse Vecht

Overijsselse Vecht

131


§

parameter

expert brondata judgement

waterlichamen waarvoor brondata niet aanwezig of onvolledig

watertype meren

5.1

kwel en wegzijging

x

IJsselmeer en Noordzeekanaal

5.2

neerslag en verdamping

x

compleet

5.3

aanvoer en afvoer

x

Noordzeekanaal, Friese boezemmeren, Tochten Lage Afdeling, Zuiderdiep, Schuringsche Haven/Verlorendiep en Braakman

5.4

waterpeil

x

Braakman alleen buiten waterlichaam, Verlorendiep en Zuiderdiep alleen streefpeilen, Tochten Lage Afdeling NO-Polder onvolledig

5.5

waterdiepteverdeling

x

Friese boezemmeren en Braakman. Tochten Lage Afdeling afleiding met aanwezige brondata niet mogelijk

5.6

bodemsamenstelling

x

Van geen van de waterlichamen zijn de brondata volledig (IJsselmeer, Noordzeekanaal, Friese boezemmeren, Tochten Lage Afdeling, Zuiderdiep, Schuringsche Haven/Verlorendiep en Braakman). Van Verlorendiep en de Tochten Lage Afdeling is de data niet geleverd

5.7

oeververdediging

x

Noordzeekanaal geen GIS-data. Van het Verlorendiep en Zuiderdiep zijn geen gegevens beschikbaar. Voor IJsselmeer mogelijk gebruik maken van ecotopenkartering

5.8

helling oeverprofiel

x

IJsselmeer brondata niet geschikt, Tochten Lage Afdelingen brondata niet leverbaar, Braakman brondata niet betrouwbaar


6.1

getijslag

x

compleet

6.2

debiet zoet water

x

compleet

6.3


x

compleet

6.4

golfklimaatklasse

x

compleet

6.5


x

compleet

6.6

hypsometrische curve of waterdieptevariatie

x

compleet

6.7


6.8

samenstelling substraat

x

Westerschelde ten westen van de lijn Borsele-Hoofdplaat en de kwelders bij de Westerschelde en Eems-Dollard

6.9

soort intergetijdengebied

x

compleet, top10-vector lijkt echter niet voldoende nauwkeurig voor deze parameter

6.10

soort oever

x

compleet, top10-vector lijkt echter niet voldoende nauwkeurig voor deze parameter

6.11

kusten oeververdediging

x

geen gegevens vooroeververdediging Westeschelde, Hollandse kust en Eems-Dollard

x

x

compleet

6.12

landgebruik x x Westerschelde en Hollandse kust getijdenzone (x) betekent dat de waterbeheerder de afleiding op basis van eigen ervaring kan uitvoeren, maar dat BCC ondersteunende brondata nodig heeft gehad.

7.1.2 Algemene knelpunten Expert judgement • Een groot aantal parameters worden bepaald op basis van expert judgement. Expert judgement is minder geschikt voor de trendmonitoring, aangezien het goed mogelijk is dat verschillende experts op verschillende tijdstippen geen eenduidige interpretatie geven van de parameter. In de CENnormering voor rivieren wordt expert judgement vaak aangehaald als de meest gangbare methode. In andere gevallen is het wel mogelijk om brondata voor het afleiden van de parameter vast te leggen in kwantitatieve gegevens. Hiervoor moet dan veelal een onevenredig hoge

132


•

•

•

inspanning en kosten worden geleverd, waarmee mogelijk wel de nauwkeurigheid van de parameter wordt verbeterd, maar niet het uiteindelijke resultaat. Zo is het niet waarschijnlijk dat een kwantitatieve analyse van brondata een parameter aan een andere klasse toewijst, dan zoals dat door een expert wordt beoordeeld. Gegevens uit documenten, GIS-bestanden en terreinkennis worden door de expert van een waterlichaam vertaald naar een parameterklasse. Dit is per definitie een subjectieve interpretatie en niet kan niet worden aangemerkt als een toekomstvast inwinplan. Echter, bij een groot aantal parameters is dit de enige en enig juiste werkwijze. Het is van belang dat de expert zijn of haar werkwijze, en de brondata die hierbij worden gebruikt, vastlegt in een document, zodat de argumentatie van de interpretatie altijd kan worden nagelezen en in de toekomst op soortgelijke wijze door mogelijk een andere expert kan worden herhaald. Het gewenste kennisniveau van een expert is mogelijk niet toereikend om een juiste interpretatie te maken. Een voorbeeld hiervan is de vergelijking van de oude rivierloop met de nieuwe rivierloop, wat veel kennis vereist van de waterstaatkundige geschiedenis en de rivierontwikkeling. Het is wenselijk om voor bepaalde parameters documenten aan te maken op basis waarvan de parameter kan worden geclassificeerd. Door het gebruik van deze streefbeelden kan de interpretatie enigszins worden gestandaardiseerd. Een voorbeeld zijn dwarsprofielen.

