Houtconstructie. Korbeelstel. Timber construction. Brace-construction. Omschrijving. DOCblad Plaats Gebouw. Datering Toelichting

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 01-1 Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting

Zutphen Rode Torenstraat 12-14 Korbeelstel Begin 14de eeuw Dit huis is één van de oudste bouwwerken, aan ons bekend, waarbij de kap door spanten wordt gedragen en de vloeren door moer- en kinderbalken. Het korbeel is onder gepend in de muurstijl en boven door het sleutelstuk heen in de moerbalk. De muurstijl is door het sleutelstuk heen gepend in de balk. Het sleutelstuk is met twee paar ijzeren nagels aan de balk gespijkerd. Bij de balk in het midden is de afstand tussen korbeel en sleutelstukprofilering 53 cm, bij de beide andere balken 12,5 cm. De middelste balk draagt geen kapspant.

Zie ook: DOCblad Houtconstructie 75-20 (sleutelstuk detail)

Tekening Datum Naar opmeting van Schaal RDMZ RV 1986/4 - 35

H. Janse Maart 1986 G. Dubbeld (1962) 1:20

DOCWödHoutconstructie 01-2

miaaenbalk 53 cm overige balken 12,5 cm

RDMZ RVI 986/4-36

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 02-1

Plaats Gebouw, onderdeel Omschrijving Datering Toelichting

Horn Kasteel Horn, ridderzaal Korbeelstel Eind 14de- begin 15de eeuw Het sleutelstuk maakt gedeeltelijk deel uit van de balk, is gedeeltelijk er los tegen aan gespijkerd. Hieruit moge ook blijken, dat de sleutelstukken altijd aan de balk verbonden zijn bij transport van de werkplaats naar de bouwplaats. Het zware korbeel is met twee pennen in balk en muurstijl bevestigd.

Zie ook: DOCblad Houtconstructie 10-2a (sleutelstukprofilering) Tekening

Datum Naar opmeting van Schaal RDMZ RVI 986/4 -37

H. Janse December 1960 F. Delprat 1:20

DOCblad Houtconstructie 02-2

r

RDMZ RVI 986/4-38

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 03-1 Plaats Gebouw, onderdeel Omschrijving Datering Toelichting

Tekening Datum Schaal RDMZRVl 986/4 -39

Deurne (Noord-Brabant) St. Willibrordkerk, noordelijk dwarsschip Korbeelstel 1558 Er is geen sleutelstuk. De versiering is in de balk uitgehakt. Aan het einde van de balk is een los stuk met houten nagels aangebracht. Waarschijnlijk was de balk aan het einde te gering van afmetingen om er een sleutelstuk en zelfs een normaal balkeind aan te maken.

G. Dubbeld November 1962 1:10


50 cm RDMZ RVI 986/4 -40

Houtconstructie

Korbeelstel Sleutelstuk

Timber construction

Brace-construction Corbel piece

UDC 69.011

DOCblad 04-1

Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting

Enkhuizen Westerstraat 34 Korbeelstellen, sleutelstukken, schoorsteenraveling Tweede kwart 16de eeuw In westelijk Nederland, met name in Noord-Holland, komen in de

eerste helft van de 16de eeuw zeer rijk versierde houtconstructies voor.

Zie ook: DOCbladen Balklaag 03 en 04 (schoorsteenravelingen) Tekening Datum Schaal RDMZRV 1986/4 -41

S. de Jong Februari 1969 1:20, l:5(sleutelstukken), l:l(afdeklat)

DOCblad Houtconstructie 04-2 Variant aan één juk op verdieping

Sleutelstukversiering verdieping

Doorsnede A geprofileerd deel onder stuiknaad van de verdiepingvloer Sleutelstukversiering begane grond Schoorsteenraveling verdieping

Vooraanzicht

O O O RDMZRV 1986/4 -42

100 cm 25 cm 5 cm

Houtconstructie

Muurstijl

Timber construction

Wallpost

UDC69.011

DOCblad 05 Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting

Hoorn Korenmarkt 8 Basement muurstijl ca. 1560 Dit huis, dat uitmunt door kloeke afmetingen van ruimten en houten onderdelen en door bijzondere detaileringen, heeft op de begane grond onder aan de muurstijlen los aangebrachte stukken, die basementachtig zijn versierd. Muurstijl en basementstuk rusten op een doorlopende plank, die opgelegd is op een verjonging van de bakstenen muur. De stijlen staan l ,50 m h.o.h. Er zijn geen kinderbalken.

A

!-*=>

Tekening Datum Schaal RDMZ RV 1986/4 - 43

G. Dubbeld Februari 1962 1:10

50 cm

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 06

Provincie Gebouwen Omschrijving Datering

o

o

Noord-Holland

a. Monnickendam, Noordeinde 53 (gesloopt 1962) b. Landsmeer, Dorpsstraat 53 Zwanehals-korbelen en sleutelstukken a. ca. 1560-1570 b. ca. 1580

o

Monnickendam Noordeinde 56

geen kinderbalken

Landsmeer

Dorpsstraat 53

Tekening Datum Schaal KDMZ RV 1986/4 - 44

H. Janse Maart 1962, Februari 1962 l :10, l :200 (doorsnede Landsmeer)

50 cm

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 07-1

Provincie Gebouwen

Noord-Holland a. Enkhuizen, Westerstraat 94, achterhuis b. id. voorhuis c. Amsterdam, Zeedijk 78 d. Zaandam, Jagerspad l (thans Zaanse Schans) e. De Rijp, Westeinde 26 (gesloopt 1966)

Omschrijving Datering

f. Ilpendam, Havenpad 4 Zwanehals-korbelen a. 1566 b. na 1566

c. 2de helft 16de eeuw d. begin 17de eeuw e. 2de kwart 17de eeuw f. 2de kwart 17de eeuw

Tekening Datering Naar opmeting van

Schaal RDMZ RV 1986/4 - 45

L. H. Boot, H. Janse, P. Wagter 1961-1963, 1986

H. Janse (a, b, d, e), Gem. Bureau Monumentenzorg, Amsterdam (c),

architectenbureau J. Schipper jr. (f) 1:10


p\

•s * M *

-< isi

f!\

0£

tf ^ ^

hj

Amsterdam Zeedijk 78

aja J

J

VooraanzicM korbeel De Rijp Westeinde 26 Materiaal: grenen

f Ilpendam Havenpad 4 Materiaal: grenen

d Zaandam Jagerspad 1

50 cm RDMZ RV 1986/4 - 46

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC 69.011

DOCblad 08-1

Provincie Gebouwen Omschrijving Datering

Noord-Holland a. Edam, Kleine Bult 4 b. Hoorn, Oude Doelenkade 17-19 c. Schagen, Raadhuis, verdieping Zwanehals-korbelen en sleutelstukken a. 1ste helft 17de eeuw b. 1616 c. 1612

Toelichting

a. Gesloopt 1959. Houtskelet ouder b. Sleutelstuk komt voor vast aan de balk en los c. Gesloopt 1959

Tekening Datum Schaal RDMZ RVI 986/4 -47

H. Janse December 1960 1:10, details 1:1


a Edam Kleine Bult 4

b

Hoorn

Oude Doelenkade 17-19

RDMZ RVI 986/4-48

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC69.011

DOCblad 09 Plaats Gebouw

Omschrijving Datering Toelichting

Zaandam Gedempte gracht 107 Korbelen Ca. 1650 Bij dit geheel houten huis, dat gesloopt is in 1968, liepen de wandstijlen door boven de balk. Er kwamen zowel zwanehalsvormige als normale korbelen voor. De breedte van balken, stijlen en korbelen was ca. 17 cm. Sleutelstukken ontbraken.

O

Tekening Datum Schaal RDMZ KV 1986/4 - 49

S. De Jong Augustus 1968 1:10

Houtconstructie

Korbeelstel

Timber construction

Brace-construction

UDC69.0U

DOCblad 10 Provincie Gebouwen Omschrijving Datering

Zuid-Holland a. Schoonhoven, Oude Haven 17 b. Gouda, Lange Tiendweg 21 Zwanehals-korbelen, sleutelstukken 2de kwart 17de eeuw

b

Schoonhoven

Gouda

Oude Haven 17

Lange Tiendweg

Tekening Datum Schaal RDMZ RVI 986/4-50

H. Janse Februari 1963 (b), september 1961 (a) 1:10

1. boven-verdieping 2. beneden-verdieping

50 cm

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC 69.011

DOCblad 11-1

Provincie Datering Gebouw, onderdeel

Limburg 15de-17de eeuw a. Horn, kasteel, ridderzaal b. id., noordoost-toren c. Maastricht, Dinghuis, onderverdieping d. id., belétage e. id., belétage f. Cottessen (Gem. Vaals), nr. 5-7 g. Sint Joost, voormalig Caulitenklooster

(datering) 1ste helft 15de eeuw 1ste helft 15de eeuw ca. 1470 ca. 1470 ca. 1470 eind 16de-lste helft 17de eeuw

1ste helft 16de eeuw

Zie voor a ook: R V DOCblad Houtconstructie 01 Tekening

Datum Naar opmeting van

Schaal RDMZ RVI 986/5- 33

H.N. Karsemeijer Februari 1986 H. Janse (a,b), J.O. Postel en H. van der Wal (c,d,e), A. Warffemius (f),

J.P. Staal (g). 1:5

DOCblad Houtconstructie l1-2

Limburg, 15de-17de eeuw

b Aanzicht

^J

^

C

c

r

onderzijde Aanzicht

C

c c ( d

c c c c

onderzijde

q Aanzicht

onderzijde

Aanzicht

onderzijde

Aanzicht

onderzijde

RDMZ KV 1986/5 - 34

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC 69.011

DOCblad 12-1

Provincie Datering Gebouw,onderdeel

Tekening Datum Schaal RDMZ RVI 986/5-35

Noord-Holland 14de-15de eeuw a. Amsterdam, Oude kerk, zuidbeuk b. Haarlem, St.-Bavokerk, koor c. Amsterdam, Oude kerk, Buitenlandvaarderskapel d. Haarlem, Waalse kerk, oudste deel schip e. Enkhuizen, Zuiderkerk, zuidkoor f. id., noordkoor g. id., noordkoor scheiding noordbeuk h. Amsterdam, Oude kerk, kapellen zuiden noordzijde

H. Janse, Th. van Straalen (e) 1960, 1961 l :5

(datering)

1ste helft 14de eeuw eind 14de eeuw ca. 1370

2de helft 14de eeuw 1422-1442 vóór 1484 vóór 1484 ca. 1470-1510


Noord-Holland, 14de-15deeeuw

—Ixf

RDMZ RVI 986/5- 36

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.011

DOCblad 13-1

Provincie Datering Gebou w, onderdeel

Noord-Holland 16de eeuw a. Oosthuizen, Hervormde kerk, koor b. Edam, Grote Kerkstraat 39

1511 2de kwart 16de eeuw

c. Edam, Damplein 8

ca. 1530-1540

d. Edam, Kleine Bult 4 (gesloopt ca. 1960)

1ste helft 16de eeuw

e,f. Oosterblokker, Hervormde kerk, dwarsschip en koor g. Schagen, raadhuis, achterste deel (gesloopt 1958-'59) h. Amsterdam, Oude kerk, Mariakapel

Tekening Datum

Naar opmeting van Schaal RDMZ RVI 986/5-37

(datering)

