Uit de geschiedenis van de En sch e d e se horeca
Hotel De Gouden Klomp J ohan H em ken
Wie kent het niet, het kruispunt De Klomp? Eens een begrip, nu een benaming die door alle stadserfvernieuwingen een beetje op de achtergrond dreigt te raken. Kruispunt De Klomp is in Enschede iets bijzonders, zoals dat bijvoorbeeld ook geldt voor de Noorder- en Zuiderhagen, het Van Loenshof, en het kruispunt De Graaff. Het is de van ouds bekende plek waar Langestraat, Kalanderstraat, De Klomp (eens Gronauschestraat) en De Heurne (voorheen Oldenzaalsestraat) bij elkaar komen . Het heeft zijn naam te danken aan het op de noordoostelijke hoek gelegen gelijknamige en historische pand, het voormalige logement De Klomp, later beter bekend als Hotel De Klomp, ook wel De Gouden Klomp geheten.
D e Esclspoort In vrocgerc tijd en werd Ensche de o mslo ten door een dubbele gracht m et daartussen een aarde n wa l. D eze wa l was o ntstaan door het uit graven van de buiten ste grac ht, zo ro nd 1450. M et scho p en kru iwa ge n (!) werd deze circa vijftic n m eter br ed e, vier m ete r diep e en éé n kilomet er lange grac ht uitgegraven . M et het vr ijko me ndc zand werd ce n aarde n wa l, ve rsterk t m ct ec n palcndam , opgeworpe n. In 1598 werd E nschede o p last van Prins M aurits o ntma nteld, dat wil zeggen da t de bu iten grach t gede m pt die nde te worde n. H ier voo r w erd het zand gebru ikt van de wa l die tu ssen de beide stadsgrac hte n was opgeworpc n . D aar m en destijds uit ve ilighe idsoverwegingc n zo we inig m ogelijk toega nge n to t het platt elandsradje w ilde , we rd ge kozen voor hoogsten s tw ee poorten m et
bruggcn. H et gevolg daarvan was dat de sinds ee uwen uit diverse richtingen komend e wegen ve rleg d dienden te w orden , en w el zodanig dat zij elkaar bij de bruggenhoofd cn ontm octtc n . D e tw ee po orten die destijds toegan g tot het stadj e gave n, w aren in het noo rdwesten D e Veldpoort en in het oosten , richtin g de es van de Esmarke , de Eschpoo rt. D e ee rste was gelegen in de M arktstraat tu ssen de Zuidcr- en N oorderh agen ene rzij ds en de W alen Stadsgravenstraat an derz ij ds. D e Eschpoo rt bevond zich tu ssen dc H averstraat en de vroegere O ldc nzaalsestraat, de tege nwoo rdige H averstraatp assage en de H eurne . Beid e poorten waren ve rbo nde n door de Lan gestraat. R eeds voor het m idd en van de 18e ee uw verrezen er even buiten de stadspoo rten naast hui zen ook enkele herbergen. Bui ten
/1
Sliepsteen
3
De beurijding "an Enschede door de Koz akken op 18 november 181 ] . Hier de komst "an de beurijders door de Eschpoort , Een uitgave van drukkerij Stroeve & Scholten uit 19 1]
de Veldpoort wa re n dat etablisseme nten m et fi'aaie nam en als H et Witte Paard en H et R od e H ert , terwijl m en even buiten de Eschp oort kon overnac hten in het logem ent D e Klomp.
Logement D e Klomp R eizigers die na het sluiten van de stadspoorten een onderkomen zoc hte n, konden, zoals dat ook elde rs wc! het geva l wa s, ter echt in ee n herberg die eve n buiten de poort lag. M en mocht zich gelukkig prijzen , wa nnee r daar voor geld en goe de w oorde n ee n legersted e of ee n ru stplaats in het stro bem achti gd kon worden . D e late reiziger ko me nde uit de richting Gro na u/M ünster, O lde nzaal en Alstätte / Ah aus, vo nd in het logement De Klomp ee n w arm e m aaltijd en onderd ak voor de nach t. In we lk ja ar het logement is gebo uwd, is niet exac t bekend. In ieder geval wordt er in het j aar 1768 voor het eerst m elding van gema akt. D at w as bij het hu w elijk van de logem enthouder T heodo rus Plante(n) (1741- 1806), j ongste zoo n van de chiru rgus Dirk Plante(n) (t 1748) en
4
n Sliepsteen
Gesina Lasonde r. M aar aange no me n mag worde n, dat hi er al vee l langer ee n herberg is geweest die zo heette. Uit het hu w elijk van deze T heodo rus Plante(n) zij n o nder meer tw ee dochters voortge ko me n, Gezi na en H ermina. D e j on gste, H ermina. gebo ren in 1781, beh eerde same n met haar vade r het logem ent. N a dien s ove rlij den in I S07 huwde zij m et W essel Fred erik Verb eek (17761S33). Deze laatste was een zoon van de onderwijz er H erm armus Verbeek.
