HOOFDSTUK I INLEIDING. Inleiding

HOOFDSTUK

l

I

INLEIDING

Inleiding

1.1 Inleiding De elektronische handel (e-commerce1) is een groeisector. Volgens recente schattingen zal op de Amerikaanse markt voor e-commerce al in 2003 een bedrag van 65 miljard dollar omgaan.2 Dat er geen onbeperkt en ongereguleerd aanbod van goederen en diensten kan plaatsvinden spreekt voor zieh: deze is ook in traditionele zin aan (juridische) voorwaarden gebonden. Te denken valt in dit verband aan lokale, centrale en communautaire vergunningstelsels. De opkomst van informatie- en communicatietechnologie (IGT) zorgt naast een groei-effect ook voor een toenemende druk op traditionele stelsels, met name door de opkomst van het wereldwijde, grensoverschrijdende Internet. In dit onderzoek wordt daarom gekeken naar de kansen en bedreigingen waarmee een dergelijk vergunningstelsel in een elektronische context te maken heeft. Hierbij dient een aantal opmerkingen te worden gemaakt. Allereerst zal in dit onderzoek niet gekeken worden naar alle typen vergunningen maar wordt een praktische selectie gemaakt. Het spreekt wellicht voor zieh dat hierbij aangehaakt wordt bij die stelsels die op het wereldwijde communicatienetwerk ('het Internet') ook enige betekenis hebben; bij het kijken naar elektronische handel wordt daarom aangehaakt bij handelsregulerende stelsels. Op de tweede plaats zou ten aanzien van vergunningen en IGT de misvatting kunnen ontstaan dat dit onderzoek ingaat op de elektronische vergunningverlening of de positie van de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Onduidelijk is immers of de in deze wet genoemde besluiten tot vergunningverlening ook in elektronische of digitale vorm kunnen worden verstrekt. Het aankomend wetsvoorstel zal in deze materie duidelijkheid moeten geven. In dit onderzoek gaat het echter om de mogelijkheden als ook knelpunten die zowel in de uitvoering, handhaving maar ook internationale context zijn te signaleren rondom vergunningen en IGT. Reeds in de nota ^fletgeving voor de elektronische snelweg1 (nota WES 1) werd Stil gestaan bij de specifieke kenmerken die IGT in zieh herbergt.

1.

2. 3.

Vgl. P. Buckley, in: The Etnerging Digital Community Part II , waarin zij e-commerce omschrijft als "Business processes which shift transactions to the Internet or some other non-proprietary, Web-based system". C. Wenckeback, Έ-handel vraagt aanpassing Nederlandse wetgeving', Automatiieringsgids, CWE, 18-2-2000. Kamemukken Π 1997/98, 25 880, nr. 2.

VERGUNNINGEN

OP

INTERN Π

MEER

DAN

GOKKEN

OP

h l· N

HANDHAAFBAAR

SFE1SEL

4

Bovens stelde reeds m een eerdere IteR-pubhcatie vast dat m de nota WES l gekeken is naar een aantal specifieke kenmerken van IGT m relatie tot het recht, te weten 1

dematemlisering,

2 deterritoriahsermg, en 3 technologische turbulentie Wat betreft de dematerialisenng wordt vaak het adagium "wat offline geldt, dient ook online gelden" aangehaald Nog steeds bestaat er techniekafhankehjke wetgevmg die stamt uit het pre Internettijdperk Het nog te behandelen veigunningsysteem 5 van de Wet op de kansspelen (WoK), welke stamt uit de zestiger jaren, is zo'n type wetgevmg Het is bij dergehjke wetgevmg van groot belang dat zo snel mogehjk wordt overgegaan op techmekonafhankelijke bepalmgen Wat betreft de kansspelen wordt op dit moment hard gewerkt aan een wetswijzigmg van de WoK om Internetkansspelen te bezien binnen het huldige stelsel IGT levert echter ook soms situaties op die niet m traditionele zin voorzien waren In dergehjke gevallen kan dan ook terecht aangehaald worden dat wat offline niet geldt of geregeld is, juist m online situaties uiterst relevant is en om die reden wel geregeld moet worden

6

De andere component (deterritoriahsermg) zoigt m een aantal gevallen vooi wrijvmg m situaties waann men probeert door middel van het recht een bepaald terntoir te reguleren Het gekoppelde systeem van netwerken, dat momenteel met de naam Internet woidt aangeduid, laat zieh niet simpel m bepaalde junsdicties plaatsen Thomas Hoeien steh dan ook terecht "In the Internet it is impossible to define user groups on a territorial basis, no one knows whether the user of the address hoeren@aol com is situated m Germany, the USA, or Malaysia "7 Een laatste karaktenstiek van IGT is met name haar snelle, turbulente natuui Ontwikkehngen op en rondom het Internet volgen elkaar snel op en luiden vaak meuwe processen m, zondei daarvan de gevolgen compleet te kunnen over/ien In de notitie Internationaksenng en Recht in de Informatiemaatschappij8 wordt tevens de meuwe structuur van het aanbod van mformatie op Internet genoemd "het mformatieaanbod op Internet, en dan met name op het World Wide Web, woidt uitgebreid met een meuw soort webpagma's (zgn portals) waar vooral verwijzmgen (hyperlmks) naar andere plekken met mhoudehjke mformatie op Internet te vmden zijn (

) Er is geen duide-

hjkheid over de viaag of m het recht ook moet worden gekeken naar de plaats van de hypeilmk, of dat alleen de plaats van de mhoudehjke mformatie zelf- voor zover vaststelbaar - van belang is '

4

5 6 7

8

10

M A P Bovens Overheidsinteiventic in de informatiemaatschippij m H Hijmans & A M P de Kioon {red ) Wetgtumg vooi de elektronische melweg nnacre beschouwingen (IIVR nr 16) Devcntei Kluwer 1999 p 20 Die in dat kader geillusirccrd zal worden m relatie toL de spcelcasmos Kamerstukkin H 1998/99 25880 nr 7 Th Hoeren Electronic commcrce and law - some fragmentary rhoughts on the future of Internet regulanon from a German pcrspectlve m Computer Law and Sicunty Refm t vol 16 no l 2000 p 114 Kamcrstukkcn ff 1999/2000 25880 nr 10

HOOFDSTUK

I INLEIDING

Daarnaast kan worden gesteld dat de ene techmek gelanceerd wordt, terwijl de andere al klaar ligt in de käst Naast deze nieuwe technologieen treden ook nieuwe samenwerkingsvormen op "Withm the new medium mdividual communication and the vanous forms of mass communication (m particular press, TV and radio) are also growmg close together"9, convergentie is daarmee tevens kenmerkend voor deze nieuwe media Een voorbeeld hiervan is de recente technische proeftum van het NOB, waarbij het Internet gebruikt kan woiden om op leder moment van de dag eeider uitgezonden televisie-uitzendmgen van de pubheke omroep te raadplegen, door het aanbieden van deze 'Delay TV'10 wordt mogehjk de schaarste van de etherfiequenties opgelost De kracht van een goed wetgevmgsproces is dan ook dat techmekonafhankelijke wetgeving ruimte biedt om huldige maar ook toekomstige technologieen te omvatten 1.2 Afbakening Uit de mleidmg hierboven mag het duidelijk zijn dat m een dergehjke turbulente wereldwijde omgevmg gemakkehjk mogehjkheden maai tegehjkertijd onmogelijkheden bhjven bestaan in relatie tot veigunmngstelsels De probleemstellmg van dit onderzoek luidt daarom als volgt Welke kamen en bedreigmgen bestaan ten aanzien van een effectiefhandelsregulerend m een elektronische en internationale omgeving'

vergunmngstelsel

Bij de beantwoording van de onderzoeksvraag is een aantal overwegmgen van belang, die in het onderzoek aan bod zullen körnen 1 Gekeken wordt onder andere naar de vraag welke belangen met de vergunnmg worden beoogd De/e belangen zullen afhangen van de specifieke dienst of het goed dat aangeboden woidt Tevens is de nationale (culturele) context hier van belang Bepaalde belangen zullen vooi de Nedeilandse situatie en rechtsorde groot zijn, teiwijl daai m en ander land minder waarde aan wordt toegekend 2 Van belang voor de toetsing van de oplossmgsrichtmgen is dat ei mzicht is in de internationale afspraken en ontwikkehngen Vanuit dit perspectief zal met name naar oplossmgsnchtmgen in de Veremgde Staten worden gekeken, en zullen de resultaten van het op dit terrein gaande onderzoek van de Euiopese Commissie naar elektiomsche diensten worden betrokken Ten tweede is dit van belang omdat Nederland gebonden is aan bepaalde afspraken, zowel op Europees niveau (mzake het aanbieden van goederen en diensten), als m WTO-verband Ten aanzien van dienstveilemng gelden bijvoorbeeld bepaalde randvooiwaaiden mzake het stellen van vergunnmgen op nationaal niveau 1.3 Leeswijzer In het tweede hoofdstuk Staat de vergunnmg als regulenngsmstrument centiaal Hierbij woidt onder meer gekeken naar de juridische defimtie, de motieven tot inschakehng, aspecten van uitvoering maai ook zaken die samenhangen met de handhavmg

9

10

U Sitber Responsibility of Internet Providers - a compaiitive legal study wich lecommendi tions foi futuie legal policiy in Computer Lnw and Secunty Report vol 15 no 5 1999 p 291 DehyTV via voorwaaulc vooi het gebiuik vin deze noviteit is wei een snelle Internetverbmdmg die met vooi icdcre gcbruiker weggelegd is mm enke! voot gebiuikcrs vin breedbind netwcrken Liatst bezocht 20 oktobei 2001 11

VERGUNNINGfcN

OP

INTERNET

MEER

DAN

G O K K E N OP

EEN

H A N D H A A P B A A R Sl E LSEL

Vervolgens zal in het derde hoofdstuk nader worden mgegaan op een viertal diensten die reeds op het Internet hun piaats hebben gevonden maar in traditionele zm onder Nederlands recht vergunnmgphchtig zijn In een ghjdende schaal van fysiek naar virtueel zullen hierbij worden besproken wapenhandel, aflevermg en adverteren van geneesmiddelen en het exploiteren — dan wel bevorderen - van kansspelen op het Internet Naast een beschnjvmg van dit fenomeen op Internet zal tevens gekeken worden naar de Europese dimensie als ook mitiatieven m de Verenigde Staten Bovendien worden ook de knelpunten die samenhangen met dergehjke diensten besproken In het vierde hoofdstuk wordt naar mogelijke oplossmgsnchtingen gekeken Daarbij worden enerzijds de mogehjkheden bekeken die vanuit de overheid gemitieerd kunnen worden, en anderzijds vanuit de markt zelf piaats kunnen vmden Daarbij zal worden gekeken naar een aantal dimensies, te weten de verlenmg van de vergunnmg zelf, aspecten van uitvoermg door de vergunmnghouder als ook handhavmg in een dergehjke omgeving Het vijfde hoofdstuk bevat tenslotte een samenvattmg en conclusies

12

2 Vergunningen

2.1

Inleiding

In dit hoofdstuk proberen wij door te dringen tot het wezen van de vergunning om vervolgens op basis van die kennis een inschattmg te kunnen maken van de oplossmgen en knelpunten die met het vergunningsinstrument verbonden ztjn m een elektronische en internationale context We zullen daarbij vooral kijken naai problemen die ontstaan bij vergunningstelsels die beogen elektronische handel te reguleren De prealabele vraag bij dit alles is wat is eigenlijk een vergunning'

2.2

Vergunning

Een vergunning is een machtigmg om lets te doen, wat eerder verboden was, of om lets na te laten wat eerder geboden was " In het recht is het uitvaardigen van die machtigmgen meestal overgelaten aan dooi het recht zelf bevoegd verklaarde (bestuurs-)organen In het Nederlandse recht worden m de regel bestuursorganen met die taak belast De Algemene wet bestuursrecht verstaat m artikel l l onder een bestuursorgaan a een orgaan van een rechtspersoon die krachtens pubhekrecht u ingesteld, of b een ander persoon of College, met enig openbaar gezag bekleed De rechtshandelmg waarbij een vergunning wordt afgegeven is een besluit Een besluit wordt m artikel l 3 van de Algemene wet bestuursrecht gedefimeerd als Onder besluit wordt verstaan een schnfteh-jke beshssmg van een bestuursorgaan, inboudende een pubhekrechtehjke rechtshandelmg Nederlandse vergunnmgstelsels wijken naar hun juridische structuur met sterk af van vergunnmgstelsels die we m veel andere contmentale, maar ook common law stelsels tegenkomen In juridische zm bevat een vergunningstelsel nagenoeg altijd drie elementen, te weten a een verbod of gebod, meestal neergelegd m een algemene regeling in een algemeen verbindende voorschnft, b een bevoegdheid aan een (bestuurs)orgaan om m emgerlei vorm vnjstellmg, ontheffing, concessie (soms ook goedkeuimg12) te verlenen van het ver- of gebodene, c het besluit waarbij de vrijstelhng, ontheffing, concessie, goedkeuring wordt verleend (al dan met mclusief nadere vergunnmgvoorschnften)

11 12

Van Dale Groot elektronisch woordenboek hedendaags Nederlands 1995 Zie ook paragnai 2 3 13

V L R G U N N I N C J N

OP

ΙΝΤΓΚΝΕΤ

MTER

DAN

GO K KE N

OP

l· Γ Ν

HANDHAAFBAAR

SfELSEL

Via deze structuur is het goed mogehjk om de algemene norm die m een algemeen ge- of verbod door een wetgever is gesteld aan te vullen met het meei precieze oordeel van het orgaan dat de bevoegdheid tot vergunnmgverlenmg heeft Vergunnmgstelsels geven als het wäre de mogehjkheid tot een situatieve correctie of situatief oordeel ten opzichte van het oordeel dat de wetgever had In het bestuursrechtehjke stelsel körnen we een dergehjke aanvullmg van normstellmg wel meer tegen In dergehjke gevallen wordt gesproken van 'gelede normstellmg' n

2.3 Soorten vergünstigen Vergunningen zijn een species van het genus rechtscheppende besluiten Binnen de categone vergunmngen zelf wordt wel onderscheiden naai vier hoofdgroepen, te weten concessies, vergunnmgen (m enge zm), ontheffingen en vnjstellmgen

14

Concessies worden vooral gebruikt voor activiteiten van openbaar belang die de overheid met zelf verncht, rnaar overlaat aan particuhere ondernemmgen (bijvoorbeeld mijn en vervoersconcessies) De concessionans is verphcht de geconcedeerde activiteiten te verrichten, anders zou de voorzienmg van openbaar nut, energielevenng, trem- of busvervoer, m de knel körnen De vergunnmg m enge zin wordt gebruikt voor activiteiten waarvoor met kan worden volstaan met het geven van algemene normen, maai waarvan de toelaatbaarheid van geval tot geval rnoet worden beoordeeld, of de modahteit van de toelaatbaarheid per geval moet worden bekeken Dat betekent ook dat een dergehjk oordeel veischillend kan uitvallen afhankehjk van de betrokken situatie Zoiets kan bijvoorbeeld tot uitdrukkmg worden gebracht m de voorschnften die aan een vergun nmg worden verbünden In het algemeen zijn vergunnmghouders met verphcht van hun vergunnmg gebruik te maken, tenzij wettehjk bepaald Maakt een vergunnmghouder wel gebiuik van de vergunnmg, dan is hij ook gebenden aan de eventuele vergunmngvoorschnften De vergunnmgfi guur wordt veel gebruikt m het ruimtehjke ordeningsrecht en het miheurecht (denk aan de bouw vergunnmg en deigelijke) Ontheffingen zien op activiteiten die normahter verboden zijn en moeten bhjven, maar die m uitzondenngsgevallen toelaatbaar kunnen zijn Ontheffingen hebben dus altijd van doen met mdividuele uit/ondermgsgevallen Aan een ontheffing kunnen ook vooischnften worden verbunden Een bekende vorm van een ontheffing is de parkeerontheffing van een parkeerverbod voor invaliden Een vnjstelltng kan tweeerlei betekems hebben Een betekems van vnjstellmg is het maken van een uitzondermg op een algemeen gebod (bijvoorbeeld de vrijstellmg van de APK-keuung voor auto's) De tweede betekems van viijstelhng is die van een besluit waarbij een uitzondeimg op een veibod of gebod wordt gemaakt voor een categone van gevallen Een voorbeeld hiervan kent artikel 3 van de Wmkeltijdenwet waarm de gemecnteraad van een gemeente de bevoegdheid knjgt om vrijstellmg te verlenen voor groepen Winkels en winkellers van het veibod om op zon- en feestdagen open te zijn

13 14

14

/ic C PJ Gooiden Algcmtcn besluursnchl compact Utrecht LEMMA 1994 p 25 /ie W Komjncnbclt R M van Milc & H D vtn Wijk Hoofdsfukkcn um btstuunrechl clfdc druk Den Haag Hsevier bcdnjfsmforrmtie 1999 p 230231 /ie ook janwij/ing 125 vm de Aanwijzingen voor dt ngelgeving

HOOFDSTUK

2 VERGUNNINGEN

Als we m het vervolg spreken over Vergunmngen' dan bedoelen we dar, mdien niet anders wordt aangegeven, m de ruime zm, dar wil zeggen inclusief de concessies, vnjstellmgen en ontheffingen 2.4

Vergunning als Instrument van overheidsoptreden

Vergunnmgstelsels zijn regulermgsstelsels die voor overheden aantrekkehjk zijn omdat ze de kans bieden gedifferentieerd regels te stellen en daaibij m böge raate rekenmg te houden met de bijzondere omstandigheden van een bepaald geval Zeker m een als welvaartsstaat georgamseerde deniocratische rechtsstaat als Nederland vormen Vergunnmgstelsels een aantrekkehjk Instrument om algemene en mdividuele belangen (die m een dichtbevolkt land vaak met elkaar om voorrang stnjden) met elkaar te veremgen op het niveau van het mdividuele geval Naast dit voordeel kennen Vergunnmgstelsels belangnjke nadelen Een eerste nadeel is dat vergunmngstelsels mtensieve overheidsbemoeiems vergen en daarom vaak erg duur en bewerkehjk zijn De overheid is bij veigunnmgstelsels namehjk meestal verantwoordehjk voor de behandehng van de veigunnmgaanvragen, de besluitvoimmg, behandehng van mogehjke bezwaren, de uitvoenng en de handhaving Verder is de bcsluitvormmg rondom vergunnmgveilenmg voor burgers met altijd even goed voorzienbaar Zeker als bestuursorganen een ruime bestuursbevoegdheid hebben gekregen, die veel laat afhangen van het eigen beleid of oordeel van dat orgaan, is de voorzienbaarheid van de emdbeshssmg, waartegen vaak ook nog door deiden bezwaar kan woiden gemaakt, gering Verder laat een veigunnmgstelsel vaak wel erg veel besluitvormingsmimte over aan met direct democratische gelegitimeerde bestuuisorganen Uit een rapport van de Algemene Rekenkamer uit 1996 valt dan ook te lezen dat "De Rekenkamer ( ) het beleidsinstrument «vergunnmgen» (beschouwt) als een zwaar Instrument, vanwege de mogehjkheden die het biedt tot reguleung van het maatschappehjk handelen, het uitoefenen van controle en het opleggen van sancties "15 Juist met het oog op deze bezwaren worden momenteel, mede in het kader van de operatie Maiktwerkmg, deregulermg en wetgevmgskwahteitsbeleid (MDW-operatie), verschillende pogingen ondernomen om een aantal complexe en dure Vergunnmgstelsels teiug te dringen ten faveuie van stelsels die meer varen op basis van algemene regels Een laatste, en m het kader van dit onderzoek zeer relevant, probleem van veigunnmgstelsels is hun nationale onentatie Doordat bij veigunnmgstelsels meestal de nadiuk hgt op de situatieve beoordelmg van bestuursorganen vooi mdividuele gevallen en veider meestal woiden gebruikt om algemene en mdividuele belangen binnen een nationale context met elkaar te njmen zijn ze steik afhankehjk van nationaal lecht De afwegmgen die bestuuisorganen bij vergunnmgveilenmg moeten maken m mdividuele gevallen veionderstellen meestal een coheient waaidenstelsel dat nagenoeg altijd nationaal is bepaald Zo'n waaidepatioon bestaat bijvoorbeeld uit de gecoordmeerde werkmg van het geschreven en ongeschreven nationaal recht

15

K/imirstukkin U 1995/96 2 4 6 5 6 m 2 p 3 15

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET

M E E R DAN

G O K K E N OP

E J? N H A N D H A A F B A A R S T E L S E L

Ook andere factoren beklemtonen de nationale orientatie van vergunningstelsels. Zo zijn vergunningstelsels meestal sterk afhankelijk van de inzet van nationale bestuursorganen: waarlijk internationale bestuursorganen die bovennationaal vergunningverlenende bevoegdheid, of anderszins bestuursbevoegdheid bezitten zijn zeldzaam. Verder zijn vergunningstelsels afhankelijk van de handhavingsmogelijkheden die, in de meeste gevallen, het nationale recht biedt. Internationale sanctiemogelijkheden zijn er zeker op bestuursrechtelijk terrein nauwelijks. Hetzelfde probleem bestaat ten aanzien van de rechtsbescherming: ook daar zijn in relatie tot grensoverschnjdend bestuursoptreden nauwelijks voorzieningen.16 Een manier om deze Sterke nationale orientatie van vergunningstelsel te omzeilen is er voor te zorgen dat in internationaal verband afspraken worden gemaakt over de wederzijdse erkenning van vergunningen. Van dit Instrument van de wederzijdse erkenning wordt vooral in communautair Europees verband gebruikgemaakt. In breder internationaal verband wordt van het erkenningsinstrument vooral bij het goederenverkeer gebruik gemaakt (internationale transportvergunningen, TIR-stelsel etc.). Op het terrein van het (internationale) dienstenverkeer is wederzijdse erkenning een minder bekend verschijnsel. In het kader van dit onderzoek, waar het specifiek gaat om het leveren van goederen en diensten, kan op basis van geldend Nederlands recht het volgende (niet-limitatieve) overzicht gegeven worden, waarbij het leveren van goederen en diensten op basis van een vergunning is toegestaan: • Auteurswet (art. 30a) • Wet op de kansspelen (art. l, 4, I4b, 16, 24, 27b, 28) • Wet Wapens en munitie (art. 9 lid 2, art. 14, art. 28) • Wet op het consumentenkrediet (art. 9) • Wet opneming buitenlandse pleegkinderen (art. 16) • Vogelwet 1936 (art. 15) • Wet bedreigde uitheemse diersoorten (art. 5 lid 1) • Wet op de Geneesmiddelenvoorziening (art. 2 lid l sub d, art. 2f lid l sub f, art. 2a en 2c, art. 14 en

art. 4 lid l sub c) • Diergeneesmiddelenwet (art. 3 en 21 lid 1) • Wet strandvonderij (Uitvoeringsbesluit17) (art. 13 lid 3 en 13 lid 2) • Wet financiele betrekkingen buitenland (art. 5 lid l en 6 lid l jo. Besluit financieel veikeer strategische goederen18) • Wet toezicht effectenverkeer 1995 (art. 7) •