Brondata • De meeste brondata voor het invullen van de parameters is beschikbaar en wordt op enige wijze door de waterbeheerders reeds gemeten dan wel gemonitord. Dit biedt goede aanknopingspunten om op basis van de huidige gegevens en methodieken een toekomstvast inwinplan op te stellen zonder grote financiële en organisatorische consequenties. Voor deze pilot was het echter niet altijd mogelijk een goede waarde voor een parameter af te leiden door niet of onvolledig geleverde brondata. • GIS-bestanden zijn zelden actueel en/of volledig. GIS-bestanden moeten eerst worden getoetst op deze aspecten voordat ze kunnen worden gebruikt bij de afleiding van een parameter. • Interpretatie van brondata kan voor problemen zorgen, wanneer deze onvolledig is. Bijvoorbeeld de bepaling van de natuurlijkheid van de oever in DTB-nat. • Historisch materiaal is niet altijd bekend of voorhanden. Dit bemoeilijkt de interpretatie of maakt die onmogelijk. Voorbeeld hiervan zijn historische bodemhoogtemodellen. • De resolutie van bepaalde brondata, zoals het LGN, is te grof voor een nauwkeurige interpretatie bij kleinere rivieren. De meest gedetailleerde kartering dient te worden gebruikt als brondata. Voor de rijkswateren is dit voor een aantal parameters de ecotopenkartering. • Een betere ontsluiting van brondata is nodig zodat deze gemakkelijker en sneller toegankelijk zijn. • Verschillende brondata worden met een lage frequentie ingewonnen en voldoen niet aan de frequentie van de T&T-monitoring van eens in de 6 jaar. Waterbalans • Voor het watertype meren zijn de parameters kwel, wegzijging, neerslag, verdamping, aanvoer en afvoer gedefinieerd zodat een waterbalans kan worden opgesteld. De waterbalans is een eerste stap naar het maken van een stoffenbalans, die van belang is voor het analyseren van problemen zoals eutrofiëring. De waterbalans is dus van belang in combinatie met chemische monitoring en kan alleen worden opgesteld als de afzonderlijke parameters bekend zijn. Indien van één parameter geen brondata beschikbaar zijn, kan het percentage bijdrage aan de waterbalans voor geen van de parameters bepaald worden. Een voorbeeld is aan- en afvoer. Deze is zeer lastig en met grote onnauwkeurigheden te bepalen. Deze parameter is voor sommige waterlichamen niet af te 3 leiden. Daarom wordt voorgesteld voor de waterbalansparameters alleen de eenheden in m /s of mm/dag te rapporteren. Indien alle parameters bekend zijn, kan het percentage berekend worden. Homogeniteit waterlichaam • Door de aard en omvang van sommige waterlichamen zijn deze niet homogeen te noemen. De afleiding van meetgegevens van verschillende meetlocaties kan in dergelijke gevallen een andere parameterwaarde opleveren. Er moet door de expert een keuze worden gemaakt welke meetlocatie representatief genoeg is voor het gehele waterlichaam.

133


CEN-normen • De term ‘weinig/nauwelijks’ bij bijvoorbeeld ‘beïnvloeding van de vrije afstroming (klasse 1)’ is niet eenduidig en subjectief. • Het aantal te gebruiken waarnemingen is niet nader gespecificeerd, zoals bijvoorbeeld het aantal te gebruiken dwarsprofielen bij de parameter ‘dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid’. Landelijke datasets • Voor de afleiding van een aantal parameters kan gebruik worden gemaakt van landelijke datasets, zoals de bodemkaart of LGN. Niet alle waterbeheerders hebben de beschikking over deze datasets en moeten andere brondata gebruiken en daarmee een afwijkende methode. Het is wenselijk dat alle waterbeheerders de beschikking hebben over de landelijke datasets. Waterschappen vs. rijkswaterstaat • Er is veelal een groot verschil tussen de aanwezige brondata en daarmee de afleidingsmethoden tussen waterschappen en rijkswaterstaat. Dit heeft voor een deel te maken met verschillen in aard en omvang van de waterlichamen, maar ook de kosten die nodig zijn voor het verzamelen van bepaalde waarden met een bepaalde methode. Het is beter om waar mogelijk, zowel technisch als financieel, inwinmethoden te standaardiseren. 7.2 Inwinplan per parameter In tabel 7.2 is per parameter aangegeven welk inwinplan noodzakelijk is voor het continueren en complementeren van de brondata. Voor nieuwe brondata is een globale inschatting van de kosten. Omdat er momenteel veel verschillende typen monitoringsprogramma’s per waterbeheerder zijn, wordt voor de details van de huidige monitoringsprogramma’s verwezen naar de betreffende parameter in het rapport. In de tabel staat in de eerste regel van het inwinplan de huidige monitoring en in de tweede regel de noodzakelijke aanvullende monitoring. Tabel 7.2: overzicht mogelijkheden afleiding parameters §