Bijzondere gasten O p I S november I SI 3, het w as juist Sint M aarten smark t , ook w el ' kolde karmis' genoemd, w erd Ensche de van de niet erg geziene Fransen bevrijd. Het wa ren Kozakk en, di e vanuit Gro nau o p hun korte gedro nge n paarden de Eschpoort binnenreden. M en was zo blij eindelij k van het Franse juk bevrijd te zij n, dat er (hi ftig werd gedro nke n en gedanst. Enke le kozakken konden de ve rleiding blijkbaar niet weerstaan om mee te dansen , wa t bij de meisjes bijzonder in de smaak viel. Immers de Ensche dese j on gen s sto nde n niet
CollectieJohan Hemken
bepaald bekend als dan stalenten. H elaas is éé n boerenm eisj e het feesten toen ( Haal geworde n. Tijdens het dansen zakte zij in een en we rd vervo lgens dood de dan szaal uit gedrage n. De kozakk en waren beter gewend dan wa t w ij hier te lande aan sterke dran k te biede n hadd en . Terwij l de boeren hen aangaa pten, ded en de oos terlinge n in h et logem ent D e Klo m p zich rijkelij k tego ed aan j en ever met pep er , terwijl later in h et Elderinkshuis vlees aan het spit w erd gebra de n. N a de Franse tijd flor eerd en de zake n goe d in het logem ent De Klomp , waa rdoor het aan het b egin van de 19c ee uw al te bo ek sto nd als hotel. In die tijd was het zelfs dè ove rnac htingsmogelij khe id van Ensche de. Daa r kw am de aristoc ratie ove r de vloer om bij ee n uit gebreid e dis en ee n goed glas w ij n o p ve rhaal te komen van een ve rmoeiende reis of voor ee n kort ve rblijf. O p 19 juli I S22 waren dat bijvoorbeeld de toe n 47-ja rige koningin W ilhelmina, prinses van Prui sen en gemalin van koning Willem I, samen met haar toen I2-j arige dochtertj e prinses
M arianne. Volgens opgave ge bru ikte n zij er " ccnigc vcrucrsingcn", N og gee n m aand late r, o p 9 aug ustus, bezo cht d e Deense kro onp ri ns m et zij n ec htge no te e n prin s Lo uis va n Steinfurt De Klo mp voor ee n lunch . O m het ge bouw bij de rg elijke ge lege n hede n w at m eer allure te geve n , w e rd o p h et hotel d e vlag geh esen . T o t de bijzonder e gaste n m ag oo k de sch rijver j acob van Len nep ge re ke nd word en . D eze bezo cht, o p zijn vo etrei s do or N ed erland , same n m et zij n vr iend D irk va n H ogendo rp. in j u li va n het j aar 1823 ook Twen te. U it h et na gel ate n m an uscrip t van mr. J aco b va n Le n nep , uitgegeven in 194 2, zij n over di e to cht en kele bij zonderh ed en b ew aard gebleve n : " . . . Losser, het eerste do/p uras e indclijle en[raai. Wij dronken ergoede kt?{fie en wandelden Iloort naar Ensdiede , !/laar wij in de h erbel~~ de Klomp de gasteil aall taf el vonden. Dez elve bestonden uit mensdien Ilall een slecht en ollaallgCllaa lll uitzien,
waarsdiijnlijl: konnnicscn oj s.noekclaars, of 111 isschicn I/iel beide; ook Iloegde z ich de jOIl,~e Baron M ulcrt bij OIlS, heer I' all H engeto en andere plaatsen, doch die onder curatelen staat l/iegC/JS Zijll prodiçalitcit. W ij bez ochten na het eten (OIIS lIIiddaglllaal was ze er lekker en 110 01' 't eerst vonden I/lij hier nicilecrsen} den Burçcmccstcr lIall Blcidestcin, die door x ijn bombazijll clljàbrick schatrijk is gewordell. . ."
Vooraanz icht van het in 1890 gebollll'de koets/lil is Colleetic J ohall He//lkCII
Het tijdens de stadsbrand l!aIl 7 mei 1862 lIe/1I'oeste hotel 'De Klomp', Een tekelling I'all C. C.A . Last ColleeticJohall Heinleen
N a ee n be zo ek aan de Grote So cië te it e n h et drink en va n Rhijnioij n, ging en zij naar b ed en "sliepen zeer goed. N .B. Ik had ccnc wieg tot slaapplaats en ller/allg nooit beter" . Ald us Van Len n ep . O pmerk elij k in Van Lennep s citaat is, dat hij " mensdien van een slech t en Ollaa ll~{!ellaa lll uitzien" ove r één kam sch ee rt m et " leounniescn" : Ee n uitsp raak , di e d e weesha nd hav ers van d estijds b eslist gee n goed do e t.
'Vetleoopingen' Uit h et h uwelij k Verbeek -Plan te (n) zij n geen kinder en voortge ko me n , die de zaak ev e ntu eel voo rt zo uden ku nne n ze tte n . Z odo en de w erd in 1846 hun ui t Pruisen afko ms tige neefje, Theodorus Kosters (1799 1856) er lo gem entho ude r. D eze was in 1822 ge h uwd m et zij n ni cht H endrika K o sters (1795- 1827). H ij is ee n zoon va n Gezi na Plante(n), de o udste do chter va n de ee rder ge noem de lo gem enthouder T heodorus Plante(n). Gezina w as in 179 6 ge h u w d m et de 22 jaar o ude re Andries K osters, zoon va n de [abticeur Ar en t Ko ste rs. Ui t dit hu welij k werde n tw ee do chters ge bore n, w aarvan H ermin a ( 1827- 188 1), ve rnoem d naar haar gelij k na m ige tante , de j ongste w as. Z ij hu w de in 1852 m et An d reas Ge rrit Höpi nk, zoon van de tuairc van G ro na u . D eze T h eo do ru s Kosters h eeft er ec h te r ni et lang de sce pte r ku n nen zwaaie n, wa n t hij overleed reed s in
1856. Ee n kleine tien j aar h eeft hij samen m et zijn j on gste do chter h et ho tel gedreve n . Zodo ende kwam na Thco dorus' overlij de n h et hotel aan di ens do c hter H ermina en schoo nzoon And re as Gerri t H ö pin k . D eze hadden éé n d o chter, H endrika, en vier zoo ns Baren d (1853- 1907), T hco do ru s J ohan n es (186 (- 1926), J o an (1864 - 1942) e n An dr eas Ge rrit ( 186 9- 1933). M en ko n in het ho tel D e Gou de n Klomp niet alleen terecht voo r overn ac hting en ee n uitgebr eid din er, h et bo od ook on de rda k aan handelsreizigers. H et be ho efd e destij ds slech ts b e kend te w orde n , dat de gross ie r in kol oniale w are n u it D eventer in '11 Klooinp w as afgestapt, of alle winkeliers uit de stad en m ark en , j a zelfs uit Losser en Buurse, haastt en zic h er he en o m hem hun b estellingen o p te geven . N aast de verkoop va n staatslo te n do or de ho telier H ö pin k , werde n er ook do o r han delaren d iverse go ede re n, zoa ls horl o ges, go u d- en zilve rwerk , te ko op aangeboden . Bovendie n ko n m en hi e r ied e re dinsdag vana f tie n uur 's oc h te nds ter echt o m de plaatselijke notaris te raad plegen . De gro te zaal leen de zich bij zonder vo o r feest- en d an spartijen, di e er o nde r de klan ken v an live m uziek dan ook m et regelmaat va n de klok plaatsvonden . Maar ook ' ve ilingen en ve rkoo pinge n' w erde n er wekelij ks ge ho u de n . 11
Sliepsteen
5
Twentse insecten
A lmelo, een le,gio ollgelloodigde vliegen, niet de brutaliteit die Tw entse insecten eigen isI de tafel bedekte" .