16 17 18 19

16

Bestnjdingsmiddelenwet 1962 (art. 13 jo. Besluit regulering grondontsmettingsmiddelen", art. 5)

Het EG-iecht vormt hieiop een uitzondenng Z i e o o k J H Jans e a , inleidmg tot het Europees bestuursrecbt, Nijmegcn Ais Aeqm Libn J999, p 265 e v Uitvoeringsbesluit wct op de strandvondenj van 18 december 1933, Stb 1933, 704, laatstehjk gewijzigd m 1993, Stb 1993, 627 Besluit van 24 oktober 1996, Stb 1993, 552, zoals gewij/igd bij besluit van 23 noveraber 1999, Stb 1999, 516 Besluit van 6 apnl 1993, Stb 1993, 225, /oals laatstelijk gewij/igd bij besluit van 30 januari 1995, Stb 1995, 77

HOOFDSTUK

2 VERGUNNINGEN

Gezien de reikwijdte van dit onderzoek zal uit het grote geheel van vergunningen voor goederen en diensten een keuze worden gemaakt. Gekozen wordt voor een aantal handelsvergunnmgen dat gezien hun karakter en hun belang uitsteekt boven het geheel van handelsvergunnmgen Deze keuze leidt tot het uitdiepen van verschillende casusposities die in hoofdstuk 3 behandeld zullen worden Bij al deze regelingen geldt dat een bepaald motief ten grondslag heeft gelegen aan het vergunningstelsel om daarmee een of meer belangen te beschermen Deze motieven en belangen zullen m de volgende paragraaf worden besproken 2.5 Motieven voor vergunningstelsels Voor een goed begnp van vergunningstelsels en een goed mzicht m de gebruiksmogehjkheden van dit Instrument is het van belang een goed zieht te hebben op de motieven en belangen die bij vergunnmgverlening een rol speien Een aantal motieven voor de overheid om gebruik te maken van vergunningstelsels kwam al even aan de orde Kort samengevat treffen wij bij vergunningstelsels meestal een of meer van de volgende motieven aan a) Situatieve beoordeling Vergunningstelsels worden door de overheid vaak ingencht om op die manier een besluit Op maat', dat wil zeggen toegesneden op de bijzondere omstandigheden van een mdividueel geval of een groep gevallen, te kunnen maken b) Belangenafweging Via vergunningverlenmg kunnen algemene en mdividuele belangen m een concrete situatie tegen elkaar worden afgewogen en, zo mogehjk, met elkaar worden veremgd c) Controle- of evaluatiemotief Via vergunningstelsels en de daaraan verbonden voorschnften is het voor bestuursorganen/overheid mogehjk om de vinger aan de pols te houden op een bepaald beleidsterrem Ook het volume van het aantal afgegeven vergunningen valt te controleren d) Motief van de aanvullende normering Veel vergunningstelsels zijn ontstaan vanuit de wens tot gedifferentieerde of gelede normstellmg Omdat de wetgever met alle situaties kon voorzien en bijgevolg met kon regelen, wordt een beroep gedaan op de concrete afwegmgen die een bestuursorgaan ter zake kan maken m een mdividueel geval. e) Inbreng motief Doordat een vergunnmgstelsel m de meeste gevallen een mdividuele afweging nodig maakt betekent dat ook dat de direct bij de vergunningverlenmg belanghebbenden (ook derden belanghebbenden) worden gehoord of betrokken Belangenafweging speelt bij vergunningen veelal een centrale rol. Vergunningstelsels strekken er meestal toe bepaalde algemene belangen veilig te stellen (volksgezondheid, milieu, doelmatige en 17

VFRGUNNINGEN

O Γ INTERNET

ΜΓΕR

DAN

GOKKEN

O P EEN

HANDHAATBAAR

STELSEL

rechtvaardige ordening van de openbare ruimte, het handelsverkeer etc.). Om vergunningstelsels bovennationaal met elkaar te kunnen vergelijken is het belangujk om die achterüggende beleidsdoelstellingen van de aan de orde zijnde vergunningstelsels te kennen. Zeker m stelsels waarin wedeizijdse erkenning van vergunningstelsels een rol speelt zullen die beleidsdoelstellmgen en achterhggende belangen een groot gewicht krijgen. Deigehjke beleidsdoelstelhngen of belangen zijn meestal niet direct in de wettelijke regelingen waann ook het vergunningstelsel is neergelegd terug te vinden. Meestal zullen daarvoor de toehchtende stukken moeten worden bestudeerd. 2.6

Uitvoering

De meeste vergunningstelsels worden 'handmatig' door bestuursorganen uitgevoerd. De behandeling van vergunnmgaanvragen en de uitreilung en bekendmaking ervan geschiedt nagenoeg in alle gevallen fysiek, i.e. schnftelijk. Elektronische vergunningveilening komt, in tegenstelhng tot andere vormen van beschikken door bestuursorganen, zelfs wereldwijd nog nauwelijks vooi.20 Veigunnmgstelsels, alsmede de lechtsbeschermingsrnogelijkheden erregen, zijn vooralsnog sterk papiergeouenteerd. In Oktober 1999 is door de Ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken in een brief meegedeeld dat er een wetsvoorstel (getiteld: Wetsvoorstel Elektronisch Bestuurlijk Verkeer) in voorbeieidmg is tot aanpassing van de Awb dat beoogt het verrichten van bestuursrechtelijke rechtshandelingen in elektronische vorm mogehjk te maken. 21 Inmiddels is op 18 april 2001 door de Commissie Scheltema - als uitvloeisel van dat voornemen - een voorontwerp van wet openbaai gemaakt, getiteld Voorontwerp Wet elektronisch bestuurlijk verkeer.22 2.7

Handhaving

Vergunningstelsels kunnen, net als andeie legelingen op pubhekrechtelijk terrein, op verschillende wijzen worden gehandhaafd. Dergehjke stelsels zijn in dit opzicht veelal steik afhankelijk van de nationale handhavingsmogelijkheden. In Nederland worden vergunningstelsels op vier hoofdmanieren gehandhaafd, te weten: a. strafrechtelijk, b. economisch strafrechtelijk, c. civielrechtelijk en d. bestuursrechtehjk.

20

21

22

18

Zie S Zoundis,'Domemconflicten tussen recht, besruur en informatlsermg', in W B H J van de Donk & PH A. Fassen, Over besluur, Recht en Informatiscnng Opstilltn Hängeboden aan fnfmrdr IThM Indien, I elystad Komnklijkt Vermande 1998, p 271 c v Zie ook M Groothuis & C Prms· 'Het elektronisch overheidsbesluit', in Hitndboek Recht en Informatietcchnologie, handboek voor de recblspmktijk en beleid, Sdu, mei 1999, 6 6-3 als ook Kamentukken II1999/2000, 26 800 VI, m 7 Commissie Wetgevmg algemene regtls van bestunrsrccht, Aanvulling van de Algemene wet bestuursrecht met regcls over bestuul längs cltktlomschc weg tussen burgeis en bestuursoiganen, Den Haag 2001 Zie voor een jnschatting van de bctekenis van dit vooroontwcip voor elektionische besltutvorining door de overheid M Groothuis & W Voeimans 'Hec Voorontwerp voor de Wet elektronische bestuullijlc verketi luim baan voor een ejektionische twccwegenlcer', Nedeilands ftjdschrifi voor bestuursrecht, 200117, p 172-181

HOOFDSTUK 2 VLRGUNNINGLN

Strafrechtehjke handhaving neemt meestal de vorm aan van een sanctiebedreigmg m het commune strafrecht en een bevoegdheidstoekennmg tot Strafrechtehjke vervolgmg Dar is niet steeds een vaste combinatie ook gespeciahseerde toezichthouders en/of opspormgsambtenaren worden wel bevoegd verklaard m stelsels die werken met louter strafrechtelijke sancties Een bijzonder soort strafsancties, die m bestuursrechtehjke wetten van toepassmg kunnen worden verklaard, zijn die uit de Wet op de economische dehcten (WED) De WED kent m vergehjkmg tot het reguheie strafrecht een bieder arsenaal aan straffen en maatregelen Ook m dit geval kunnen toezichts- en opsponngsbevoegdheden zowel aan gespeciahseerde als algemeen bevoegde ambtenaren worden toegekend Ook het civiele recht woidt - vaak m combinatie met het straf- of het bestuursrecht - wel mgezet om de nalevmg en handhaving van bestuuisrechtehjke wetten te verzekeien Het ininatief om op te körnen tegen de (dreigende) met-nalevmg van gedragsiegels woidt dan m eerste mstanne overgelaten aan de burger - eventueel aan een belangenorgamsatie - die daarvan schade ondervmdt In beginsel wordt m deigelijke gevallen teruggevallen op het algemene stelsel van het civiele (proces)recht en meer m het bijzondei op de acties uit wanpiestatie of onrechtmatige daad Bestuursrechtehjke sancties bestaan in Nederland met name uit het mtrekken of schorsen van een beschikkmg, toepassen van bestuursdwang, opleggen van een last onder dwangsom of opleggen van een admmistratieve boete De mtrekking van een beschikkmg als sancne is in de praknjk soms een eerste stap in de actie gencht op normnalevmg Als de ex-vergunmnghoudei vervolgens doorgaat met het vei richten van met meer vergunde activiteiten, zal daar vervolgens tegen opgetreden moeten worden Dar imphceeit de toepassmg van een andere sanctiebevoegdheid de bestuursdwang- of de dwangsombevoegdheid of eventueel het opleggen van een admmistratieve boete De mtrekking of schoising van een (begünstigende) beschikkmg bij wege van sanctie behoeft een regeling m de wer, waarm de gronden die kunnen of moeten leiden tot die sanctietoe passing, worden gespecificeerd Bestuursdwang wordt m artikel 521 van de Awb gedefmieerd als "het door feitelijk handelen door of vanwege een bestuursorgaan optieden tegen hetgeen m stnjd met bij of krachtens enig wettelijk voorschnft gestelde verphchtingen is of wordt gedaan, gehouden of nagelaten" Via de bestuursdwang kan een bestuursorgaan al dan met zelf de feitehjke situatie in overeenstemmmg (doen) biengen met de situatie rechtens Een alternatief voor de toepassmg van bestuursdwang is het opleggen van een (last ondei) dwangsom Vaak wordt deze terloops aangeduid als de dwangsombevoegdheid De Awb koppelt de bevoegdheid om een last onder dwangsom op te leggen aan de aanwezigheid van de bevoegdheid om bestuursdwang toe te passen (artikel 5 32) Bestuursorganen die - op giond van een hun bij de wet toegekende bevoegdheid — bestuursdwang kunnen toepassen, zijn dus ook bevoegd om een last onder dwangsom op te leggen

19

3 Vergunningplichtig handelet! op het Internet

3.1

Inleiding

In dit hoofdstuk wordt een aantal vergunnmgstelsels besproken Hierbij wordt een aantal diensten m beeld gebracht die iceds toepassmg hebben gevonden op Internet Begonnen wordt met stelsels die nog steeds fysieke aangiijpmgspunten hebben, waarna vervolgens woidt gekeken naar stelsels waarbij het gehele handelen zieh steeds meer buiten de fysieke weield (en daarmee binnen het virtuele23 domein) afspeelt Typerend voor het leveren van diensten en mformatie via de telecommumcatie-mfrastructuur is dat bijna het gehele proces zieh afspeelt 'm Cyberspace' Dat biedt voordelen, als het gaat om het besparen van kosten — het paperless office is bijna gereahseerd — maar kan ook frustraties opleveren m de rechtsgang, als het gaat om de handhavmg van dergehjke virtuele processen In dit hoofdstuk zullen achtereenvolgens besproken worden • de verkoop van vuurwapens, traditioneel geregeld met behulp van de erkenmngen m de Wet wapens en munitie (WWM)24, • het adverteien voor en afleveren van geneesmiddelen, traditioneel geregeld m onder andere de Wet op de geneesmiddelenvoorzienmg (WOG25) en het Reclamebesluit Geneesmiddelen, •

het aanbieden of bevorderen van kansspelen, traditioneel geregeld m onder andere de Wet op de kansspelen (hierna WoK)

Per type zal daarbi) mgegaan woiden op het vergunnmgstelsel, de Europese dimensie, mamfestatie op Internet — mede bezien vanuit de ontwikkelmgen in de Verenigde Staten —, en mogelijke knelpunten die daarbij optreden Naast het daadwerkelijke aanbod zal m een aantal gevallen tevens gekeken worden naar het bevorderen van de afname c q consumptie van dergehjke diensten (lees adverteren), aangezien dit vaak het eerste contact legt tussen consument en aanbiedei, maar m sommige gevallen ook gekoppeld is aan een vergunningseis 26

23 24 25 26

Dat betekent m concreto dac hei aanbod van de meest vutuele dienst geen fysieke aangrij pingspunten meer Keeft of hoeft te hebben Wet wapens tn munitie Stb 1997 292 Wet op de geneesmiddelenvoorzienmg Sib 1959 408 zoals laatstehjk gewijzigd bij de wet 5 apn!2001 Stb 2001 180 Zie hiertoe bijvoorbeeld art l sub b WoK

21

VERGUNNiNGEN OP INTERNEI

MEER DAN GOKKFN OP

EEN

HANDHAAFBAAR STELSEI

3.2 Wapenhandel In Nederland worden zowel het bezit als ook de handel m wapens en munitie bestreken door een aantal (restnctieve) vergunningen De WWM, met als doel de "beheersmg van het legale wapenbezit en bestnjdmg van het illegale wapenbezit" heeft als achterüggende gedachte tevens het beschermen van de openbare orde en veihgheid In de MvT bij het wetsvoorstel tot wijzigmg van de WWM wordt dan ook gesteld "dat de wortel van het probleem ( ) derhalve (hgt) bij de illegale vervreemding, en degene die zieh daarmee beroeps- of bednjfsmatig bezighoudl, diaagt met het oog op eigen gewin bij aan het toenemen van gevaai m de samenlevmg Met name het zogenaamde «zwartwassen» van op zieh legale wapens door erkende wapenhandelaren levert een illegale wmst op zorgt een boven de toonbank veikocht wapen voor / 300,- wmst, bij een onder de toonbank verkocht wapen kan dat wel / 2000,- zijn "27 In het tegengaan van du soort praktijken is op de eerste plaats het houden of in het beut hebben van een (vuur) wapen of munitie verboden, tenzij men m het bezit is van een vergunnmg Daarnaast worden aparte vergunningen (te weten 'erkenningen) verleend aan de beroepsmatige handelaars Een derde vorm (het Veilof') is er voor de m- en uitvoer van wapens 3.2 l Nationaal vergunmngstelsel Specifiek in lelatie tot dit onderzoek is gekeken naar de erkenning die moet worden verkregen voor de veihandeling van wapens en munitie in de uitoefenmg van een beroep of bednjf 28 Artikel 9 lid l en hd 2 jo artikel 10 WWM stellen "Het is verboden om /onder erkenning een wapen of munitie te vervaardigen, te transformeren of m de uitoefenmg van een beioep of bednjf uit te wisselen, te verhuren of anderszms ter beschikkmg te stellen, te heistellen of te verhandelen" (art 9 WWM) 1J Indien men in het bezit van een dergehjke erkenning wenst te körnen dient men de benodigde papieien op het plaatsehjke pohtiebureau te halen De eisen waaraan een dergehjke erkenning zal moeten voldoen worden in aitikel 10 genoemd, te weten overhandigen vastgestelde gegevens, voldoen aan eisen van leeftijd, zedehjk gedrag en aantoonbaie vakbekwaamheid en de ruimte moet voldoen aan de vastgestelde eisen van beveihging Ingevolge de WWM zal deze vakbe kwaamheid ten aanzien van alle wapens aangetoond moeten worden Het met naleven van de voorschnften, genoemd m de erkenning, wordt in artikel 55 WWM gekwahficeerd als een misdnjf Keulen10 merkt terecht op dat er een zekere oveilap kan ontstaan m het Overdragen' en het Verhandelen' aange/ien dit laatste begnp in de MvT nergens duidehjk wordt omschreven Tevens

27 28

29 30

22

Kamcrstukkm II l 998/99 26 586 nr 3 p 2 Het wctsvoorstel is mmtddcls gcwtj/igd Kamer stukken 11999/2000 26 586 ni 299 De wipcnveikoptn tussen particulieicn woiden ook dooi de WWM besireken maar Villen niet onder in 9 Specifitk voor de^e situatic gelden de oveidrachcs en vcrknjgmgsbcp dingen van art 31 en 32 WWM Uityondumgen op dczc erkcnnmgsplrcht gelden vooi diegtncn die wapens van de vierdt cate gone ter beschikkmg stellen bij schicttenten op jianmrkten cn kctmtssen D H d c J o n g & I I G M Krabbe (red ) De Wit Wapens en Munttu een slntfrechtelijk lammen laar Mcettcn van strafrechtsplegm^ nr 9 Aiphcn aan de Rijn Samsom H D Tjcenk Willtnk 1989 p 138

H O O F D S T U K 3 VE RG UN N I N G P LI C HT IG H A N D E L E N OP HET

INTERNET

meent hij dat het onduidehjk is of ook van "verhandelen" gesproken kan worden als het wapen nog niet veikocht is, maar wel ten verkoop wordt aangeboden In een wetsvooistel wordt vooigesteld de strafmaat voor het bednjfsmatig illegaal verhandelen van wapens, van vier naar acht jaar te verhogen In de MvT wordt ten aanzien van deze strafmaatverhogmg gesteld dat "de handel in illegale vuurwapens ( ) een vorm (is) van zware crimmahteit, waarvoor 8 jaar een gepast stiafmaximum hjkt" 31 322 Hcmdelsvergunnmgen binnen de EU In het recente wetsvoorstel (26 586) toont de Minister van Justitie nog emge bezorgdheid als het gaat om het door andere staten voeren van een minder restrictief beleid Zeker nu ingevolge het Schengenakkoord de controle aan de binnengrenzen is weggevallen ontstaat er een extia aandachtspunt voor de Nederlandse regeimg Binnen de Europese Unie wordt de handel m wapens gereguleerd op basis van de nchthjn inzake de controle op de verwervmg en het voorhanden hebben van wapens^ om op die manier tegemoet te körnen aan het vnje verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal (art 100A EG-veidrag) Hierbij geldt een stelsel van bepaalde categoneen wapens, oplopend van zwaar (cat A) tot minder zwaar (cat D), waarbij de wapens in categone A m beginsel verboden zijn De wapens van categone B zijn m alle lidstaten onderworpen aan een veigunningplicht De handel in wapens van categone D kan door de lidstaten zelf bepaald worden, en vallen niet onder de nchtlijn Een speciahteit vormen de wapens opgesomd in categone C, deze vallen in het regime van de minimale 'aangiftephcht' Dit betekent dat een wapen van deze categone slechts mag woiden oveigediagen aan een persoon, mdien hiervan meldmg wordt gedaan bij de autoriteiten In Nedeiland 7ijn de wapens van deze categone C alle onderworpen aan een vergunnmgphcht De autoriteiten die kennis dragen van de verwervmg van een wapen van deze categone door de onderdaan van een andere hdstaat, zijn gehouden die andere hdstaat daaivan in kennis te stellen (art 8 hd 2 nchtlijn) Ter illustiatie de Nederlandse autoriteiten dienen door de Belgische autoiiteiten op de hoogte te worden gesteld van de aanschaf van een in Belgie aangifteplichtig wapen dooi een Nedeilander De handelaai die een dergehjk wapen aan de Nederlander aflevert, zondei daaivan de verphchte meldmg te doen, is in het eigen land (i c Belgie) strafbaar De Richtlijn vooiziet m het stellen van een minimumnorm, aangezien zij m artikel 3 steh dat lidstaten m hun eigen wetgeving stiengere voorschnften kunnen opnemen, onder vooibehoud van de rechten die bi) artikel 12, tweede hd, aan de ingezetenen van een hdstaat worden toegekend 3.2,3 Wapenverkoop via Internet Op dit moment is het reeds mogehjk om wapens via Internet te kopen bij sites die IRL ('in real hfe') hun beroep of bednjf maken van het verkopen van wapens en munitie APBNews stelde in 1999 vast dat "Statistics compiled by SmfWatch show moie than 5,000 "Web sites related to weapons and ammumtion The Company says the number of sites blocked for violent content has incieased by

31 32

Kamerstuklen II1998/99 26586 nr 3 p 2 Richtlijn 91/447/FEG PbhG 1991 L 256/51 23

VERGUNNINGEN OP

INTERNET

MEER DAN GOKKEN OP EEN

HANDHAAFBAAR

STELSEL

22 percent over the last nme months, pnmanly because of the increase in gun and weapon Sites online (

) m mid-1998 there were 870 Web sites related to gun sales or Information "33

Enige relativenng past bij deze vaststellmg, omdat het in het overgrote deel van de gevallen Amenkaanse Websites betreft, die zieh eveneens richten op de Amenkaanse markt Verzendmg naar bijvoorbeeld Europese Postadressen is volgens de levenngsvoorwaarden (of andeie disclaimers) ultge sloten Onder deze categone vallen met name die sites die ingencht zijn als de Vatuele' toonbank van de traditionele handelaar, maar daarnaast ook de diverse wapenveihngen34 en andere "anythmg goes" veilmgen, waar geboden kan worden op alles war los en vast zit, mclusief wapens Ten aanzien van dit type Internethandel is m de Verenigde Staten reeds wat ophef ontstaan Er is wehswaar op federaal niveau wapenwetgevmg aanwezig,35 maar een tweetal Senatoren besloot desondanks om in maart 1999, tenemde van de wapenhandel via Internet legen te gaan, een amendement36 m te dienen Gewenst effect hiervan is dat het ei voor moet zorgen dat de aanbieder van wapens op Internet voldoet aan de hierin gestelde eisen om online wapens te mögen aanbieden Wapenhandel via Internet wordt hierdoor enkel mogelijk mdien het gebeurt door een wapenhandelaar die op federaal niveau een licentie heeft verkregen Het wetsvoorstel heeft echter met tot doel om de online verkoop van wapens uit te bannen, maar moet gaan voorzien in een meuw jundisch raamwerk waarbmnen Internetverkoop wordt toegestaan Binnen een dergelijk raamwerk geldt bijvoorbeeld de resuictie dat minderjangen of aan hen voor wie het verboden is, alsnog m het bezit van een wapen körnen In zijn toelichting op het amendement verklaarde indiener Schumer ' The Internet affords computei users - mcluding children and felons easier-than-ever access to individuals offenng fiiearms for sale It also facihtates firearms transactions in which sellers and buyers need not meet face-to-face For these reasons, individuals who are legally prohibited from purchasing or sellmg firearms can turn to the Internet to find others willmg to engage m gun transactions with them - either knowmg 01 not knowmg of the illegahty of such transactions Unhke firearms sales at gun dealerships and even gun shows, illegal Internet firearms sales occur 'sight unseen', thus presenting sigmficant enforcement challenges for federal, state and local authonties '37