H. Janse (b,c,e,f,h),

Th. van Straalen (a,d,g) 1960 H. Janse, H. van Erp (h) 1:5

l ste helft 16de eeuw midden 16de eeuw 1553


Noord-Holland, 16de eeuw

A*\

Achter peerkraal aan onderzijde gelijk als zijkant

RDMZRV 1986/5- 38

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.011

DOCblad 14-1 Provincies Datering Gebouw, onderdeel

Tekening Datum Naar opmeting van Schaal RDMZRV 1986/5- 39

Zeeland en Zuid-Holland 14de-lste helft 16de eeuw a. Zierikzee, Zuidhavenpoort b. Veere, stadhuis c. Molenaarsgraaf, Hervormde kerk, koor d. id., z.g. slikblokkeel e. Dordrecht, Voorstraat 102-104 f. Barendrecht, Hervormde kerk g. id., z.g. slikblokkeel koorsluiting

H. Janse, Th. van Straalen 1960, 1962 H. Janse 1:5

(datering) begin 14de eeuw 1475

ca. 1500 ca. 1500 1ste helft 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw

Zeeland en Zuid-Holland, 14de-lste helft l'6de eeuw


O

o

RDMZ RVI 986/5-40

o

.--«r i \ r

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.011

DOCblad 15-1 Provincie Datering Gebouw

Utrecht l4de-lste helft 16de eeuw a,b,c. Utrecht, Achter Clarenburg 2

(datering) a. 14de eeuw b. 15de eeuw c. ca. 1500

d. Montfoort, Oude Boomgaard

hoek Lange Kerkstraat (gesloopt ca. 1965) e. Amersfoort, Bloemendaalse Binnenpoort 3 f. Amersfoort, 't Havik 33 g. Amersfoort, Hof 5 h. Amersfoort, Lieve Vrouwestraat 6-8 j. Utrecht, boerderij De Hoge Weide (gesloopt 1959)

Tekening

Datum Naar opmeting van

Schaal RDMZRV 1986/5-41

H.N.Karsemeijer (a,b,c), Th. van Straalen (d), P. Rigter (e,f), H. Janse (g,j), P. Wagter (h) 1960, 1967, 1986

H.N. Karsemeijer, H. Janse, P. Rigter 1:5

1ste helft 15de eeuw begin 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw ca. 1530 2de kwart 16de eeuw 1ste helft 16de eeuw

Utrecht, 14de-lste helft 16de eeuw

»8


Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber

Corbel-piece

construction

UDC 69.011

DOCblad 16-1 Pro vincie Da tering Gebouw. onderdeel

Gelderland 14de eeuw a. Arnhem, Vijzelstraat 7, verdieping b. Zutphen, Rode Torenstraat 12-14

c. Zutphen, Houtmarkt 4244, verdieping d. Arnhem, Vijzelstraat 10, verdieping e,f. Elburg, Huis toe Boecop g,h. Elburg, Bloemsteeg 2, resp. verdieping en begane grond’ * h. thans in verzameling RDMZ

Arnhem, Vqzelstraat 7, sleutelstuk zolderbalklaag Foto: G. Berendz RDMZ

Tekening

Datum

Naar opmeting van

Schaal RDMZ RV 1986/5

43

G. Berends (a), H.Janse(e,f), P. Wagter (b), A. Warffemius (c,d,g,h) 1960 (e,f), 1968 (c,d,g,h), 1975 (a), 1986 (1962)(b) G. Berends (a,d,g), G. Dubbeld (b), T. Kloosterman (e,f). A. Warffemius (h), G.W.C.van Wezel (c) 1:5

(datering) 2de kwart 14de eeuw lste helft 14de eeuw lste helft 14de eeuw 14de eeuw ca. 1393 ca. 1400

Gelderland, 14de eeuw


O

)°

\^_

UU UU UUU UU*

_A^

o

ir\ vn d

RDMZRV 1986/5-44

'\J

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.0U

DOCblad ] 7-1

Provincie Datering Gebouw

Tekening

Datum

Naar opmeting van


Gelderland 15de-16de eeuw a. Arnhem, Kerkstraat 19, oudste deel b. Hattem, Kerkhofstraat l c,d. Elburg, Ledige Stede 1-3, moerbalk en strijkbalk e. Hattem, Kruisstraat 5 f. Arnhem, Oeverstraat 27 (gesloopt) g. Doesburg, Gasthuisstraat 3 h. Doesburg, Meipoortstraat 59 j,k. Harderwijk, Bruggestraat 49 1. Tiel, Schoolstraat l (gesloopt 1959) m. Zutphen, Rode Torenstraat 18-20

H. Janse (j,k), Th. van Straalen (g,h,l), P. Wagter (a,c,d,e,f), A. Warffemius (b,m) 1960 (g-1), 1968(b,m), 1986 (a,c-f) G. Berends (b-d,m), D. Spoel (e), H. Janse (g-1), CL. Temminck Groll (a) 1:5

(datering)

2de helft 15de eeuw 15de eeuw ca. 1500 begin 16de eeuw 16de eeuw 1ste helft 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw 2de kwart 16de eeuw

midden 16de eeuw

Gelderland, 15de-16de eeuw


o

^ <
N

JS?

c D:> c D c D c 3 5

(

H

(Y RDMZ KV 1986/5-46

j<

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.011

DOCblad 18-1

Plaats Datering

Gebouw, onderdeel

Toelichting

Tekening Datum Naar opmeting van


Nijmegen 15de eeuw a. Grotestraat 19, balklaag 1ste verdieping (gesloopt 1969) b. St. Janscommanderie, westelijk gedeelte c. Grotestraat 31 (gesloopt 1966) d. Grotestraat 19, zolderbalklaag (gesloopt 1969) e. Houtpakhuis aan de Hoogstraat f. Grotestraat 15, voorste gedeelte (gesloopt 1970) g. St.-Nicolaasgasthuis, zolderbalklaag (gesloopt 1969-1970) Een nadere datering is niet mogelijk, aangezien geen goed gedateerde huizen uit de 15de eeuw bekend zijn. De sleutelstukken uit de gesloopte panden bevinden zich in de verzameling van W.J. van den Heuvel te Nijmegen.

G. Berends 1969, 1971, 1986 Ad. Mulder, 1905 (e) 1:5


Nijmegen, 15de eeuw

O

O

Q D

RDMZRV T986/5-4S

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC69.011

DOCblad 19-1

Plaats Datering Gebouw

Toelichting

Tekening Datum

Naar opmeting van Schaal RDMZ RVI 986/5 -49

Nijmegen 16de eeuw a. vm. Latijnse school b,c. Grotestraat 38 (gesloopt 1968) d. Steenstraat 46, 'In de Drie Kolven' e. Grotestraat 81 (gesloopt 1959) f. Priemstraat 53-55, voorheen 29-31 g. Lage Markt 56 (gesloopt 1968) De sleutelstukken b en c bevinden zich in de verzameling van W.J. van den Heuvel te Nijmegen. Het huis Steenstraat 46 staat ten onrechte bekend als het Besiendershuis

G. Berends 1969, 1985

Th. van Straalen (e) 1:5

(datering) 1544 vermoedelijk 1ste helft 16de eeuw

1ste helft 16de eeuw 1ste helft of midden 16de eeuw midden 16de eeuw vermoedelijk 2de helft 16de eeuw

Nijmegen 16de eeuw


C

c c c

o

XDMZKV1986/5-50

(

Houtconstructie

Sleutelstuk Balkconsole

Timber construction

Corbel-piece Corbel

UDC 69.011




Gelderland

Eind 16de-lste helft 17de eeuw a. Buren, Kerkplein b. Arnhem, Rijnstraat 41 c,d,e. Groessen, havezathe Rijswijk f. Westervoort, huis Hamerden g. Nijmegen, Oude Koningstraatl6-18 h. Arnhem, Kerkstraat 25 (gesloopt 1971) j,k. Hattem, Kerkhof 7 l,m. Hattem, Achterstraat 48 n. Heerde, Huis Vosbergen o,p,q. Hattem, Adelaarshoek 3 r. Arnhem, Vijzelstraat 9

H. Janse (a,c-f,j,k,m), P. Wagter (b,g,h,l,n-r) 1960, 1961, 1986

G. Berends (b,g,h,r), H. Janse (c-f,j,k,m), D. Spoel (l,n-q), T. Kloosterman (a) 1:5

(datering) ca. 1580 1590

2de helft 16de eeuw 1612 ca. 1600

1618 1618 1623 1623 1626 2de kwart 17de eeuw

Gelderland, eind 16de-lste helft 77de eeuw

s/tv

:1

RDMZKV7986/5-52

JLM


Houtconstructie

Balkconsole

Timber construction

Corbel

UDC69.011

DOCblad 21-1

Plaats Datering Gebouw

Deventer

14de-lste helft 17de eeuw a. Bergschild 7 b. Engestraat 2-4* c. Brink 47, 'Boterwaag' d. Waag e. Brink 55, 'De drie haringen' begane grond f. id. 1ste verdieping g. id. 1ste verdieping h. id. 2de verdieping j. Noordenbergstraat 17-19 k,l. Noordenbergstraat 11 m. Noordenbergstraat 9 n. Bergstraat 47-47 o. Menstraat 11

(datering) midden-2de helft 14de eeuw 1487 2de helft 15de eeuw 1528

1575 1575 1575 1575 1583 1612 1621 1629 1631

* thans in verzameling RDMZ

Literatuur: R. Meischke en G. Berends, 'Straten en huizen in het Bergkwartier', in: H.M. Goudappel e.a., Tien jaren stadsherstel-Bergkwartier Deventer 1967-1977. Deventer, 1978, 93.

Tekening Datum Naar opmeting van Schaal RDMZ RV 1986/5-53

P. Wagter Maart 1986 G.Berends 1:5


Deventer, 14de-lste helft 7 7de eeuw

25 cm RDMZRV 1986/5-54

n

Houtconstructie


Timber construction

Corbel-piece Corbel

UDC 69.011

DOCblad 22-1


Toelichting

Overijssel (noord-west) 14de eeuw-1550 a. Zutphen, Beukerstraat 65-67, zolder b. Deventer, Stromarkt 19, zolder c. Zwolle, Kamperstraat 10, 1ste verdieping d. Zwolle, Oude Vismarkt 6-8, begane grond e. Zwolle, Kamperstraat 10, 1ste verdieping f. Kampen, stadhuis (oudste deel), begane grond g. Kampen, Koornmarktspoort h. Zwolle, Grote Markt 9, begane grond i. Zwolle, Grote Markt 8, 1ste verdieping j. Zwolle, Sassenstraat 33 ('sael'), begane grond k. Zwolle, Praubstraat 12, begane grond 1. Zwolle, Goudsteeg 17, begane grond m. Zwolle, stadhuis(Meentehuis), 1ste verdieping n. Zwolle, stadhuis(Raadhuis), 1ste verdieping o. Zwolle, Vispoortenplas 8-10, begane grond p. Kampen, Burgwalstraat 6, 1ste verdieping q. Kampen, Oudestraat 158, 2de verdieping r. Hasselt, stadhuis, begane grond s. Kampen, Oudestraat 158, 2de verdieping a en b zijn voorbeelden ter vergelijking

(datering) midden-3de kwart 14de eeuw 1275-1350 2de helft 14de eeuw

2de kwart 14de eeuw 2de helft 14de eeuw 2de helft 14de eeuw 2de kwart 14de eeuw 2de helft 14de eeuw-ca. 1400 1ste helft 15de eeuw 2de helft 14de eeuw 1496-1497

2de helft 15de eeuw

1ste helft 15de eeuw 1448 1520-1521 1530

ca. 1500-begin 16de eeuw 1550 ca. 1500-begin 16de eeuw

Literatuur: D.J. de Vries, De konstruktieve ontwikkeling van het stadswoonhuis te Zwolle van 1300-1700, deel 3 (Zwolle 1979), 7-10. D.J. de Vries, De veertiende-eeuwse woonhuizen te Zwolle, Zwolle in de middeleeuwen. Zwolle 1980 en Overijsselse Historische bijdragen. Zwolle 1980, 134.