Mûnsteische Posthuis
In het najaar van 1846 loge er t er o pn ieuw een ni et onbeduidende gast in hotel D e Gou de n Klomp. H et is de u it Drenth e afko ms tige H ann Bo o m . Deze w as de stijds redact eur b ij de Pro vinciale - en Zwolsch e Co ura n t. In ' M ij ne rei sportefeuille of o mzwerv inge n d oor O verij ssel' , b eschrijft 130 0m Theodorus K o sters als "een gezo llde CI1 vriendclijlec 10L'(elllellthollder". Komende van Lonnek er nutti gden zij er ' s avo nds ,
Niet bepaald recl am e voor h et be ste hotel-restaurant van Ensche de! Al ho ewel dit o ngemak ni et ge heel o nde nk baa r is. D e naastgel egen paardenstal e n de in de nabijheid van h et h otel gelegen stadsg rac h t, m et zij n sti lstaan de en ni et altij d even frisse water, zull en hi er beslist deb et aan zij n geweest . Maar ook de
R eeds in 1598 liep er ee n han delsw eg van H o lland o ve r Deven ter, Goor, Ensc he de , Gronau naar h et D uitse Münster. In de 17 c eeuw deed de zoge naam de Münsterse postw ag en zij n intrede . D eze hield in Ensched e stil bij H et M ünstersch e P osthuis, ge lege n ter h o ogte va n de tegenwo ordige St . J aco buskerk aan de M arkt te En schede. Daar werd de post o ve rgelad en in de w agcns n aar Deventer e n ZwolIc. Van 1726 tot
na aanko mst m et de ko ets, " een < '(oed ,'(las wijn en gebruikten er een boterham niet cijcrs", D at de waard hun eier e n voo rzette verwo nde rde Boom gee nszins . " Hier is innncts het
mesth open , die to entertijd no g her en de r in de strate n va n h et plattelan dsta dje lagen , zulle n ze ke r ook de nodige brutale Twentse insecten h ebben geleverd . Zoals ui t Bo o m s
1794 was het pos tmeesters cha p te E nschede in handen van de ui t Grona u stam m ende fami lie Van de r Sc hild . Va ndaar dat H et M ünstersch e Posthuis ook wel D e Sc hi ldskoning
kippellialld" , ald u s Boom. N a ee n uitstek e nd e nachtrust en een even zo goed o n tbij t, h ebben zij" de lIo(\?ellde IJOorlJl iddag te Enschede dOOl;'(ebra< '(t, toen de keilkeilklok in den G ouden Klomp OIIS ter maaltijd noodiçde, waarbij de 10gelJlellthollder voordiende, een viertal gastelI - waarouder ook z oo wij tueenen habitu és - aanraten) en even als te
rei sportefeui lle blijkt, w erd de waard er in he t gehe el niet ze n uw ach tig van : " . . . terwijl een reiz(l?er vlieç cn lIill,\? en ze doodkneep en Kosters 't kalfslIlees heel dik snijdende lachte" . H o e het ook zij, het o ngedie rte heeft d e koste lij ke m aaltijd ni et nad elig kunnen beïnv loeden, wa nt ied er een ging bij zonder vo ldaa n van tafe l.
werd ge noemd . Aa n h et begi n van de zestige r j ar en van de 18 c e euw ging er tw ee m aal per week ee n geregelde postw agen va n En schede n aar D eventer en terug. Voor slec h ts d ertig stu ivers per e nke le reis kon
I
I
I
De z andstenen toegangspoort bij het lIool1l1alige hotel 'De Gouden Klomp (rond 19( 0)
men met de ze po stk oets meerijden. In 179 5 w erd het po sthuis overge no men do or de fam ilie Le
CollectieJohan Hemleen 11
Sliepsteen
7
Il ólel ,,1)E ' l\l.!.O M F "'
Inlerc,T'lcplJ,on 88.
'Hotel De Klomp' op een ansicht uit 1901 : 'Electrisch licht' en 'matige prijzen' A nsichtkaart: collectieJohall Hemken
Roi . D eze zag zich in 183 8 echte r genood zaakt H et Münstersch e Po sthuis van de hand te doen . H et moe st plaats maken voor de nieuw te bouwen St. Jacobuskerk . Vanaf dat moment mo est de M ün stersch e Po stw agen , die toen ree ds meer dan tw ee ee uwe n Het Münster sche Posthuis had aangedaan, omz ien naar ee n ande re pleisterpl aats. D eze w erd gevonde n in D e Go ude n Klomp . Hi er w erd voor de verzorging van de bri evenpost spe ciaal ee n achterkamertje inge ric ht. Een j aar later werd er ee n dagelijkse postw agendi en st ingesteld tussen H olland en Münster , waa rdoo r men elke dag D eventer kon bereik en. Tot ver in de 19 C eeuw bleef ee n reis per po stkoets van het w esten naar Ensch ede en vice versa allerminst ee n pr etj e. Langzaam slech ts vorde rde de reis en m eni gm aal kwam er opo ntho ud. De diligen ces rateld en , scho m me lde n of kropen over slechte, onve rha rde we gen . Vaak zage n de reizigers zich gedwonge n uit te stappe n en zelf de hand en uit de mou w en te steke n om het geva llen of in de m odder geza kte rijtui g weer o p weg te help en. Willem de C lerq, die in het j aar 1813 de tocht naar T w en te waagde, schree f hiero ver in zij n reisverslag h et vo lge nde : 8
11
Sliepsteen
"Na Dellenter bestegen wij een postkar die wel de incest onge//lakkelijke bak moest genoeJll d worden waarin //lCII kon worden vervoerd", H ot send en bot send w ist hij zij n bestemming te ber eiken . Ma ar oo k de rest van zij n ve rblijf liep allerminst van ee n leien dakje. H et absolute dieptepunt bereikte hij tijden s ee n wa n deling van Vri ezen veen naar Almelo . Al kort na vertrek zakte hij zo diep in de modder , dat zij n schoene n blev en ste ke n. Uiteindelij k ZJg D e C lerq zich genoodzaak t Alme lo blootsvoets binn en te wa nde len. De gesteldhe id VJn het Ens ch ed ese wegenne t zal er destijds wel niet beter aan toe zijn geweest. In h et voorjaar, bij o pdoo i, was Ensch ed e vaak dagen achteree n geïsoleerd, doordat er gee n wagen meer kon en mocht passer en . Pas in de tw eed e helft van de 19 C ee uw kwa m hier, door de aanleg van ve rharde wegen, langzaam ve rbe tering in . O ok de aanleg van spoo rwegverbindinge n met Ensche de heeft gro te gev olge n gehad voor h et diligen cevervoer en daarm ee du s oo k voo r hotel D e Klomp. In 1880 wa ren de spoorw ege n al zover uit gebreid , dat deze diensten niet m eer lonend w aren . H otelier Andreas Ge rrit H öpink sr. heeft deze bui blijkbaar aan zien komen , wa nt vanaf 1862 treft m en hem , naast hotelhouder van De Go ude n Klomp, bovendien aan als vertege nwoordiger van Van Ge nd
& Loos; als zodanig in 1880
o pgevolgd door zij n o udste zoo n Barend . In die positie werd hem oo k dikwij ls de finan ciële afw ikkeling van leveringen op gedragen , het begin der kassierszaken . In 1884 treft men het kantoo r van Van Ge nd & Loos aan Achter 't H ofje en we l o p de plaats wa ar op I november 1889 het kassierskantoo r B . Höpink geves tigd we rd.