3 2 4 Knelpunten In de fysieke wereld vormt de mogehjkheid tot legitimatie bij de aankoop van wapens op de locatie waar deze wordt aangeschaft een belangnjke waarborgende component De grote angst die veelal

33

34 35

36 37

24

David Noack Web Filcer Blocks More Gun Sites Software Aims to Keep Kids Away From Weapons m APBNews 13 decunber 1999 Zoals bijvoorbcefd GunAuction ZietitellS sectie 923 United States Code waarin wordt gestcld (a) No person shall engage m the busincss of importing manufacturmg or dealing m firearms 01 importmg or manufactu ring ammunition until he has fiied an application with and received i license to do so fiom the Sccretary The application shali be in such foim and contain only that Information necessaiy co determme ehgibihty fot hcensmg äs the Secretny shall by icgulation prescnbe and shall include a photogiaph and fmgerprmts of the apphcanr Het betreft hier het aanhangige amendement internet Gun TmfpckmgAct of 1999 H R 1245 Schumer and Rush Introäuce BiUs to Regulate Internet Gun Sales TechLiw Jouinal 30 mairt 1999

H O O F D S T U K 3 V E R G U N N I N G P L I C H T I G H A N D E L E N O P HET

INTERNET

met betrekkmg tot de wapenhandel via Internet geuit wordt, is het feit dat vanwege het karakter van de technologie nu geen fysieke samenkomst en face-to-face controle meer is vereist De verplichte en ook wenselijke controle, door middel van het tonen van een geldige legitimatie om het wapen aan te kunnen schaffen wordt daarmee via Internet ondermijnd Zo heeft een van de grotere online veilmgen (eBay) er leeds voor gekozen om wapenaanbod op haar veihngsite te verbieden In haar algemene voorwaarden valt te lezen dat "Fireaims cannot be listed on eBay's core site Firearms mclude all "pre-ban," sporting, collectible, curio & relic (C&R), and antique fiiearms, regardless of their capabihty to fire a shot Any item that is designed to propel a metal (or similar) projectile is covered by this ban, regardless of that item's present abihty to fire "38 Hetzelfde beleid wordt ten aanzien van aan wapens gerelateerde voorwerpen (munitie, dempers etc ) gevoerd De motivatie die de woordvoerder van eBay hieibij gaf was dat "The current laws governmg the sale of firearms were created for the non-Internet sale of fiiearms These laws may work well in the real world, but they work less well for the online tradmg of firearms, where the seller and the buyer rarely meet face-to-face The online seller cannot readily guarantee that the buyer meets all the qualifications and complies with the laws governmg the sale of firearms "39 Een ander probleem, dat bhjft bestaan, is dat van de vraag naar het toepassehjke recht Zo het het voorbeeld van de Europese Unie zien dat er nog steeds interpretaties mogehjk bhjven binnen de verschillende lidstaten Denkbaar is dat wapenhandelaren het vergunnmgenregime in Nederland voor lief nemen en m een vlaag van 'harmomsering' zieh vestigen m een Europese lidstaat waar de eisen wat minder strikt zijn geformuleerd ten aanzien van bepaalde wapens Traditioneel kwam er bij zo'n verhuizing een grote admimstratieve en fysieke last om de hoek, virtueel verhuizen kan snel en zonder al te veel moeite plaatsvmden 3.3

Receptgeneesmiddelen

331 Inleiding Naast de levermg van wapens wordt er op dit moment gediscussieerd over een ander fenomeen dat zijn mtrede op het Internet heeft gedaan het 'web pill pushmg' oftewel de aflevering van (al dan met farmaceutische) geneesmiddelen, met name die van receptgeneesmiddelen In de Nederlandse wet- en regelgevmg worden dergelijke zaken geregeld op grond van de WOG Het verkopen en afleveren van geneesmiddelen bepeikt zieh met alleen tot de fysieke goederen, maar kan daarnaast minder fysiek plaatsvmden door op de website van de aanbieder enkel de productbereidmg van een bepaald lecept te verstrekken In tegensteUmg tot de wapenhandel maakt deze laatste 'mformationele component', hoe hypothetisch110 deze ook möge zijn, de aflevering minder fysiek

38 39

40

TechLiw Journal Statement by Sen Charles Schumcr (D NY) m the Congressional Record Re introducnon of S 637 the Internet Gun Trifficking Act 16 inaalt 1999 Uit gesprekken met de Inspectic voor de Volksgezondheid (d d 173 2000) bleek dat een der gehjk scenano nauwelijks te verwachten valt De hoge kosten van de te gebruiken mateuilen zullen voor paiticulleien niuwehjks am te schaffen £ijii 25

VERGUNNINGEN

OP

I N l j· R N E I

MELR

DAN

COKKFN

ΟΓ

FEN

HANDHAAFBAAR

STELSI-L

In een bnef die, de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport m december 1998 aan de Iweede Kamer stuurde, wordt kort het doel van de WOG samengevat Zij steh hierin dat deze "de kwahteit van de geneesmiddelenvoorzienmg (beoogt) te garanderen Zij bevat bepahngen die waarborgen dat alleen die mdustneel bereide geneesmiddelen m de handel worden gebracht, die zijn beoordeeld op werkzaamheid, veihgheid en farmaceutische kwahteit De wetgevmg geeft voorts regels met betrekking tot de bevoegdheid van (7iekenhuis)apothekers, apotheekhoudende huisartsen, Fabrikanten, (parallel)groothandelaren, Importeurs en detailhandelaren met betrekking tot het bereiden van geneesmiddelen en/of afleveren van geneesmiddelen Tenslotte legt de wet het toezicht op de nalevmg van de wet bij de Inspectie voor de gezondheidszorg en bevat de wet sancties '"" De uitwerking van deze raamwet in zo'n vijftigtal algemene maatregelen van bestuur en mmistenele regelingen heeft er m het verleden voor gezorgd dat m een aantal situaties wijzigmgen op grond van Europese regelgevmg vaak met m formele wetgevmg tot uitdrukkmg kwamen maar juist m lagere regelingen werden geregeld Het gevolg hieivan is dat dan ook sprake is van een complex stuk regelgevmg met een laag toegankehjkheidskaraktei

42

Momenteel bevindt de WOG zieh m

een herziemngsfase waarbij het accent hgt op grotere marktweikmg en aanpassmg aan Europese regelgevmg Het uitemdehjke voorstel van wet "zal meer dan de huldige wet het karakter van een produktwet hebben waarm met de apotheker, maar het geneesmiddel centraal Staat" 43 Het wetsvoorstel bevmdt zieh thans (medio 2001) ter eerste lezmg in de Tweede Kamei "4

332 Vergunmngen en bepahngen mzake 'adverteren In de WOG is een aantal vergunmngplichten opgenomen In hoofd?aak en voor zovei relevant in het kader van dit onderzoek gaat het hierbij om de volgende vergunmngen • tot het bereiden van geneesmiddelen en/of het afleveren daarvan (artikel 2 lid l sub d) door apothekers of anderen die de artsemjbereidkunst beoefenen, • tot het uitsluitend aan particuhere verbruikers anders dan op recept afleveren van farmaceutische specialites en farmaceutische pieparaten die blijkens de standaardverpakking waarm zij zieh bevmden kennehjk bestemd zijn om m die verpakkmg aan zodanige verbruikers te worden afgeleverd (artikel 2f lid l sub f),45 • tot mschrijvmg van apothekers, apotheekhoudende geneeskundigen, voor /ovei hun dat is toegestaan krachtens de artikelen 6 en 10, en apothekersassistenten m het register der gevestigde apothekers, der apotheekhoudende geneeskundigen, dei waarnemende apothekers, der tweede apothekers of der apothekersassistenten (artikel 14), • tot het afleveren van UR-geneesmiddelen (aitikel 4 lid l sub c)

41 42 43 44 45

26

Kamerstukken II1998/99 26344 m l ρ l /o ook de minister van VWS m Kamerstukken II1998/99 26344 nr I p l 2 Kamerstukken 7/1998/99 26344 nr l p 4 Kamers ukken II 23 959 Oczc vc gimmng zal in de herziene WOG körnen te veivallen wcgens de hoge administrative lasten ei moeilljke controleerbaaiheld In de pHats hicrvan zil geko/en woiden voor een eis die eruit be taat dit de gediplometrd drogist zieh meldt bij het ministelle van VWS

H O O F D S T U K 3 V E R G U N N I N G P L I C H T IG

H A N D E L E N OP

HET

INTbRNET

De WOG is pnmair gencht op de bescheimmg van her volksgezondheidsbelang, zeker daai waar het gaat om de verstrekkmg van geneesmiddelen op geneeskundig voorschnft Kerngedachte hierbij is dat slechts op grond van een zekere professionaliteit en deskundigheid deugdehjke medicijnen aan de (hulpbeoefende) patient verstrekt mögen worden Enkel zij die de artsemjbereidkunst beoefenen (zowel zij die vanwege hun beroep voorzien m het bereiden als het afleveren van geneesmiddelen) en geregistreerd zijn via de mspecteur van Volksgezondheid is het toegestaan om medicijnen op geneeskundig voorschnft af te leveien Dit hangt sarnen met het feit dat sommige medicijnen schadehjke gevolgen kunnen hebben voor de gebruiker Wat betreft het maken van reclame voor receptgeneesmiddelen bepaalt zowel de hierna nog uitgebreider te bespreken nchthjn betreffende reclame voor geneesmiddelen voor menselijk gebrüllt46 als het hieruit voortvloeiende artikel 5 van het m nationale wetgevmg geimplementeeide Reclamebesluit Geneesmiddelen dat over de gehele linie pubheksreclame voor receptgeneesmiddelen verboden is Het Reclamebeslmt hanteert een zelfde definitie als nchthjn 92/28/EEG maar gebruikt hierbij tevens het ruimere begnp 'bevorderen Deze bepahng strekt zieh, blijkens recente Kamerstukken, tevens uit tot het Internet 4 ? Achterliggende gedachte hierbij is dat het de arts moet zijn die over onafhankehjke mformatie dient te beschikken en deze hierdoor de patient, na afwegmg van een divers aantal factoren, op een onafhankehjke wijze kan mformeien Dit is zowel in het belang van de patient als van de patientenzorg In zijn pleitnota m de zaak "Staat/La Röche" stelt landsadvocaat De Groot "dat dit uitgangspunt doorkruist zou worden als een situatie zou ontstaan waann patienten hun arts onder druk zetten om een bepaald geneesmiddel voor te schnjven Dit klemt temeer wanneer dit gebeuit op basis van eenzijdige en veelal onvolledige mformatie " Artikel 31 lid l sub c WOG bepaalt dat het met naleven van aitikel 26 WOG (waaronder het Reclamebesluit) bestraft wordt met een gevangemsstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van de derde categone In het nieuwe wetsvoorstel48 wordt de mogelijkheid van de bestuuihjke boete gemtroduceeid als handhavmgsinstiument voor de overtreding van de vooischnften mzake de bevordenng van de verkoop van geneesmiddelen 3.3.3 Europa De aflevermg van geneesmiddelen woidt op Europees mveau grotendeels omkaderd door nchthjn 65/65/EEG 4; en de tweede nchthjn van de Raad van 20 mei 1975 50

46 47 48 49

50

Richtlijn 92/28/LEG PhtGl 113/13 Kamerstukken Π 1998/99 23959 nr 9 p 6 reeds eerder Kamerstukken Π 1998/99 25880 m 3 p 14 Kamerstukken II1998/99 23959 nr 7 Council Dircctivc 65/65/FEC of 26 J-muary 1965 on the approxnnation of piovisions hid down by L/IW Regulation 01 Administrative Ac-tion rehtmg to propneniy medicmal products OJ 022/0369 09/02/1965 hitstehjk gewijagd 14 juni 1993 PbEG 1993 L 214/22 Second Council Directive 75/319/t.EC of 20 May 1975 on the approxlmition of provisions lald down by Liw Rcguhtlon 01 Administrative Action leUting to proprietary medicmal pio ducts laitstehjk gcwij/igd 14 jum 1993 PbBG 1993 L 214/22 27

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET

M E E R DAN

G O K K E N OP

EEN

H A N D H A A F B A A R S I E LSEL

In het kader van verstrekkmg door apotheken is nchtlijn 92/26/EEG 51 welhcht relevanter aangezien deze de medische voorschrijvmg regelt In de overwegmgen (met name overweging 3) wordt daar gesteld dat de aflevering van medische producten aan het pubhek geharmomseerd zou moeten worden In de nchtlijn wordt hierbij een tweedelmg gehanteerd • "medicinal products subject to medical prescuption" en • "medicinal products not subject to medical prescnption" 52 Wanneer een geneesmiddel nu wel of met een UR-status53 heeft - en dus slechts op medisch voorschnft (lees recept) mag worden afgeleverd — is nader omschreven in artikel 3, eerste hd, van de nchtlijn Het tweede hd biedt aan lidstaten de mogehjkheid om subcategoneen aan te brengen in deze hoofdclassificermg Het adverteren voor (recept-)geneesmiddelen wordt geregeld door nchtlijn 92/28/EEG derde hd van deze nchtlijn wordt reclame voor receptgeneesmiddelen gedefimeerd als

54

Uit het

"alle vormen van colportage, marktverkenmng of stimulering, die bedoeld zijn ter bevordenng van het voorschnjven, het afleveren, de verkoop of het verbruik van geneesmiddelen " In haar overweging wordt daarbij vermeld dat "buitensponge en in ondoordachte vorm gebrachte publieksreclame voor geneesmiddelen die zonder recept kunnen worden afgeleverd, van invloed kan zijn op de volksgezondheid, (en) bijgevolg moet voldoen aan bepaalde essentiele cntena die nader dienen te worden omschreven" Daarbij wordt exphciet verwezen naar de nchtlijn inzake misleidende reclame "Whereas advertismg of medicinal products should be subject to effective, adequate momtormg, whereas reference m this regard should be made to the momtonng mechamsms set up by directive 84/450/EEC" Uit laatstgenoemde nchtlijn valt bovendien m artikel 5 te lezen dat de/e (overheids)controle "does not exclude the voluntary control of misleading advertismg by self-regulatory bodies and recourse to such bodies by the persons or orgamzations refeued to in Article 4 if proceedings before such bodies are m addition to the court or administrative proceedings referred to m that Article 3 3·4 Geneesmiddelen en Internet Het fenomeen Virtuele apotheek' is op dit moment nog zelcer een Amenkaanse aangelegenheid te noemen Een aantal Amenkaanse mitiatieven m dit verband zijn de groots opgezette sites Drugstore55 en CVS/Pharmacy56 die geexploiteerd worden door grote Amenkaanse apothekersgroepen

51 52 53 54 55 56 28

Counci] Directive 92/26/EEC of 31 March 1992 concerning the classific-mon Tor the supply of medicinal products for human use OJ L 1992 113/5 Deze laatste categone wordt ook wel ze^orggeneesmiddelen of over the counter (OEC) geneesmiddelen genocmd UR Staat voor uitsluitend recept zic ook Regelmg UR geneesiruddclen (Stcn 1997 181) Council Directive 92I25IEEC of31 March 1992 on the wholesale distrihutwn ofmedicinal products for human use OJ L 1992 113/1

H O O F D S T U K 3 VE RG UN N I NG P H C H T I G H A N D E L E N OP HET

INTERNET

Bhjkens de algemene voorwaarden van deze Sites — als ook een specifieke hjst met veelgestelde vragen (een zogeheten 'FAQ') - versturen ze vooralsnog enkel binnen de vijfug Amenkaanse staten

57

Op grond van titel 22 sectie 353a van de United States Code kan mterstatelijke afgifte van geneesmiddelen slechts plaatsvmden op basis van een recept door een daartoe federaal gelicenseerde apotheker of arts Afgifte van geneesniiddelen binnen staten is echter apart geregeld "The loopholes m the US System have created all kmds of concerns Smce medical legislation changes from state tot state, online pharmacies are able to operate in the void of legislative gaps in the System "

58

De American Medical Association (ΑΜΑ) maakt zieh zorgen over de bezorgmg van online levenng van (recept-)geneesmiddelen In algemene zin meent zij dat er een aantal knelpunten ontstaan bij het aanbieden van medicijnen via Internet Zo doen de meeste Websites geen moeite om de potentiele nsico's van bijvoorbeeld het op grote schaal verknjgbare Viagra te omschnjven

59

Daarnaast

vindt er geen lichamehjk onderzoek plaats bij het afleveren of na inname van de medicijnen Een eventuele evaluatie in geval van schadehjke bijwerkmgen ontbreekt (hierdoor) vaak eveneens Het contact tussen arts — als daar al sprake van is — en patient verloopt enkel via digitale communicatiemedia (zoals e mail of webpagma's) In deze commumcatie is er daarnaast geen sprake van andere mogehjkheden van medicatie die door de arts aan de patient voorgelegd woiden De Board of Trustees van de ΑΜΑ stelt dan ook dat een dergelijke manier van voorschnjven en afleveren van medicijnen 'falls below a mimmum Standard of medical care" Zeker gezien het feit dat er geen adequate mogelijkheid is om een betrouwbaar medisch verleden in kaart te brengen Wellicht om deze redenen is er door een aantal Senatoren besloten om een wetsvoorstel in te dienen dat deze matene op Internet moet reguleren De Internet Pharmacy Consumer Protection Act60 moet een aanvulhng bieden op de (bestaande) aflevering van receptgeneesmiddelen die geregeld wordt in de federale Food, Drug, and Cosmetic Act c' Het wetsvoorstel brengt een verandenng met zieh mee omdat virtuele apotheken voortaan hun naam, adres, nummer en handelslokatie van de eerstverantwoordehjke moeten publiceren Daarnaast moet vermeld worden in welke deelstaat de hcentie van de apotheek, apotheker en consulterend arts om hun beroep te mögen uitoefenen, geldig is Die aanvulhng bleek volgens een van de indieners nodig omdat m de huldige wet geldt dat "There is no way to teil whether a site is operated by legitimate hcensed pharmacists or if there is even a medical doctor who reviews the apphcation for drugs "62

57

58 59 60 61 62

Zie bijvoorbeeld hiertoe FAQ van Drugstore com At this time we can ship to street addresses (al! shippmg methods) PO boxes wichm the 50 United States (Standard shippmg only) and to APO/FPO U S Military addresses (Standard shippmg only note mlhtary mail handhng may ciuse delays) We do not ship mternationally or to the U S terntones S Dorey Inteinet Drug Stores Computer Partners September 1999 bezocht op 22 oktober 2001 Inname van Viagra m combmatie met hart of vaatziekten kan bijvooibeeld tot ernstige gezondheidsrislcos aanleiding geven Internet Pharmacy Consumer Protection Act HR 2763 IH 21 USC 351 et seq Rep Bart Stupak (D Mich ) geciteerd m J T Aquino White House Wants to Give Feds Authonty Over Online Pharmacies E commerce Laui weekly 5 January 1999 beschikbaar via

29

VERGUNNINGEN

ΟΙ

ΙΝ ΓΕRΝΐ 1

MEPR

DAN

GOKKEN

OP

FPN

HANDHAAFBAAR

ί> Τ Ε Ι S F L

Naast het reeds eerder aangehaalde Amenkaanse aanbod begmt ook langzaam maar zeker een aantal Nederlandse apotheken zieh op Internet te begeven, waarbij op deze plaats de Internetapo f3

theek besproken wordt Onder de kop De apotheker aan huis wordt de mogelijkheid geboden aan patienten om via het Internet receptgeneesrmddelen te bestellen en te laten bezorgen Naast het laten leveren van geneesmiddelen op recept biedt de Internetapotheek ook een spreekuur aan Uit de disclaimer bhjkt dat geen aansprakehjkheid wordt aanvaard voor het gegeven advies

M

Optio-

neel is de mogelijkheid om toestemmmg te geven voor het in contact treden met Internetapotheek en normale apotheek m verband met de geneesmiddelenbewakmg De Internetapotheek heeft vooraf toestemmmg geviaagd bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg en de Site is door laatstgenoemde goedgekeurd Het Internet biedt echter naast dit soort legitieme sites ook nog mogehjkheden orn via Obscuie' Websites tot een bestellmg te körnen van (veelal) m de taboesfeer hggende middelen Voor een groot deel geldt dat deze binnen veel nationale stelsels enkel door een bepaalde beroepsgroep (art sen/apothekers) op basis van een lecept verstrekt mögen worden, maai via de 'met legale situatie' op het World Wide Web, voor een leder die daar behoefte aan heeft, verknjgbaar zijn Zo bleek uit een uitgevoerd Amenkaans onderzoek dat een zesnenjange door het simpeiweg mvullen van (online) formulieren, zijn werkehjke leeftijd en een aantal medische vragen, gevolgd door een cre ditcard nummer, de receptgeneesmiddelen thuis kon laten bezorgen Doordat duidehjk werd dat ondanks zijn (te) läge leeftijd de medicijnen alsnog aankwamen, gaf er bhjk van dat er geen arts naar de aanvraag had gekeken In een waarschuwing, gencht aan het pubhek, wat betreft de geneesmiddelenverkoop via Internet, 65 wordt er door de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport op gewezen dat er geneesmiddelen via Internet worden aangeboden en dat het gebruik hiervan een gevaar voor de gezond heid kan opleveren Als redenen worden hiervoor gegeven het ontbreken van deskundig advies (1), het (soms) achterwege bhjven van de beoordelmg van veihgheid en werkzaamheid (2), en het missen van een bepaalde kwahteit van een apotheek of drogist (3) Tot slot wordt er tevens op gewezen dat de ziektekostenverzekeraar de kosten van een geneesmiddel dat via Internet is aange schaft met zal vergoeden (4) Een vooibeeld van een geneesmiddel dat veelvuldig via Internet woidt verkocht is Viagra 6( Naast de verkoop op meer gespeciahseerde farmaceutische Websites, vmdt deze ook op allerlei particu-

