Hijswerktuig
Tredrad,
Lifting
Treadwheel,
tool
windas
UDC 621.86
windlass
DOCblad 01-1 Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting
Haarlem Grote of Sint Bavokerk Tredrad boven het gewelf van het schip nabij de viering 1500 In de middeleeuwen werd voor het hijsen van materialen bij het tot stand brengen van gebouwen en voor andere doeleinden veelvuldig gebruik gemaakt van het tredrad. Dit is een smalle horizontaal geplaatste ton met een diameter van ca. 5 m, draaiend om een as, waarop een hijstouw wordt gewonden. Het rad wordt voortbewogen door een of meer mannen, die de ton onder hun voeten wegtreden. De kerkrekeningen van de Sint
i. Foto 1983. G. /. Dukker RDMZ
Zie CiITblad Hijswerktuig 01. Tekening Datum Schaal RDMZRV1988/11-22
G. Dubbeld November 1961 1:50
Bavokerk vermelden in 1500: ‘Jacob Smit gelevert xxviij (= 28) pont ijzer tot dat rad boven int wolleft (gewelf) en een spil ....‘. Dit grenehouten rad is het enige van deze aard, dat in Nederland bewaard bleef. In de Koppelpoort te Amersfoort bevinden zich twee van deze tredraderen, die tezamen een zware houten deur in de doorgang van de Eem kunnen neerlaten (afgebeeld op RVblad Houtconservering 01-12) In 1961 bevond zich naast het tredrad nog een klein hijsrad met windas van het type, zoals dat uit pak- en koopmanshuizen bekend is.
RDMZRV1988/11-23
DOCblad Hijswerktuig 07-3
Doorsnede naar net oosten
j RDMZRV1988/11-24
Hijswerktuig
Een-persoonslift
Lifting tooi
One-person lift
UDC 621.86
DOCblad 02-1 Plaats Gebouw Omschrijving
Datering Toelichting
Bron
Bunnik Koningsweg 9, landhuis Oud Amelisweerd Houten lift XXa In de edelmanswoning uit ca. 1770 bevindt zich een invalidenlift met een houten kooi uit het begin van deze eeuw van de firma Jan Hamer & Co. De lift functioneert slechts tussen de begane grond en de eerste verdieping. De liftkooi hangt aan twee touwen die via een tandwielmechanisme aan een contragewicht zijn verbonden. Dit tandwielmechanisme, dat op zolder is aangebracht, staat in verbinding met het aandrijfwiel en vormt tezamen het hijsmechanisme van de lift. Over het wiel loopt een gesloten touw. Zittend op het bankje in de kooi kan men door middel van twee touwen het evenwicht van de lift verstoren waardoor hij in beweging komt. Bij het neertrekken van het linkertouw gaat de lift omlaag en
H.F.G. Hundertmark, typoscript Lift Oud Amelisweerd, Oss 1995.
Metalen plaatje op de achterwand van de liftkooi.
NIET TE i
Tekst Opmeting en tekening Datum Foto's
Schaal RDMZ RV 1996/38 - 32
B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark 1995 Y.Th. Heins, RDMZ 1996
l : 50, l : 25 en l : 2,5
van het rechtertouw omhoog. Het ont(ver)grendelen van het mechanisme geschiedt via pedalen (op de begane grond of de eerste verdieping) die middels een verticale stang verbonden zijn met de aandrijfas van het hijsmechanisme. Om de lift te plaatsen werd de oorspronkelijke goederentransportschacht gebruikt. Om plaatsing mogelijk te maken werd op de verdieping de schacht verbreed en op de begane grond een toilet en een diensttrap verwijderd. Vermeldenswaard is het veel oudere hijsrad dat op de vliering staat boven de liftschacht. Goederen werden buitenom via een dakkapel omhoog gehesen. Via de eerder genoemde schacht werden de goederen naar de eerste verdieping overgebracht.