Verwoest Bij de grote stadsbrand van 7 m ei 1862 , w aarbij nagen oeg gehe el Ensche de in de as werd gelegd, viel oo k D e Go ude n Klomp ten prooi aan de vlam me nzee . Wonder boven wo nder bleef de fraaie toegangspoort gespaard . D it fen omeen is direct na de ramp vastgeleg d door de Engelse teken aar C.C. A. Last o p een grav ure van W .H. Slow. O p 9 juli 1862 vo nd er in de restanten van het afgebra nde hotel de aanbesteding plaats vo or" het bouwen van een nieuw loocmcnt-oebouu. de Klomp te Enschede" . U it de nagen o eg nog sme ulende pu inh op en verrees ee n nieu w hotel De Klomp, qu a omva ng gro ter en statige r dan het o ude. H et gebo uw schoot als ee n padd esto el uit de grond, ondanks het feit dat bouwmateri alen moeilijk en maar mondj esmaat te ve rkrijgen wa re n. D oor de groo tschalige wedero pbouw van E nsche de was krapt e o p de goe de re nma rkt ontstaan. Nog voor
Situatieschets van het hotel 'De CO l/den Klomp' met de uitbreiding lJall
19 ° ]
CollectieJohall Hemleen
Kerstmi s, goe d vier maand en nadat de aanbesteding had plaatsgevonden , vond de officiële o pe ning plaats, ondanks het feit dat de muren nog zweette n en hierd oor het leren beh ang hier en daar weer losliet. H et was ge heel gebo uwd volge ns de toen gelde nde normen en de nieu w ste snufjes wa ren er in verwerkt , waardoor het destijds als het modernste hotel van Ensch ed e go ld . H et bleek ee n goe de zet te zijn geweest. H et nieu w e pand vo ldeed aan alle ve rwac htinge n en de beh oefte aan me er eet- en log eergclcgcnheid binnen de gemee nteg re ns en daarbuiten . N et als voorheen was oo k nu de doelgroep duidelijk niet het gewo ne cafébezoek, maar meer de be tere klasse, die er naast een aange name en co mfortabe le nachtru st in ee n van de ro yale en luxe hot elkam ers, bovendien terecht kon voo r uitgebreide lun ch es en diners . H et pand bevatte be ne de n onde r meer ee n roya le entree, ee n ee tka me r, een gro te co nve rsatiezaal en ee n wenteltrap naar de eerste verdiepi ng. Voor het restaurant en het hotelb edrijf beschikte m en ben ed en ove r ee n ruim en goe d in gerichte keuken annex spo elke uke n. O p de eerste verdi eping bevonden zich naast het woonge de elte van de hotelier en zij n gezin nog ee ns veerti en hotelkamers, ee n badkam er , ee n priv é [toilet] en ee n tw eed e keuken.
Tab/cs d'h àtc Op 5 oktober 1877 werd door "Andreas Gerrit H öp ink , hotelhouder te Enschede, verkocht aan Arend Thcodorus Du Crocq, particuli er, wonende te Voorst: H et ho tel genaamd "De Klomp" m et stalling en verdere gebouwen, plaats en erve n, gelegen aan de Gro nausche en O lde nzaalsestraat te Enschede, kadaster Sectie B nummers 867, hui s en erf drie vierkante roeden vier en negenti g vierkante ellen en 868 stal en erf drie vierka nte roeden zeve n en vee rtig vierkante ellen, door ve rko pe r en ec htge note in alge hele ge meenschap van goe deren gehuwd bij acte van boed elscheiding verkregen op zes februari achttienhonderd zeve n en vij ftig" .
ft
Ii
r- --F
~I
Detail van de hOlil/ltekellillg uit 1903 van het straataanzicht met het royale halkon boven de nicuIFC ho(~rdillgallg Collectie Geil/eente Archief Enschede
Hi ervoor moest de nieuwe eige naar, Du C roc q, ee n bedrag van maar liefst 22.000 gulde n neertellen. De aanvaa rding van h et verko chte was o p 15 november van dat zelfde ja ar. D u C roc q, to en 3 I ja ar oud, had bedongen dat Andreas Ge rrit Höpin k te Ensch ede gee n hotel, logement of stalho uderij m ocht leiden. Voorts werd overeengekome n dat, mocht de familie H öp ink n iet in de gelegenhei d zijn om ee n gesch ikt woo nhuis te betrekke n, zij tijdelijk doch ten langste twee maa nden na genoemde datum , de toen door hun in geb ruik zijnde vertrekken in he t verkochte hot el mocht blij ven bewonen. Ook hot elhou der Du C roc q deed er goe de zake n. D it gaf hem vo ldoende aanleiding o m ee ns wa t serie uzer naar de oude stallen te kij ken. Me dio 1890 gaf hij o pdrac ht tot de bouw van ee n nieu w ko etshui s, dat ge he el in stijl was met de allure van het hotel. De ee rste verdieping van dit koetsh uis was teven s ingericht voor bewoning. Waa rschij nlij k heeft dit gediend om o nde rdak te versc haffen aan het inwonende personeel. Dit besto nd
destijds uit ee n kok, huisknecht, buffetjuffrouw, dien stbod e, enke le keln ers en ee n stalknec ht. H et aantal personeelsled en heeft beslist hoger gelege n, daar dit alleen ee n o pso m ming is van het inwon ende person eel. O nder géran t Sch öler wa re n er tables d' h óte , w aaraan de gaste n zich du s sch aarden voor het gezame nlij k nuttigen van de maaltij d . De tab les d' h ót e ko m t tegen w oordig nagenoeg niet meer voor. In die tijd schie p zij ee n inti em e sfeer in het hot el. .