Tekening Datum Schaal RDMZRV 1986/5-55

D.J. de Vries 1986 l :5

N. W. Overijssel, 14de eeuw-J 550

RDMZRV 1986/5-56


Houtconstructie

Balkconsole

Timber construction

Corbel

UDC69.011

DOCblad 23-1


Overijssel (noord-west) ca.1550-1675 a. Zwolle, Diezerstraat 112, begane grond b. Kampen, Boven Hofstraat 20, begane grond c. Zwolle, Koestraat 12, 1ste verdieping d. Zwolle, Grote Markt 2, begane grond e. Zwolle, Sassenstraat 62-64, achterhuis, begane grond (gesloopt) f. Zwolle, Sassenstraat 3, 1ste verdieping g. Zwolle, Sassenstraat 15, 1ste verdieping h. Zwolle, Grote Markt, Hoofdwacht, begane grond i. Zwolle, Luttekestraat 12, begane grond j. Hasselt, Hoogstraat 33, zolderbalklaag k. Zwolle, Steenstraat 13, begane grond I. Zwolle, Thorbeckegracht 24-25, begane grond m. Zwolle, Melkmarkt 14, 1ste verdieping n. Kampen, Bovennieuwstraat 100, l ste verdieping o. Kampen, Bovennieuwstraat 100, begane grond p. Kampen, Bovennieuwstraat 98, begane grond q. Zwolle, Diezerstraat 114, 1ste verdieping r. Zwolle, Melkmarkt, achterhuis, l ste verdieping s. Zwolle, Voorstraat 43, begane grond t. Zwolle, Thorbeckegracht 17, 1ste verdieping

(datering)

2de helft 16de eeuw 1565

3de kwart 16de eeuw 2de helft 16de eeuw ca. 1600

1600-1 ste kwart 17de eeuw 1600-1 ste kwart 17de eeuw 1614 1609

l ste helft 17de eeuw 1ste helft 17de eeuw 1628

l ste kwart 17de eeuw midden 17de eeuw midden 17de eeuw midden 17de eeuw l ste helft 17de eeuw midden 17de eeuw 1666 1671

Literatuur: D.J. de Vries, De konstruktieve ontwikkeling van het stadswoonhuis te Zwolle van 1300-1700, deel 3 (Zwolle 1969), 11-12.

Tekening Datum

Naar opmeting van Schaal RDMZRV 1986/5-57

D.J. de Vries 1986

H. Janse (j), C.J. Kolman (n,o,p) l :5

Af. W. Overijssel, ca. 1550-1675


r Vooraanzicht

RDMZRV 1986/S-58

Houtconstructie


Timber construction

Corbel-piece Corbel

UDC 69.011


Noord-Brabant 16de-17de eeuw a. Bergen op Zoom, Bosstraat 6 (gesloopt 1978) b. Bergen op Zoom, Blauwehandstraat 35 c. Grave, Bogijnenstraat 20 d. Waspik-Boven F 188, woonhuis e. Heusden, Pelsestraat 2 f. Breda, Ginnekenstraat 72 g. Grave, Hoofschestraat 29* h. Veen, Hervormde kerk j. Velp, Oude R.K.-kerk * op bovenverdieping geen profilering aan

de zijkant



P.Wagter (a.b), H.N. Karsemeijer (c-j) 1986 G. Berends (a,b), H.N. Karsemeijer (e), H. Janse (c,g,h,j), P.C. Schellekens (d), Th. van Straalen (f) 1:5

(datering)

midden 16de eeuw midden 16de eeuw midden-2de helft 16de eeuw 1609 1621 1645 l ste helft 17de eeuw 1648 (?) 1675

Noord-Brabant, 16de eeuw


UUÜUUUUUU

RDMZ RVI 986/5 -60

Noord-Bmbant, 2de helft 16de eeuw-17de eeuw

Itx. VJ

RDMZRV 1986/5-61


1 Sleutelstuk

Houtconstructie

UDC 69.011

/

Timber

Corbel-piece

construction

DOCblad 25-1

Provincies Noord-Holland en Zuid-Holland Datering Midden en 2de helft 16de eeuw Gebouw, onderdeel a. Gouda, Catherinagasthuis b. Dordrecht, Kolfstraat 63 c. Hoorn, Korenmarkt 8’ d. Alkmaar e. Oudewater (thans prov. Utrecht), Arminiushuis achterste gedeelte f. Bergen (N.H.), Ruïnekerk * Zie ook DOCblad Houtconstructie

/--

Oudewater, Arminiushuis 1962 sleutelstuk en muurstijlversiering Foto’s: G. Th. Delemarre RDMZ

Tekening L.H. Boot (e), H. Janse(a,b,d,f), P. Wagter (c) Datum Naar opmeting van

Schaal RDMZ RV 1986/5

-

62

1962,1960,1986

hr. Boel (a), L.H. Boot (e), G. Dubbeld (c), H. Janse(b), T. Kloosterman (d) 1:5, detail e 1:l

05

(datering) 1542 midden-2de helft 16de eeuw ca. 1560-‘70 2de helft 16de eeuw ca. 1580 1595


Noord- en Zuid-Holland, midden en 2de helft 16de eeuw _LL

Cr-

c.:'

o

fleto//

J9S6/5-6J

Houtconstructie

Balkconsole

Timber construction

Corbel

UDC 69.011

DOCblad 26-1

Provincies Datering Gebouw

Tekening

Datum Naar opmeting van Schaal RDMZ KV 1986/5-64

Noord-Holland en Zuid-Holland Eind 16de eeuw-lste helft 17de eeuw a. Gorinchem, Oude Mannenhuis b. Haarlem, Botermarkt 15 c. Hoorn, Veermanskade 3 d. Monnickendam, Kosterij Grote kerk e. Bloemendaal, Huis Sparrenheuvel f,g,h. Brielle, Maarland NZ 17 j. Amsterdam, Oudekerksplein 23 k. Schoonhoven, Lopikerstraat 37 I. Ameide, Raadhuis, onderhuis m. id., belétage n. Sliedrecht, Baanhoek D 691-695

H. Janse, Th. van Straalen (c), P. Wagter (f,g,h) 1960-61, 1986

H. Janse, DJ. de Jong (f,g,h) 1:5

(datering) 1593 l ste helft 17de eeuw 1618 1626 ca. 1630

l ste helft 17de eeuw 1ste helft 17de eeuw 1642 1644 1644 1647


Noord- en Zuid-Holland, eind 16de-]ste helft 17de eeuw

/T

K

grenen

25 cm

m

Houtconstructie

Balkconsole

Timber construction

Corbel

UDC69.011

DOCblad 27-1


Zuid-Holland Midden 16de eeuw Delft, Koornmarkt 81, 1ste verdieping a. voorkamer b. tussenkamer c. achterkamer d. Gorinchem, Weeshuis

(datering) 1540-50

1556

Literatuur. C.L. Temminck Groll, 'Delft als stad van zestiende-eeuwse woonhuizen', Delftse Studiën, Assen 1967, 62-114 (met name 81, 91, 96, 103)

Tekening Datum Schaal RDMZRV 1986/5-66

G. Berends (a,b,c), L.H. Boot (d) 1966, 1970 l :5

Zuid-Holland, midden 16de eeuw

zijaanzicht


vooraanzicht

zijaanzicht

onderaanzicht

RDMZ RVI 986/5-67

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber

Corbel-piece

construction

Plaats Da tering Gebouw

Middelburg 2de helft 16de eeuw-1 ste helft 17de eeuw a. Lange Delft 96 (gasthuiswoningen, gesloopt 1961) b-h. Korte Delft 7, hoek St. Pieterstraat (drie huizen) j. Korte Delft 1 rechts

UDC 69.011

DOCblad 28-1

(datering) 2de helft 16de eeuw begin 17de eeuw 1ste helft 17de eeuw

Middelburg, Kuiperspoort 25 Foto: G. Dukker 1977

Literatuur: F. Jilleba, Het oude Middelburgse woonhuis, (Middelburg 1977),

85-93,172 Tekening Datum Schaal RDMZ RV 1986Ì5

68

H. Janse December 1960 1:5


Middelburg, 2de helft 16de eeuw-lste helft 17de eeuw

\

\

RDMZRV 1986/5-69

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece

UDC 69.011

DOCblad 29-1


Tekening Datum Naar opmeting van Schaal KDMZKV 1986/5- 70

Zeeland

l ste helft 17de eeuw a. Grijpskerke, Poppendamme b,c. Goes, Koningstraat 3 d. Vlissingen, Hellebardierstraat 4 e. Hulst, Markt l (vast aan balk)

H. Janse (a,e), G.W.C, van Wezel (b,c), Th. van Straalen (d) 1960, 1961, 1963, 1973

H. Janse, H.P. van Beveren 1:5

(datering) ca. 1600

1ste helft 17de eeuw ca. 1625 1643

Zeeland, 1ste helft 17de eeuw

Onderaanzicht

Onderaanzicht


Zeeland, 1ste helft 17de eeuw


Onderaanzicht

Doorsnede -

A.