DOCblad Hijswerktuig OZ-2
7irirl,,,,,~l,.,‘,,,III11L ======7
L-
! I ’ ‘1 --.--1-L _.-.-.t B
_.-
!tc
-.t
A begane grond
eerste verdieping
hijsrad (buiten gebruik)
interieur houten liltkooi op de verdlepmg
RDMZ RV 1996/38
33
DOCblad Hijswerktuig 02-3
hout 1770
hout XXa metselwerk 1770
n
metselwerk XXa
Tl
.-A.
RDMZ RV 1996/38 - 34
2,5 m
B- B
DOCblad Hijswerktuig 02-4
A
2,5 m
D-D
DOCblad Hijswerktuig 02-5
tandwielmechanisme
aandrijfwiel
de verschillende zichtbaar
touwen
van het hijsmechanisme
zijn goed
lJDC621.86
Hijswerktuig ,T--
Lifting tool
Docblad 03-1
Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting
Literatuur
Arnhem Markerwerf De Hoop in het Nederlands Openluchtmuseum (NOM) te Arnhem Kaapstander 19de eeuw In 1885 werd in opdracht van C. de Haas midden in de haven de scheepswerf gebouwd, waarbij een loods behoorde, die tot werkplaats diende. De scheepshelling werd voorzien van twee bedden, lange balkfundamenten, waarover een lange balk of slee getrokken kon worden. De slee bracht men onder de kim van het schip, het gedeelte tussen kiel en buik, waarna slee en schip op het bed werden getrokken met behulp van een horizontaal draaiende kaapstander of windas. Bij dit ‘hellingen’ kwamen vijf tot zes man te pas, die 25 tot 30
minuten aan het draaien waren. Vóór het midden van de 19de eeuw placht men de schepen met paarden op de helling te trekken. De reparatiewerf had een capaciteit van maximaal vier botters per dag. De kaapstander werd later vervangen door een lier. In 1947, tien jaar voordat Marken door een dijk met het vasteland werd verbonden, werd de werf naar het Openluchtmuseum overgebracht, waarbij de lier weer door een kaapstander, die mogelijk ook van Marken afkomstig is, werd vervangen.
A.J. Bernet Kempers e.a., Toen Marken nog ‘het Eiland’was, Arnhem 1965, p. 87 - 95.
Kaapstander op de Markerwerf De Hoop in het Openluchtmuseum te Arnhem. (foto G.Berends 1995)
Tekst en tekening Naar opmeting van Da turn Schaal RDMZRV
1997139 - 40
B.H.J.N. Kooij Veldwerk PR MK no 35 uit ca. 1946 van het Openluchtmuseum en naar gegevens G. Berends november 1996 1:40
Hijswerktuig
DOCblad
OverzIcht van de Mnrkerwerf De Hoop 111het Upe11luc11 tmuseum te Arnhem (fot0A.J. van der Wal RDMZ 1997) :“\ >\\ ’ \ \\’’ \ \ \ \ ‘, ‘\ \ \\ ‘\ \ \
/ ‘/ ,I I / , II /‘, /‘, ,, c:“‘/ +
Zijaanzicht RDMZRV
1997139
41
Helling :
I’/
/\ 2 1’ / i J / /JI/ / / / / , //
, I / /I 1/ \ ,\ ‘\ ‘1
Bovenaanzicht
Vooraanzicht
\ \ ‘.?3
03-2
UDC 621.86
Hijswerktuig Lifting tool
Docblad 04-1
Plaats Gebouw Omschrijving Da tering Toelichting
Amersfoort Het Sprengel, Langestraat, nabij de Varkensmarkt Smeedijzeren hijsinstallatie ten behoeve van spoel- en brandwater XVIII B Deze dubbele smeedijzeren hijsinrichting, het sprengel genoemd, is gebruikt voor het ophalen van spoel- en brandwater uit de stadsgracht. De twee hijswielen zijn met behulp van een spieverbinding aan de constructie verbonden i. Opmerkelijk is dat de kettingen die over deze wielen lopen aan beide uiteinden een ronde schakel hebben die niet over het wiel kan: hierdoor wordt voorkomen dat zij eraf lopen. De reden tot plaatsing van dit bijzondere straatmeubilair, ligt waarschijnlijk in het feit dat men het water niet zo gemakkelijk kon bereiken 2. Het sprengel is na de vernieuwing van de brug in 1917 op zijn oorspronkelijke plek herplaatst.