Toegangspoort De 42-ja rige in Lo ch em geboren koo pma n Leen Fran kenh uis en de 37-jarigc arc hitec t Eng be rt Z eggelink wa re n op 2 I mei 1900 voor ee n bedrag van 45.000 guldc n (een ve rdubbe ling in slechts 23 j aar tijd!), eige naar gew orden van het hotel met stalling en het wagenhuis met bovenwoning. Dit voo r die dagen im me nse bedrag moe st vóór de ee rste juli daaropvolgend zijn vo ldaan. T ot de ee rste juli 1901 h eeft hotelhouder Du C rocq het hotel-restau rant nog 11
Sliepsteen
9
deze to e aan het voormalige ' Hof te 13oekelo ' . H oe het oo k zij, dit fraaie stu k cultuure rfgoe d . dat in middel s de status van Ge meentelijk M onument heeft verkrege n, ve rdient ee n bet ere staat dan waa rin het tegenwoordig ver kee rt!
Uitbreiding
Kijkjc in de Oldcneaalscstraat (thans dc Heurnc} in 1902 , met rechts op de hock liet voonnalioc hotel 'De Klomp'. DegOl/dc/1 klomp midden bO fJCII liet raatll hc~{t bij de illl:rijpc/1dc fJcrbol/llJi/lg IJall 1915 helaas het veld tnoeten ruiuien A nsichtleaart: collectieJ ohall HClI/kCII
gedreven , daarna is hij met z' n echtge no te naar D en H aag vertrokken. Omdat er blijkb aar duid elijk beh oefte bestond aan meer accom modatie , w ilden de nieu w e eigenare n het bestaande hotel danig uitbreiden . H et plan was om de binnenplaats tussen het hotel, de stalling en het wagenhuis te beb o uwen. In deze plannen was ec hte r gee n ru im te meer vo or de fraaie uit Benth eim er zandsteen vervaardigde toegangspoort, die de catastro fale stadsbrand had overleefd. D oor ee n eerder e uitbreiding van het vro egere hot el, ro nd 1830, was deze zandste ne n poort geplaatst dir ect naast het hoofd geb ou w , aan de kant van de Gron auschestraat . Hi er dien de ze tot in gang naar de bi nn enplaats met de stallen en rij tuigloo dsen . M et het verdwijnen van deze poort w as het to enma lige gem ee ntebestuur van Ensche de blij kb aar toch niet zo erg gelukkig. Op li juni ' 901 doet zij, vanwege de gemeentelij ke taken met be trekking tot 'gedenktee ke nen van geschiedenis en kunst' hiero ver ee n schrij ven uit gaan naar het M inisterie van Binnenland sche Z aken . Dit bracht het o p zij n beurt w eer o nde r de aand acht van de dir ecti e van het N ed erland seli Museum voor Gesc hiede nis & Kunst, ee n onde rde el van het Rij ksmuseum in op richti ng . Een ex pert van het R ijksmuseum kw am daaro p persoonlijk naar 10
/1
Sliepsteen
Enschede om het o bject te bekijken . Hij kw am met de eigenaren ee n koopsom van 3° 0 gulden ov ereen. Voorwaarde w as dat het m o nument in de eerste helft van juli 190 I doo r de ko per moest zijn afgebro ken en verw ij derd . Ondertussen ginge n er in Ensched e ook stem men o p, om het 'p oortj e' , zoals het he el besch eiden in de co rrespo nde ntie van de geme ente Enschede we rd aangeduid, voor de regio te beh ouden . M et de m edewerking van alle betrokken partijen, nam de to en 63-ja rige Gerrit Jan van H eek de recht en en plichten van het Rij ksmu seum over en w erd daarmee per 9 juli 190 1 eige naar van het ' poo rtje'. Bij di e gelegenheid verhuisde het van het hotel naar die ns bu itengoed in T w ekkelo . Daar siert het , na ru im honde rd j aar, nog hed en ten dage de in gang van bu itengoed H et Stroo t. In 1934 beschrijft E.H . te Kuile de poort als vo lgt: " de fJoogstccllclI z ijn versierd met maskers CII rozenen CII die gqlallkccrd worden door Toskaansclic haluc zuilen, die CCII hoifdgcstcf dragen, Op liet frics CCII jadu-rctië]. Op de kraolllijst aall weerszi jden CCII ICCl/ III , die een plak gckapt wapensduld houdt, De paas in het midden is modern", Wa ar de poort oo rspro nkelij k vandaan komt is tot op heden nog stee ds omstreden. M et nam e L.A. Stroink beweert dat ze afko mstig is van het ro nd 1830 afgebrok en ' Huys te H engelo ' . W eer ande ren schrijven
In mei 19°1 ve rkoc hten Frankenhuis en Z eggelin k het co m ple te pand w eer , nu aan de uit Amsterd am komende en o p 5 augustus 1836 te Groenlo gebo rcn H en ricu s Joh annes D ievelaa r en zij n tw int ig jaa r j o nge re ec htgenote Johann a Geertruida Foest. D eze liet en het hotel in z' n gehe el restaurere n en aanpassen aan de toen gelde nd e eisen , waarond er ko ud e en warme baden , uitpakkamers en natu urlijk .. .. . elektrisch licht ! H et ande rs zo rustige en gedistingeerde hotel we rd o p do nderdagavond 26 septe mber 19° 1 o pgesc hrikt door ee n immense klo ppartij . H et talrijk toe gestro o md e publi ek zag hoe het gehele hotelperson eel en oo k de aanwezige logés hals ov er kop vertro kke n om elde rs een heen komen te zoe ke n. D ebet aan deze vec htpartij was ee n uit de hand gelop en ve rgade ring . N adat de orde w eer hersteld en de rust weergekeerd w as, ko n ied er w eer veilig teru gkeren . D oordat Di evelaar echter niet betaalde, ging het pand gedwonge n o nde r de hamer. O nder toezicht van notaris Pet eri vond op 12 december 1901 een o pe nbare ve iling plaats. O pme rkelijk hierbij is, dat deze plaatsvo nd in het café M end elaar en niet zoals men zo u mogen ve rwac hte n in hotel D e Klomp zelf Voor ee n bedr ag van 36.600 gulden w erden Franke nhuis en Zeggelink o pnieuw eigenaar van het hotel , waa ro p het gezin Dievelaar op 22 febru ari 1902 teru gkeerd e naar Amsterdam . Op 13 mei 19° 3 ve rkochte n Franken huis en Zeggelink het pand o pnieuw, nu aan Joh ann es M arin us Beu kers. D e 35-j arige in Oo tmarsum gebo ren Beu kers w as gehuwd m et de elf jaar jongere uit Lonn ek er afko mstige Alberta G certr uida Sanders. H et kersverse horecapaar had er blij kbaar zin in , wa nt al in okto be r van het zelfde j aar stapte Beukers naar het ge meentehuis