Onderaanzicht

RDMZRVI986/5-

72

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber

Corbel-piece

construction

UDC 69.011

DOCblad 30-1

Provincies Friesland en Groningen Datering 16de-17de eeuw Gebouw a. Harlingen, Voorstraat 61 b. Bolsward, Grote Dijlakker 47, lichtere tussenbalken c,d. Bolsward, Kerkstraat 3 e. Bolsward, Grote Dijlakker 22 f. Gerkesklooster, Herv.kerk (v.m. brouwhuis klooster Jeruzalem) g,h. Baflo, Herv.kerk, enkelvoudige balklaag

Bolsward, Heeremahuis Foto: A. v.d. Wal RDMZ 1972

Tekening Datum Naar opmeting van Schaal RDMZ RV 198615 - 73

G.W.C.van Wezel April 1986 Th. van Straalen (a), H. Janse(e), G.W.C.van Wezel (b-d,f-h) 1:5

(datering) 1ste helft 16de eeuw lste helft 16de eeuw ca. 1600 ca. 1600 1629 1640

Friesland en Groningen, 16de-17de eeuw

DOCblad Houtconstructie 30-2 Vooraanzicht

Onderaanzicht

.Vooraanzicht

.Onderaanzicht

i O

G

RDMZRV 1986/5-74


Boflo, J 640

y t v v-/ v ^ T"

O

o

KDMZKV19S6/5-75

Houtconstructie

Balkconsole

Timber construction

Corbel

UDC69.011

DOCblad31-l

Provincies Datering Gebouw

Friesland en Groningen 16de-17de eeuw a. Bolsward, Kerkstraat 3 b. Bolsward, Heeremahuis, grote vleugel c. id., kleine vleugel d. id., dwarsvleugel e. Leeuwarden, Eewal 66, verdieping. Grenehout f. Beetgum, Herv.kerk g. Lekkum, Pollepad 5-7 (voorheen Snakkerburen 77, gesloopt 1965) h. Groningen, Achter de Muren 2 j. id., Schoolholm 19 k. id., hoek Nieuwstraat/Schoolholm 1. id., Herenstraat 40 m. id., Poelestraat 20, Concerthuis



G.W.C, van Wezel April 1986

G.W.C. van Wezel (a,f), P. Wiersma (b-e), G. Berends (g), DJ. de Vries (h-1), T. de Haan (m) 1:5

(datering) 1ste helft 17de eeuw ca. 1630 ca. 1630 eind 16de eeuw ca. 1650 1669 1643 l ste helft 17de eeuw 1ste helft 17de eeuw

2de helft 16de eeuw 2de helft 16de eeuw l ste helft 17de eeuw


Friesland en Groningen, 16de-17de eeuw

g

m

RDMZRV 1986/5- 77

Houtconstructie

Hoefstal

Timber construction

Shoeing-shed

UDC 69.011

DOCblad 32-1


Leerbroek (ZH) Dorpsweg 2 Hoefstal 1869 Vlak bij de hervormde kerk van Leerbroek bevindt zich een kleine 17de-eeuwse boerderij waarvan het linkergedeelte voorzien is van een onderkelderde opkamer. In het rechtergedeelte was tot voor enige jaren een smederij gevestigd; de vuurplaats is nog aanwezig. Vlak achter de grote openslaande deuren in de voorgevel staat nog steeds de eiken hoefstal opgesteld op een verhoogde houten vloer. In één van de horizontale onderdelen staat het jaartal 1869 gehakt; de constructie is gepend en getoogd. De hoefstal is aan de bovenzijde voorzien van gehakte telmerken; voorzijde: \ en \\, achterzijde: > en ». Ondanks dat het geheel op enkele plaatsen later extra is verstevigd, voornamelijk aan de onderzijde, is de hoefstal verder nog origineel. Het borsthout' is op twee standen in te stellen. Opmerkelijk zijn hier de aan de constructie opgehangen handgemaakte beitels voor het bijwerken van de hoeven. In de 18de eeuw was in deze boerderij al een smederij gevestigd, waarvan de hoefstal buiten stond opgesteld 2. Om de hitte in de smederij 's zomers niet al te hoog op te laten lopen, is de aanwezigheid van de leibomen aan de voorzijde essentieel.

Tekst, opmeting en tekening Datum


B.H.J.N. Kooij april/mei 1992

l : 40

De smederij en de hierbij behorende hoefstal waren eens een algemeen verschijnsel in steden en dorpen. Zowel van de smederijen als van de hoefstallen zijn weinig exemplaren behouden gebleven. Voor de hoefstal werden ook andere benamingen gehanteerd, ondermeer: noodstal, travaille of travalje en stravelje. De veelal van hout gemaakte hoefstallen werden hoofdzakelijk gebruikt voor het beslaan van de zwaardere werkpaarden, maar ook voor jonge en weerbarstige dieren was het een uitkomst. Eveneens werd de hoefstal gebruikt voor minder leuke dingen zoals het couperen van veulestaarten, het wegbranden van tandvlees en het wegsnijden van hoefontstekingen door de veearts3. Sporadisch nam een koe er ook in plaats. Rustige en lichtere dieren werden door de smid meestal uit de hand beslagen. 1

Het dier dat plaats nam werd 'vastgezet' aan de voorzijde met het borsthout en aan de achterzijde met een ketting. 2

C.L. van Groningen, De Vijfheerenlanden, Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst, de provincie Zuid-Holland, Zeist-'s-Gravenhage 1989, p. 305 - 306. 3

DeWete20(1991)4, p. 3.

DOGblad Houtconstructie 32-2

LEERBROEK

Eiken 1869

0 t Voor- en linkerzijgevel. (Foto G.J.Dukker 1979)

RDMZ RV 1994l36

75

r

I

1.5 M i

Houtconstructie Timber

Korbeelstel

construction

UDC 69.011

Brace-construction

DOCblad 33-1 Provincie Da tering Gebouw

Toelichting

Zuid-Holland 1566 - 1653 a. Gorinchem, Gasthuisstraat 25, ‘Dit is in Bethlehem’ 1566 b. Brandwijk, boerderij, Gijbelandsedijk 119-120, opkamer 1653 ^.

get korbeelstel bevindt zich rechts in het voorhuis tegen de scheidingswand met de insteekverdieping. De muurstijl en het sleutelstuk zijn bij de restauratie in 1910 - ‘11 vernieuwd. b: De korbelen maken onderdeel uit van tussenbalkgebinten, waarvan de stijlen in de bakstenen muren Literatuur

zijn opgenomen. Er zijn twee van deze gebinten, op één balkafstand van de kopwanden; verder zijn de plafondbalken met consoles opgelegd in de muren. De gebinten en de plafondbalken zijn nooit geschilderd geweest. De gebintstijlen zijn met fraaie sierankers verankerd aan de muur die onderdeel is van de voorgevel van de boerderij.

C.L.van Groningen, De Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst, De Alblasserwaard, ‘s-Gravenhage 1992, p. 259, 274 275,346,357,366, 369 - 370.

Het korbeelstel in het pand Gasthuisstraat 25 te Gorinchem, 1992.

Opmeting Tekeay;i Schaal RDMZ RV 1994136 -76

B.H.J.N.Kooij (a) en J.J.Jehee(b) J.J.Jehee 1990 - 1992 1 : 10

Korbeelstel in de opkamer van de boerderij Gijbelandsedijk 119 - 120 te Brandwijk, 1975. (Foto’s RDMZ, G.J. Dukker)


Gorinchem, Gasthuisstraat 25, 1566

•Illllll.

Illlllll l! llll II l

•niiiiiiiii

1

M t?\ • ff K <

|h J| ::' :'l l1' ' l l1:»!1!

OOOCOOOOO

Brandwijk, Gijbelandsedijk 119- 120, 1653

50 cm RDMZRV 1994/36-77

Houtconstructie

Balkconsole, Sleutelstuk

Timber construction

Corbel-piece, Corbel

UDC 69.011

DOCblad 34-1


Literatuur

Opmeting en tekening Datum

Schaal RDMZ RV 1994/36 -78

Zuid-Holland 1563-1644 a. Gorinchem, Brugstraat 30

1563

b. idem c. Brielle, Kaaistraat l d. Brielle, Voorstraat 45

1563 1589 1595

e. Heenvliet, Ambachtsherenhuis f. idem g. idem h. Brielle, Waag j. idem k. idem 1. Oostvoorne, Hervormde kerk m. Zuidland, Ring 13 n. Kinderdijk, huis Overwaard C.L. van Groningen, De Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst, De Alblasserwaard, 's-Gravenhage 1992, p. 274 - 276; P. Don, De Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst, Voorne-Putten, 's-Gravenhage 1992, p. 134,316-317.

1595-'97 1595-'97 595 -'97 1623 1623 1623 1628 - '30 1637 1644

J.f. Jehee (a, b, n), B.H.J.N. Kooij (c - m) 1988 -1992 l :5


7595 - '97

l 1628 - '30

25 cm RDMZRV 1994/36-79

Houtconstructie

Klokkestoel

Timber construction

Belfry

UDC 69.011

DOCblad35-l

Plaats Gebouw

Omschrijving Datering Toelichting

Literatuur

Epe (Gld) Hervormde kerk, Hoofdstraat 76 Houten klokkestoel 1415 ±8 jaar Een goed doortimmerde klokkestoel uit de 15de eeuw bevindt zich op de één na laatste vloer (vijfde niveau) van de tufstenen stenen toren, ruim twintig meter boven het straatniveau. De plaatsing van de stoel hangt samen met de laatste verhoging van de toren in de vroege 15de eeuw (de houten torenspits is dendrochronologisch gedateerd 1415 ± 8 jaar). De klokkestoel is opgenomen in de houtconstructie van de toren, het torenverband. De klokkestoel bestaat uit drie compartimenten en is opgebouwd uit vier draagelementen. Zes kruisen en twee verbindingsbalken zorgen voor het windverband in de dwarsrichting. Het zuidelijke draagelement is iets lichter gedimensioneerd, omdat in het zuidelijke compartiment lichtere klokken gehangen hebben. De geheel uit eikehout bestaande stoel is voorzien van vier verschillende typen gesneden merken, per gebint één, nl. (van noord naar zuid) rechte, gebroken, rechte met een haaks geplaatste rechte aanduiding en rechte met haaks geplaatste F aanduiding. De windschoren zijn G.S. Lohuizen e.a., Epe en Oene 800 jaar, Epe 1976, p. 14 - 28.

Tekst, opmeting en tekening Datum


B.H.J.N. Kooij April 1993

l : 100

apart genummerd: aan de westzijde zijn de gesneden merken genummerd van noord naar zuid van één tot zes. Aan de oostzijde lopen dezelfde merken van zuid naar noord. In het middelste compartiment zijn de windschoren vermoedelijk in het einde van de 19de eeuw verdwenen en vervangen door iets lichtere schoren die ook iets meer naar binnen geplaatst zijn. Van deze laatst genoemde windschoren is de westelijke ook weer verdwenen, mogelijk in 1943 bij het uitnemen van de klokken. De plaatsen van vier voorgaande klokken kon worden vastgesteld: één zware klok, één kleinere en twee kleine. Nu hangen drie klokken uit 1946 in de klokkestoel; één met een doorsnede van 137 cm (in het middelste compartiment), één met een doorsnede van 122 cm en nog één van 110 cm in het noordelijke compartiment. In het zuidelijke compartiment hangt nu niets. Uiteindelijk is maar één oude plaats van oorspronkelijke klokkenbezetting hergebruikt. De luirichting is oost-west. Zie ook: DOCblad Torenspits 01.

DOCblad Houtconstructie

lntrneur

van de toren met E

B n

Pla ttegond

0 RDMZRV

Ad

m-1Om 1994/36

- 81

35-2

Houtconstructie

Klokkestoel

Timber

Belfry

-

construction

UDC 69.011

DOCblad 36-7 Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting

Abbenbroek Hervormde kerk Houten klokkestoel XVII( m?) Deze eenvoudige kleine klokkestoel is een vervanging van een veel oudere. Bovenin de 15deeeuwse stenen torenromp is de huidige klokkestoel, maar vermoedelijk ook de voorganger, geplaatst. Mogelijk in het midden van de 17de eeuw werd deze, twee compartimenten grote, eiken

Zuid-westzijde

Literatuur

Tekst, opmeting en tekening Jaartal Schaal Foto RDMZRV1995/37-

102

klokkestoel aangebracht. Op de jukken zijn drie typen gehakte merken te onderscheiden. De grote oude klok uit 1450, die de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd, bevindt zich in het zuidelijke compartiment. Een kleine laat 19de-eeuwse klok is verloren gegaan.

van de toren

P. Don, GeIllustreerde Beschrij-

kunst, de provincie Zuid-Holland,

ving van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis en

deel Voorne-Putten, Zeist-Zwolle 1992, p. 167 - 168.