Noten
1 H.F.G.Hundertmark, toelichting bij de opmeting, typoscript d.d. 7 - 1 - 1997. 2 Cor van den Braber, Amersfoortgetekend, rondgang door een oude stad, Amersfoort 1985, p. 16 - 17.
/--
(Fot0A.H.C. Schollen RDMZ 1984)
Tekst Opmeting en tekening Datum Schaal RDMZRV
1997139 - 42
B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark januari 1997 1:50
DOCblad Hijswerktuig 04-2
Aanzich t grach tzijde
Bovenaanzicht C-C
Doorsnede D-D 2,5m RDMZ RV1997/39 - 43
DOCblad Hijswerktuig 04-3
Doorsnede A - A
Doorsnede B - B
Aanzicht brugzijde, zuidoostzijde
2,5 m RDMZ RV1997/39 - 44
-
Hijswerktuig
Tredrad,
windas
Lifting tool
Treadwheel,
UDC 621.86
windlass
DOCblad 05-1
Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting
Amersfoort Koppelpoort Tredrad 1452 f 5 (d) Aan de noordwestzijde van de stad is de Koppelpoort, een gecombineerde water- en landpoort, gebouwd tijdens de stadsuitleg van ca. 1380 - ca. 1451. De landpoort verbindt het Grote Spui met de Grote Koppel. De hier getekende waterpoort diende voor de beheersing van de waterweg de Eem. Om deze waterweg af te sluiten is er een eikenhouten constructie opgenomen voor het
1. De Koj1j~e@o1 î
Tekst Tekening
Datum Schaal Foto’s
RDMZ RV 1998/40
84
B.H.J.N. Kooij H.F.G. Hundertmark naar A. Mulder (overzichtstekening), Gemeente Amersfoort z.j. (tredrad) en E. Orsel mei 1997 (aanvullingen en details) juli 1997 1 : 100,l : 50,l : 10 1: L.M. Tangel, RDMZ 1974, 2: A.H.C. Schollen, RDMZ 1984
neerlaten van een balkenschot of schuif. Deze constructie bestaat uit een windas met aan beide uiteinden een tredrad. Door in het tredrad te lopen kon de schuif in werking worden gesteld. Op delen van het rad zijn gesneden telmerken aangetroffen. Het in 1992 uitgevoerde dendrochronologisch onderzoek leverde als kapdatum 1452 f 5 jaar op. Zie ook Docblad Hijswerktuig 01.
DOCblad Hijswerktuig 05-2
Langsdoorsnede met aanzich t hijsinstallatie . A.
Plattegrond RDMZRV1998/40 - 85
L. B.
DOCblad
Detail sleutelstuk
Stadszijde
Dwarsdoorsnede
0 0
50 cm Sm
2. Het interieur RDMZRV
199X/40
86
Hijswerktuig 05-3
DOCblad Hijswerktuig 05-4
nagels toognagels
Doorsnede C
Aanzicht C
A-A
Doorsnede B
Aanzicht B
Aanzicht A
Doorsnede A
B-B O O
RDMZRV1998/40-87
2,5 m 50 cm
DOCblad Hijswerktuig 05-5
Aanzicht detail D
Aanzicht detail E
Doorsnede detail E
D-D Doorsnede E-E
2,5 m
50 cm RDMZ RV1998/40 -1
Zijaanzicht detail F
Onderaanzicht detail F