parameter

inwinplan

kosten

watertype rivieren

4.1

aantal, ligging en passeerbaarheid barrières

- expert judgement - continue monitoring t.b.v. update beheersregister - project onderzoek morfologische toestand - terugkerend waterbeheersplan (4 jaarlijks)

Objecten die betrekking hebben op de passeerbaarheid, zoals vistrappen, beter vastleggen in GIS-bestanden. Het vastleggen van de locaties van de barrières of vistrappen moet door landmeters worden uitgevoerd. Dit is een eenmalige actie die wel actueel moet blijven.

4.2

bereikbaarheid

- expert judgement - continue monitoring t.b.v. update beheersregister - project onderzoek morfologische toestand - terugkerend Waterbeheersplan (4 jaarlijks)

1) Op basis van expert judgement, waarbij de expert in een document zijn argumentatie vastlegt. Hiervoor zijn geen extra kosten noodzakelijk. 2) Aanmaak landelijke dataset waarin alle barrières zijn vastgelegd. Deze dataset moet worden beheerd en ten minste elke 6 jaar worden geactualiseerd.

4.3

waterstanden

Kosten inmeten objecten hangt af van aard en omvang object. Geen kosten invoeren en bijhouden van de GIS-bestanden. Valt onder reguliere beheer geodata.

1) expert judgement: geen extra kosten. 2) kosten landelijke dataset geraamd op € 50.000,=.

- monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) - continue monitoring waterstanden

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld. Voor de Rijkswateren kan eventueel gebruik gemaakt worden van de afgeleide statistieken uit Waterstat.

134

geen: aanvullende monitoring is niet nodig


§

parameter

inwinplan

4.4

afvoer en stroomsnelheid

-monitoringsrogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) -continue monitoring afvoeren stroomsnelheden

kosten

- Voor het waterlichaam Getijde Lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil wordt voldoende gemeten. - Voor de waterlichamen Waal, Tungelroyse beek, Keersop en Grensmaas zijn geen brondata geleverd.

4.5

mate van vrije afstroming

- expert judgement - continue monitoring t.b.v. update beheersregister - project onderzoek morfologische toestand - terugkerend Waterbeheersplan (4 jaarlijks)

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld.

4.6

4.7

4.8

4.9

4.10

mate van natuurlijk afvoerpatroon (hydrodynamiek)

- expert judgement - topografische kaarten (bijv. top10)

getijdenkarakteristiek kentering

- continue monitoring kentering

getijdenkarakteristiek getijslag

- monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL)

getijdenkarakteristiek verhoudingsgetal

grondwaterstand

1) Op basis van expert judgement, waarbij de expert in een document zijn argumentatie vastlegt. Hiervoor zijn geen extra kosten noodzakelijk. 2) Aanmaak landelijke dataset waarin alle barrières zijn vastgelegd. Deze dataset moet worden beheerd en ten minste elke 6 jaar worden geactualiseerd.

Voor het waterlichaam Getijde lek, Lek, Oude Maas, Spui, Dordtsche Kil worden voldoende gegevens verzameld.

rivierloop

dwarsprofiel en mate van natuurlijkheid

aanwezigheid kunstmatige bedding

.



- bodemkaart 1:50.000 (grondwatertrap

4.15


- expert judgement - continue monitoring t.b.v. update beheersregister - project onderzoek morfologische toestand

- geen: aanvullende monitoring is niet nodig - raming streefbeelden document € 20.000,=

- expert judgement - project anti-erosie bestrijding winterbed

mate van natuurlijkheid - expert judgement substraatsamenstelling - project anti-erosie bestrijding winterbed bedding Deze parameter is aanvullend waardoor extra metingen niet noodzakelijk zijn.

erosie/sedimentatie structuren


- expert judgement - grote Historische Atlas van Nederland 1:50 000

Voor de waterlichamen Grensmaas en Overijsselse Vecht zijn geen gegevens voor handen. Invulling kan plaatsvinden op basis van expert judgement.

4.14



- Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld voor een expert interpretatie. - Het is wel wenselijk om een streefbeeldendocument met dwarsprofielen aan te maken.