B.H.J.N. Kooij 1989 1 : 50 G.J.Dukker, RDMZ, februari 1990


H B-B

A-A

Uil

verdwenen klok gevonden: buiten gebruik gestelde rechte lui-as

A /\

H-H

plattegrond

RDMZRV 1995/37- 103

Houtconstructie

Klokkestoel

Timber

Belfry

construction

UDC 69.011

DOCblad 37-1 Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting

Liters tuur

Tekst en tekening Opmeting Da turn Schaal Foto RDMZRV

1995/37-

104

Brielle Grote of Catharijne kerk, Catharijnehof 1 Houten klokkestoel XVIm Dit voorbeeld behoort tot de grootste klokkestoelen in ons land. De houtconstructie begint net boven de verjonging in de derde torengeleding en reikt tot in de vierde geleding. De enigszins taps toelopende constructie met een hoogte van ongeveer 13 meter, is vervlochten met het torenverband, maar rust er niet op.

P. Don, Geïllustreerde

Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis en

B.H.J.N. Kooij J. Walraad, Brielle en Th. v. Straalen, RDMZ 1955 -‘60. Aanvullingen: B.H.J.N. Kooij April 1993 1 : 150 RDMZ, A.J. van der Wal, 1987

Boven de vloer, ter hoogte van de galmgaten (op tekening: G), hangen de diverse klokken. Via ladders of via de traptoren (op tekening: T) is het klavier van het carillon (op tekening: C) te bereiken. De geheel uit eikehout opgebouwde klokkestoel is voorzien van gesneden telmerken.

kunst, de provincie Zuid-Holland, deel Voorne-Putten, Zeist-Zwolle 1992, p. 191- 192.


doorsnede l - l (vanuit het oosten)

doorsnede

plattegrond torenverband

plattegrond klokkestoel ter hoogte van de galmgaten (op vloerniveau)

RDMZRV 1995/37- 105

2 - 2 (vanuit het zuiden)

Houtconstructie


Timber construction

Corbel-piece Corbel

UDC 69.011

DOCblad 38-1

Plaats Gebouw en datering

Toelichting

's-Hertogenbosch 1 Hinthamerstraat 4 2 Hinthamerstraat 36/38 3 Hinthamerstraat 89/91 4 Visstraat 23 5-7 Orthenstraat 23/25 8-11 Orthenstraat 41 12 Hinthamerstraat 113 13-14 Hinthamerstraat 134 15-16 Postelstraat 29/31 17 Verwersstraat 92 18 Hinthamerstraat 85/87 19 Hinthamerstraat 104 20-21 Achter de Tolbrug 11 22 Hinthamerstraat 111 23 Achter de Tolbrug 11 24 Hinthamerstraat 85/87 25 Hinthamerstraat 210 26 Hinthamerstraat 74 27 Kruisbroedershof 2 28 Visstraat 22/24 29 Hinthamerstraat 89/91 30 Markt 17 31-33 Vughterstraat 108 Sinds 1975 worden in 's-Hertogenbosch profileringen van sleutelstukken en consoles gedocumenteerd door de Bouwhistorische en

Archeologische Dienst. De dateringen werden gebaseerd op bouwhistorische en stilistische gronden en soms door archiefgegevens of door een datum op of aan het gebouw. Sinds enkele jaren is het mogelijk op grotere schaal exacte dateringen te verkrijgen door middel van dendrochronologisch onderzoek.

Een aantal nauwkeurig gedateerde sleutelstukken en consoles wordt op dit DOCblad weergegeven in zij- en soms onderaanzicht. Achter het jaar is vermeld op welke wijze dit verkregen is. De dendrochronologische dateringen (aangeduid met (d)) zijn afkomstig van drs. E. Jansma van RING, behalve nr. 17, die door W. Bloemink van het IBID is bepaald. De meeste dateringen zijn van de moerbalken waarbij de sleutelstukken behoren; enkele zijn van de sleutelstukken zelf. De meeste sleutelstukken en consoles zijn van eikenhout; alleen de nummers 31 t/m 33 zijn van grenen. Indien er in een huis verschilRDMZ RV 1996/38 - 24

1419 (d) kort na 1435 (d) 1463(d) 1463(d) 1463(d) 1464(d) ca. 1465 (d) 1479/80(d) na 1477 (d) 1510±6(d) 1526(d) na 1512 (d) (1547?) 1530 ± 6 (d) 1536 ±6 (d) 1541 ± 6 (d) 1550(d) ca. 1557 (d) 1574 (archief) 1619 (jaaranker) 1635 (gevelsteen) 1647 (puibalk) 1651 (geschilderd) 1667 (gevelsteen)

lende sleutelstukken aanwezig waren, zijn deze alle weergegeven. De verschillende exemplaren zijn meestal uit verschillende vertrekken afkomstig, sommige echter uit dezelfde ruimte. Opvallend is het grote aantal dateringen uit ca. 1463. In dat jaar woedde een grote stadsbrand. Niet alle sleutelstukken uit die tijd zijn afkomstig uit herbouwde huizen. In 1463 is er een verbod gekomen op dakbedekking van riet of stro; ter stimulering van het aanbrengen van harde daken werden subsidies verstrekt. Waarschijnlijk heeft men soms deze gelegenheid te baat genomen om de gehele kapconstructie te vernieuwen. Het pand Hinthamerstraat 4 lijkt kort na de stadsbrand van 1419 te zijn herbouwd. De sleutelstukken maakten hier onderdeel uit van een houtskelet. Het voormalige Refugiehuis Mariënhage, Achter de Tolbrug 11, dat in de eerste helft van de 16de eeuw in drie kort na elkaar uitgevoerde bouwcampagnes is gebouwd, bezit nog zuiver gotisch geprofileerde sleutelstukken naast renaissance sleutelstukken. Deze

DOCblad Houtconstructie 38-2 1 -

Literatuur

laatste zijn in een grove gezaagde vorm aangebracht met de bedoeling ze na plaatsing verder te bewerken: deze afwerking heeft echter nooit plaats gevonden. De onder de sleutelstukken aangebrachte natuurstenen consoles vertonen een vergelijkbare vormgeving afb. 1. De rijk versierde console in het pand Hinthamerstraat 74 vertoont het afgehakte wapen van bisschop Metsius. Uit archiefgegevens is bekend dat het bisschoppelijk paleis in 1574 is verbouwd met hout van de abdij van Tongerlo. Het wapen zal na de confiscatie van het gebouw door de Republiek in 1629 zijn afgehakt afb. 2. Het door gevelankers gedateerde pand Kruisbroedershof 2 (1619) bezit consoles met gesneden acanthusbladversieringen afb. 3.

Het pand Hinthamerstraat 89/91 heeft in 1647 subsidie gekregen voor het vervangen van de houten gevel door een stenen. Bij de restauratie in 1978 is de gedateerde puibalk in het zicht gekomen; het jaartal stemt overeen met de archiefgegevens. Gezien de achterliggende constructie is toen het gehele voorhuis vernieuwd. De consoles versierden de geschilderde zoldering van de voorkamer op de eerste verdieping. De enkelvoudige balklaag in het achterhuis van Markt 17 is direkt na de bouw rijk beschilderd en voorzien van het jaartal 1651. De drie verschillende consoles uit het pand Vughterstraat 108 behoorden niet tot dezelfde (enkelvoudige) balklaag.

H.W. Boekwijt, Van woning tot pastorie. Vijf eeuwen refugiehuis Mariënhage te ‘s-Hertogenbosch,

wen dendrochronologisch gedateerd, Bulletin KNOB 92 (1993) p. 57 - 63; J.W.G. Witmer, 15e-eeuwse schilderingen in het voormalige St. Geertruiklooster te ‘s-Hertogenbosch [betreft Orthenstraat 411, Bulletin KNOB 87 (1988), p. 200 - 220.

‘s-Hertogenbosch 1993; A.H. van Drunen, Een gesneden console uit het paleis van bisschop Metsius, ‘s-Hertogenbosch 1995 nr. 2, p. 66 - 68; A.H. van Drunen, Bossche gebou-

1. Achter de Tolbrug ll. Niet afgewerkt sleutelstuk, dat op een natuurstenen console rust. Zijvleugel van het Refugiehuis Mariënhage (ca. 1541). Foto BAD ‘s-Hertogenbosch.

-


2. H~ntl~anlrr~lrdaf 74 Gecnf~df~nCOIIUO/C~ m<‘t het \“apc’rl varl blctchop .l1T<~/51u$ (1574). Foto P. Reede, ‘s-Hertogenbosch. 3. Kruisbroedershof 2. Console met acanthusbladversiering Catharinakerk (1619). Foto BAD ‘s-Hertogenbosch.

Tekst Tekening

Da turn Schaal RDMZ RV 1996/38

25

A.H. van Drunen (aemeenteliik bouwhistoricus ‘s-HertogenbÓsch) H.F.G. Hundertmark, M. Tjon A Kauw, A.H. van Drunen, J.v.d. Eijnden, A.H.M. Glaudemans en H. Becks naar opmetingen van de Bouwhistorische en Archeologische Dienst ‘s-Hertogenbosch 1975 - 1994 1 : 5 (bovenste tek. fig. 5 1 : 25)

uit de pastorie van de St.-


D H-—2 kort na 1435

l 1419

3 1463

O 4 J 463

5 J 463

/TT\ /TTN /'m .••

C

> C

> > 5 >

6 J463

> i >

7 7463

«DMZRI/I996/3S-26


._ __ _ _ 8 J 464

9 1464

T" 10 1464

11 1464

13 1479/80

12 ca. 1465

^__ ^( c

14 1479/80 RDMZ RV 1996/38 - 27

c c c Lc


16 na 1477

o o 15 na 1477

JJUUL *^

^ c'C

>r

c

a

U UL/ U

c

3r

nnn n

c

J

c >

^c s

c >c Je 3 C >c

><

1

c ^N^

^

D*

3 5

C

>c c •» c iC >r Je 5C c 3C ( X'

^

3 5

3 3

3

77 1510±6

..-l JS J526

RDMZ RV 1996/38 - 28

J9 na 1512(1547?)


21 1530 ±6

20 1530 ±6

22 1536+6

D

D 23 1541+6

RDMZ R V 1996/38 - 29


24 1550

25 ca. 1557

RDMZ R V 1996/38 - 30


26 1574

YYVVYYYVVV\AA t~\ />

/^l

^-\

s^

\J

2S 7635 \J

0

\j

a

w

IC

c o o

ryvvvvvvYv^Arir 27 J6J9

30 J65J

31 1667

32 1667

33 1667

29 J647

RDMZ RV 1996/38 - 31

-.