63

64

65 66

30

bezocht op 20 Oktober 2001 Naast deze sicc bleck ook een andere wcbsite een/elfde bestelmogchjkheid te bleden de/c sitc is echter op last van de Inspecteur voor de Volksge?ondheid m 2000 leeds na een maand gesloten Andere {nieuwere voorbeelden van Nedeilandse virtuele apotheken zijn ondcr meer &: < http //wwwmedicijnen net> Op de desbetreffend pagma valt te te/en De Virtuele Apotheek geeft een advies op basis van de door u gegeven aniwoordcn Het weglaten van mformme kan rcsulteren in een met klop pend advies De Virtuele Apotheek aanvaardt daarom geen enkele aansprakelijkheid ten aan zien van hei gegeven advies Geneesmicldelemerkoop via Internet voorlichnngsbrochine ministene van VWS
HOOFDSTUK

3 VERGUNNINGPLICHIIG HANDELEN

OP

H ET

INTERNET

liere Websites plaats De verkoop van Viagia (stofnaam sildenafil) op een Nederlandse website leidde m September 1998 tot het stellen van een aantal Kamervragen 67 De mmistei gaf in haar antwoord aan dat het haar niet bekend was of ook andere receptgeneesmiddelen via Nederlandse Internetsites verkocht werden Volgens de bewmdsvrouw is de aflevermg van deze geneesmiddelen voorbehouden aan de op grond van de WOG ter zake bevoegden du leidt er toe dat slechts dooi tussenkomst van een apotheekhoudende op recept van een arts mag woiden afgeleverd Naast de aflevermg kan ook de veistrekking van mformatie onder omstandigheden een strafbaar feit opleveren/ 8 "indien de afzender zieh niet beperkt tot het geven van objectieve mformatie over sildenafil maar de mogehjkheid wordt geboden tot bestellmg over te gaan' Hieruit mag afgeleid worden dat het 'sec' aanbieden van (objectieve) mformatie op Internet niet zonder meer een strafbaar feit oplevert Zij meent echter ook dat "de grens tussen infoimane en reclame niet alnjd even scheip te trekken is" Er kunnen zieh hierdoor nogal wat grijze zones voordoen Op latere kamerviagen antwoordde de minister dat "Het aanbod (van Websites waarop geneesmiddelen worden aangeboden) neemt toe Op deze Websites woidt m feite vnjwel het gehele assortiment receptgeneesmiddelen aangeboden, alsmede ongeregistreeide geneesmiddelen, waaionder EPO en anabole steroiden" 69 Momenteel hgt een wetsvooistel voor waann wordt voorgesteld overtiedmg van de WOG strafbaar te stellen onder de WED 70 Een groot aantal tussenpeisonen probeert op deze wij/e een graantje mee te pikken van de behoefte aan het op anomeme wijze aanschaffen van m de taboesfeer liggende preparaten Indien namehjk een koper via hen bij een bepaalde apotheek terechtkomt, vangen ze een bepaald percentage van de verkoop vanwege het feit dat ze hiervoor reclame hebben gemaakt op hun website Zoals reeds hierboven ter sprake kwam, is het reclame maken ('webvertismg') van receptgeneesmiddelen aan het pubhek op giond van artikel 5 Reclamebesluit Geneesmiddelen verboden In een recente uitspraak tussen La Röche en de Nederlandse Staat,71 waai het ging om het (onder andere) via Internet aanpnjzen van het leceptgeneesmiddel Xenical werd du nog eens bevestigd 335 Knelpunten Rondom het online afleveren als ook het adverteren van leceptgeneesmiddelen is een aantal problemen te signaleren Op de eeiste plaats verzet aitikel l hd l ondei l, waann de definuie van het 'lecept' wordt omschreven zieh tegen een digitale vanant De WOG stelt namehjk als eis dat het recept op schuft gesteld moet worden Moss stelt m du verband dat de juridische Status van fax en elektronische recepten nog onduidehjk is 72 Aflevermg op basis van een elektiomsch recept, dat tei plekke door de bezoeker via de website wordt ingevuld, zou op grond van de Nedeilandse situatie dan ook —

67 68 69 70 71 72

Aanhingsel Hindelmgen II 1998/99 nr 238 te weten een overtredmg op basis v in de wet op de geneesmiddelenvoorzicnmg meer in het bijzonder het RecHmebcsluit geneesmiddelen Aanhangsel Handelingen II 1999/2000 nr 982 Kamerstukken II1999/01 nr 2 Pies Rb Utrecht 15 febrmn 2000 KG 2000/112 m/ake La Rocbe B Sluiters (red ) Gezondheidsrecht Fekst in Commentaai Deventer Kluwer 1999 p 444 31

VERGUNNINGEN OP

INTERNET

MEER DAN GOKKEN OP EEN HANDHAAFBAAR STELSEL

formeel - in stnjd zijn met de WOG Ovengens bestaat een zelfde probleem m de effectensfeer waar de Suchnng Toezicht Effectenverkeer onlangs in nieuwe beleidsregels m relatie tot effecten en Internet vaststelde dat het 'enkel' elektronisch toezenden van mformane aan dienten onvoldoende is Zij eist dat vergunninghouders, m het kader van de mformatievoorzienmg, aan (nieuwe) klanten tevens een papieren afschnft toezenden73 om de authenticiteit van de partijen te waarborgen Aangezien de juridische bepahngen op nationaal en Europees niveau voldoende techniekonafhankelijk zijn geformuleerd kan gesteld worden dat hiervan dan ook geen problemen hoeven worden verwacht 74 Uit gesprekken met de Inspectie voor de Volksgezondheid, sector Reclarnetoezicht, bleek dat zij voor wat betreft het afleveren van receptgeneesmiddelen - althans op de Nederlandse situatie weinig problemen voorzagen, ook gezien het feit dat de zorgverzekeraars dergehjke aanschaf van geneesmiddelen met vergoeden, Indien geen arts is geconsulteerd Ook uit de waarschuwmg van het mmistene van VWS bhjkt dat de bestaande kanahsatie m het algemeen bij veel patienten naar wens verloopt 75 Toch moet in dit kader emgszms kritisch gekeken worden naar situaties hülfen de ziektenkostenvergoeding Zo zullen particuher verzekerden een eigen nsico hebben en kan het goedkoper aanschaffen van geneesmiddelen via Internet hierbij een pnkkel zijn Ook die zaken die buiten het ziekenfonds zijn geplaatst (bijvoorbeeld de anticonceptiepil) maar die toch bij verkeerd gebruik gezondheidsproblemen kunnen opleveren vormen hierbij een nsico Datzelfde geldt voor de medicatiebewakmg aangezien door de anomeme mogehjkheden van het Internet een goed overzicht van medicijngebruik gefrustreerd kan worden In de sfeer van reclame voor receptgeneesmiddelen kunnen zieh echter buiten de problemen die voorkomen worden door techmekonafhankelijke bepahngen wel degehjk andere problemen voordoen Bijvoorbeeld in de sfeer van de reeds genoemde grensoverschnjdende context Het Amen kaanse systeem botst bijvoorbeeld met het Europese stelsel nu zij geen directe reclame aan consumenten verbiedt Ook ontstaat aan de kant van de farmaceutische aanbieders steeds meer de gedachte om door middel van reclame de consument mondiger te maken Daarbij is het geenszms denkbeeidig dat partijen steeds meer vanuit een internationale markt opereren Zou op grond van Europese en nationale wetgeving de Nederlandse site merk nl aan strenge eisen moeten voldoen, het Amenkaanse moederbednjf merk com hoeft met deze strenge eisen op haar website door te voeren en kan per saldo dan nog steeds dezelfde Ongewenste' mformatie aan de consument aanbieden Dat probleem hangt samen met de informatievoorziemng mzake (recept-)geneesmiddelen Op grond van het Reclamebesluit Geneesmiddelen mögen consumenten enkel 'algemene produktmformatie' knjgen via publieke weg De schemerzones van wervende teksten en algemene mformatie is ook op het Internet aanwezig In de zaak 'Staat/La Röche' pleitte laatstgenoemde bijvoorbeeld

73 74 75

32

Bcleidsnotme 99 0003 van de STE mzakc het Internet m relatie tot het toezicht op het effec tenverkeer m NederJand juru 1999 p 2 beschikbaar via Kammtukkmll \998/99 23959 nr 9 Geneesmidaelenverkoop ma Internet voorhchtmgsbrochure mmistene van VWS

HOOFDSTUK

3 V E R G UN N I N G P L I C H T I G

HANDELEN

OP

MET

INTERNET

voor her ontbreken van een oveiheidstaak op du terrem Undanks de vaak goede bedoelmgen is het daarmee nog steeds zo dat m stnjd gehandeld wordt met het Reclamebesluit Hoewel m dergehjke mitiatieven geen kwade bedoelmgen lijken te schuilen moet men toch altijd waakzaam bhjven Te verwachten valt immers dat het m stnjd handelen met het wettehjk verbod (door bijvoorbeeld het aanpnjzen van het uitsluitend op lecept aanwezige geneesmiddel Υ door te stellen dat gezond leven gepaard gaat met een slanke lijn") met snel als 'laakbaar' wordt gezien in een maatschappi] waarbij het gezondheidsideaal voorop Staat Daarnaast bhjkt met name int de beschnjvmg van de situaue m de Verenigde Staten dat daai emge bezorgdheid geldt ten aanzien van de situatie waann er een elektronisch consult plaats vmdt — of erger nog ontbreekt Dergelijke situaties werken immers een ondeskundig onderzoek van de patient in de hand, nu aus en patient slechts dooi een stroom van bits en bytes verbonden zijn In de situaties waann de patient vooraf een arts heeft geconsulteerd en slechts het Internet als transportmedium gebruikt 76 worden dergelijke bezwaren beduldend minder

3.4

Kansspel exploitatie en bevordering

3.4.1 Inleiding Binnen het kansspelregime is sprake van een strak gereguleerd stelsel Van 't Veer concludeert dan ook m zijn dissertatie dat "Binnen het huldige kansspelbeleid - met uitzondering van de exploitatie van de direct gelduitkerende speelautomaten — steeds gekozen is voor een government controlled, oligopolistisch marktmstrument "77 Aanbod, als ook het bevorderen van kansspelen, is gekoppeld aan een hmitatief aantal vergunninghouders m een besloten vergunningstelsel Het aanbieden van kansspelen wordt hier wat uitgebreidei bespioken aangezien de praktijk reeds heeft uitgewezen hoe groot de omvang van m prmcipe vergunningphchtige activiteiten op het Internet kan zijn en welke potentiele groeimogehjkheden er bestaan Daarbij komt dat de toegang tot een dergelijk aanbod zeer laagdrempehg is, zeker als men ook de eerder bespioken diensten (wapens en geneesmiddelen) bekijkt, ze zijn voor een leder beschikbaar zondei eerst uitgebreid kennis te moeten hebben van bijvoorbeeld een bepaald ziektebeeld en bijbehorende medicatie Vanwege een gioot aantal betrokken mmistenes binnen het kansspelbeleid is een diveis aantal belangen te noemen In abstracto gaat het hieibij echter om slechts twee belangen, te weten bescherming van de samenlevmg en beschermmg van het individu Een dergelijk 'dubbel belang' is de resultante van de binnen dit regime onderliggende pijlers, te weten • het m goede bauen leiden (kanahseren) van de menselijke speelzucht door een beperkt en genoimeerd aanbod, met het oog op de beschermmg van de speiers, de integnteit van het spei en het tegengaan van uitwassen en misstanden,78

76 77 78

Om bijvooibceld de bestellmg te doen plaatsvmden om veivolgcns de medicijnen per post te doen ontvangen J C van t Veer tyelregeh (diss Rottetdam) Deventcr Goudi Qumt 1998 p 285 Ook wcl omschreven als de kinalisatiegedachle 33

V L R G U N N I N G E N O P I N I E R NET

•

MEER

DAN G O K K I N OP

EEN

HANDHAArBAAR

SrflSl·!

her tegengaan van de illegahteit of van her wegvloeien van gelden naar buitenlandse aanbieders, waarbij een onderscheid gemaakt kan worden naar de buitenlandse aanbieder die 1 m het land van vestigmg een legale Status heeft

2 in het land van vestigmg in het geheel geen kansspelactiviteiten uitoefent • buitenlandse kansspelen op de buitenlandse markt aanbiedt (de bemiddelaar, bijvoorbeeld dooi een 'postbus' in Nederland),7·* •

het ten goede laten körnen van de opbrengsten van het kansspel aan de staatskas en andere goede doelen' (fondsenwervmg) 80

Naast deze exphciet genoemde pijlers valt m de nota Kansspelen henjkt (1995) 81 nog een aantal andere beleidsdoelemden waar te nemen Als een van de belangnjkste doelen van het (körnende) beleid werd bijvoorbeeld het reahseren van een "meer integrale en beperkende aanpak met het oog op de beheersbaarheid van de aan (bepaalde) kansspelen verbunden negaüeve effecten" en "het behoud van een ledelijk evenwicht in de regulermg van de kansspelmarkt' genoemd

82

In deze nota bhjkt tevens tut een aantal passages dat nieuwe technologische vormen van kansspelen een bedieigmg (kunnen) voimen voor het huldige kansspelaanbod en beleid Zo worden een dnetal mogehjk bedreigende mvloeden genoemd Naast de bmnenlandse illegahteit (1) en de buitenlandse aanbieders (2) exphciteert de nota de technologische ontwikkehng via het Internet (3) " Ult een aantal Kamervragen ten aanzien van kansspelen op Internet 8 ' bhjkt dat reeds m de jaren 1995/96 een aantal problemen aan de orde was Ult de antwoorden die de Staatssecietans ten aanzien van deze en andeie vragen aan de Tweede Kamei gaf bhjkt dat er inzake nieuwe technologische ontwikkehngen krachtdadig door de Nedeilandse Justine zal moeten worden opgetreden "Vastgesteld mag worden dat het beleid van Justine er op gencht is ook op Internet de geldende strafbepalmgen te handhaven ' Emgszms cynisch wordt daalbij tegehjkertijd gesteld dat "daarbij wel emge praktische vragen cn juridische problemen nj/en, bijvoorbeeld m de sfeei van rechtsmacht van de Nederlandse strafwet en dadeischap" S5 In Kamervragen die in 1999 gesteld weiden door het Kamerhd Schutte ('een goksite op Internet") bevesngde Staatssecretans Cohen dat "Niet door de Nederlandse overheid toegestaan kansspelaanbod, waarondei blackjack en roulette, op Nederlands grondgebied op of via Internet (is) in beginsel m stnjd met de Wet op de kansspelen Hierover is echter nog geen junsprudentie beschikbaai ' 8(

342 Heronentatie op de Wet op de kansspelen De doelstelhngen uit de nota Kansspelen henjkt uit 1995 (kanahsatie, tegengaan illegahteit, wegvloeien gelden naar buitenlandse aanbieders en fondsenwervmg) bhjken, zo kwam uit een aantal

79 80 81 82 83 84

85 86 34

Ondcend τιη een rappoit vin de werkgiocp Kansspelen hcrijkr 1997 (ongcpubilccetd) Zij het dit dit slechts ecrr ifgclcidc doelstelling kan ?ijn {/ie ook KamentukkLn II1995/96 24 557 nr 2 p 4) Kamerstukken II1995/96 24557 nj 2 J C vin t Veei Spclregtk {drss Rotleidim) Dcventer donda Qulnt 1998 p 279 Kamirstukkin II1995/96 24557 m 2 p 13 Aunhangicl ilancJflingen II1995/96 nr 1038 (k ins cn gokspelcn op Internet) en Aanhnngse! Uanclchngen II1995/96 ni l 096 (gokkcn op Internet) ils ov\<. AanhdnguiHandtlingen II l 995/96 nr 1098 (gokkcn op Internet) Kamirstukken U 1996/97 24557 nr 4 p 3 Aanhangiel Hanclilingen 7/1998/99 ni 1309 (goksitc op Internet)

HOOFDSTUK

3 VERGUNNINGPLICHTIG

HANDELFN

OP

HET

INTERNET

onderzoeken die na 1995 door de overheid werden verncht, maar m bepeikte mate reahseerbaar met het huldige mstrumentanum Een vraag die zieh smds 1998 steeds meer is op gaan dringen, is de vraag of het huldige instrumental mm dat onder meer de Wet op de kansspelen biedt met aan herzienmg toe is In dat verband kondigde de Staatssecretans van Justine in 1998 aan een meer integrale benadering van de pioblemen en ontwikkelmgen rond de Wet op de kansspelen noodzakelijk te achten Als een van de belangrijkste knelpunten bij de uitvoenng en handhaving van het huldige kansspelbeleid wordt ervaren dat de regulermg van de aanbodzijde van de markt onder druk Staat ten gevolge van technologische ontwikkehngen en de Europese eenwording met het vnje verkeer van goederen en diensten, de bevnezmg van het legale aanbod biedt de vergunninghouders echtei nauwehjks de ruimte adequaat te reageren op bedreigmgen Verdei sluit het nationale monopohestelsel voor landehjke kansspelen eneizijds met aan op de expansiebehoefte van de exploitanten en levert het andeizijds vergunnmghouders ten opzichte van met-veigunnmghouders een concurrentievoordeel op Du laatste gaat ook op voor de beneficianten van de opbrengsten van het kansspel Ook is de opspormg en handhaving een probleem, nu vaak onvoldoende deskundigheid aanwezig is bij het reguliere opspormgsapparaat Daarnaast vormt het feit dat illegale buitenlandse aanbieders, al dan met gebruik makend van nieuwe technologie zoals Internet, veelal gevestigd zijn m landen die weinig of geen medewerking veilenen aan opsporingsautonteiten van andere landen 87 De wens van de Staatssecretans heeft met direct tot aanpassmg van het gehele stelsel van de Wet op de kansspelen geleid, maar een voorlopige vervolg gekregen in de vorm van een MDW-project Wet op de kansspelen In dat MDW-project wordt onderzocht welke mogehjkheden er zijn om de uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van de regelgeving ten aanzien van de verschillende typen kansspelen te veibeteren Inmiddels is ei een startnotitie veischenen van de weikgroep die dit project vooibereidt De MDW-werkgroep Wet op de kansspelen heeft zieh daann onder meer tot taak gesteld a

de gevolgen van maatschappehjke, juridische, technologische en internationale ontwikkelmgen voor de houdbaarheid van het huldige kansspelbestel te bezien en voorstellen te doen ter verbetenng van de regulermg,

b daarbij met name aandacht te geven aan marktconfoime regulermg, met name voor het nationale monopoliestelsel voor de landehjke kansspelen Daarbij dient de mogelijkheid van het gebruik van noimahsatie, certificatie en marktconforme licentie-uitgifte uitdrukkelijk betrokken te worden, en c

m dat kader de voor- en nadelen van buitenlandse stelsels te bezien en tevens welke stappen moeten woiden gezet om goede afstemming tussen verschillende rechtsstelsels, met name binnen de Europese Unie, te bereiken Hieibij zal met name de relevante Europese regelgeving en relevante junsprudentie betrokken worden 8S

Vooral de afbouw van het nationale monopohestelsel en de mzet van het Instrument normahsatie, ceitificatie en marktconforme licentie-uitgifte heeft de nodige discussie opgewekt

87 88

7ie/ω»!«·«!««·«//1998/99 24036 ni 126 p H 14 7ie Kameistukken II1998/99 24036 m 126 p 14 15 35

VERGUNNINGtN

ΟΙ

INTERNET

MEER

DAN

GOKKEN

OP

EEN HANDHAAFBAAR

STELSEL

343 Vergunningen Het stelsel van de WoK is zeer restncnef van aard Binnen deze structuur wordt een regime opgeworpen, waarbij de diverse typen kansspelen elk hun eigen vergunnmg(en) en dito voorwaarden kennen In de algemene verbodsbepalmg van artikel l WoK valt te lezen dat het niet toegestaan is om zonder vergunnmg "gelegenheid te geven om mede te dingen naar pnjzen en premies, mdien de aanwijzmg der wmnaars geschiedt door enige kansbepaling waarop de deelnemers m het algemeen geen mvloed kunnen uitoefenen" Ook het bevorderen van kansspelen is zonder vergunnmg niet toegestaan Het verbod van artikel l WoK geldt ovengens bhjkens artikel 2 WoK niet voor gelegenheden die noch voor het pubhek zijn opengesteld, noch bednjfsmatig worden gegeven Ovengens treedt daarbij een lastig element op, te weten de koppeling van speien die gekenmerkt worden door een kansspelkarakter aan een vergunnmg, en niet die speien die te bestempelen zijn als behendigheidsspel Pas mdien vastgesteld wordt dat het mderdaad kansspelen betieft, kan daarna pas het regime van de WoK van toepassing verklaard woiden Daardoor geldt tevens dat bij speien die niet als kansspel te categonseren vallen, eveneens het verbod niet van toepassing is Volgens artikel l sub a jo artikel 3 WoK kunnen voor m beginsel verboden kansspelen vergunnmgen worden verleend, mdien daarmee emg algemeen belang wordt gediend Zo meent Verkade "Dat voor commerciele promouonele kansspelen ?al geen vergunnmg worden verleend (daargelaten het speciäle regime voor wmkelweekacties) Met de opbrengst daarvan wordt immers geen algemeen belang89 gediend En gesteld al dat de ondernemer de (extra) opbrengst zou willen bestemmen voor emg algemeen belang, dan toch kan niet gezegd worden dat de gelegenheid wordt opengesteld 'uitsluitend' om een algemeen belang te dienen "90 Als stok achter de deur stelt artikel l sub d afzonderhjk strafbaar "opzettelijk in stnjd met de waarheid het vermoeden te wekken" dat een vergunnmg is verleend