van Ensche de, m et o nde r zijn arm het bestek en de bou w tek eningen voo r ee n geplande uitbreiding van het bestaand e hotel. T ijden s de gemeenteraadsvergade ring van 19 oktober werd zijn ontwe rp zo nder slag of stoot goe dge ke ur d . Gezien de omvang en de plaats van de uitbreiding, mo et dit de gro tere ver bo uwing zijn, die de her en Franke nhuis en Zeggelink ree ds in 1900 ge pland hadd en en waar de toegangspoort voor heeft moete n wijken! D e verbo uw ing o mva tte onde r meer ee n aanz ienlijke uitbreiding van het aantal hotelkam ers van 17 naar 26. Bovendi en kr eeg het hotel er ee n nieuwe zaal en ee n u itp akkam er bij . H et geheel w as voo r die tij d vrij modern van opzet en vo ldee d aan de laatste wensen. Z o was het nieu w e gedeelte voorzie n van maar liefst dr ie closeti nric hti nge n met wa terspoeling(!) en een tweetal porselei nen ho ekgep laatste urinoi rs. Alle inp andi g en direct aanges lo ten op het gemeenteriool, zo nder tussch enkom st ee ner beerput! O pmerke lij k daarbij is dat het toilet ('privé') o p de ee rste verdie ping diende tot het gemeenschappelijke gebrui k voor de gaste n van in ied er gevaln egen (!) hot elkamers. O nde r een fraai en ro yaal balko n kwam de nieuwe hoo fdingang, verfraaid met palm en en lant aarn s. H et balkon is er nog, maar de ingang is na diverse ve rbouwinge n als zodanig
ve rdw ene n. D oor deze in grijpende aanbo uwen ande re be langrijke verbe teringe n heeft Beukers het hot el tot gro te bloe i we te n te bre ngen. Naast de hotel- en restaur antfunctie we rd hotel De Klomp stee ds m eer ee n ce ntrum voor u iteenlo pende activi tei ten en bijeenko mste n. Men ko n er ook terecht voor dansavonde n, ve rgaderinge n, lezingen, vei linge n, feesten en par tijen . Bovendi en vo nde n diverse vereniginge n en club s er o nde rdak . Enke le plaatselij ke m uziekvereni gin gen maakt en er voo r hun rep eti ties en j aarlijkse uitvo eringen dankbaar gebruik van. Daa rnaast bood het ruimsch oots de gelege nhe id voor de alo m bekende Twentse bruiloften , die er met regelmaat van de klo k we rde n gehouden.
Teruggang Op 26 april 191 I overleed Beukers vrij plotseling op 42-jarige leeftijd . H ij leefde en werkte voor zij n hot el. Door zijn vriendelijkhei d en voorko me ndhei d was hij bij zij n gaste n erg geliefd. H et hotelrestaurant we rd door de we duwe op de oude voet voo rtgezet, ec hter onder de directie van haar gérant Ar thur Vosse n , voo rh een o be rke lner in De Klomp. or deze beslissing w as niet zo' n succes, óf zij heeft ee n go ed bod o p het h otel ge krege n, maar in ieder geval ve rtro k zij o p 12 j an uari 19 12, same n met haar beide kin der en ,
naar Ap eldoorn . Per 27 j anuari daaropvolgend kwam er een nieuw e hotelier- eigenaar. H et was de o p 20 februari 1877 te Winterw ij k geboren Arn oldus H erm armus Christian us R eir ing. Same n met zij n ech tgenote, Johanna So ph ia T heresia D ieben , dreef hij ook al ee n hotel in Wi nt ersw ij k , H ot el Stad M unster genaamd. Opnieuw werd er in het van ouds be kende eers te rant,'S reizigers- en fam ilieho tel getim me rd, verbo uw d en gerestaureerd. Z o we rde n alle kam ers vo orzien van centrale ve rwa rm ing, terwijl de nieu w ingerichte zalen en salo n (m e t piano) uitn odi gen d w aren voor gro te en kleine partijen. Voor ' Plats du jour à f 0 ,60 en lunch à f 1 ,5 0 ' kon men er dagelijks terec ht ' tussdien 12 Ctl 2 uur'. En voor de "Tablc d' liàtc à 5 Yz uur, Diners à parts' van vijf tot zeven uu r, voo r ee n tegen w oordig niet meer voo r te stellen bedrag van respectievelijk f 1,50 en f 2,-. Boven dien werd er tege n luttele cen te n een goed glas gerstenat van he t merk Dortmunder Kroncnbráu getapt; later ook Miirchen- en Mtïnchener bie ren.
Van klok tot klok De wa t o ude re lezers zullen vooral den ken aan de eens zo geliefd e w and elro ute 'v an klok tot klok' . O fwel vanaf kruispunt De Klom p via de Langestraat en H averstraat. ove r de o ude M arkt, door de M arktstraat en de Hengelosestraat tot aan de spoo rwcgovergang Ensche deGro nau. Op het plaveisel daar sto nd destijds, net als voo r het hotel De Klom p, een ouderwetse klok . O p het traject tussen de beide stukken straatmeubilair slenterden op de uitgaansavonden de verkering zoekende, of de al o p vrijersvoete n geraakte jong elui, vice versa.
Einde?