Houtconstructie

Hoefstal

Timber

Shoeing-shed

construction

UDC69.011

Docblad 39-1

Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting

Literatuur

Middenbeemster Middenweg 171 Hoefstal 1744 Naast de voormalige smidse, bij de samenkomst van de Middenweg, de Rijperweg en het Dorpsplein, staat deze dubbele houten hoefstal. Hij dateert uit 1744 en is gebouwd met een breed overstekend zadeldak met Oudhollandse pannen. Dit dak en het bijbehorende zoldertje zijn als bijzonder aan te merken en komen als historische fenomenen nog maar weinig voor. Terwijl hoefstallen meestal van eiken zijn, is deze van grenen. Een opmerkelijk detail is dat het borsthout van de linker hoefstal op drie hoogten is in te stellen en de rechter op twee. Uniek is de aanwezigheid van onderdelen van de hijsconstructie voor het broekstuk. J.de Groot, Middenbeemsterin oude ansichten, Zaltbommel 1991, p. 34. F?Don, Kunstreisboek voor Nederland, deel Noord-Holland, Zeist 1987 8, p. 370

A

Overzicht van de hoefstal met rech ts in de bestrating de eertjds gebruikte wielsteen, die als hulpmiddel diende bij het slaan van een ijzeren band om de houten velg van een wagenwiel. (foto G. Th. Delemarre RDMZ 1964)

Tekst en tekening Opmeting

Da turn Schaal RDMZRV1997/39-37

B.H.J.N. Kooij H.W. van der Voet RDMZ december 1949 en volgens het restauratieplan van Gemeentewerken MiddenBeemster september 1951; aanvullingen B.H.J.N. Kooij mei 1994. november 1996 1:40

Jonge en onhandelbare dieren werden met behulp van een broekstuk iets van de vloer getild om bijvoorbeeld te worden beslagen. Door aankoop van de gemeente in 1949 en de daarna uitgevoerde restauratie (met een iets hoger uitgevoerd dakje) in 1952, kon deze hoefstal behouden blijven, hoewel hij geen dienst meer doet. De laatste honderd jaar werd de hoefstal gebruikt door drie generaties van de smidsfamilie Querner. Hoewel houten hoefstallen meestal niet werden geschilderd, heeft men deze na 1964 toch geschilderd ten behoeve van het behoud. Na 1964 is het straatniveau met meer dan tien centimeter verhoogd, zodat de houten vloer nu lager ligt dan de straat. Zie ook: DOCbladHoutconstructie 32.


huidig niveau

Vooraanzicht

Plattegrond

2m

RDMZRV1997/39 - 38


Zijaanzictit

Doorsnede A-B

2m RDMZ RV1997/39 - 39

Houtconstructie

Hoefstal

Timber

Shoeing-shed

construction

UDC 69.011

Docblad 40-1


Haamstede bij Ring 24, hoek Ooststraat Hoefstal 1944 Pal voor de oude smidse staat deze dubbele grenenhouten hoefstal. Hij heeft een breed overstekend schilddak met verbeterde Hollandse pannen. Alleen de schuine schorren (in het bestek bruggen genoemd) zijn van eiken. Op vier stijlen staan gehakte telmerken (zie doorsnede B - 8). De hoefstal verving de laatste van de vier die Haamstede heeft bezeten. Op 18 juli 1944 werd de

Literatuur

smid L.P.Giljam vergunning verleend voor het vernieuwen van zijn hoefstal die voor de smederij stond opgesteld: de aanneemsom bedroegf 450,-. De latere eigenaar, de smid P.C.Kloet, gebruikte de hoefstal van 1959 tot 1992 nog regelmatig. Thans zijn de hoefstal en de smidse buiten gebruik. Zie ook: DOCblad Houtconstructie 32.

Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Encyclopedie van Zeeland, deel 1,Middelburg 1982, p. 554.

Overzicht van de hoefstal met de daarachtergelegen toenmalige smederlj

Tekst Opmeting en tekening Datum Schaal Foto RDMZ RV 1998/40

- 56

B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark januari 1997 1:40 G.J.Dukker, RDMZ 1962

DOCblad Houtconstructie 40-2 Zu/d

71

\ \ \ \

\

A

\

l

-< \

/ \

\ \ \ \

l Plattegrond 1944 vernieuwd (kap)

0

0

Aanzicht noordzijde 2m

RDMZRV1998/40 - 57

\ la


Aanzicht zuidzijde

Aanzicht oostzijde

2m

RDMZ RV1998/40 - 58

Aanzicht westzijde


Doorsnede B-B

Doorsnede A-A

2m

RDMZRV1998/40-59

Houtconstructie

Hoefstal

Timber

Shoeing-shed

construction

UDC 69.011 (

Docblad 41- 1 1


Linkergevelsteen

Zwolle Thomas à Kempisstraat 38/40 Hoefstal 1885 In het pand, waarvan de vroegst bekende vermelding 1746 is, was in het linkerdeel de smederij gevestigd en in het rechtergedeelte de ijzerwaren- en landbouwartikelenwinkel. De sierlijke dubbele hoefstal is tegen een onderpui met vijf deuren en bovenramen in het linkerdeel van de gevel gebouwd. Als gevolg hiervan stonden de opgestelde paarden met hun hoofd deels in de smederij. Eind jaren zestig van de 20ste eeuw vond een restauratie van de hoefstal plaats. De tekst op het sierbord ‘FIJN, GROF& KACHELSMEDERIJ’is toen veranderd in FIJN, GROF& HOEFSMEDEIJ. In 1835 kreeg het pand de bestemming van smederij. Meestersmid J.B.Bos verkocht na vijftig jaar arbeid deze smederij aan H.F.Eijhusen. Vervolgens kwam het bedrijf in 1910 op naam van J.H. Eijhusen en in 1943 op naam van Firma J.H. Eijhusen en Zoon. Ofschoon verschillende van

Rechtergevelsteen

Literatuur

RDMZRV

1998/40

60

Vermeldenswaard zijn de twee gevelstenen waarvan de linker het gereedschap van de hoefsmid weergeeft, namelijk een hamer, hoefijzer en nijptang. Deze herinnert aan de tweede smid die in 1885 in dit pand trok. De andere steen, de Hessenwagen, is in de jaren tachtig van de 20ste eeuw herplaatst. Het geeft de naam weer van het huis in de 18de eeuw dat aan de belangrijke handelsweg, de Hessen- of Twentseweg, lag die van en naar Zwolle voerde. Mogelijk hebben de eigenaren G. en B. Wubbenhorst, zonen van C.H. Wubbenhorst, voerman te Wildeshausen, vanwege hun beroep de steen omstreeks 1765 laten vervaardigen.

Typoscript Thomas a Kempistraat 38. Hessenwagen, z.n. Zwolle z.j.: archief Monumentenzorg Zwolle

De hoefstal met de daarachter gelegen voormalige smederij

Tekst Opmeting en tekening Datum Schaal Foto’s

dergelijke sierlijke hoefstallen uit de 19de eeuw bekend zijn, is het overgrote deel verdwenen. Dit exemplaar is dus uniek in Nederland.

B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark maart 1997 1:40 G.J.Dukker, RDMZ 1997


\ \/ / \ \ / / \ \1 i %*5

A

Plattegrond

2m

RDMZRV1998/40 - 61

V/ / [s**g

l

D

A

HESSEN W-M SE IV.

A

L.

V/


A-A

C-C

B-B

RDMZ RV1998/40 - 62

l

D-D

Houtconstructie

Hoefstal

Timber

Shoeing-shed

construction

UDC 69.011

Docblad 42-1


Zwolle Luttekestraat 64166 Hoefstal XIXB Deze dubbele binnenhoefstal staat midden in de stad. Doordat er waarschijnlijk buiten op de openbare weg weinig ruimte beschikbaar was, moest de smid zijn hoefstal binnen opstellen. Een goede doorluchting van de werkruimte was daarom een vereiste, wilde men onder andere niet te veel last hebben van de schroeiluchten die vrijkwamen bij het aanbrengen van nieuwe ijzers. Daartoe waren een vijftal deuren met bovenramen als pui gemaakt. Door de tweede of de vierde buitendeur, beide met een enigszins getoogde bovendorpel werd het paard binnen geleid. Via de andere drie deuren kon men de hoefstal aan alle zijden goed bereiken. Oorspronkelijk was de meest rechtse deur scharnierend en waren de overige vier schotten die

uit de sponning getild konden worden. Over de binnenpui die voor de hoefstal stond opgesteld is niets bekend. De hoefstal is op de horizontale verbindingsbalk (grenen) na geheel van eiken. Nadat de Rijks Gediplomeerde Hoefsmid Th.A. Poppe was overleden, heeft zijn weduwe in 1975 de smederij verkocht; het geheel is toen verbouwd tot restaurant. Het interieur met alle gereedschappen bleef grotendeels bewaard en de hoefstal kon op zijn oorspronkelijke plaats behouden blijven; thans dient hij als kapstok. Omdat er van het type dubbele binnenhoefstal weinig zijn gemaakt en in Nederland veel hoefstallen zijn verdwenen, kan de hier beschreven hoefstal als zeldzaam worden aangemerkt.

2. De smederij in bedrijf kort vóór of na de Tweede wereldoorlog

Tekst Opmeting en tekening Datum Schaal Foto’s

RDMZ RV 1998/40

63

B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark maart 1997 1:40 1: H.W. van der Voet, RDMZ 1970, 2: repro collectie RDMZ z.j.


Buiten

2m

RDMZ RV1998/40 - 64


+-

! 1

3 +

A-A

,-

i ! B-B

2m

0

RDMZRV

1998/40

65

C-C

42-3

Houtconstructie

Sleutelstuk

Timber

Balkconsole

construction

UDC 69.011

Corbel-piece Corbel

DOCblad 43-1

Plaats Gebouw Da tering

Toelichting

Utrecht Diverse panden (170 tekeningen) 1315 - 1663. Voor het jaar is, in geval van exacte datering, middels een lettercode tussen haakjes aangegeven waarop de datering berust: (d): dendrodatering, (a): archiefgegevens (i.h.a. in combinatie met bouwhistorische context), (b): bouwhistorische context. Een + achter een jaartal staat voor kort na. Zie pagina 3. Middeleeuwen

i

(1300 - 1550)

1. Oude Gracht 30

(d) 1315 XIVA XIVa XIVA XIVA XIVA ca. 1350 XIVB XIV Geertestraat 28 (d) 1350+ ca. 1400 Mariastraat 10 Achter Clarenburg 2 (d) 1380 Ganzenmarkt 1 (a) 1410 Loeff Berchmakerstr 42, ca. 1450 begane grond Idem, verdieping achterhuis (vgl. Zwaansteeg 2) ca. 1450 Minderbroederstraat 25, begane grond ca. 1450 voorhuis Oude Gracht 215/217 ca. 1450 Vismarkt 4, verdieping ca. 1450 Oude Gracht 215, verdieping XVB Donkerstraat 15, 17,begane (a) 1467 grond voorhuis Visschersteeg ll.13 (d) 1472 Visschersteeg 11, 13 (d) 1472 Visschersteeg 11, 13 (d) 1472 Donkerstraat 15, verdieping rechts (a) 1473 Donkerstraat 15, verdieping rechts (a) 1473 Springweg 21, Duitse huis, oostvleugel (d) 1474 Mariastraat 30 (d) 1474 ca. 1500 Choorstraat 9 Kromme Nwe Gracht 29, ca. 1500 tuinvleugel

2. Oude Gracht 121 3. Oude Gracht 175 4. Steenweg 37 5. Hof ter Weijde 6. Oude Gracht 245 7. Oude Gracht 215 8. Jacobijnenstraat 2 9. Neude 2

10. 1 1. 12. 13. 14.

15. 1 Voorbeeldvan eenrgkgesneden sleutelstuk:eeneikenba/kroBsolemet wapendragendeengelin dezaal van de woning van delaf?dcommandeurvan de Duitse Orde,thans deoostv/eugelvanhet DuitseHui& Springweg22, dend.rodateriRg 1474,’vergelykfx 26 (Foto2992)

16. 1 7. 18. 19. 20. 2 1. 22. 23. 24. 25. 26. 2 7. 28. 29.