3.4.4 Handhaving Binnen het kansspelbeleid worden de vergunnmghouders op de eerste plaats aan toezicht ondeiworpen door het College van Toezicht op de Kansspelen Aitikel 34 tweede hd WoK bepaalt "Het College is belast met het toezicht op de nalevmg door de rechtspersonen, waaraan een vergunnmg is verleend als bedoeld m het eerste hd, van het bepaalde bij of krachtens deze wet en van hun Statuten en reglementen " Het derde hd vult daarbij aan "De toezichthouder beschikt niet over de bevoegdheden, genoemd m de artikelen 5 18 en 5 19 van de Algemene wet bestuursrecht " Dit betekent i c dat het nernen van monsters, het openen van verpakkmgen of het onderzoeken van veivoeimiddelen met tot de taken van dit toezichthoudende College behoren Naast deze toezichthoudende taak adviseert zij de mmistenes bij vergunnmgverlenmg op grond van het eerste hd van artikel 34 WoK "Het College wordt gehoord over het voornemen tot verlenmg, wijzigmg of mtrekking van een vergunnmg als bedoeld m de artikelen 9, I4b, 16, 24, 27b, 27h en 30g van de wet, alsmede m artikel 3 van de wet voor/over de pnjzen en premies gezamenhjk een grotere waarde dan tien miljoen gülden hebben

89 90 36

Waar volgens hem te denken vtlt aan een nuttig socnal cultuieel of wetcnschappclijk doel gciijksoortige doeicinden als waaivooi collcctevergunmngcn plcgen tc worden afgcgcven Verkade Kansspelen in Pmkttjkboek Reclamt suppl 8 (ipril 1980) VIIJC 14

HOOFDSTUK 3 VERGUNNINGPLICHTIG

HANDELEN

OP HEI

INTERNET

Voor de 'legale vergunrunghouders kan met-nalevmg van de vergunmngseisen een bestuursrechtehjke sanctie opleveren, te weten het mtrekken van de vergunmng Van 't Veer pleit m zijn dissertatie vooi de mogehjkheid van toepassmg van het bestuursstrafrecht Volgens zijn opmie zou de toe passing van dergehjke bevoegdheden (bijvoorbeeld het opleggen van de bestuursiechtelijke boete) het best passen bij een onafhankehjk College van toezicht Naast deze bestuursstrafrechtehjke ele menten laat hij echter m zijn dissertatie tevens ruimte voor andere mogelijkheden van regulenng "daar waar andere maatschappehjke mechanismen ook al afdoende regulerend optreden, hoeft niet per se ook nog eens het (straf)recht te worden mgezet" Behalve deze bestuurhjke weg Staat voor hen tevens de strafrechtehjke weg open Schendmg van de (straf-)bepalmgen van de WoK betekent het begaan van een economisch dehct dat door (onder meer) Justine op grond van de Wet economische dehcten aangepakt kan worden Dit laatste geldt overigens onmiddelhjk voor die aanbieders die 'niet legaal' (dus zonder vergunmng) het kansspel aanbieden of bevorderen De strafrechtehjke handhavmg91 van de WoK heeft een zeer läge prioriteit Wat betreft de strafrechtelijke handhavmg steh Van Zwieteren dat m de jaren tachtig ' Wanneer de pohtie op de hoogte was van een illegaal casmo in de wijk, het nemen van maatregelen daartegen slechts prioriteit (kende) voor zover men van dat casmo overlast ondervond ( ) Was dit niet het geval, waarom zou men dan veel tijd en kostbare mankracht mzetten, terwijl er ook nog straatrovers, autokrakers en aanverwante cnmmelen de buurt onveihg maakten en wel overlast veroorzaakten? Dit beleid werd ondersteund door gemeentelijke zijde " Van Zwieteren steh vast dat "Een ander, en met het oog op de nabije toekomst zo mogehjk nog kwahjker gevolg van het gebrek aan prioriteit, is dat de specifieke kennis mzake het opsporen, observeren en verbahseren van overtredingen van de WoK bij de pohtie is weggevloeid" 92 Dat blijkt ook uit de antwoorden van de Staatssecretans van Justine op vragen van de vaste Kamercommissie ' bij de strafrechtehjke handhavmg van de rechtsorde in het overleg met de Minister van Justine en het College van procureuis generaal is een beperkt aantal landehjke pnonteiten ( ) vastgesteld De strafrechtehjke handhavmg van de wet op de kansspelen behoort daai, voor zoveel geen spiake is van georgamseerde cnminahteit, niet toe "93 De problemen die bij de handhavmg speien zijn m de meeste gevallen terug te voeren op het lastig hanteerbare onderscheid tussen kansspel of behendigheidsspel Dit leidde er in de meeste gevallen van optreden toe, dat de kans op succes dat bepaalde aanbieders ook daadwerkelijk een sanctie opgelegd kon woiden op zichzelf als gokactiviteit betiteld kon worden 94 Het grote probleem wat

91

92 93 94

M J A van Zwieteren Pnonteiten bij de handhavmg van de Wet op de Kansspelen Kansspelen her ijkt Deventer Gouda Qumt 1996 p 37 Wu betreft de strafrechtehjke handhavmg stelc Van Zwie teren dat in de jaien tachtig Wanneer de politie op de hoogte was van een illegaal casmo m de wijk het nemen van maatregelen daaitegen slechts prioriteit (kende) voor zover men van dat casmo over hst ondervond ( ) Was du niet het geval waarom zou men dan veel tijd en kostbare mankracht mzetten terwijl er ook nog sttaitrovers autoknlcers en lanverwanre cnmmelen de buurt onveihg maakten en wel overhst veroorzaakten·1 Dit beleid werd ondeisteund door gemeentelijke zijde M J A v-m Zwieteren Pnonteiten hij de handhavmg van de Wet op de Kansspelen p 38 Kamerstukken U 1995/96 24557 nr 4 vraag 52 alsook J C van t Veer Sfelregels (diss Rotterdam) Deventer Gouda Quint 1998 p 325 TM Schalken Casmo en illegaliteit over de mogehjkheden tot hestrijdmg van het illegale casmo circutt Arnhem Gouda Quint 1990 p 25 37

V h R G U N N I N G E N Öl

INTFRNET

MEER

DAN G O K K E N O P EEN

HANDHAAtBAAR STELSEL

naast dit lästige onderscheid speelt is dar het bij overtreding van de kansspelwetgevmg m feite gaat om "victimless cnmes" Illegaal gokken als verboden gedragmg die voomet m een behoefte die valt te plaatsen m het njtje abortus, softdiuggebruik, prostituue en pornografie "Degene Wiens behoefte op illegale wijze is bevredigd, is slechts m formele zm slachtoffer van een misdnjf, hij voelt zieh weleer partij m een vnjwilhg aangegane transactie, die doorgaans m beslotenheid voltrekt" 95

3 4.5 Europa De Europese situatie ten aanzien van kansspelen laat zieh gemakkehjk omschnjven "The Euiopean gamblmg market appears extremely fragmented owmg to the consumers' preferences and legal regimes adopted by the single Countnes ( ) Due to "the advent of advanced telecommumcations Systems and the mcrease m consumer expectations" there has been a significant growth m cross-border betting which has determmed senous problems for the enfotceabihty of the traditional rules For this leason, co-oidmanon among the different regulations has become more and more important, although the pnmary legislation is clearly destmed to remam at a national level "* Rechtspraak van het Europese Hof van Justine (Schindler I)'7 bevestigt dat hdstaten zelfstandig mögen beshssen over de toelatmg van buitenlands kansspelaanbod binnen hun landsgrenzen Het is daarmee niet op grond van Europese nchthjnen ingekaderd maar puur afhankelijk van nationale wetgevmg De zaak Schindler het daarbij zien dat een beperkmg geiechtvaardigd weid vanwege een tal van redenen, zoals overwegingen van zedehjke, lehgieuze en culturele aard, bestnjdmg van fraude en cnmmaliteit, vooikommg van aansponng tot verkwistmg, bescherming van andere lotenjen in het algemeen belang Ten aanzien van de Nederlandse wetgevmg kan gesteld worden dat hierbij "niet zozeei de bescherming van consumenten- en concurrentiebelangen aan de orde, als wel de Openbare orde' was deze kan mgevolge artikel 36 EG-Verdrag eveneens een rechtvaardiging opleveren van inbreuken op het vnje goederenverkeer" 98 In recente rechtspraak9; kwam het Euiopese Hof opmeuw tot die stelhngname Ook de nchthjn e-commerce zondert de kansspelaanbieders m bijlage l expliciet uit van de werkingssfeer In de prejudiciele vraag in de zaak Laara concludeeide Advocaat-Generaal La Pergola "The choice is not between a monopoly and a totally deregulated market National governments maintam the sovereign nght to decide on the total volume of gamblmg that is offered, the nature of these games

95 96 97

98 99

38

TM Schalken Casino cn tllegcditeit over de mogclijkhsäen tot bestnjdmg van het illegale casino Circuit Arnhem Gouda Quint 1990 p 31 A J a/atccti Internet Regulation and online gamblmg a brief scudy of the US and EU legal Systems Law/technology vol 31 (1998) nr 4 p 21 30 HerMajutys Customs and Excae v Gen] Schindler HvJ l·G 24 maart I994 Zaak C 272/92 De bescheiden werden in beslag guiomen omdat de icnes van Schindler om de-ce Dtntse lotenj in Kngeland te bevordeicn in Engeland verboden waren D W 1 Verkide (e i ) Pmktijkboek Reclamerecht VIII-10 Ltara v Kihlakunmnsyyttajt (Jyvaskyla) HvJ EG 21 September 1999 7aakC124/97 als ook Qucstoie dl Verona v Diego /enatti HvJ EG 21 oktobei 1999 Zaik C 67/98

HOOFDSfUK

3 VERGUNNINGPLICH1IG

HANDELEN

OP

ΗΕΓ

INTERNET

and the number of operator hcenses available When an operator license is allocated, however, this may not be automatically reserved for a specific national State Company " Het Gammg Regulators European Forum (GREF) dat bestaat uit de bundeling van Europese toezichthouders (waaronder het Nederlandse College van toezicht) heeft ten aanzien van kansspelen op Internet ook haar hcht laten schijnen In haai position Statement omschnjft zij dit als "The GREF regaids the regulation of gamblmg (that is gammg, bettmg and lottenes) äs a matter for the competence and junsdiction of mdividual counmes, m the hght of their particular social, cultural and economic conditions It theiefore follows that it is a matter for mdividual Governments, either at national or at autonomous regional level, whether 01 not they wish to permit any forms of gamblmg to be offered on the Internet in their terntones and, if they do, under what circumstances or conditions particulai foims of gamblmg are to be allowed Any such decisions should be respected by other junsdictions "10° Zo ontstaat een wat opmerkehjke situatie Hoewel m eerdeie junsprudentie van het Euiopese Hof het standpunt van 'nationale maikten' weid gevestigd, werd dit door de Haagse Rechtbank in het Schindler II-ariest veiworpen op grond van het vnje verkeer van goederen en diensten op EUmveau Door de hierboven genoemde rechtspraak van het Euiopese Hof (Laara, Zenatti) lijkt het dan toch weer een zaak van de staten zelf te zijn, om te bepalen of buitenlands aanbod binnen de landsgrenzen mag worden geaccepteeid Nu uit de junsprudentie van het Hof weinig aanknopmgspunten te destilleien zijn aangaande de viaag of de hdstaten kansspelen die via het internet de nationale markt binnendringen kunnen weren, moet er vooialsnog van uit worden gegaan dat — op giond van het subsidianteitsbeginsel (artikel 5 EG) de hdstaten bevoegd zijn tot regeling van de kansspelen, ook de elektronische Artikelen 49 jo 50 van het EG-Veidrag verbieden weliswaar dat bepeikmgen op het vnj veinchten van diensten binnen de Gemeenschap verboden zijn jegens onderdanen afkomstig uit een andere hdstaat, maar die vnjheid van dienstenveikeei kent een beperkmg Het vnj veikeei van diensten kan namehjk worden beperkt dooi legehngen die hun rechtvaaidigmg vmden in het algemeen belang en zonder onderscheid van toepassmg zijn op elke persoon of ondernemmg op het giondgebied van de hdstaat, vooizover dat belang met behartigd wordt dooi de voorschnften waaiaan een buitenlandse dienstvernchter in eigen land is onderworpen ' 01 Het nagestreefde doel is dan in feite al bereuet door de buitenlandse regeling De hdstaat waai de dienst verncht wordt, dient bij de toepassmg van de eigen regeling wel rekenmg te houden met de in het land van herkomst leeds verstrekte waarborgen loi Het Hof toetst margmaal op dit punt Waai het om gaat is dat buitenlandse en bmnenlandse diensten in we/en dezelfde belangen beschermen en dat buitenlandse aanbieders en bmnenlandse aanbieders op gelijke voet worden behandeld 1OT Ovengens vormt met eender welk belang een rechtvaardigmg voor de beperkmg van het vnje dienstenverkeei Het Hof eist in

100 Gammg Regulator European t-orum Position Statement on gamblmg on the Internet is adopted ai the Annutl Meeting in Helsinki on 15 May 1998 101 Z i c o o k H v J E G 17 deccmber 1981 /aak 279/80 Wcbb Jm 3305 102 / i c H v J l G ) 8 j i n u a n 1979 mk 110 111/78 Vm Wesemael Jur 35 10? ?ie ook Hv] FG 26 april 1988 7aik 352/85 Bond van idvcrtetrs v Stait der Nedeilanden Jur 2085 39

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET.

M E E R DAN

G O K K E N OP

EEN

HANDHAAFBAAR STELSEL

recente junspiudentie dat de beperkingen hun rechtvaardiging vinden in het openbaar belang. Deze regel die het Hof smds 1991 hanteert wordt ook wel de 'rule of reason' genoemd, daarmee aangevend dat alleen redelijkerwijs in het licht van de vrijheden van het EG-Verdrag verantwoorde beperkingen op het vrij verkeer van diensten door het Hof worden geaccepteerd.104 In dlt perspectief hjken de beperkingen die Nederland aanlegt zeer wel te njmen met de beperkingen die ook in andere lidstaten worden aangelegd. Dat lijkt ook in wezen de regel te zijn die het Hof in het eerdergenoemde Schindler-jurisprudentie heeft aangelegd.

3.4.6 Kansspelen en Internet Het aantal kansspelen dat via Internet wordt aangeboden groeit met de dag. Naar schatting zijn er rnomenteel ruim 380 virtuele speelcasmo's online waar voor echt geld gespeeld kan worden. De winstprognose wordt voor de gehele online kansspelbranche, wereldwijd, geschat op miljarden Amerikaanse dollars in 200l. 105 Een grote 'bottleneck' wordt echter nog gevormd door de betrouwbaarheid van de speien. In een artikel over virtueel gokken in een online tijdschrift wordt ten aanzien van virtuele kansspelen gesteld: "Software for net-based casino games - blackjack, roulette, virtual slot machines - rely on what is called a random nurnber generator: an algorithra in which numbers are chosen without a pattern of any type. You can't teil merely by playing whether the Software is truly random or not. Which means, in essence, you are relying on the integnty of the programmer. "106 Binnen de Verenigde Staten bestaat geen uniforme kansspelregelgeving, hoewel de Federal Code het verbiedt om te participeren "in games for money or other personal property, or the operating of gambhng devices, the conduct of a lottery, or the selling or purchasmg of number tickets".107 Als gevolg hiervan hebben de staten afzonderlijk te bepalen welke vorm van kansspelen al dan met worden toegestaan binnen de eigen grenzen. "The role of the Federal Government consists of providing the single States with the legislative Instruments necessary for implementing the relevant policies without external interference."108 De kern van de federale regelgeving ten aanzien van online gokken wordt gevormd door sectie 1084 van de United States Code (Interstate Wire Act: IWA).109 Het groeiende kansspelaanbod via Internet is dan ook veel Amerikaanse openbare aanklagers een doorn in het oog. Er hebben zieh ten aanzien van gokken op Internet een aantal ontwikkelingen voorgedaan. Allereerst kwam de Internet Gambling Prohibition Actuo van Senator Kyl welke als aanvulling gezien kan worden op de bestaande federale IWA, aangezien nu ook Internet aanbieders

104 HvJ EG 25 Juni 1991, ^aak C-76/90, Saeger/Dennemeyer, /»r 1-4221 105 Zie voor een statistische vergehjkmg tussen de onuet m de EU en de VS het volgende over.acht H Boot, 'Speien en Gokken op Internet', Computähle', 10 juli 1998, nr. 28, p 9 106 A I Penenberg, 'Gambler beware', Forhes, digital Tool E-busmess, 107 Code of Federal Regulations (CFR), title 32, volume 2, pari» 191 to 399 108 A Lazarett], Internet regulation ana online gambling a bnefstudy ofthe US and EU legal Systems, p 12 109 Hierin wordt expliciet net gebruik verboden van "wire communication facihty for the transmisston m mterstate or foreign commerce of bets and wagers or Information assistmg in the placmg of bets or wagers on any sportmg event or contest, or for the transmission of a wire communication which enticles the recipient to receive moneyu or credit äs a result of bets or wagers, or for Information assistmg in the placmg of bets 01 wagers" 110 Internet Gambling Prohibition Act, H.R 3125, october 21 1999 40

HOOFDSTUK 3 VERGUNNINGPLICHTIG HANDELEN

OP

HET

INTERNET

onder sectie 1084 gebracht worden en een meuwe aansprakehjkheidsvorm voor 'mteractive Computer Service providers' mgesteld wordt Bovendien, zo bhjkt tut het rapport Interacttef speien com, beoogde Kyl met deze wet "extratemtonale junsdictie te creeren voor de Amenkaanse justme, om zodoende eemeder die waar dan ook ter wereld interactieve speien zou aanbieden of daarvan gebruik zou maken te kunnen vervolgen" l n Een systeem van internationale samenwerkmg lag daaraan ten grondslag "US regulators have deemed essential for implementmg the relevant policies to enter upon negotiations with foreign countnes m Order tot conclude international agreements that would enable the United States to enforce the existmg rules" "2 De kntiek die op deze Internetwetgevmg is geuit is tamelijk fors en heeft met name te maken met de handhaafbaarheid eivan Een van de knelpunten is bijvoorbeeld de angst van vele vnjheidsbewegmgen dat Internet Service Providers op eigen bewegmg vooi 'pohtieagentje' gaan speien ln Aan de andere kant kan men terecht stellen, dat vanwege het feit dat naast de aanbieder ook de speier strafbaar is, een dergehjk regime zieh volledig stört op de 'illegaliteit daar waar een systeem van legulenng en toestaan van bepaalde vormen van aanbod tevens oog zou kunnen hebben vooi de bescherming van de consument, in deze totale verbodssituatie valt deze immers volkomen buiten de boot Ook ten aanzien van de Nederlandse situatie is de vraag of aanbieders op het Internet kansspelen mögen aanbieden in een stroomversnelhng geraakt door het verschonen van het rapport Interactief Speien com114 en een hierop volgende brief van de Staatssecietans van Justme "' Een conclusie uit dit onderzoek welke door de Staatssecretans werd onderstreept is dat het (meer dan) wensehjk is dat m leder geval de bestaande vergunmnghouders in Nederland m Staat worden gesteld om een interactief spelaanbod te gaan aanbieden "Vooralsnog dient een en ander zieh tot deze groep van aanbieders te beperken omdat anderzijds zij reeds jarenlang een genormeerd kansspelaanbod veizorgen en omdat anderzijds nog met geheel duidehjk is wat de consequenties (kunnen) zijn van een dergehjk aanbod " Dat kan enerzijds problemen geven, aangezien de nota Kansspelen henjkt uit 1995 het bestaande aanbod bevroor, aan de andere kant kan een dergehjk type aanbod als 'produktinnovatie' gezien worden en om die reden onder het bestaande stelsel vallen Het door de mimsterraad aangenomen MDWrapport inzake de Wet op de kansspelen beoogt in deze materie helderheid te bieden u6 In een brief aan de Tweede Kamer laat het kabinet m november 2000, m reactie op het MDW rapport, weten dat het beleid ten aanzien van het kansspelbeleid m wezen ongewijzigd bhjft, zij het dat het aantal casmo's wordt heroverwogen, dat het aantal vergunmngen voor zgn goede-doellotenjen verruimd wordt en dat vastgehouden wordt aan het beginsel van afdracht aan goede doe-

111 A Van t Veer Interactief Speien com een onderzoek naar bansen en bedreigtngen van interactief speien m Nederland juli 1998 p 21 112 A Lazirem Internet Regulation and online gimbimg i Brief study of the US ind EU legil Systems Lawltecbnoiogy vol 31 (1998) nr 4 p 19 113 A Craddock ACLU Gambling Bill would turn ISPs mto cops Wirednews 20 maart 1997 < http //wwwwired com/news/pohtics/0 1283 2691 00 html> 114 A Van t Veer Interactief Speien com een onderzoek naar kansen en bedreigingen van interactief speien m Nederland juli 1998 115 Kansspelen op Internet bnef van de Staatssecretarjs van justitie aan de Voor^itter van de vaste Kamercommissie voor Justitie d d 23 december 1998 116 Nieuwe ronden meuwe kansen Eindrapport van de MDW werkgroep Wet op de kinsspelen 41