4.13

1) expert judgement: geen extra kosten 2) kosten landelijke dataset geraamd op € 50.000,=.


Voor alle waterlichamen zijn voldoende gegevens aanwezig.

4.12



Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld, mits afbakening beekdal bekend is.

4.11

vooralsnog geen extra kosten nodig


geen

- expert judgement - project morfologische kartering

Deze parameter is aanvullend waardoor extra metingen niet noodzakelijk zijn.

135

geen


§

parameter

inwinplan

4.16

aanwezigheid oeververdediging

- DTB-nat - ecotopenkaart - project morfologische kartering

kosten

- Voor de rijkswateren is de ecotopenkartering het meest geschikt. - Alleen voor de Overijsselse Vecht ontbreekt brondata, invulling kan plaatsvinden op basis van veldverkenning.

4.17

landgebruik oever

- Landelijk Grondgebruik Nederland (LGN5) - ecotopenkaart

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld. Voor de rijkswateren is de ecotopenkartering het meest geschikt.

4.18

landgebruik in uiterwaard/beekdal

mogelijkheid tot natuurlijke inundatie


- Landelijk Grondgebruik Nederland (LGN5) - ecotopenkaart

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld, mits afbakening beekdal bekend is. Voor de rijkswateren is de ecotopenkartering het meest geschikt.

4.19

- geen: aanvullende monitoring is niet nodig. - huur mobiel-gis voor veldverkenning € 200,= per week


- expert judgement - DTB-nat

Voor alle grote waterlichamen zijn voldoende gegevens geen: aanvullende monitoring is voorhanden. Voor de kleine waterlichamen kan deze niet nodig parameter op basis van expert judgement worden afgeleid.

4.20

mogelijkheid tot natuurlijke meandering

- expert judgement

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld. Expert judgement nodig.


watertype meren

5.1

kwel en wegzijging

- landelijke kwelkaart - project (onderdeel waterkansen of watersysteem)

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld. Voor het IJsselmeer en Noordzeekanaal is de afleiding momenteel niet mogelijk, maar de kwel en wegzijging kunnen wel berekend worden op basis van het beschikbare model van het RIZA.

5.2

neerslag en verdamping

- KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping - locale monitoring waterbalans


5.3

aanvoer en afvoer

waterpeil

5.5

waterdiepteverdeling

5.7

oeververdediging

geen

- continue monitoring tbv update beheersregister - project monitoring

geen aanvullende metingen nodig

bodemsamenstelling

€ 20.000,= per waterlichaam en inrichten en monitoren 1 nieuwe locatie € 25.000,=

- continue monitoring waterpeilen

geen aanvullende metingen nodig

5.6


- continue monitoring aan- en afvoer - locale monitoring waterbalans

Alleen het IJsselmeer heeft voldoende informatie. Voor de andere waterlichamen wordt voorgesteld om een studie te doen naar de belangrijkste aan- en afvoerpunten en op basis daarvan te bepalen of en zo ja waar nieuwe meetlocaties moeten worden ingericht. Globale kosten onderzoek

5.4


geen

- monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) - continue monitoring tbv baggeren

extra bemonsteringen nodig

€ 500,= per mengmonster

- continue monitoring t.b.v. update beheersregister

GIS-analyse in combinatie met luchtfoto-interpretatie om gegevens Verlorendiep en Zuiderdiep aan te vullen.

136

€ 80,= per km


§

parameter

inwinplan

5.8

helling oeverprofiel

- continue monitoring t.b.v. update beheersregister - continue monitoring tbv baggeren

kosten

iInmeten profielen

€ 60,= per profiel


6.1

getijslag

- terugkerend (10-jaarlijks) op basis van continue monitoring

- herberekening slotgemiddelden 2001.0 nodig, naar verwachting in juni 2006 beschikbaar. -nagaan of er Duitse stations beschikbaar zijn.

6.2

debiet zoet water

- projectmatig - continue monitoring debieten

Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld (deels bij buurlanden).

6.3

6.4


- projectmatig

golfklimaatklasse




6.5

6.6


- stroomatlas

hypsometrische curve of waterdieptevariatie

- monitoringsprogramma Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) - JARKUS


Voor alle waterlichamen worden voldoende gegevens verzameld. Aanbevolen wordt om voor de kwelders aanvullend AHN gegevens te gebruiken bij de afleiding.

6.7


- expert judgement

6.8

samenstelling substraat

- Noordzeeatlas - projectmatig

expert judgement, geen aanvullende monitoring nodig.