Kruispunt Dc Klomp in 1923. Aal1 het voonnaligc hotel 'De Klomp' herinnert al/cm 110g de naam boven de il1gallg l1aar de stc!'ffcl1- CII tnatrasscnwinkcl van Lu ntcr & Co. Zo te z ien had de veteeenagent er destijds CCII malekic aan, Ansichtlsaan: colleetic J ohall Hemleen
D e ee rste w ereldoorl o g is oo k o p hotel D e Go uden Klomp duidelijk van gro te invloed geweest. Ondank s het fcit dat N ederland niet direct in de oo rlog was verw ikkeld, was er stee ds minder te krijgen. H et beetj e dat nog te koop w as, mo est veelal duur wo rde n betaald. Hi erd oor hadd en de gaste n minder te bested en 11
Sliepsteen
11
en naarmate de oo rlog voortschree d, bleven er stee ds meer gaste n weg. Z oals voor vele n, was het oo k voor de familie R eirin g ee n moeilijke tijd om de zaak draaiende te houden. D oor de drastisch e teru ggang in het aantal overnacht ingen en diners, zag R eiri ng zich geno odzaakt o m ee n deel van het hotel van de hand te do en . Z od oende we rd W . Sch enke med io 19 I 4 eige naar van het hoekged eelt e. Deze liet het oude hot elged eelte in het daarop volgende j aar verbo uwe n tot w inkel-woo nhuis. D e pu i aan de Olden zaalse- en Gro nausestraat we rd ingr ij pend gewij zigd. O p de afgero nde hoek , die dit pand zo kar akte riseerde , kwam de ingang naar de w inkel, zoals w e die hed en ten dage nog kenn en. D e vroegere eetzaal we rd w inkelru imte , terwij l de zes kame rs op de ee rste ve rdieping bleven bestaan , echter nu niet meer voo r het onderbrenge n van ho telgasten , maar voor bew on in g van het winkelgezin. In novemb er 19'4 diend e ho telier R eiring ook ee n ve rzoe k in tot het ve rbo uwe n van het middelste hot elged eelt e. H iervoor had hij de hulp ingeroepe n van de in Go uda geves tigde architec t J.H . de Wilde. Bij de totale ve rbo uw ing, die we rd uitgevoerd door de Ensch ed ese aannem er J. M . Tönies & zn ., w erd de achterm uu r tot een hoogte van circa tw ee meter vijftig geheel gesloo pt. Ook de beid e bi ntlagen van de ee rste en tw eed e ve rdie ping en ee n deel van het dak mo esten wijken. Waa r ee ns vo l overgave we rd ve rgaderd en geco nve rsee rd, we rd nu ee n ve rkoopru im te van gr utterswa ren, bo ter, kaas en dergelijke. D e w inkelru im te we rd o m hygiën isch e red en en ge heel betegeld. Oo k hier werde n de kam ers op de eerste verdiepi ng aangepast aan bewoni ng door het gezin dat de wi nkel bediende. Doorda t de toegang naar de eerste verdiep ing van oorsprong geschiedde door he t lin ks aangrenze nde gede elte dat nu to ebehoorde aan Schenke, w as het nodi g hier vanuit de achte rgang ee n nieu w e tr ap te maken. D e tw ee lantaarn s op de verdieping bleven ook in de nieuwe situatie zorgen voor lich t- en luch ttoevoer van het
Ecu kijkjc op de Cronauscstraat richtil/g Vccl/straat rond 1955, drukte tijdens de spitsuren , Links het hotcl-cajè-rcstaurant 'De Kalanderij', I/aast de Sc/IOCIICIIZaak van Vall Haren. Foto ; Gemeente Ardiic] Enschede
Z O ~lZdc !'OOl' CCII enorme
tra pgedeelte en het portaal. N et als de verbouw ing van het hoekpand do or de heer Sch en kc kreeg ook dit zijn beslag in 19 15. Door beid e ve rbo uw inge n vervielen maar liefst ruim derti g hotelbedden!
Hotel Kalanderij In de daarop volgende j aren w isselden het hotel en de wi nkelpand en v eelvuldig van eigenaar en bestemming. Prakt isch bij ied ere w isseling we rd er weer getim merd en verbo uwd. Begin 1916 verkocht R eir ing het gehee l gemeubileerde hot el annex winkelpand aan de
afdeling Ensche de van de N ederlandse Aannemersbo nd W .A. T homasson W z. te Ensche de . Doordat R eirin g inmid dels naar D en H aag was ve rtro kke n, ging Thomassou naarstig op zoek naar ee n géra nt of pachter. D eze werd spoedig gevo nde n in de persoon van de 33j arige Arnhemmer Johan W illem Frederik Coopma n en zij n vro uw Bernar dina Joh anna Sm it. O nde r de nieuwe naam Hotel-c afé-restaurant De Ni eu w e Klomp en het geno t van de m uzikale klank en van ee n or kest von d op zaterdagavond 15 apri l ee n dave re nd open ingsbal plaats. Bij het 11
Sliepsteen
I]
bestem ming houdt. Echte r D e Klomp is nooit hel em aal uit Ensche de verdwene n. T oen in 1922 door J oh an H em ken aan de Richtersw eg te Enschede ee n nieu w hot el- café we rd gebouw d , kr eeg dit bewust de naam D e Klomp . Ecn w eloverwogen en bewuste keu ze van H em ken . "Eanskc hef sinds nicanskcn hcugllis z ien '11 leloonip had CII z o z alt aait blicnt '11 ok! ", waren zij n woorde n. En zo is het, wa nt tegen w oordig prij kt nog stee ds boven in de geve l van dit karakter istieke pand aan de R ichtersw eg de naam D e Klomp, als ee n ode aan het ee ns zo legendarisch e en alom bekende Enschedese hotel!