V E R G U N N I N G F N OP

I NT F RNEΊ

M E E R DAN

G O K K E N O P EEN

H A N D H A A T B A A R ST F LSΓ L

u

len ' Ook wordt het voortaan Nederlandse kansspelvergunninghouders toegestaan kansspelen op het Internet aan te bieden Daarbij zullen echter vooiwaarden worden gesteld die gokverslaving moeten tegengaan, bijvoorbeeld door het inzetten van diagnose- en signalermgsmsnumenten en een online verbmdmg met hulpverlenmgsinstanties Het kabinet wil met de voorgestelde veiruimmg van het aanbod de wind uit de zeilen nemen van de illegale aanbieders Ook wil het kabinet de handhaving van de bestaande regels intensiveren Daarvoor wordt ongeveer zeven miljoen gülden gereserveerd Een gedeelte van dat budget zal worden gebruikt voor de mstelhng van een van een nieuw toezichthoudend orgaan 118 plaatsvinden alsook het mstellen van een (landehjk) expertisecentrum Het kabinet verwacht dat, mede gegeven de vereiste wetswijzigmgen, de mvoermg van de voorstellen ongeveer twee jaar m beslag zullen nemen Op dit kabmetsstandpunt tut 2000 is mmiddels door enkele paitijen (waaronder de stichting Nationale Postcode Lotenj NPL) forse kntiek geleverd Zo is deze van mening dat het standpunt van het kabinet over het MDW-rapport Nieuwe ronden, meuwe kamen over de Wok, de kansspelmaikt alleen maar warnger en onnodig onoverzichtelijker maakt voor de consument door bijvoorbeeld geen onderscheid te maken tussen al dan met nsicovolle kansspelen Ook de termijn van twee jaar wordt als nsico gezien, aangezien du voor de posine van lotenjen volgens haar erg nade hg zal uitpakken " Weinig kntiek was er tot voor kort op het in 2000 dooi het kabinet voorgestelde verlof voor kansspelvergunninghouders (waaronder de NPL) om voortaan ook op het Internet kansspelen te mögen aanbieden Aanscherping beleid kansspelen via het Internet de laatste stand van zaken Die zorgen over via Internet aangeboden kansspelen werden in een later Stadium wel voorafgaande en tijdens het Kamerdebat naar aanleidmg van het kabmetsstandpunt uit 2000 geuit "9 Die knti sehe geluiden waren voor het kabinet aanleidmg om het beleid op dit punt aan te scherpen Zo wil het kabinet stukte voorwaarden gaan stellen aan het aanbieden kansspelen via het internet Speiers moeten zieh vooraf laten registreren en worden digitaal gemomtord om het speelgedrag te volgen Er komcn waarborgen voor een eerhjk spelverloop, een leeftijdsbegrenzmg en een versterkt toezicht en een integnteittoets van de aanbieders van kansspelen Hiervoor is een partiele wetswijzigmg noodzakehjk 12° Het uitgangspunt bij de voorgenomen partiele wijzigmg is dat het aanbod van kansspelen op het internet wettehjk geregeld dient te zijn Het kabmet wil de scherpere regels neerleggen in een wetsvoorstel, dat naai verwachtmg vooijaar 2002 wordt aangeboden aan de Tweede Kamer Daann zullen cntena worden geformuleerd die aan moeten sluiten bij regeling van de huldige regelmg van fysieke kansspelen Die cntena betreffen de uitgangspunten van een beleid waann de consument woidt beschermd en gokverslaving en cnmmaliteit worden legen gegaan Tevens wil het kabmet een flankerend beleid voeren, dat het nsico van gokverslaving veiklemt, door speiers digitaal te momtoren BIJ een te groot spelverlies kan een spelverbod worden opgelegd, dan wel een waarschuwmg worden verzonden Ook bestaat de mogehjkheid om, net als bij-

117 318 119 120

42

iie Kamentukken II2000/01 24036 nr 180 Dat m de plaats f\\ trecicn vin het College vin toezicht op de kansspelen T.\L Kamerstukken 7/2000/01 24036 m 221 /ie de buef van dt staatssecretans van Justine Kamerstukhcn 7/2001 /02 24036 nr 234 Zie icvcnsA//ß2001 nr 41 p 2030

HOOFDSTUK

3 VERGUNNINGPIICHTIG HANDELEN

Öl' H E T

INTERNET

voorbeeld m de casmo's, een maximum speelbedrag m te stellen De aanbieders van de kansspelen worden verplicht duidehjk zichtbaar en toegankehjk op de Site mformatie te verschaffen over hulp bij gokverslavmg Speelcasmo's online Als voorbeeld van een virtueel kansspel wordt hier kort gekeken naar het (vutuele) speelcasmo Ult de WoK kan int artikel 27g lid 2 m relatie met het Besluit Casmospelen afgeleid worden dat onder een speelcasmo moet worden veistaan de voor hetpubliek ofengestelde of bedrijfsmatig gedreven mnchting, waar door middel van gemeenschappelijk beoefende kansspelen aan de deelnemers de gelegenheid wordt gegeven om mede te dingen naar pnjzen ofpremies, mdien de aanwijzing der winnaars geschiedt door emge kansbepahng, waarop de deelnemers in het algemeen geen overwegende invloed kunnen uitoefenen Daarnaast kan uit de artikelen 27h en 27i WoK woiden afgeleid dat m de vergunnmg, verleend door de Minister van Justine, randvooiwaarden aan de aard en omvang van het speelcasmo gesteld kunnen worden Artikel 27q WoK bepaalt - voor zover hier relevant - dat deze voorschnften onder andeie betrekkmg hebben op het aantal en de soort der te orgamseren speien en de wijze, waarop deze speien zullen worden beoefend, als mede de ovenge toe te laten activiteiten (sub b), de werving en reclame (sub c), de mimmum en maximum inzetper persoon en per speelkans en de ovenge aan deelnemers te stellen voorwaarden (sub d), de controle van overheidswege (sub h) Bovendien dient de opbrengst van de speelcasmo's (na aftrek van pnjzen en kosten) ten bäte van de schatkist te körnen In dit kader moet nog een belangnjke bepahng van de WoK genoemd worden Artikel 27t bepaalt dat het verboden is personell, die nog met de leefnjd van 18 jaar 121 hebben bereikt, tot het speelcasmo toe te laten Schendmg van dit verbod is een overtredmg en als economisch dehct m artikel 31 WoK strafbaar gesteld Op alle vntuele speelcasmo's die tijdens een vorig onderzoek122 zijn bekeken stond in alle opgevraagde 'spehegels' vermeld, dat speiers ondei de achttien jaar met werden toegestaan Bij het uitkeren van pnjzen moet de speier daarbij aantonen dat hij de leeftijd van achttien jaar mmiddels heeft bereikt De methoden waarop deze leeftijdscontrole via Internet werd gevenfieeid was met altijd zo betrouwbaai als wellicht verwacht mag worden Een verschil met de traditionele (Neder landse) speelcasmo's is dat m real life contiole voora/plaatsvmdt en daardoor ook daadwerkehjk te handhaven valt, men zal immers altijd een fysieke toonbank moeten passeren Geconstateerd kan worden dat bij virtuele speelcasmo's nog steeds — zeker m het geval dat ei enkel leeftijdvenficatie plaatsvindt op basis van het bezit van een creditcard - speien boven de wettehjke leeftijd van achttien jaar als een papieren constructie wordt gehanteerd Ovengens kan tei relativermg hiervan

121 Ten aanzien van de loten) geldt op grond van de WoK eeruelfde bepabng Lveneens mögen personen ingevolge iit 14d eerste lid lespectievelijk 27e eerste lid WoK die de leeftijd van achttien jaar nog met hcbben beieikt met aan een dergebjke krisloterij deelnemen Mocht blij ken dit deze peisoon na winst mderdaad gecn ichtticn jaar is dan wordt mgcvoige het tweede lid van de aitikelen de deelncming buitcn ainmerking gellten 122 J Broedeis Gokken in Cyberspace (doctonalscnptie Ktthoheke Umveisittit Brabant) 1999 p 3ß 43

VERGUNNINGEN OP

IN1ERNET

MEER DAN GOKKEN OP

EEN HANDHAAFBAAR

STELSEL

gesteld worden dat ook in 'tastbaie' speelcasmo's die met onder de vlag van Holland Casmo opereren, de leeftijdscontrole soepel zal zijn, aangezien het hier veelal om illegale activiteiten gaat en men gebaat zal zijn bij een laagdrempeüge toegang De speien die aangeboden worden in een virtueel speelcasmo, met name de speien die gencht zijn op de mdividuele speier (smgle player speien), verscherpen het verslavingskarakter van het kansspel, casmospelen hebben immers traditioneel al een snel verslavend ('short-odd') spelkarakter Het vergroten van dit short-odd karakter komt met name door het feit dat de speier — sterker nog dan in een traditioneel casmo - 'in control' is Htj (als croupier) kan bij het merendeel van de aangeboden speien bepalen wanneer het roulettewiel wordt gedraaid, wanneer de kaarten geschud worden etc De op gemeenschappelijk speelplezier gebaseerde speien (multi player Varianten) bieden daarbij wel emg tegenwicht Dit omdat daar juist in mteractie met andere speiers gewacht moet worden op het mitieren van het spei Om te voorkomen dat bepaalde speiers het spei ophouden ten koste van de ander, wordt daardoor voor een 'automatische' croupier gekozen, zonder dat de speier hier mvloed op heeft Ook ondanks deze croupier houdt dit met tegen dat de speelsnelheid van een virtueel casmo (bijvoorbeeld het aantal deelnemmgen per uur aan de roulette) groter kan zijn dan m een traditioneel casmo Dat de virtuele casmo's op het Internet aan het pubhek zijn opengesteld mag zonder meer aangenomen worden mdien speiers zieh zonder meer kunnen aanmelden 123 Het aantonen van het bednjfsmatig karakter zal weinig problemen opleveren Of echter m relatie tot de Wet op de kansspelen sprake is van 'mrichtmg' moet kritisch bekeken worden In de praktijk bhjkt dat van een 'mnchtmg' sprake is als hier, simpel gezegd, sprake is van een fysieke, betreedbare ruimte Valt onder deze bepahng ook het voeren van de speien op een computersysteem (beter Server) waaiop speiers kunnen mloggen? En zou hieraan voldaan kunnen worden door de ruimte, waar de server zieh bevmdt te bestempelen als de innchting, in de wetenschap dat mensen hier slechts via de telecommunicanemfrastructuur toe kunnen treden? Het College van toezicht op de kansspelen, het in een gesprek weten dat zij van mening is dat een dergehjk element in de toepassmg Online' met bruikbaar is 124 Bovendien werd bepaald dat mgevolge artikel 27g WoK het 'gemeenschappelijk speelkaiakter' typerend is voor het classificeren als speelcasmo Bij het vergehjken van smgle en multi playei games kan afgeleid worden dat vanwege de karaktenstieken van het overgrote deel van het kansspelaanbod (te weten smgle player games) in feite een discrepantie optreedt met de juridische defimtie van speelcasmo Is hiervan sprake als het gaat om een 'ruimte' waar mensen 'gemeenschappelijk' met elkaar, zij het zelfstandig en onafhankelijk van elkaar kunnen spelen? Hoewel dus wehswaar sprake is van een kansspel kan na aanleidmg hiervan met gesproken worden van '(il)legaal speelcasmo' mdien het gaat om op de mdividuele speier gencht spelaanbod Alleen multi player speelcasmo's in de enge zm van het woord, voldoen aan een dergelijke omschiijvmg Er kan hierbij welhcht bij de defimtie 125 van de lotenj ex artikel 27a WoK aangesloten worden, aangezien ook bij casmospelen (vergehjk de roulette), pas na mzet een 'trekkmg' plaatsvmdt Hiermee treedt de mte-

123 Die in tegenscelhng tot de situatie waarbij nieuwe leden enkel gemtroduceerd mögen worden door bestaande leden 124 Gespioken is met de plv secretans van het College op 22 maart 2000 44

HOOFDS1UK 3 VERGUNNINGPUCHTIG HANDELEN

OP HET

INTERNET

ressante constatermg op dat de aanwezige differenuaties m de WoK door de körnst van nieuwe technologieen niet meer nodig zijn en welhcht beter aangesloten kan worden bij een algemene definitie Ook de handhaafbaarheid van een dergelijke bepaling zal in de praktijk tot een betere situatie leiden, de aanbieder van een virtueel speelcasino zal immers, mdien hem het voeren van een speelcasino tenlastegelegd wordt, makkehjk kunnen stellen dat het hier geen speelcasino betreft De algemene loterijomschnjvmg biedt dan meer mogelijkheden Daarbij komt dat het aanbieden van virtuele casmo's m vele gevallen een particulier mitiatief is en kan met zekerheid gezegd worden dat m geen van de gevallen de winst (na aftrek van pnjzen en kosten) afgedragen woidt aan de Nederlandse schatkist Slechts m uitzondermgen worden (kleine) peicentages afgestaan aan goede doelen 126 Vanuit deze optiek zijn aanbieders die geen percentage afstaan, naar Nederlands recht het best te vergelijken met de speelautomatenhandelaren m de traditionele situatie die vooi eigen gewin optreden Wat de afdracht aan de nationale schatkist betreft, kan voor virtuele lotenjen hetzelfde gezegd worden als over virtuele speelcasmo's is gedaan het merendeel handelt ook hier uit eigen wmstbelang Wanneer in algemene zin naar virtuele kansspelen127 gekeken wordt zal het voor kansspelaanbieders aantrekkehjker worden om beide en liefst zo veel mogehjk Varianten aan te bieden Dit geldt zekei voor een aanbieder die traditioneel alleen long-odd kansspelen (zoals lotenjen) aanbiedt Opvallend was echtei dat tijdens het semmar 'Kansspelen op Internet' (Slot Zeist 1999) juist door Van 't Veer (Staatslotenj) het adagium "schoenmaker bhjf bij je leest" uitgesproken werd De verwachtmg is immers dat de wekehjkse lotenj de aantrekkehjkheid kan bieden van een grote Jackpot, terwijl aan de andere kant tussen de trekkingen de speiers bezig gehouden worden met snel speelbare ('Speel en win') kansspelen Het standpunt om de conventionele taken ook op Internet te hanteren voorkomt echter wel een situatie waarbij het gevaar dreigt te ontstaan van een wildgroei aan 'short-odd' speien Dergelijke speien werken eerder speleisverslavmg in de band 3.4.7Knelpunten Een belangnjk knelpunt m de kansspelwetgevmg is het bestaan van een aantal techmekafhankehjke bepahngen Zo wordt m de bepaling van het speelcasino specifiek de 'mrichtmg' genoemd Uit gesprekken met het College van toezicht op de kansspelen bhjkt dat deze een ruime invullmg, waardoor ook virtuele casmospelen onder de bepaling zouden vallen, met accepteren Reparatiewetgeving zou eventueel oplossmg kunnen bieden Het Overlast'-cnteiium kan gezien de karaktenstieken van het medium geen gelding vmden op het Internet Wanneer naar een passend belang voor opspormg gezocht wordt is er een mogehjkheid om aanshutmg te zoeken bij (ondei meer) de speleisbeschermmg welke grotendeels bhjkt uit de kanahsatiegedachte

125 Vooi de juridische definitie van de lotto bepaalt de WoK m art 27a tweede lid dac daaiondei woidc veif,t lan een kansspd dit eiop genchc is deelnemers een ainral Symbolen α doen voorspel len die door lotmg of trekkmg woiden verkregen uit een van tevoien opgegeven aannl Symbolen 126 Voorbecld van een k-msspelsite die in uitzondenng op de regel afdraigt aan het goede doel is 127 Γη dairbi) met name mir hei shou odd d-mwel long odd kutkter 45

VERGUNNINGLN

OP

INTERNET

M E f R DAN

G O K K E N OP

EEN

HANDHAAPBAAR

STELSEL

' Ter beschermmg van de belangen van het kansspelbeleid is het strafrechtelijk optreden tegen illegaal gokken met name relevant als dit gokken gekaraktenseerd kan worden door een grootschahge, bednjfsmatige opzet Het onversneden winststreven zal onder meer tot uitdrukkmg körnen m de verwaailozmg van beschermende maatiegelen tegen excessief gokken, of zelfs m onverholen aansponngen tot het nemen van nsico's"

128

Schalken noemt hierbij een aantal cnteria

op basis waarvan (met name tegen illegale casmo's) strafiechtehjk optreden de voorkeur verdient Ύ

) Illegale gokgelegenheden die op enkele punten hoog scoren, zouden opspoiingspnoateit

kunnen hebben"

129

Speciaal voor de virtuele kansspelen

130

kunnen daarvan genoemd worden

• (simpele) fraude in de spelsituatie, • kredietverlenmg aan speiers, • korting op aankoop van jetons, • gedeeltehjke terugbetalmg van verlies ('katje'), • geen voorziening betieffende zgn entreeverboden op eigen verzoek, • geen gestelde, c q gehandhaafde leefnjdsgrenzen, • geen voorhchtmg omtrent kansverdehng klant-bank, • langdunge openmgstijden, • suggestieve voorlichting omtient het behendigheidskaraktei van kansspelen, • agressieve reclame en werving Wanneer /elfs met al te kritisch naar de virtuele kansspelen en daarbij de grootste groep (de speelcasmo's) gekeken wordt, hoeft zonder al te veel moeite naar de vervulling van een aantal punten (met name agressieve reclamewervtng, voorhchtmg over kansverdehng, entreeverboden en langdunge (') opemngsttjcleri) gekeken te worden om ze ingevolge deze benadermg ondei de strafrechtelijke pnonteitsstelling te plaatsen De diversiteit in regulermg van kansspelen tussen de mdividuele landen alsrnede de verscheidenheid aan belangen achter de diverse stelsels maken het lastig om kansspelen "over de gienzen heen" aan te pakken Bovendien njst de vraag m hoeverre de aanbiedeis zelf kunnen controleren wie al dan met bevoegd hun Site bezoeken, het is mmderjangen in bijna alle gevallen met toegestaan om kansspelen met geldehjk gewm te speien

3.5 Conclusies Uit de hier boven genoemde voorbeelden is een aantal juridisch-technische knelpunten te abstrahieren Het karakter van deze problemen valt te omschnjven als • Technisch juridische problemen, • Handhavmgspioblemen, • Uitvoenngsproblemen

128 FM Schalken CaMno cn illcgalitcit ovei de mogelijkheden tot bcsnijdmg van het lilegtlc caslno circult Amhcm Coüda Qumt 1990 p 32 129 TM Schalken Casino cn illegduett ovci de mogchjkhedcn cot bcstiijding van het illegale casfno ciicujc Arnhem Gouda Quinr 1990 p 32 33 l 30 Schalken noemt: tevcm een aantal ciltcna die nict van toepassing zijn op virtuele kansspelen te weten mime cn goedkope bcschikbatrheid v in aleohol cn aansponngen van Croupiers om hogcf m te /ettcn 46

H O O 1 D S T U K 3 V E R G U N N I N G P L I C H T I G H A N D E L E N OP

H ET I N T E R N E T

351 Technisch-juridische problemen Bovenstaande casus laten een aantal technisch-juridische problemen zien, die samenhangen met het vergunningstelsel Allereerst de problematische situatie die ontstaat wanneer m wetgeving het vereiste van 'schnftehjkheid' wordt gesteld Een dergehjke eis is bijvoorbeeld terug te vmden m de WoG ('recept') maar eveneens in de effectensfeer de WTE en Nadere Regeling stellen deze eis bijvoorbeeld ten aanzien van de eeiste fase van commumcatie tussen parujen Ook andere m de lelevante wetgeving gehanteerde termen leveren problemen op Genoemd moet woiden de term 'mnchting' uit de WoK Uit een gesprek met het College van toezicht op de kansspelen blijkt dat - in begmsel - de WoK zieh met legen online toepassmg verzet Toch bhjken diverse bepahngen waarm deze term wordt gehanteerd problemen op te leveren mdien zij m een online situatie worden geplaatst Daarbij spitst het belangnjkste bezwaai zieh toe op het begnp 'innchting' En mocht het concept 'innchting' m de kansspelsfeer geaccepteeid worden, dan nog hjkt de viaag teiecht of m een online situatie hier dan in gemeenschappehjkheid van andeie speiers gegokt kan woiden Ei zijn hier wel voorbeelden van in de praktijk, het meiendeel is echtei gebaseerd op een een-op-een verhouding tussen computei en speier Daarnaast kan de veelal terntonaal georienteeide aanvraag problematisch woiden in een digitale omgevmg Kan men in tradinonele zm nog volhouden dat de aanviaag van een erkenmng bijvoorbeeld op het regionale pohtiekanroor kan plaatsvmden, wanneei deze erkenmng haar werkmg heeft op Internet worden de gtenzen van die regio met alle gemak overschreden Een zelfde soort redenermg gaat op voor de vergunnmg vooi het aanbieden speelautomaten op basis van de WoK, welke bij de burgemeester aangevraagd moet woiden En er van uitgaande dat men dan uitemdehjk 'nationaal' de zaakjes op orde heeft hoe gaat men dan om met de mogelijkheid dat buitenlandse aanbiedeis door middel van dergehjke media direct ook hun diensten binnen hetzelfde ternton kunnen aanbieden Dat hjkt nog gecomphceerder te woiden als blijkt dat dergehjke diensten m het land van herkomst een zelfde soort reguleiing ondergaan Een wat problematisch punt vormen hierbij de kansspelen, aangezien hieibij een strak stelsel woidl gehanteerd wiaibij het geheel van aanbiedeis - met uitzondenng van de speelautoma ten - reeds vast Staat Europese junsprudentie (Laaia/Zenam 131 ) heeft echter duidelijk gemaakt dat ei geen monopolistische situaties mögen ontstaan Enkel op grond van een ongeieguleerd karakter kan bijvooibeeld kansspelaanbod uit het buitenland geweigerd worden 3.5 2 Handkavingsproblemen Een tweede probleem betreft de relatie tot de - zoals uit hoofdstuk 2 leeds bleek - veelal nationaal geonenteerde vergunnmg Het hgt daarmee dan ook m de hjn der verwachting dat de handhavmg van deigehjke diensten voor problemen kan zoigen "The underlymg pioblem is that they are closely tied to the junsdiction and geogiaphic identity associated with the laws, nghts, and

l Ϊ1 Gast C 124/97 Lnn v KihhkimmnsyytnjT (Jyviskyh), 23 Scptcmbei 1999 '1s ook C isc C 67/98 Qucstoicdi V c i o n i v D i c g o Amtn 21 oktobcr 1999 47

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET

MEER

DAN

G O K K E N O P EEN

H A N D H A A F B A A R ST E LSE L

regulations of the State They are very state centnc and do not easily mteract with outside junsdicnons nor with Internet activity "132 Maar ook een ander knelpunt doet zieh voor Normen (en zeker rechtsnormen) zijn cultureel bepaald en vanuit een bepaalde maatschappehjke context m het leven geroepen Nu er door toepassmg van het Internet dergehjke jurisdictieconflicten hjken te ontstaan is het gevaar aanwezig dat staten niet een bepaalde universele werkmg van hun 'terntonaal stelsel' laten uitgaan Hiernaast vmdt, in relatie tot het handhavmgsaspect een beperking plaats door de technische mfrastructuur Waar men vroeger voor de etalage kon gaan staan en na constatermg van een mbreuk op de vergunnmg vervolgens binnen kon stappen om deze zaken te observeren of registers te raadplegen, wordt dit wat lastiger bij een virtuele 'front office' Bovendien treedt in een digitale omgeving het probleem naar voren dat mdien de aanbieder desondanks gevonden wordt, deze er alles aan gedaan kan hebben om zieh binnen deze mfrastructuur te verstoppen "Internet operators can ( ) comphcate matters by use of Surrogate Servers For mstance, an Internet Site can prevent others from trackmg the ongmation pomt by usmg a Surrogate Server m another country By stnppmg off the Servers header that mdicates the ongmation pomt, the operator can make trackmg the ongm virtually impossible ( ) Thus the Server could claim to be m a foreign country, but actually be located within the United States " l33 Hugenholtz stell in het kader van grensoverschnjdende handhavmg "De lappendeken gaat scheuren zodra het medium niet langer effectief aan de rechtsmacht van de nationale Staat (met bijbehorend geweldmonopohe) kan worden onderworpen Gepirateerde boeken en Videos kunnen aan de grenzen worden tegengehouden Fabneken en illegale CD's kunnen, desnoods met de Sterke arm, gesloten worden Maar wat te doen tegen de (geenszins denkbeeidige) Website op de Kaaiman eilanden, waar de meuwste hits tegen een habbekrats wereldwijd verknjgbaar zijn ? " 1M Een extia comphcerende factor daarbij is de verschillende invulhng die aan een bepaald lechtsgebied gegeven wordt In het geval van het Auteursrecht op Internet steh hij dan ook "Wie het probleem van de tijdehjke kopie naar Nederlands recht al ingewikkeld vmdt, wil er niet aan denken wat rechtens is m, laten we /eggen, Burkma Faso "135 Het digitaal momtoren van de kansspelconsument is een meuw handhavingsmiddel De benadenng van het Nederlandse kabmet bij de regulermg van kansspelen die via het Internet worden aangeboden is in wezen dezelfde als de benadermg die geldt voor de regulermg van de fysieke kansspelen Dat wordt nog eens onderstreept door het feit dat het kabmet de vergunnmghouders voor iysieke kansspelen ook de aanbieding van die kansspelen via het Internet toe wil staan Een dergehjke benadermg schiel natuurlljk te kort om de grensoverschnjdende aspecten en effecten van