Aanvullende gegevens nodig uit delen van de waterlichamen, die uit het DinoLoket van TNO gehaald kunnen worden.

6.9

6.10

met de huidige monitoring is de parameter goed af te leiden, maar het kan beter geen: aanvullende monitoring is niet nodig

soort intergetijdengebied

- topografische kaart (top 10)

soort oever

- topografische kaart (top 10)

De topografische kaart (top10) heeft een beperkte nauwkeurigheid voor deze parameter. Daarom wordt aanbevolen een geomorfologische kartering uit te voeren voor de intergetijdegebieden.



geen: aanvullende monitoring is niet nodigg



geen

geen

€ 2.000,= per km2

De topografische kaart (top10) heeft een beperkte € 2.000,= per km2 nauwkeurigheid voor deze parameter. Daarom wordt aanbevolen een geomorfologische kartering van de oevers uit te voeren voor de intergetijdegebieden.

6.11

kusten oeververdediging

- topografische kaart (top 10 en top 50) - continue monitoring suppleties

Gegevens vooroeverstortingen zijn beschikbaar bij de aanliggende waterschappen.

6.12

landgebruik getijdenzone


- synbiosys Alterra, begrazing

Gegevens zijn nu niet compleet, maar worden aanvullend wel ingewonnen.

137

geen


7.3 Aanbevelingen 7.3.1 Organisatorisch

•

•

•

•

Instellen Helpdesk Voor het afleiden van parameters door de waterbeheerders is het raadzaam om een ‘Helpdesk hydromorfologie’ in het leven te roepen. Hier kunnen de waterbeheerders terecht met vragen omtrent de hydromorfologische monitoring en afleiding van de parameters. Deze helpdesk kan mogelijk aansluiten op reeds bestaande helpdesk-functionaliteiten binnen rijkswaterstaat. De front office kan bestaan uit een website en telefoonnummer en voor de back office is een expert groep nodig voor het beantwoorden van vragen. Handleiding hydromorfologie Dit rapport kan de basis vormen voor een handleiding hydromorfologische monitoring KRW. Alle watertypen zouden in deze handleiding moeten voorkomen. Deze handleiding is wenselijk bij het afleiden van de paramaters door de waterbeheerders. Hierin kunnen tevens de ervaringen van de helpdesk worden meegenomen. Frequentie afleiden parameter Er doet zich een probleem voor bij het afleiden van de parameter eens in de 6 jaar, aangezien het zeer aannemelijk is dat hierbij andere personen betrokken zijn. Het gevaar bestaat dat hierdoor de afleiding anders kan worden geïnterpreteerd. Door het jaarlijks afleiden van de parameter ontstaat continuïteit en overdracht van kennis. Dit hoeft echter niet jaarlijks voor alle waterlichamen (roulerend zou kunnen volstaan). Verder wordt opgemerkt dat er voor diverse parameters een verschil is in meetfrequentie en frequentie van afleiden. Dit zal in een vervolgtraject nader uitgewerkt moeten worden. Instellen beheerorganisatie Het is wenselijk dat de afleiding van de parameters door alle waterbeheerders zo uniform mogelijk wordt uitgevoerd. Het daadwerkelijk afleiden van de parameter kan worden uitgevoerd door een beheerorganisatie. De beheerorganisatie verzamelt de benodigde brondata, leidt de parameters af (zo veel mogelijk geautomatiseerd) en koppelt het resultaat terug aan de waterbeheerder voor controle. Het voordeel hiervan is dat de beheerorganisatie gebruik kan maken van de landelijke datasets, die mogelijk niet bij alle waterbeheerders aanwezig zijn. Parameters die voornamelijk op basis van expert judgement worden afgeleid zijn hiervoor minder geschikt. Het is goed mogelijk dat de opzet en uitwerking van de beheerorganisatie voor rijkswaterstaat en de waterschappen verschillend is. Mogelijk dat de rijkswaterstaat directies de afleiding geheel aan de beheerorganisatie willen overlaten, terwijl de waterschappen de afleiding zelf willen doen. De beheerorganisatie kan wel de afleiding van de parameters met de landelijke datasets voor de waterschappen uitvoeren.