RDMZ RV 1998/40

66

30. Oude Gracht 121 3 1. Achter Clarenburg 2,

XVIa

verdieping

oostkamer ca. 1500 32. Idem, verdieping westkamer ca. 1500 XVIA 33. Jerusalemstraat 7 34. Oude Gracht 99, Oudaen, verdieping (d) 1504 XVIa 35. Oude Gracht 365, XVIa 36. Breedstraat 20 3 7. Lijnmarkt 23, begane XVIa grond ca. 1500 38. Haverstraat 6 39. Lange Nieuwstraat 9, verdieping ca. 1500 XVIA 40. Mariaplaats 14 XVIA 4 1. Mariaplaats 22 42. Janskerkhof 3, gang (a) 1517 langs Statenzaal 43. Idem, Statenzaal (oorspr. refter) onderzijde (a) 1517 44. Kromme Nwe Gracht 49, Paushuize, verd. (a) 1517 XVIa 45. Domplein 17 46. Nieuw Gracht 67, verd. voorzijde (b) 1535 4 7. Korte Nieuwstraat 2-4 XVIA Renaissance (1550 - 1600) Eerste groep:

4 8. Twijnstraat 50 (b) 1550 49. Nieuwe Gracht 44 ca. 1550 5 0. Kromme Nieuwe Gracht 66 XVIB 5 1. Keizerstraat 17 ca. 1550 5 2. Lange Nieuwstraat 9 ca. 1550 5 3. Lange Nieuwstraat 9 ca. 1550 5 4. Vismarkt 4 ca. 1550 5 5. Bolwerk Sterrenburg (a) 1557


56. 5 7. 5 8. 5 9. 60. 6 1. 6 2. 6 3. 6 4. 6 5. 66. 6 7. 68.

69. 7 0.

Walsteeg 1 XVIB Voorstraat 66 XVIB Twijnstraat 67 XVIC Twijnstraat 67 XVIC Springweg 110-130, Mieropskameren (a) 1583 Springweg 51 XVId Zilverstraat 36-38 XVId Lange Nieuwstraat 120 (108132) Beijerskameren (a,b) 1597 Lange Nieuwstraat 9 ca. 1600 Springweg 21, Duitse Huis Kapittelzaal (b) ca. 1585 Schalkwijkstraat 6-22, Kameren van Jan van Campen no. 6,8 (b) ca. 1580 Idem no. 12 (b) ca. 1580 Idem no. 18-22 (b) ca. 1600 Twijnstraat 12 (b) ca. 1600 Oude Gracht 249 (b) ca. 1600

96. 9 7. 98. 99. 100. 10 1. 102.

103. 104. 105. 106. 10 7. 108. 109. 110. 11 1.

112. 1’1Zandstenen balkdagers ter weerszijden van de haardpartijuithethuis ZoudenbaIch, Donkerstraat 25 - 29, derdekwart 25de eeuw in 2875opmeuw beschilderd en herplaatstin de Regentenkamer van het St Hieronymushuis, Mafiesztigel7% (Foto 2968)

Tweede

groep:

7 1. Nieuwe Gracht 67 (a,b) vóór 1551 7 2. Bolwerk Manenburg (a) 1554 73. Nieuwe Gracht 165 (a) 1558 74. Drift 25 (a) 1560 7 5. Weg naar Rhijnauwen, XVIC boerderij Vreeswijk 7 6. Breedstraat 19 XVIC 7 7. Predikherenkerkhof 5 (a,b) 1583 7 8. Voorstraat 44 ca. 1600 79. Oude Gracht 334 XVIC 8 0. Oude Gracht 334 XVIC 8 1. Oude Gracht 334 XVIC 8 2. Oude Gracht 334 XVIC

RDMZRV

1998/40

67

Oude Gracht 368 Nieuwe Gracht 22a Springweg 102 Breedstraat 22 Voorstraat 14 Nieuwe Gracht 21 Nieuwe Gracht 1 Nieuwe Gracht 1 Nieuwe Gracht 3-5 Nieuwe Gracht 3-5 Nieuwe Gracht 3-5 Korte Nieuwstraat 4 Trans 4

114.

115. 116. 11 7. 118. 119. 120. 12 1. 122. 123. 124. 125.

17de eeuw (1600 - 1663) 83. 84. 85. 86. 8 7. 88. 89. 90. 9 1. 92. 93. 94. 95.

113.

ca. 1600 (b) 1609 (a) 1612 XVIIa (b) 1619 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620 (a) 1620

126. 12 7. 128. 129. 130. 13 1. 132. 133. 134. 135.

43-2

(a) 1620 Trans 4 (a) 1620 Trans 2 (a) 1620 Trans 1 (a) 1618 Trans 5 Kromme Nieuwe ca. 1620 Gracht 33 Kromme Nieuwe ca. 1620 Gracht 3 3 Kromme Nieuwe ca. 1620 Gracht 33 Kromme Nieuwe ca. 1620 Gracht 33 Kromme Nieuwe XVIIa Gracht 46 XVIIa Annastraat 3 XVIIa Janskerkhof 6 XVIIa Springweg 9 Zuilenstraat 9 (a) 1631/32 Zuilenstraat 11-13 (a) 1631/32 Zuilenstraat 11-13 (a) 1631/32 Zuilenstraat 16 (a) 1631/32 Brigittenstraat 1 (a) 1633/34 Brigittenstraat 1 (a) 1633/34 XVIIb Breedstraat 24 (a) 1634 Trans 8 Voorstraat 19, (a,b) 1634 Vleeshuis Brigittenstraat 13 ca. 1635 (vgl. 137 en 145) Lange Nieuwstraat 33 XVIIb XVIIb Oude Gracht 30 XVIIb Springweg 9 XVIIb Herenstraat 24 Hamburgerstraat 15 XVIIb XVIIb Herenstraat 24 Achter Sint Pieter 4, XVIIb verdieping links Lange Smeestraat 40, Bartholomeïgasthuis, Regentenzaal (a) 1642 (a,b) 1643 Springweg 2 XVIIA Oude Gracht 361 Haverstraat 4, (a) 1644 begane grond Idem, verdieping (a) 1644 (a) 1644 Haverstraat 10 (a) 1644 Haverstraat 14 (a) 1644 Haverstraat 18 (a) 1644 Haverstraat 22 Haverstraat 20, (a) 1644 begane grond Idem, verdieping (a) 1644


136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. III. Eiken balksleutel uit het huis Klein Leeuwenbergh, Oude Gracht 305, begin

16de eeuw.

147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155.

Toelichting

RDMZ RV1998/40 -68

Haverstraat 24 (a) 1644 Haverstraat 26 (a,b) 1644 Haverstraat 30 (a) 1644 Haverstraat 38 (a) 1644 Springweg 58,60 (a) 1644 Springweg 60 (a) 1644

Lange Nieuwstraat 28, verdieping XVIIA Idem, begane grond XVIIA Oude Gracht 30 XVIIA Achter Clarenburg 2 XVIIA Plompetorengracht 6 XVIIA Oude Gracht 330 XVIIA Oude Gracht 330 XVIIA Lange Smeestraat 31 XVIIA Springweg 21, Duitse Huis, begane grond, lange vleugel XVIIA Springweg 11 XVIIA Oude Gracht 30 XVIIA Oude Gracht 30 XVIIA Oude Gracht 30 XVIIA Oude Gracht 319-321, Grijsestein XVIIA

156. Ridderhofstad 4 XVIIb 157. Lange Nieuwstraat 53 XVIIb 158. Lange Nieuwstraat 85 XVIIm 159. Lange Nieuwstraat 24 XVIIm 160. Lange Nieuwstraat 24 XVIIm 161. Nieuwe Gracht 205, Maria van Pallaes (a,b) 1651 162. Agnietenstraat 4, Beijerskameren (a) 1651 163. Agnietenstraat 28, Maria van Pallaes (a,b) 1651 164. Lange Nieuwstraat 63 XVIIm 165. Voorstraat61 XVIIm 166. Janskerkhof 16 (a) 1661 167. Kromme Nieuwe Gracht 33 (b) 1662 168. Boothstraat 17 (a) 1663 169. Janskerkhof 15a (a) 1663 170. Achter Sint Pieter 8 (a,b) 1663

Sedert 1975 worden in Utrecht in beeld van de spreiding van vormen en variaties in de tijd. het kader van het bouwhistorisch onderzoek regelmatig profielen van Als illustratie naast de tekst is een sleutelstukken vastgelegd. De aantal voorbeelden van consoles met beeldhouwwerk of dateringen werden veelal gebaseerd op bouwhistorische en houtsnijwerk opgenomen afb. I - VIII, 15de - 17de eeuw. stilistische gronden. In een aantal gevallen konden archiefgegevens of Tevens zijn twee voorbeelden van kleurafwerking bij de illustraties jaartallen op gevelstenen, muurschildering of zelfs op een betrokken als verwijzing naar de vaak onbekende maar niet balklaag houvast geven voor een onbelangrijke aanvullende rol die nauwkeurige datering. De laatste jaren is het aantal exacte dateringen deze naast de driedimensionale vorm kan spelen afb. IX, X. Om te toegenomen door de mogelijkheden van laten zien dat een balksleutel niet altijd alleen is, zijn ook voorbeelden dendrochronologisch onderzoek. geïllustreerd van een dubbel-, een De dendrochronologische dateringen zijn alle afkomstig van driedubbel- en een tweelingsleutelstuk afb. XI - XIII. DJ. de Vries, RDMZ. In het overzicht vallen globaal drie In dit overzicht is er naar gestreefd perioden te onderscheiden: een reeks nauwkeurig gedateerde Middeleeuwen (1300 - 1550), sleutelstukken en consoles weer te Renaissance (1550 - 1600), en de geven. Standaard zijn zij in 17de eeuw (1600 - 1663). In de middeleeuwse groep wordt de zijaanzicht weergegeven, in enkele gevallen is ook het onderaanzicht, vroegste categorie gevormd door het vooraanzicht of een profielen met een afwisseling van axionometrie afgebeeld. Deze reeks holle en bolle vormen, veelal is aangevuld met een aantal redelijk gekoppeld aan een houtconstructie dateerbare voorbeelden, die van

met muurstijlen en korbelen

belang geacht worden voor een

l t/m 10. Daarna komt het

DOCbladHoutconstructie

peerkraalprofiel met allerlei variaties tot ontwikkeling als dominante vorm 11 t/m 47. Bij de latere voorbeelden vertoont ook de zijkant vaak een decoratieve bewerking. Rond het midden van de 15de eeuw duikt opnieuw een type met holle en bolle vormen op 14 t/m 78. Los hiervan komen consoles met figuratief houtsnijwerk voor, waarvan overigens niet veel voorbeelden bewaard zijn gebleven afb. I - IV. In de periode tussen 1550 en 1600 komen renaissancevormen tot ontwikkeling, terwijl daarnaast de middeleeuwse traditie ten dele blijft doorlopen. Als basisvorm dient hierbij veelal het ojief. Er zijn twee hoofdgroepen te onderscheiden, waarbij de eerste 48 t/m 70 eenvoudige voluutvormen vertoont, en de tweede 71 t/m 82, een rijker bewerkte variant, de rolvoluut als basis heeft. Deze laatste vertonen een boekrol als profilering van het ondervlak en gesneden bladmotieven op de zijkanten. Soms zijn ook gesneden

c

r‘

/K Gebeeldhouwde eiken balksleute/s uit het begin van de 26de eeuw; bovenste ry is aL?omst.@uit de zaal van K/Pin Proeysenburg, de middeJstste r$i uit de zaal van huis Proeysenburg, Oude Gracht 2.27 en 2.29,beidemet de wapens van/an van Huchtenbroecken Groenewoude. De ondersterijis afkomst@ uitdezaa1 van het huis C?‘arenburg Achter Clarenburg 6, met de wapens vanjohan de Voocht van Rehevelt De eerste en delaatstegroep berusten thansin het CentraalMuseum. (Tekening G de Hoog Hz)

ll Tweemetmarkantekoppen gedecoreerde sleutelstukken in de poortdoorgang van Paushuize Kromme Nieuwe Gracht 49, stammend van een verbouwing in 2633. (Foto 2928)