132 I Daviei, A l ramework for Internet RegulüUon p 94 133 K D o c y e n A Cabot In erriet Gamblmg Report Π ? 134 P B Hugtnholt/ in He internet Het auteursrecht voorblj ten Veremging ] 2 8 e j a a gang 1998 l (Prcadviezen Recht &
48

HaridelmgetJ Nedcrlandse Jutis Internet) p 218 Handelmgen Nederlandsi Juris Internet) p 220

HOOFDSTUK

3 VE RG U N N I NG P L I C H T I G H A N D E L E N OP

HLT INTERNET

kansspelaanbod via het Internet te regelen Provider aansprakelijkheid zou, als algemene remedie, m dir geval een veel te zwaar Instrument zijn Een Europese, of internationale regeling ligt m dit verband meer voor de band ix Het kabinet wil met zijn recente handhavmgsbeleid via een techm sehe oplossmg het nsico van gokverslavmg verklemen door speiers digitaal te monitoren Bij een te groot spelverlies kan een spelverbod worden opgelegd of een waarschuwmg worden verzonden Tevens bestaat de mogehjkheid om, net als bijvoorbeeld m de fysieke casmos, een maximum speel bedrag in te stellen De aanbieders van de kansspelen worden verplicht om op de Site mformatie te verschaffen over hulp bij gokverslavmg Deze mformatie dient duidehjk zichtbaar en toegankehjk beschikbaar te worden gesteld Dit zijn voorwaarden die gemakkelijk aan een vergunmnghouder kunnen worden opgelegd Over de pnvacyaspecten van deze wijze van handhavmg en verslavmgs preventie laat het kabinet zieh nog niet uit Dat zal waarschijnhjk nog wel wat nadere Studie ver gen Vanzelfsprekend kunnen met dit nieuwe handhavmgsbeleid alleen maar de Nederlandse aan bieders worden bereikt

353 Uitvoenngsproblemen En al zouden bovenstaande problemen (die m het merendeel van de gevallen van oveiheidszijde te situeren zijn) m relatie tot het Internet opgelost kunnen worden, dan nog is een aantal significante problemen te Signaleren aan de kant van de vergunnmghouders zelf Zo heten alle vier de casus zien dat de vaak gestelde vergunmngvooiwaarde van leeftijd of identiteitscontrole m een situatie van digitale communicatie lastig door de aanbieder uit te voeren zijn Wanneer een mmderjange (pseudo ) anomeme bezoeker op die manier door de leeftijdscontrole heen glipt, is het voor de aanbieder met mogelijk om de in zijn vergunnmg gestelde plicht tot leeftijdscontiole op goede wijze te handhaven Ook hier lijkt authenncatie ( is de bezoeker ook die bezoekei die hij aangeeft te zijn ? ") een lastig te hanteren concept op de elektronische snelweg De handelmgen die gebruikers m een digitale omgevmg verrichten kunnen zij met behulp van moderne techmeken doen plaatsvmden binnen een 'min of meer anomeme context Zij kunnen de sporen die zij m deze digitale omgevmg achter zouden laten mimmahseren door het gebruik van bepaalde technische hulpmiddelen Zo kunnen zij dit onder meer doen door het toepassen van (pseudo )anomeme surftechmeken zoals proxyservers, anonymem remailers of het gebruik maken van anomeme netwerken

137

In relatie tot het vergunmngstelsel treedt daarmee de problematische relatie op dat de veigunnmg de aanbieder verplicht tot leeftijdcontrole terwijl aan de andere kant het Internet mogehjkheden van anoniem gebruik biedt die deze controle ondermijnen De oplossmg die m een aantal gevallen m de wapensfeer wordt gehanteerd, waarbij verzendmg naar (fysieke) wapenhandelaren wordt gedaan, biedt daarbij wel emge waarboigen omdat daar dan wel het fysieke contact tussen klant en aanbieder kan plaatsvmden, beiden treffen elkaar dan m levende lijve

136 /ie ook de vragen die d-iarover aan het kibinct zijn gesteld bij de behandelmg van het MDW rapport Nieuwe ronden nieuwe kanstn en het kabmetsstandpunt tei zake Kamerstukken II 2000/01 24036 nr 221 137 ZieookJ Vanheste Anommiteit op het Internet Ofen Computing4 juni 1999 p 18 19 49

4 Op zoek naar oplossingsrichtingen voor een digitale omgeving

4.1 Inleiding Uit de voorbeelden in het voorgaande hoofdstuk bleek al dat er ten aanzien van vergunnmgstelsels m een online situatie knelpunten kunnen ontstaan Waar ooit bepaalde regels werden ontwikkeld die er vooi moesten zorgen dat dergehjk handelen (regionaal) genormeerd werd, bhjkt dir laatste normeren problematisch m een situatie die gekaiaktenseerd wordt door een giensoverschnjdende, soms internationale omgeving Het van oorsprong temtonale bestuursmstrument van de vergunning en de veelal hieraan gekoppelde vooiwaarden lijken lastig te hanteren in een virtuele omge vmg Er valt ten aanzien van deze grensoverschnjdende problematiek een aantal oplossingsrichtingen te kiezen Dat hoeft niet altijd te betekenen dat dat automatisch overheidsregulenng betekent, zelfiegulenng (of regulenng door de markt) kan als aanvullmg ofalteinatief dienst doen In dit hoofdstuk worden oplossmgen besproken vanuit zowel een 10! voor de overheid (paragraaf 4 2) als de markt zelf (paragraaf 4 5) Bij beiden zal daaibij nader gedifferentieerd worden De volgende aanpak zal worden gevolgd Op de eerste plaats zal in de volgende paragiafen gekeken worden naar die situaties die zieh richten op de vergunningverlening en handhavmg Daarop zijn oplossingsrichtingen op nationaal (paragraaf 4 2) en internationaal (paragraaf 4 4) niveau mogehjk Op nationaal mveau zal daaibij naar mitiatieven in de aansprakehjkheid van Internet Providers gekeken worden, maar ook naar de theone van de 'lelevante markt" waarbij slechts dat aanbod wordt aangepakt wat zieh uitdiukkelijk licht op de (Nederlandse) maikt Op internationaal niveau worden oplossmgen aangedragen m de sfeer van harmonisenng van regelgevmg, maar ook internationale samenweiking en internationale handhavmg De mitiatieven die besproken woiden ondei zelfregulermg zijn te plaatsen onder certificenng en gedragscodes Naast deze aspecten die samenhangen met de component handhavmg zal tevens gekeken worden naar de situatie die ontstaat als - al dan niet op basis van een vergunnmg - een vergunnmgphchtige dienst aangeboden wordt Er blijken zieh dan uit het vorige hoofdstuk een aantal problemen voor te doen Deze problemen zullen vanuit een meei technologisch kadei behandeld worden (paragraaf4 6)

51

V E R G U N N I N G E N OP

4.2

INTERNET

M E E R DAN

G O K KL ·N O P

EEK HANDHAAIBAAR STELSEL

Nationale aanpak

Regulermg van Internet kan op een nationaal maai ook mternationaal aggregatieniveau geschieden Bij de situatie die het handelen omschnjft dat zieh wehswaar Online' maar niet buiten de fysieke landsgrenzen begeeft, is het gemakkelijk vast te stellen of sprake is van illegaal aanbod dooi simpelweg de vastgestelde normen af te wegen tegen de situatie in concreto Vaak echter is de praktijk een stuk complexer Nationaal kan gedacht worden aan een aantal oplossingsnchtmgen Daarbij is m de veranderende informatiemaatschapplj de rol van de overheid niet vanzelfsprekend "Vooiop Staat dat die overheid moet zorgen voor een goede juridische mfrastructuur Dit brengt in leder geval mee dat de overheid die belangen beschermt die m een marktomgevmg onvoldoende tot hun recht dreigen te körnen De overheid behoort zorg te dragen voor kwetsbare belangen " IM In het licht van het specifieke onderwerp van deze Studie kan gedacht worden aan een viervoudige msteek •

aanpassen van technisch-juridische bepalmgen aan de eisen van de informatiemaatschapplj,

•

regulenng van de mhoud van het aanbod door specifiek te kijken naar dat aanbod wat zieh rieht op de (bmnen)markt of daarnaast op de betrokken intermediairs, te weten de internet providers,

•

het stimuleren van processen van zelfregulermg,

•

Voorhchting en mformatieverschaffing

Ten aanzien van het derde punt moet echter gehjk een belangnjk voorbehoud gemaakt worden Zo wordt in de vragen en antwoorden mzake kansspelen exphciet vastgesteld dat zelfregulermg (nog) geen rol speelt binnen het beschikbaie Instrumentarium en dat de eventuele 10! van internet providers en de (on)mogehjkheden van regulenng en handhavmg bestudeerd worden

13

' Ook in de nota

naar aanleidmg van het verslag mzake de WoG wordt door de Minister van Volksgezondheid gesteld dat afgezien wordt "van een wettehjk gereguleerd systeem van toezicht dooi veldpartijen In plaats daarvan is gekozen voor rechtstreeks overheidstoezicht (

) Dit neemt niet weg dat naast het

overheidstoezicht een systeem van zelfregulermg en buitenwettelijk toezicht kan blijven functio-

4 2.1 Aanpassen van technisch-juridische begrippen Wat betreft het scheppen van (meuwe) juridische kaders en raamwerken is de Nederlandse overheid goed op weg De in het voorjaar van 1998 gepubliceerde nota WES ΖΆ\ m 2001 worden geactuahseerd Bovendien worden diverse mitiatieven ondernomen om bestaande wetgevmg 'techniekonafhankehjk' te maken Een voorbeeld wat in dit kader reeds m dit ondeizoek ter sprake is gekomen is het mitieren van het elektronische overheidsbesluit in de Awb (paragraaf 2 6)

138 Kamerstukken II 1999/2000 25880 m 10 Notitie Internationahsenng en Recht m dclnfor mancmaatschapplj p 5

139 Kämetstukkin II1998/99 24557 nr 28, p 4 (viaag 10 en 11) 140 Kamerstukken II1998/99 23959 nr 6 pag l 52

HOOFDSTUK

4

OP

7ΟΓΚ

NAA R O P L O S S I N G S R I C H T I N G E N V O O R

EEN

DIGITALE

OMGEVING

Ook het manco van her m her derde hoofdstuk besproken kansspelvoorbeeld (speelcasmo's) kan mogehjk door aanpassmg van regelgevmg opgelost worden Dit siuit bovendien aan bij de heersende opvatting dat de Wer op de kansspelen zieh in beginsel niet tegen een online mvullmg verzet maar deze mvullmg spaak loopt op grond van een paar techmekafhankelijke bepalmgen Zo bleek dat de speelcasmo's geent worden op de speamnchting Uit gespiekken met het College van toezicht op de kansspelen bleek dat zij deze in de WoK genoemde mnchtmg niet verwezenhjkt zien in de situatie dat een online kansspel wordt aangeboden via een Website Er kan echter wel een pogmg gedaan worden om de mvullmg van het begnp 'mnchtmg' op een deigehjke manier m te vullen dat ook activiteiten op webservers er onder vallen Vanuit het fiscale recht wordt bijvoorbeeld geprobeerd om mvullmg te geven aan het begnp vaste mnchtmg m relatie met IGT Aldus kan het dan gedefimeerd worden als "een duurzame mnchtmg van een ondernemmg, met behulp waarvan de werkzaamheden van die ondememing geheel of gedeeltehjk worden mtgeoefend

141

'Een weblocatie zal m het algemeen niet als vaste mnchting kunnen

worden aangemerkt van de ondernemmg die deze exploiteert, de Server zelf kan alleen als vaste mnchtmg worden aangemerkt wanneer deze opeiationeel ter beschikking Staat van de onder nemmg In uitzondermgsgevallen kan dit worden aangenomen wanneer een dienstaanbieder als vertegenwoordiger van de ondernemmg optreedt, m de meeste gevallen kan een vaste mrichtmg echter alleen worden aangenomen wanner de ondernemmg de Server zelf exploiteert In de meeste gevallen zal daarom het woon- of vestigmgsland van de ondememing de emge heffingsbevoegde autonteit zijn " M2

422 Slechts mgnjpen binnen de relevante markt Hoewel de Nederlandse regering reeds verklaard heeft dat het Internet geen rechtsvnje ruimte is, is het in de praktijk ondoenlijk en onwensehjk om al het aanbod wat m strijd is met Nederlandse vergunningstelsels aan te pakken In het geval van de aanbieder die zijn virtuele handel duidelijk ncht op het buitenland (door bijvooibeeld te werken met Duitse disclaimers) kan gesteld worden dat het eeider een taak is van de verantwoordehjke van het land waarop de Site exphciet is gencht Deze bepahng van het recht van de relevante markt kan afgeleid worden uit een aantal zaken die betrekkmg hadden op de vraag wanneer m het geval van grensoverschnjdende reclame spiake was van mbreukmakend merkgebruik l43 Met name uit het Lexmgton-airest kan daarbij afgeleid wor den dat de mtentie en feitelijke verkoopactiviteiten van de adverteerder moeten wijken voor de indruk die bij het publiek door de desbetreffende uitmg wordt gewekt Bepalend voor deze indruk is daarbi) de specifieke gerichtheid op de (nationale) markt van dat publiek Kabel (e a ) 1 4 * körnen tot de volgende cnteiia om deze specifieke gerichtheid op de nationale markt (mede) te bepalen

141 H Maalhuis Fiscaal recht en IGT in Handboek Recht & Informatisenng hoofdstuk 11 142 H Maathuis Fiscaal lecht en IC1 m Handhoek Recht & Informatisermg hoofdstuk 11 143 Kibcl noemt m dit kader HR 3 jinuan 1964 NJ 1964 445 (Lexingun) ah ook Pres Rb Den H-ug 23 februin 1989 NJ 1989 746 (Gloria) m J ] C Kabel (red ) Prakttjktoek reclame recht Kluwer Dcvcntei 1994 pag Xß 8 Π 144 JJC Kabel (icd) Prakttjkboek reclamerecht Deventei Kluwer 1994 p XB 8 12 Zij stellen daarbij bovendien dat dergelijke cntena ook gthintterd kunnen worden om te bepalen of bin tenlands recht van toepassing veiklaiid moet worden 53

VERGUNNINGEN OP

IN1BRNE1

MFER DAN GOKKEN OP

EEN

HANDHAAUiAAR STELSEL

1 verknjgbaarheid, c q waarneembaarheid van het reclamemedium m Nederland, 2 verknjgbaarheid van het product of de dienst m Nederland, 3 verknjgbaarheid en bekendheid daaivan van het product of de dienst vlak over de grens met Nederland, 4 munteenheid waann de pnjzen zijn gesteld, 5 taal waarm de reclarne-uitmg is gesteld, 6 illustratieve aankleding en associaties met Nederland, 7 aanwezigheid van disclaimers (bijvoorbeeld 'not for sale m the Netherlands') Zou het tegendeel beweerd woiden dan kunnen zieh vanuit deze visie op het Internet nogal wat complicaties voordoen Dan knjgt de Nederlandse wetsbepalmg m feite universele gelding En omdat het Internet een verzamehng is van verschillende culttuen - met verschillende gradaties in tolerantie - betekent dit, dat wanneer een dergelijk uitgangspunt wordt mgenomen, staten met de stnngentste wetgevmg bepalen welke mhoud op het wereldwijde netwerk geopenbaard mag worden Als gevolg zal ledere content provider rekenmg moeten houden met een strafvervolging van waar ook ter wereld Dat dit met wenselijk i!>, mag blijken uit een eerder voorval waar de Duitse overheid de 'afsluitmg' van een site van een van Nederlands grote Internet providers (XS4A11) eiste Gebleken de onmogehjkheden en tegenwerking van deze internet provider besloot de Duitse overheid daarbij maar al het dataverkeer van deze provider te blokkeren Dit blokkeren 'stroomopwaarts' zorgde daardoor voor de situatie dat met alleen de pagma's van de 'Radikalen' uit beeld kwamen, maar ook alle andere pagma's van klanten van deze provider 1/i5 Een ovengens interessante reactie op deze afsluitmg was het wereldwijd verveelvoudigen van deze website m de vorm van mirrorsites "The German government sought to have this matenal lemoved from the seiver, but the result of these lequests was that, within a very short space of nme mirrored sites sprang up all over the world m an attempt by Internet users to illustrate the futihty of the German authonties efforts " H6 In een recente Franse lechtszaak is het aan Yahoo1 verboden om in de toekomst Franse bezoekers op een door haar aangeboden veihngsite toe te laten, op stiaffe van een dwangsom van ongeveer 33 000 gülden per dag De icden voor dit verbod is dat op Yahoo's veihngsite nazi-attributen werden aangeboden 147 Het probleem wat rond een dergelijk verbod speelt is dat ondanks het feit dat de provider een verbod opgelegd knjgt de handel feitehjk te verbieden voor Fransen, dit de facto geen verbod voor de handel zelf betekent Het hjkt daardooi slechts een druppel op een gloeiende plaat De Nederlandse Justine heeft mmiddels kenbaar gemaakt dat vooi dergehjke acties m Nederland met (zonder meer) hoeft te worden gevreesd Nederland zal geen rechtsmacht claimen wanneei het

145 /ic ook U Jigci & M C ollaidm Die Inhdtsveiwantwortlichkeit von Online Diensten Comf uur und Recht 1996 p 236240 146 Koorncn K Illegal and harmful content on the Intermt Paper ptescntcd at thc Conference Intranet Cnme held m Melbourne 16 17 fcbruary 1998 by the Austrahan Institute of Crirm noloy (he/ocht 22 Oktober 2001) 147 Yahoo'VerooideeJd handel galt door l meru 22 novcmbet 2000 Yahoo mott Na/ι veilin gen blokkeren voor Irmsen webwereld2l november 2000 (bc/ocht 22 oktober 2001) 54

IIOOFDSrUK 4

OP

7 O E K N AAR O P L O S S I N G S R I C H I I N G E N V O O R EEN

DIGITALE OMGEVING

gaat om een uitmg op het Internet die niet duidelijk op Nederland zijn gencht 'Rechtsmacht zal zonder meer worden uitgeoefend ten aanzien van uitmgen die naar woord en mhoud op Nederland zijn gencht, in andere gevallen zal uitoefening van rechtsmacht minder prionteit hebben "14S Tevens meende de Minister in zijn antwoorden aan de vaste Kamercommissie - in dit geval in relatie tot de veieiste kansspelveigunnmg — dat mderdaad spiake kan zijn van illegaal aanbod wanneer dat gedaan wordt door een land dat daarvoor reeds een vergunning heeft verleend "Een dergehjke vergunning zal immers niet zijn verleend ingevolge de Nedetlandse wet op de kansspelen, zoals amkel l vereist Dat geldt zeker, wanneer het aangeboden kansspel, bijvooibeeld blijkens de gebruikte taal, speciaal op de Nederlandse markt gencht hjkt te zijn "149 Ovengens zijn er ook beperkmgen aan deze benadenng te verbinden Kabel (e a ) wijst er bijvoorbeeld exphciet op, dat toepassing van het lecht van de relevante markt gefrustreerd lijkt te worden door bepalmgen van EG-recht 'Van het EG-recht kan een versterkende werking uitgaan op de toepassing van het ipr in die gevallen van giensoverschrijdende reclame die ook (maar niet alleen) op het binnenland zijn gencht, in die zm dat strengeie nationale normen moeten worden afgewogen op hun proportionaliteit uit andere EG-lidstaten"150 In het geval een bepaalde hdstaat binnen Europa er een ngoureus strenget regime op na zou houden zou in plaats van een totaalverbod ook een plicht om een (op die ene specifieke hdstaat gerichte) specifieke toevoeging op te nemen reeds voldoende kunnen zijn

423 Aansprakelijkheid Internet Service Providers Nauw verbonden met het bovenstaande, wordt in het aanpakken van misstanden via Internet veelal teruggrepen op het aansprakehjk stellen van de tussenpersonen Deze tussenpersonen worden daarbij veelal als laatste Schäkels tussen de virtuele en 'real hfe' samenlevmg getypeerd De aanbiedei van bijvoorbeeld kansspeldiensten zal vooi het aanbieden van zijn dienst (bijvoorbeeld een virtueel kansspel) daarvoor een contra« afsluiten met een provider die deze aanbieder vervolgens Webspace ter beschikking steh om zijn Virtuele winke!' aan het grote publiek kenbaar te maken Dat betekent in de prakujk dat het (illegale) aanbod veelal dooi tussenkomst van de providei plaats zal vmden In zijn preadvies inzake strafiecht en internet is Buruma van menmg dat doorgaans zo n piovidei niet een doen, maar hooguit een 'laten' is tegen te werpen 151 Zo'n stiafiechtelijk 'nalaten' bouwt voort op een bestaande plicht om te handelen Deze handelingsphcht ontstaat voor de provider Indien dooi eigen toedoen of door tussenkomst van delden hij ei van op de hoogte is geraakt dat er op het Internet strafbaie feiten gepleegd zijn en desondanks niet ingnjpt Ovengens is de male van aansprakehjkheid afhankelijk van de specifieke taak die de piovider in dat geval uitoefent In de nchtlijn elektronische handel van de Euiopese Commissie wordt ten aanzien van deze aansprake-