7.3.2 Technisch-inhoudelijk

•

•

•

Documentatie afleiding Het is raadzaam om per parameter en waterlichaam vast te leggen hoe een parameter is afgeleid. Deze documentatie zou eventueel kunnen worden toegevoegd aan de geodatabase. Dit is met name van belang voor het vastleggen van expert judgement. Een voorbeeld van een dergelijk document is gegeven in bijlage 1. Daarnaast kan fotomateriaal in de vorm van een logboek aanvullende informatie geven over hoe een parameter is geïnterpreteerd. Vastleggen referentiebeelden Aanbevolen wordt de CEN-normering daar waar mogelijk te concretiseren. Bijvoorbeeld het gebruik van termen als ‘weinig’ of ‘matig’ maakt een eenduidige interpretatie onmogelijk en subjectief. Voor de parameters waarop dit van toepassing is kan een catalogus met referentiebeelden in de vorm van gedetailleerde beschrijvingen en foto’s worden samengesteld. Uitbreiden metadata De beschrijving van de metadata dient door alle waterbeheerders op een uniforme manier plaats te vinden. In deze pilot is een standaard set aan metadatagegevens opgesteld. Aanbevolen wordt om voor de toekomstige opzet nader aandacht te besteden aan eventueel ontbrekende velden

138


•

•

•

•

•

zoals een verwijzing naar een betreffende parameter waar de brondata voor nodig is. Hierdoor is het mogelijk om snel te achterhalen welke brondata nodig is voor welke parameter of welke parameters kunnen worden afgeleid met welke brondata. In de opzet van dit metadatabestand moeten alle KRW kenmerken terugkomen: biologisch, fysisch-chemisch, hydromorfologisch. Aquo standaarden De huidig pilot-geodatabase kan de basis vormen voor de Aquo-standaard voor het vastleggen van de hydromorfologische parameters. Hiertoe dient een wijzigingsvoorstel te worden ingediend, waarin de geodatabase en de metadata nader wordt uitgewerkt en beschreven. Dit bevordert de uiteindelijke afleiding van de parameters door alle waterbeheerders. Automatisering afleiding Aanbevolen wordt de verwerking van gegevens (afleiding van parameters) zo veel mogelijk te automatiseren op een gestandaardiseerde manier. De afleiding kan dan snel en eenduidig worden uitgevoerd. Hierdoor wordt het mogelijk om de afleiding jaarlijks uit te voeren. Beheerapplicatie geodatabase De huidige geodatabase bestaat uit losse tabellen. Er zijn controles op de invoer. De geodatabase kan alleen worden ingevuld door een GIS en/of database expert. Aanbevolen wordt om een beheerapplicatie voor de geodatabase te maken die als een gebruikersvriendelijke schil om de eigenlijke geodatabase ligt. Deze beheerapplicatie vergemakkelijkt de invoer van gegevens en de koppeling van tabellen. Waterbalans Aanbevolen wordt in een vervolgtraject de waterbalansparameters voor het watertype meren nader uit te werken. Mogelijk kan voor deze parameters meer gebruik gemaakt worden van modellen en expert judgement. Verder is het de vraag welk jaar (bijvoorbeeld gemiddelde over de laatste 6 jaar) moet worden aangehouden en hoe om te gaan met de seizoenen (zomer/winter). Tevens wordt aanbevolen de term drainage nader te onderzoeken. Gewenste meetdichtheid De gewenste meetdichtheid is voor diverse parameters niet altijd concreet geformuleerd en dient nader uitgewerkt te worden. In richtlijnen moet worden vastgelegd op hoeveel locaties (de brondata ten behoeve van) de parameters gemeten moeten worden. Meetdichtheid kan worden uitgedrukt in een minimale hoeveelheid meetlocaties per km waterloop of per ha wateroppervlak.