RDMZ RV 1998/40

KV

43-4

wapenschilden en dergelijke toegevoegd afb. LW. De twee typen komen naast elkaar voor, maar zijn in het overzicht als twee reeksen na elkaar opgenomen. De 17de-eeuwse groep 83 t/m 170 vertoont voornamelijk tal van variaties op het ojief als basisvorm. Soms komen ook rolvoluutconsoles voor die zeer verwant zijn aan de 16de eeuwse voorbeelden zie no. 125. Van de rijk gesneden 17deeeuwse consoles met acanthusblad, portretkoppen of wapenschilden zijn in Utrecht weinig voorbeelden bewaard gebleven afb. Ven nr. 170. Alle sleutelstukken en consoles zijn van eikenhout, tenzij anders aangegeven. De spreiding in de tijd loopt van kort na 1300 tot na het midden van de 17de eeuw. Met name in de 17de eeuw hebben enkele bouwgolven (meestal samenhangend met stedebouwkundige maatregelen) geleid tot reeksen exact dateerbare consoles, die een vergelijking mogelijk maken van in één jaar in verschillende bouwprojecten


-

Vl. Eiken .sleurelsíuk onder een strijkbalk in deuit 1517daterendereftervan het Minderbroederklooster, Janskerkhof 3, met op de blinde kant de ingekraste werklijnen voor de bewerking (zie nI: 43). (Foto 1991)

Vil Rrjk bewerkte, erken sleutelstukken uit 7517in degangnaastdereftervan het Minderbroederklooster, Janskerkhof 3 (zie nr: 42). (Foto 1955)

1X.Een midden-lhde-eeuwssleutelstukin Nieuwe Gracht 44, als voorbeeld van de rol die kleurafwerking speelt om de vorm te acten tueren (zie ook nr: 49). Van de oorspronkelijke beschildering is het geel op de donkerrode ach tergrond gestippeld weergegeven.

43-5

XL Hamburgerstraat 15, twee consoles ondereen als dubbelestrijkbalkgebruikte platte balk op een binnenmuur uit het tweede kwart van de 17de eeuw (zie nI: 122).

X. Voorbeeld van een midden- 17de-eeuws sleutelstukmetgeschilderde biezenafwerking (gebroken-wit op donkergroen) in Oude Gracht 188. X11.Ambachtstraat 7 een driedubbele console: kort na de bouw van het huis rond 1640 werd een tussenmuur weggehaald onder een dubbele strijkbalk (zie afb. X1)en werd het gat opgevuld met een derde console van bijpassend model.

VIU. Twee renaissance-sleutelstukken op de verdieping van de tussenbouw van Nieuwe Gracht 67 (XVlb), stammend van een verbouwing door de Balijer Berend van Duven (overleden in 1551) van het naastgelegen Johanniterklooster; het Catharijneconven t. Links het wapen van Van Duven, rechts het Johanniter kruis. (Foto 1981)

RDMZ RV 1998/40

70

X111.Huis Klein Groenewoude, Oude Gracht 153, rond 1650. Een voorbeeld van een in een gangmuur opgenomen tweelingconsole uit één stuk: de ene kant hoorde bij de kamer; de andere kant bij de gang.


:

XIV Voorbeeld van variaties binnen be bij de bouw van één huis toegepaste sleutelstukken (verdieping, beganegrond en kelder), Lange Nieuwstraat 76, ca 1650.

toegepaste vormen (bijvoorbeeld Trans, Korte Nieuwstraat en begin Nieuwe Gracht 1620, Zuilenstraat 1631/32, Haverstraat 1644, Boothstraat 1659/60). Als voorbeeld van variaties binnen de bij de bouw van één huis toegepaste sleutelstukken dient afb. XIVvan Lange Nieuwstraat 76 (ca. 1650). Na het derde kwart lijkt de rol van de balkconsole als stijlgevoelig detail vrijwel uitgespeeld, hetgeen niet wil zeggen dat er geen latere voorbeelden meer zouden zijn. Veelal zijn het later simpele sloffen zonder specifieke dateerbare vormkenmerken. Pas in de tweede helft van de 19de eeuw vindt er een nieuwe opleving plaats van het verschijnsel,

43-6

voornamelijk onder invloed van de neostijlen. Het gaat daarbij veelal om al of niet goed gelijkende imitaties, en soms fantasierijke variaties, van middeleeuwse of 17de eeuwse voorbeelden. Zij werden uitgevoerd in diverse materialen: naast hout en natuursteen komen terra cotta, kunststeen, gips en cement, papier maché, ijzer en gietijzer voor afb. XV. Naast deze op het verleden teruggrijpende vormen komen echter, vooral na 1900, ook nieuwe vormen op. Met name Jugendstil en Amsterdamse School leveren daarvan interessante voorbeelden op afb. XVI.

XV Eigen tildse variant op sleutelstuk en console in een Neorenaissance-gebouw uit 1912:een stalen console onder een stalen balk in de grote practicumzaal van het voormalige Pathologisch instituut, Pasteurstraat 2. (Foto 1991) XVI I~ecc-l~~lrle~dr~/ni~ilitc~~ic~~~ contolc~oiidei c’er,\ia/c~irhall, uii d(‘luyeild~tll-prnode u/t 1901.Brbliotheekin het voormaligegebouw van De UtrechtLeidseweg 2 (Foto 1975)

Tekst Opmeting en tekening

Datum Schaal Foto’s

RDMZRV

1998/40

71

A.F.E. Kipp (gemeentelijk bouwhistoricus Utrecht) J. van der Hoeve, G. de Hoog Hz., H.F.G. Hundertmark, A.F.E. Kipp en B.J.M. Kluck, B.H.J.N. Kooij, H. van der Wal 1975 - 1997 1 : 5,l : 25,l : 50 Gemeentelijke Fotodienst (afb. 1, 11, VL VIII, XVI), A.F.E. Kipp (afb. XV), RDMZ (afb. V, VII)


Middeleeuwen (1300 -1550)

4XIVA

5XIVA

11 ca. 1400

6XIVA

12 (d) 1380 X

\ 1

*

1

r

——————————— — ———— •

•

o o

c

'd/l

0

o

r-

\

1

\

O

T

O 1 1

C)

\

1 1

H

1 1

*

25 cm *125cm *250 cm RDMZRV 1998/40 -72

o

11

11

'i

O

N

i'

1

o

1

!i ii

i:

ii

i', o °

il

1

1

O

o °

13 (a) 1410

1 1 f LI

1

\ \

—i ii i ji



20(a)1467

14 ca. 1450

21 (d) 1472

15 ca. 1450

22 (d) 1472

16 ca. 1450 23 (d) 1472

17 ca. 1450

24(0)1473

18 ca. 1450

JoW 25(0)1473

19XVB

25 cm RDMZRV1998/40-73

26 (d) 1474



27 (d) 1474

28 ca. 1500

onderaanzicht 29 ca. 1500

34 (d) 1504

35XVIa 30XVIa

36XVIa 31 ca. 1500

37XVIa

32 ca. 1500

33XVIA

39 ca. 1500

25 cm RDMZRV1998/40-74

38 ca. 1500

*Slechts half bewerkt, tp.v. oorspronkelijke houten wand.

Middeleeuwen (1300

40XVIA


-1550)

onderaanzicht

onderaanzicht

43 (a) 1517

45XVIa

44(a)1517

41XVIA

RDMZRV1998/40 - 75

ondemanzicht

onderaanzicht

Renaissance (1550 - 1600), eerste groep


51 ca. 1550

52 ca. 1550

) ) 48 (b) 1550

onderaanzicht

53 ca. 1550

J

54 ca. 1550

55(a)1557

49 ca. 1550

56XVIB

50XVIB

25 cm RDMZRV1998/40 -76

57XVIB

versiering onderzijde

Renaissance (1550 - 1600), eerste groep

25 cm RDMZRV1998/40 -77

70 (b) ca. 1600


69fb)ca. 1600

Renaissance (1550 - 1600), tweede groep

71 (a,b) vóór 1551


onderaanzicht

72 (ajl554 75XVIc

73 (a) 1558

vooraanzicht

vooraanzicht

76XVIC

vooraanzicht

afgekapt

77(a,b)1583

74 (a) 1560

vooraanzicht

25 cm RDMZRV1998/40-78

78 ca. 1600

onderaanzicht

Renaissance (1550

- 1600), tweede groep


79XVIC

gestippeld gedeelte: reconstructie

SOXVIc

82XVIc

25 cm RDMZRV1998/40 -79


17e eeuw (1600 - 1663)

91(a) }'620

99(a)1618

83 ca. 1600

92 (a) 1620 84 (b) 1609 100 ca. 1620

85(a)1612

93(a)1620

101 ca. 1620

86XVIIa 94(a)1620 102 ca. 1620

87 (b) 1619

95(a)1620

103 ca. 1620

88(a)1620 96(a)1620 104XVIIa

89(a)1620

lOSXVIIa 97(a)1620

90(a)1620

106XVIIO 25 cm RDMZ KV 1998/40 -80

98(0)1620


17e eeuw (1600 -1663)

107XVIIa 122XVIIÖ 115 (a) 1634

108(0)1631/32

123XVIIb 116(a,b)1634

109 (a) 1631/32

124XVIIb

117 ca. 1635 110(0)1631/32

llSXVIIb

111(0)1631/32

119XVIIb

125 (a) 1642

120XVIW

126 (a,b) 1643

112(a)1633/34

113(0)1633/34

IMXVIIb 127. XVIIA 25 cm RDMZRV1998/40 -81

121XVIIb

vooraanzicht

17e eeuw (1600 - 1663)


128(a)1644

136 (a) 1644 144XVIIA

129 (a) 1644

137(a,b)1644 145XVIIA

130(a)1644

138(0)1644 146XVIIA 131(a)1644

139(0)1644 147XVIIA 132(0)1644

140(0)1644 148XVIIA

141(0)1644

149XV1IA 134(0)1644

142XVIIA

150XVI1A

135(0)1644

25 cm RDMZRV1998/40-82

151XVIIA

143XVIIA


17e eeuw (1600 - 1663)

154XVIIA

155XVIIA

156XVIIb

162 (a) 1651

168 fa) 1663

157XVHb

163(a,b)1651

169 (a) 1663

170(a,b}1663 ISSXVIIm

25 cm RDMZ KV 1998/40-83

onderaanzicht: aftekening van verdwenen

sleutelstuk

Houtconstructie. Korbeelstel. Timber construction. Brace-construction. Omschrijving. DOCblad Plaats Gebouw. Datering Toelichting

Recommend Documents