vVinkelpanden De noordoostelijke hocle van de tegenwoordige De HCl/fIlC en De Klomp (anno 2005), waar IIrocgcr hotel 'De Goud en Klomp' was gCllcstigd Foto :J ohan Hemteen
bovenmate dru k bezochte feest we rd het nieuwe exploitantenec htpaar overste lpt met ee n eno rme hoeve elh eid blo cmen . Aan sluit end w erd er op zo ndag cen matin ee en 's avo nds ee n groot co nce rt gegeven. Ondanks h et gro te entho usiasme hebben oo k zij het hier waarsc hij nlij k niet kunnen bolw erk en. W ant reeds ee n goed j aar late r ve rtrokke n zij met hun beid e zoons en do cht er naar Nijmegen. Per 3 I mei 191 6 verscheen er ee n nieuwe pachter: J ohannes Andreas f erdinand Kod eritsch . Onder hem vo nd w el de meest opmerkelijke hand el in hotel D e Klomp plaats, en we l op zaterdag 2 februari 191 8. O p die dag hield de heer Kalkoen e er van 's morgen s elf tot 's middags vier uur zitti ng, om oude kunsttand en en - gebitten in te kop en . Al w aren het stukken en brokken , hij betaalde er maar liefst het reu sachti ge bedra g van f 5,- per tand voor! W aarschijnlij k mede door de econo mische teru ggang ten gevo lge van de ee rste wereldoorlog, ko n ook de familie Koderitsch het hier niet vo lho ude n en ve rtro k naar Rhed en . D aarop verkoc ht Thomasson het pand in 191 8 aan Hendrik Verbeek, caféhoude r te En sched e. Een van de ee rste din gen die vera nderd werd, w as de naam. Vanaf dat moment ging het als H ot el Kalanderij , genoemd naar de nabij gelegen Kalanders traat, 14
I1
Sliepsteen
de geschiede nis in . Hi erm ee kwa m ee n definitief einde aan het tijdp erk van Hotel D e Klomp, dat minsten s honderd vijftig j aar heeft geduur d. N aar het waarom van de naam sverand ering do or Ver beek kan allee n maar wo rde n gegist. W aarschijnlij k heeft hij er zijn eigen identiteit aan w illen geven. D at het eige nlij k nog maar we inig van doe n had met het vano uds bekende hotel D e Klomp, zal zeker mede bep alend zij n geweest.
Voortbcstaan Om het gehee l wa t meer cachet te geve n liet Verb eek de naastgelegen w inkel w eer bij het hot el- restaur ant aantre kke n en ombouwen tot café. N a tien j aar, in 1928, ver ko cht H endrik Verb eek aan de H en gelosch e Bierbrouwerij: "een pand ingericht tot hotel, café CII restaurant, II/Ct crUC11,cQelCgCII aan de C ronauschcstraat te Enschede, gCllulll lI/crd J CII Ja, hotel "Katandeiij". Daarn a vo lgen de exploi tanten, onder w ie Prijt en Veldka rn p, elkaar snel op. T ot het begin van de j aren zestig van de vorige eeu w heeft het pand als H otel Kaland erij dienst gedaan . Sin dsdien is daar het ChineesIndische restaurant Hong Kon g gevestigd. W aarm ee dit h istorisch e stu kj e En sch ed e, na zo 'n tw eeënhalve ee uw als horecagelegenheid dienst te hebben gedaan, vooralsnog die
Ooit was het kr uispunt D e Klomp het drukste kru ispunt van de stad. R ond 19 10 moest er nog ee n agent van polit ie aan te pas komen om de dro m me n fietsend e 6brieksarb eid ers in goe de ban en te leid en. Als zo ' n vee rtig jaar later iemand naar het kruispunt De Klomp vro eg, luidde het stereo type antwoord: " b ij dc sto plichten" . H ier sto nde n immers de ee rste ve rkeerslichten van Enschede . Pas later kw amen ze oo k bij kr uispunt D e G raaff H et tussenli ggende hotelged eelt e h eeft, in zij n korte bestaan als winkelruimte, voordat Verbeek er weer een hor ecapand van m aakt e, vele huurders van even zov ele pro du cten gehuisvest. Onderm eer h ebbe n hier Sanders, W olte rs, Steenmers en Van Bru ggen hu n koopwaar aan de man prob er en te brengen. Ook het zo karakt er istiek e hoekp and heeft in de loop d er j aren meni g midden stand er tot wi nke lru im te gediend. Nadat co upeur Sche nke er in 191 5 kor tstondi g ee n klee rmake rij en manufact urenzaak dreef, was hier Maga zijn D e Klomp van H. LUI1ter & C o ., speci aalzaak in slaapkarn ermeubelen , matrassen- en stoffenhandel gehuisvest. Nadien heeft J . Vellem an er eni ge j aren , onder de naam Magazijn Sport, zij n hand el gedreve n [zie n Sliep steen van voorjaar 2005 ]. Vanaf eind j aren de rtig tot circa 196 0 had Van H aren er zijn schoenenzaak (tegenw oordig op de tegenoverliggende ho ek).
Daarna heeft het , onde r eige ndom van de Ge meente Ensche de, ee n tijdlang leeggestaan . Van 196 3 tot 2000 heeft de firm a Platvoet er zij n kantoo rvakha ndel gehad. T hans is het pand in gebru ik door ee n auto ma tiek (voorhee n ee n j uwelierszaak) en ee n van de vele telecomwin kels die Ensche de rij k is. De wi nkelpuien aan de straatzij de zij n geheel gemodernisee rd . Beh alve o p de begane gro nd we rd er m eestal we inig veranderd aan de gev els, die ee n taai lev en hadd en en vaak nog hebb en. D e naam van het voormalige h ot el D e Klomp heeft nog j arenl an g o p de hoekgevel geprij kt. M aar door h et w isselen van de wac ht en de vele ve rbo uwinge n h eeft deze, eve nals het hotel, hel aas het loodj e m oet en leggen. Vanaf de tege noverligge nde hoek kan men goe d zie n dat het hier gaat om ce n o ud, ind ru kw ekk end en glorieus bou ww erk ! )/1
KIOO11lp
Ge dure nde de 19 c ee uw was de naam van het hotel lange tijd De Go udc n Klomp. W ann eer dit is gewijzigd is niet exac t te achterhalen, omdat in de volksmond stee ds werd gespro ke n over ' u Kloo m p. Zowel in officiële als ande re stukke n wordt het etablisseme nt afwisselend en gelij ktij dig met zowel D e Klomp alsook met D e Go uden Klomp aange duid, wa t het zoe ke n naar het wa nnee r van de juiste ben aming er niet ee nvo udiger o p heeft ge maakt. Hel aas heb ik o p m ij n zoektoc ht naar de histori e, glo rie en ondergang van het hotel De (Go ude n) Klomp gee n fot omateri aal van het in terieur en de eige nare n kunne n achterhalen. Lezers die in het bezit zij n van dergelijk materiaal of mij o p het spoo r ervan kunnen zette n, worde n van harte uit gen od igd co ntac t m et mij o p te nemen .
Bronnen:
Archief auteur Gemeente Archief Enschede ArchicfDe Twentsche Courant T ubantia H arm , Mijne reisportcjcuillc ~f oniewcrvinçcn door Ovcrijssc! Lcnu cp , Jacob van, Nederland in den goeden ouden tijd 1823 Stroink, L.A., Stad en Land uatt Twente 13 0 0111 ,