139


LITERATUUR 1 Projectgroep en disciplinegroep MIR, 2005. (inclBijlagen) Richtlijnen Monitoring Oppervlaktewater Europese Kaderrichtlijn Water 2 CEN, 2006. Water quality guidance standard on assessing river quality bases on hydromorphological features. CEN TC230/WG2/TG 5:N48 3 Aanpassing CEN naar aanleiding van Lyon-overleg, 2006. Water quality guidance standard on assessing river quality bases on hydromorphological features. CEN TC230/WG2/TG 5:N48 4 Ingenieursbureau BCC, 2006. Pilot hydromorfologische parameters kaderrichtlijn water, definitief rapport fase A 5 Ingenieursbureau BCC, 2006. Pilot hydromorfologische parameters kaderrichtlijn water, concept rapport fase B 6 RWS RIZA, 2005. KRW uitwisselingsformats oppervlaktewaterlichamen en deelstroomgebieden. Versie: 1.2 23 juni 2005, samengesteld door: Boris Teunis (RWS RIZA) in samenwerking met werkgroep KRW van IDsW 7 OVUM, 1999. Repositories and XML, Technology choices for Metadata Management 8 Alterra, 2003, Definititiestudie KaderRichtlijn Water (KRW); typologie Nederlandse oppervlaktewateren, Wageningen 9 Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990. Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000 3 OostNederland 1830-1855. Groningen 10 ANWB, 2002, Topografische Atlas Nederland 1:50.000 11 Verfahren Landesumweltamt Nordrhein-WestfaleN, 1998. Gewässerstrukturgüte in NordrheinWestfalen Kartieranleitung. Essen, Auflage Merkblätter 12 RIZA, 2005, Droogtestudie; Aard, ernst en omvang van watertekorten in Nederland 13 Buishand, T.A. en C.A. Velds, 1980, Neerslag en verdamping KNMI, De Bilt 14 Hooghart, J. & W. Lablans, 1988. Van Penman naar Makkink. Den Haag: CHO-TNO 15 KNMI, 2005. Jaaroverzicht neerslag en verdamping in Nederland jaar 2005. JON-Bullentin KNMI, e De Bilt, 74 jaargang nummer 13 16 Lenselink, G. en U. Menke, 1995, Geologische en bodemkundige atlas, Directie IJsselmeergebied, Lelystad 17 Kramer, 2000. Waterbeweging in de Westerschelde; een literatuurstudie, ICG-rapport: 02/6 18 Goor, Van, 2001. Influence of Relative Sea Level Rise on Coastal Inlets and Tidal Basins, M.Sc. Thesis Delft University 19 CIS working group 2.4 (COAST), 2002, Guidance on typology; reference conditions en classification systems for transitional and coastal waters. Kopenhagen 20 Cultuurtechnische vereniging, 1988, Cultuurtechnisch Vademecum, Utrecht 21 Alterra, Bodemkaart van Nederland, Wageningen 22 Bos, D., 2002, Grazing in coastal grasslands. Brent geese and facilitation by herbivory, Ph.D. Thesis Rijksuniversiteit Groningen 23 Bridge, J.S., 2003, Rivers and Floodplains, Blackwell 24 Haskoning, 2005, Pilot morfologische monitoring beken Groote Molenbeek, Tungelroyse beek en Leukerbeek es, 9P9521 25 Kleef en Jager, 2002, Het diadrome visbestand in het Eems-Dollard estuarium in de periode 1999 tot 2001, Rapport RIKZ/2002.060 (voor het zoetwater debiet)

140


26 Kouer, R.M. en A. Griffioen, 2003, Water- en stoffenbalans Volkerak-Zoommeer; microverontreingingen en nutrienten 1996-2000, Werkdocument 2003.204X 27 Leeder, M., 1999, Sedimentology and Sedimentary Basins, From Turbulence to Tectonics, Blackwell 28 RIZA, 2003, Ecomorfologische kartering van de Rijntakken in Nederland, rapport 2003.009, Arnhem 29 Waterschap De Dommel, 2006, Visie voor het Beekloop Keersop systeem, 9P9521 30 Wolfert, H.P., 2001, Geomorphological Change and River Rehabilitation. Case Studies on Low Land Fluvial Systems in the Netherlands, Alterra, Wageningen

141


BIJLAGE 1: OPZET DOCUMENT VASTLEGGING AFLEIDING PARAMETER

naam

Bas van Bemmel

parameter

datum

18-05-06

waterlichaam

expert judgement

ja

resultaat

aantal, ligging en passeerbaarheid barrières Waal


brondata

afleidingsmethode

Topografische Atlas 1:50.000

Door middel van een visuele analyse van topografische kaarten in de atlas is vastgelegd dat er zich geen permanente barrières bevinden in dit deel van de Waal. Aangenomen mag worden dat de dimensies van een eventuele stuw of ander kunstwerk in de Waal dermate groot zijn dat op kaarten met schaal 1:50.000 deze zichtbaar zouden moeten zijn. Daarnaast is voor de grote rivieren vanwege de dimensies algemeen bekend waar zich stuwen of andere constructies bevinden. Een discussiepunt is de waterinlaat/uitlaat van een energiecentrale, die voor vis een dodelijk obstakel vormt, met name door de aanzuigende werking van de inlaat.


BIJLAGE 2: VRAGEN EN OPMERKINGEN WORKSHOP

Vragen en opmerkingen uit de zaal zijn door de panelleden en de overige aanwezigen bediscussieerd: •

•

•

•

•

Stelling 1: Elke parameter heeft 2 afleidingsmethoden, 1 voor Rijkswaterstaat en 1 voor de waterschappen. o Deze stelling heeft met name betrekking op de verschillen tussen inwinning van brondata tussen RWS en WS. Zoals reeds was opgemerkt is de manier van inwinning minder belangrijk dan de afleiding. Er moet worden gestreefd naar maximaal 2 afleidingsmethoden. o De parameter moet wel vergelijkbaar blijven tussen verschillende type waterlichamen, wat een pleidooi is voor uniformering van de afleiding. o “Keten denken” is essentieel: inwinning – afleiding – resultaat, standaardisatie van 1 onderdeel is niet zinvol. Alles standaardiseren is echter niet haalbaar, het gaat erom dat het eindresultaat voldoet. o Het is van belang om de nauwkeurigheid van inwinning in de gaten te houden en waarvoor die inwinning oorspronkelijk was bedoeld, daarbij de overige doelen niet uit het oog te verliezen. Stelling 2: Expert kennis moet jaarlijks worden afgestemd. o Het is zinvol om de afleiding van de parameters op basis van expert kennis te toetsen bij andere waterbeheerders om tot uniformering en standaardisatie van de afleiding te komen. o Er wordt onderkend dat de kwaliteit van de expert moeilijk is te toetsen. o Enkele aanwezigen stellen voor om de afleiding jaarlijks niet uit te voeren, maar om alleen wijzigingen vast te leggen. Dit gaat echter in tegen het principe dat jaarlijkse afleiding voor continuïteit zorgt. o Sommige parameters kunnen nog concreter worden beschreven. o Het jaarlijks afleiden van alle parameters maakt de hydromorfologie deel van de reguliere processen van de waterbeheerders en is niet iets dat elke 6 jaar weer opnieuw moet worden opgestart. Stelling 3: Afleiding zo veel mogelijk op basis van landelijke datasets. o De algehele teneur is dat er weinig vertrouwen is in landelijke datasets. Lokale datasets zijn vaak beter. Het zal echter zeer lastig blijken om een landelijke dataset samen te stellen op basis van lokale, continu veranderende, datasets. De actualiteit van de dataset is lastig te beoordelen. De detailinformatie gaat mogelijk verloren. o Algemeen wordt gesteld dat de lokale databeheerder verantwoordelijk is voor het eindresultaat van de data en de finale toets moet doen. o Tussenproducten moeten ook kunnen worden vastgelegd. o Is de nieuwe dataset ook toepasbaar voor andere doeleinden? Stelling 4: Instellen beheerorganisatie. o Over het algemeen wordt het wel zinvol gevonden om een beheerorganisatie in te richten die zich kan bezig houden met het opstellen van maatlatten, referentiebeelden, de handleiding en een helpdesk. Er wordt geopperd dat een beheerorganisatie op stroomgebiedsniveau ook een optie is. o Wie leidt de parameter af? De waterbeheerder of de beheerorganisatie? De discussie eindigde met de conclusies dat voor RWS de beheerorganisatie hierin een rol kan spelen en dat voor de WS de beheerder zelf hiervoor verantwoordelijk is. o De beheerorganisatie kan zeker een rol spelen in het eindproduct en de rapporten, maar waarschijnlijk minder voor de datastromen. Overige vragen/opmerkingen: o De waterbeheerders mochten zelf een voorstel doen voor het waterlichaam in de pilot. Dit waren veelal niet de gemakkelijkste watertypen. o Hydromorfologische parameters worden in Nederland al lang gemeten, alleen is het nooit zo genoemd. o Er ontstaat discussie over wat belangrijker is: de brondata zelf, dus de eigenlijke beschrijving van de data op basis waarvan afleidingsmethoden worden gebaseerd, of de inwinningsmethoden van de brondata, die divers kunnen zijn, maar toch dezelfde brondata kunnen opleveren.


o

o o

o o

In de presentatie wordt ingegaan op de 2 eilanden die RWS en WS kunnen zijn ten aanzien van brondata. Er wordt opgemerkt dat waterschappen vaak weer uit eilanden bestaan, aangezien voor de hydromorfologie zeer veel verschillende gegevens bij evenzoveel loketten moeten worden vergaard. Modellen zijn weinig gebruikt bij de afleiding, terwijl dit vaak, en bij de meren mogelijk de enige manier is om een parameter vast te stellen. Het is opmerkelijk dat bij de afleidingsmethoden van de meren expert judgement een ondergeschikte rol heeft en dat aan de andere kant de afleiding van de meren het minst succesvol is geweest. Dit opent de mogelijkheid om expert judgement meer toe te laten bij de afleiding van de meren. Wie stuurt het inwinplan aan? Hierop kan nu nog geen antwoord worden gegeven. De afleiding van de waterbalans zou opnieuw moeten worden bekeken en de richtlijnen herzien, zodat deze parameters met een praktische insteek kunnen worden afgeleid, waarin duidelijk een rol is weggelegd voor modellen en expert judgement.


KAART 1: OVERZICHT WATERLICHAMEN

Hydromorfologie in Nederland

Recommend Documents