148 Btief vin de Ministei vin Juuitie lin de Tweede Kamer inzake wetgeving vooi dt elcktionlschc snelweg Kametstukken II1998/99 25880 nr 7 149 Kamerstukken II1998/99 24557 nr 28 p 9 150 J J C Kabel (et al) PraLtijkltock Redammcht p-ir XB 16 pag XB 21 151 Υ Buiuini Internet m stiafrecht Hand NJV1998 I p 153 55

V J R G U N N I N G E N OP I N T E R N E T

M l- E R DAN

G O K K E N OP

EEN

H A N D H A A F B A A R S l E LSE L

hjkheid gesteld dat deze kan bestaan uit een dnetal typen activiteiten van tussenpersonen met verschillende aansprakehjkheidsregimes • de loutere transmissie van mformatie 'mere conduit of doorgeefluik' (geregeld m artikel 12 nchtlijn), • het zogenaamde cachmg, waarbij de dienstverlener bepaalde door hem aan een afnemer doorgegeven mformatie ojdehjk opslaat, opdat die mformatie later eenvoudiger of sneller aan andere afnemers kan worden doorgegeven (artikel 13 nchthjn), en • de hostmg, de opslag van mfoimatie op verzoek van een afnemer (artikel 14 richtlijn) I52 Uit het gewezen Scientology-vonms153 volgt een praktische toepassmg van het bovenstaande Hierbi] stelde de President van de Haagse Rechtbank vast dat een op de website van de ISP aanwezige hyperlink een mbreuk maakte op het auteursrecht van Scientology aangezien deze na activering verwees naar werken waarop Scientology auteursrecht had en deze m kopievorm op het scherm van de gebruiker plaatste In haar vonms beveelt zij dan ook de Service providers zoära zi] woiden gewezen of de aanwezigheid op hun computmysteem van documenten waarvan m redehjkheid met valt te betwijfelen dat deze mbreuk maken op de welken waarop Scientology het auteursrecht bezit, zorg te dragen voor onmiddelhjke verwijdenng Voor het aanbieden van illegale diensten kan daarbij tevens een dergelijke handelswijze gevolgd worden Afgevraagd moet echter worden hoever de rol van de provider in dit geval gaat Het vooraf controleren van de mformatie behoort immers met tot het standaard takenpakket van de ISP, maar daarnaast bestaan ook emge normatieve problemen ("wat is schadelijk?") en is het ook door de veelheid en complexiteit van data ('Information overload') veelal met haalbaar Daarbij komt nog eens dat het daadwerkehjk verwijderen van gegevens uit het oogpunt van opsponng en bewijsverganng nooit acceptabel zal kunnen zijn mdien het geschil zieh nog m een opspormgsfase bevmdt of nog met is besiecht door een rechterhjke mstantie Het andere uiterste, te weten een over actieve rol van de provider welke bestaat uit het zelfstandig weren van mformatie kan ook de toets met doorstaan Zo zijn er reeds verontrustende geluiden gekomen uit de Veremgde Staten waar Internet Provider AOL een virtuele wapenhandel van haar systeem afhaalde Het verrassende hierbij was dat het ging om een federaal gehcenseerde wapenhandelaar, ingevolge de Internet Gun Trafficking Act zou daarorn het aanbieden met zonder meer verboden zijn AOL stuiude de wapenhandelaai een e-mail waann de volgende tekst was opgenomen "We have become aware of a web page site that is pait of your account This web page violates Hometown AOLs Community Standaids, which prohibits sexually exphcit graphics, links to othei Sites which Hometown deems offensive, harassment, the use of vulgär or sexually onented language, discussion of illegal activines, and/or other activities that may impau the enjoyment of our Community's members We have placed a note of this incident on your account history and consi-

1 52 Kamentukken II l 998/99 25 880 nr 7 p 9 153 Pres Rb s Cravcnhage 9 Juni 1999 rolnummei 96/1048

56

HOOFDSTUK 4

OP Z O E K N A A R O P L O S S I N G S R I C I I T I N G E N V O O R E E N D I G I T A L E O M G E V I N G

der this a first warnmg We have removed all the files fiom your web page/ftp Site A second occurrence will result in termmation of your account with no chance of reactivation "154 Hoewel AOL natuurhjk altijd zelf de grens van coelaatbaarheid van (legaal) matenaal op haar eigen Systemen mag bepalen of beoordelen aan de hand van door haar opgestelde cntena ("Community Standards"), gaat het zonder kenmsgevmg verwijderen van mformatie waarschijnhjk een stap te ver 4.2 4 Stimuleren van zelfregulermg Naast deze overheidsacties zal bovendien gekeken moeten worden of er nog aanvullende wijzen van regulenng m te zetten zijn In het rapport Overheden over mternationalisenngwordt gesteld dat "juist door op het Instrument van zelfiegulenng in te zetten, de overheid hoopt voldoende flexibiliteit te bieden m een tijd waarm technologische en maatschappehjke tuibulentie de overhand hebben Bijkomend voordeel is dat zelfregulermg in pnncipe niet aan landsgreozen is gebonden "155 Als voorbeeld kan m dit verband het Meldpunt Kinderporno genoemd worden waarm zowel overheid als markt hebben deelgenomen In het kader van regulenng van Internet gerelateerde handelsvergunningen kan daarbij aangesloten worden bij zelfregulermgsmitiatieven die door de overheid met behulp van bepaalde randvooiwaarden nader mgekleurd worden Te denken valt bijvoorbeeld aan Codes of conduct of ceitificenng Daar waar dan zelfregulenngsmitiatieven ter sprake zouden kunnen körnen, kan aangesloten worden bij de reeds in de nota WES genoemde randvoorwaarden 156 In de volgende paragrafen zal vanuit een internationaal perspectief naar de problematiek gekeken worden Allereerst wordt kort gemventariseerd wat de dooiwerkingsvormen in het nationale recht zijn waarna in de hierop volgende paragraaf gekeken wordt naar specifieke oplossmgsnchtingen 4.2 5 Voorlichting en informatieverschaffing Voor de oveiheid is tot slot een taak weggelegd op het gebied van de voorlichtmg Ei is een giote vraag naar informatieverschaffing omtrent het mteinet en de nsico's De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) heeft in maart 2000 het advies Patient en Internet gepubhceerd 157 Dit advies gaat over het gebruik van het medmm Internet door en voor consumenten/patienten in relatie tot gezondheid en gezondheidszorg In dit advies wordt gesignaleerd dat er op het internet een diversiteit aan mformatie beschikbaai is welke echter met altijd relevant is m een specifieke zaak Het onderscheid tussen betrouwbare en onbetiouwbare mformatie is met altijd helder en het bestellen van geneesmiddelen die m Nedeiland met of uitsluitend op lecept

154 M Mostert Clinton Censorsbip ana Regulation Will rhreaten Internet Commerce (be?ocht 22 Oktober 2001) 155 B J Koops c a m m v T Oudejans Overheden over mrernacionaliscring en IC1 recht De standpunten vin Duitsknd l nnknjk het Vcremgd Konmknjk en de Verenigde Stiten (ITVR nr 39) Den Haag Sdu Uitgevers 2000 p 23 156 Kammtukken / / l 998/99 25880 ni 2 p 181 157 Beschikbair vi i 57

VERGUNNtNGFN

OP INIFRNET

M F E R DAN

G O K K E N O P EEN

HANDHAAFBAAR

ST E LSLL

verknjgbaar zijn kan, bij ongecontroleerd gebruik, tot gezondheidsschade leiden Een van de adviezen die de RVZ in zijn rapport naar voren brengt is dan ook "De overheid en andere actoren moeten burgers/consumenten/patienten voorhchten over de nsico's die verbonden zijn aan het via het Internet afnemen van diensten en producten De overheid kan dit onder meer reahseren via het m te richten gezondheidsportaal en door het Sponsoren van banners, gekoppeld aan zoekmachmes, waarmee gewezen wordt op de gezondheidsnsico's verbonden aan bijvoorbeeld het bestellen van geneesmiddelen m het buitenland " De genoemde portaal dient daarnaast over betrouwbare mformatie te beschikken en dient te verwijzen naar sites van beüouwbaar geachte organisaties Ook het gebied van online kansspelen en eventueel op het Volledige' gebied van e-commerce zou de overheid door middel van voorlichtmg de burgers kunnen beschermen en kunnen wijzen op de gevaren van malafide aanbiedeis 4.3

Doorwerking van internationale bepalingen

Ondanks de eerder in deze Studie geschetste giensoverschnjdende problemen zijn er m het internationale recht en het communautaire recht veischillende voimen van doorwerkmg van nationaal recht van de ene soevereme Staat in de rechtssfeer van een andere soevereme Staat ontwikkeld die ook voor de effectuenng van nationale vergunnmgstelsels van belang kunnen zijn In zijn algemeenheid bestaan er twee hoofdvormen van dooiwerkmgsmogelijkheden van nationaal recht van de ene Staat m dat van de andere Staat, te weten verdragsrechtehjke en indirect of met-verdragsrechtehjke doorwerkingsmogehjkheden 4.3. l Verdragsrechtelyke doorwerkingsvormen Soevereme staten kunnen onder het volkenrecht onderhng met elkaar afspreken op enigerlei wijze de werkmg van het recht uit nationale rechtstelsels door te laten werken m andere rechtsordes Daar bestaan verschillende Varianten m, waaivan we er hier slechts enkele relevante zullen bespreken

Zo kunnen verdragsluitende parnjen bepaalde nationale noimen afkomstig uit de rechtsstelsels van een of meeidere soeveieme staten verheffen tot veidragsnormen waaraan alle verdragsluitende hdstaten gebonden zullen zijn In verschillende mensenrechtenverdragen zoals het Europese Verdrag ter bescherming van de rechten van de mens (EVRM) en de daarbij behorende protocollen zijn bijvoorbeeld verschillende mensenrechten opgenomen die voordien m de grondwetten van de aangesloten lidstaten ook reeds voorkwarnen Verdragspartijen kunnen ondeihng ook afspreken de weiking van elkaars' nationale recht op enigerlei wijze te erkennen Daarvan bestaan zeer veel uiteenlopende strafrechtehjke, civielrechtehjke vormen, die we hier niet allemaal kunnen bespieken Bekend zijn wel de bi- of multilaterale eikennmg van elkaars' rechtsmacht, bijvoorbeeld het recht van een rechter m land a om een onderdaan van land b te berechten of om een geschil tussen een onderdaan van land a en b in land a te berechten Ook de verdragsrechtehjke bevoegdheid om m andere dan het eigen land opspoiingshandelmgen,158 veivolgings-

1 58 ßijvooibecld het Eutopees verdrig aingaande de wedemjdse icchtshulp m stlaf/iken en her I uiopeei) veidrig betreffende de overdricht vin srnfveivolgmg 58

HOOFDS1UK 4

OP

Z O E K N A A R O P L O S S I N G S R I C H T I N G L N V O O R EEN

DIGITALE

OMGEVING

handelmgen (zoals uitlevenng159), mstructiehandelingen1™ of executiehandelmgen161 te (laten) verrichten valt onder deze categone De meest belangnjke vormen van wederzijdse erkennmgsstelsels in het verband van dit ondeizoek zijn die vormen waaidoor een geldige rechtshandelmg m de ene hdstaat ook een geldige rechtshandelmg oplevert m een andere rechtsstaat Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om de erkenning van een gesloten overeenkomst,"32 de erkenmng van een Status (bijvoorbeeld een diploma of academische titel) of de eikennmg van een goedkeunng of certificaat dat in een bepaald land aan een product of dienst is toegekend Vooral deze laatste erkennmgsvorm is sterk m opkomst ten gevolge van steeds internationaler wordende handelsrelaties en de werking van de General Agieement on Tanffs and Trade (GATT) en de - daaruit voortvloeiende - opnchtmg m 1995 van de World Trade Organisation (WTO) > 63 Een derde vorm van verdragsrechteüjke werkmg van het recht van het ene land in een andere is de aanwijzmg van een (internationaal) bevoegde instantie m land a die bevoegd is mternationaal recht dan wel het recht van land b toe te passen m land a Hier valt te denken aan de tenuitvoerlegging van strafvonnissen of civielrechtelijke uitspiaken in andeie landen dan waar de rechtehjke uitspraak werd gedaan of waar het vonnis werd geveld

I6t

432 Niet (direct) verdragsrechtehjke doorwerkmgsvormen Naast de veidragsrechtelijke vormen van doorwerkmg van het recht van de ene Staat m de andere bestaan er ook andeie voimen van doorweikmg van recht afkomstig van rechtstelsels van verschillende staten die meer van supranationale aard zijn Doordat stauen samen een supranationale organisatie hebben opgencht, kan het geheuren dat — doordat aan een supranationale orgamsatie bevoegdheden zijn overgedragen - die oigamsatie daarvan gebruikt maakt door hdstaten te dwingen elementen van elkaars rechtsstelsels te erkennen Dat kan op verschillende mameien Zo kan een supranationale orgamsatie besluiten nemen of regels maken die hdstaten dwmgen wederzijds elkaars producteisen te erkennen Dat is bijvoorbeeld het geval m de Nieuwe Aanpak nchthjnen die m EG verband tot stand körnen In deigelijke richthjnen wordt van hdstaten gevergd bepaalde (mmimum)voorziemngen te treffen voor het produceren van bepaalde goederen of het vernchten van bepaalde diensten De wijze waarop gestalte wordt gegeven aan die voorzienmgen wordt grotendeels aan de hdstaat zelf overgelaten onder die voorwaarde dat de producten en diensten uit andere hdstaten die aan het gestelde m de nchthjn voldoen moeten worden toegelaten op de bmnenlandse markt, ook al zou het zo zijn dat aan die richthjnvoorzienmg m dat andere land welhcht een wat andere vorm is gegeven dan in het eigen land

165

159 ?ie bijvoorbeeld heL Europees veidiig betreffende uitlevermg (en de da-irbij benotende proto coilen) 160 /ic bijvoorbeeld het Verdrag mzake de vurknjgmg v-m bewijs m het buitenland in buigeihjke en handelsz-ikcn (Bewijsveidi ig) 161 /le bijvooibeeld het Brüssels veidng betreffende de rechterhjke bevoegdhciel en de tenuitvoer legging vm rechterhjke beshssmgen in buigerhjke en handelszikcn (EEG exeeutieverdiag) en het huiopees verdi ig mzike de internuiomle geldigheid van stiifvonnisscn 162 Zie bijvooibeeld het Verdng dei Veienigde Nines inzake mtern-itionale koopovereenkomsten betieffende loerende zaken (Weens koopveidrig) 163 / i e J H Mithi·; Mutinl Recognition Agieements Journal of World TmdeVol 62(6) 1998 p 5 31 164 /.ic bijvooibeeld het Fuiopces verdrig in/ake de geldigheid van stnfvonmssen 165 Dit woidt wel gezicn als een mtwerkmg vin de commumutane wederzijdse aanviardings of erkenmngsregel /le R Baients P] G Kapteyn & P Verloren van Themaat Inleiding tot het ruht van de Luiopcse Gemetnschappcn vijkle geheel her/iene druk Deventei Kluwer 1995 59

VFRGUNNINGbN

OP INTERNEI

MEER

D A N G O K K E N OI

EEN

HANDHAAFBAAR STELSPI

Naast deze vormen van dooiwerking van het nationale recht van de ene hdstaat in dat van de andere kent het communautaire recht nog wel meer vormen die er toe bijdragen dat de effecten van het nationale recht van de ene hdstaat uitstralen naar het recht van een andere hdstaat Ook hier zijn de erkennmgen van diploma's, vonnissen en andere rechtshandehngen, zij het niet steeds op verdragsrechtelijke Basis maar ook wel op communautair-besluit basis (via nchtlijnen, Verorderungen en beschikkingen), aan de orde Voor dit onderzoek hebben deze doorwerkmgsvananten die betekems dat doorwerking van het recht van de ene hdstaat m de andere, of dat nu een vergunningstelsel behelst of niet, steeds een oorsprong vmdt m een verdrag Vastgesteld kan worden dat voor de doorweiking van nationale vergunnmgen van het ene land m het rechtsstelsel van het andere eigenlijk nog geen verdragen bestaan ""<> Indien de wens bestaat om een nationaal vergunningstelsel, zonder daarover een verdrag te sluiten, dooi te laten werken in het rechtsstelsel van een andere soevereme Staat, dan zijn de mogehjkheden daartoe nagenoeg niet bestaand In de volgende paragraaf wordt echter naar een aantal andere, reeds bestaande, internationale mogehjkheden gekeken 4.4

Regulering op internationaal niveau

4.4 l Harmomsenng van regelgevmg Een mogehjke oplossmg in het tegengaan van de spanning die ontstaat tussen territoriale regelgevmg (het vergunnmgensysteem) en de internationale context (het Internet) is een situatie waarm men streeft naar internationale harmonisenng van regelgevmg Een goed voorbeeld van dit laatste op Europees niveau is de m het voorjaar van 2000 defimtief vastgestelde richthjn electromc commerce 167 Het doel hiervan is het scheppen van een juridisch raamwerk voor het vnje verkeer van diensten van de mfoimatiemaatschappij m de interne maikt dat bestaande barneres wegneemt en voorkomt dat meuwe barneres worden opgeworpen längs de weg van het nationale recht van de hdstaten I6(i Zo is een belangnjke bepalmg neergelegd in artikel 3 lid 2 van de richthjn die het hdstaten verbiedt om bepaalde vnjheid van diensten m de mformatiemaatschappij te beperken door buitenlands aanbod niet toe te staan Bovendien is in artikel 4 het beginsel neergelegd dat voor het toetreden tot de maikt Systemen die voorafgaand verlof regelen (zoals vergunnmgenstelsels of Systemen met een vergehjkbare strekkmg) niet 7ijn toegestaan Slechts op grond van artikel 3, derde en vierde hd, kan hiervan afgeweken worden In concreto moet het dan daarbij gaan om beperkende maatregelen die m ?ekere zin volgen uit de reeds

166 Anders hgt het bij de rmr hun aard internationale vergunnmgen ?oals we die wel tegenkomcn op het teriem van de bijvoorbecld de telccommumcatic (denk bijvoorbceld lau de frequcntic verdehng) In dczc gcvallen zijn de normen ook van internationale herkornst 167 Rlchtlijmoorstel van het Europees p-irlement en de Raad van de Euiopese Unie betieffende bepaalde jundisebe aspecten van de diensten van de infbrmatiemaatschappi) mer name de elektronische handel m de interne markt Pb£G 1999 C 30/4 en COM(98) 586 - 98/0325 168 Zie ook overwegmg 6 nchtlijnvoorste! 60

HOOFDSTUK

4

OP

Z O E K N A A R O P L O S S I N G S R I C H T I N G E N V O O R EEN

DIGITALE OMGFVING

bestaande 'rule of reason' op grond van beschermmg van de volksgezondheid, openbaie orde en veihgheid of de beschermmg van consurnenten Toch dekken dergehjke imtiatieven, die tot doel hebben grensoverschnjdende problemen te reguleien dooi de openheid van de Europese markt voorop te stellen, niet helemaal de handhavmgsproblematiek van de grensoverschrijdende handelmgen Kenmerkend voor de e-commerce richtlijn is immers her Country of ongin-pnncipe, waar het gaat om busmess-to-business transacties Voor de busmess-to-consumer verhoudmg geldt deze regel met Bovendien kunnen hdstaten mgevolge artikel 3 lid 3 en 4 nchtlijn, bepaalde diensten op grond van de hierin genoemde belangen mperken door ze als puur nationale aangelegenheden te behandelen Een andere mogehjkheid van harmomsermg kan dan gevonden worden op een hoger, mondiaal niveau in de vorm van verdagen Als voorbeeld kan hier dan het onlangs gedane voorstel tot een verdrag mzake Cnme m Cyberspace^ door de Raad van Europa genoemd worden In dit voorstel wordt een eerste aanzet gegeven tot Computer-, content- en auteursrecht gerelateerde misdnjven maar worden bovendien emge procedurele waarborgen weggelegd m het kadei van de opspormg binnen een mternationaal kader Bovendien worden begmselen neergelegd die zien op de internationale samenwerkmg Het probleem bij deze vorm van harmomsermg is dat het veelal algemene normen betreft die op nationaal niveau nader mgekleurd worden De nationale rechtsmacht blijft dan de norm op basis waarvan handhavmg plaatsvmdt Zo bleek uit een persbencht van het ministerie van Justitie dat er in de onderhandelmgen over het verdrag blijkt dat - met uitzondermg van bepahngen over kmderpornogiafie - het met mogehjk blijkt om in mternationaal veiband harmonisatie van strafrechtehjke bepahngen van verschillende landen te knjgen "De tradities in wetgevmg van de verschillende landen lopen daartoe te veel uiteen Wel hjkt zieh overeenstemming af te tekenen over het handhaven van het pnncipe dat strafrechtehjke onderzoeken en de bijbehorende opsponngsbevoegdheden met grensoverschnjdend mögen worden gebruikt Dat betekent dat voor onderzoeken met grensoverschnjdende aspecten, m begmsel via een rechtshulpverzoek de medewerkmg van de betrokken landen moet worden gevraagd "17° 4 4.2 Internationale samenwerkmg Een andere mogelijkheid in het tegengaan van teriitonahteitsproblemen is een (soms mformele) internationale samenwerkmg Het opzetten van overlegculturen, bijvoorbeeld tussen de diveise nationale toezichthouders is hiervan een voorbeeld Zo luidde het emdooideel m het overleg van Europese kansspeltoezichthouders dat virtuele kansspelen een taak voor de hdstaten zelf zijn Van 't Veer wijst m zijn onderzoek naai online kansspelen op de betrokkenheid van de verschillende overlegstructuren binnen het kansspelterrem Deze grensoverschnjdende overlegorganen geven zieh, aldus Van 't Veei "vnjwel tijdens elke bijeenkomst rekenschap van de ontwikkehngen

169 Council of Europe Cnme in Cybeispice Final Drift Convencion on Cybercnme (bezocht 22 Oktober 2001) 170 Peisbencht mmistene van Justitie (Verdiag cnme in Cyberspace internationale nnpak van tybeictimmalicc.it) d d 22 december 1999) (bezocht 22 Oktober 2001) 61

V E K G U N N I N G E N OP INTERNET

MEER DAN COKKEN OP FEN H A N D H A A F B A A R STELSEL

van de interactieve speien of woiden de ontwikkelmgen gevolgd door een waarnemer of een workmggroup " 171 Op een dergehjke manier kan op mternationaal niveau wehswaar geen directe handhavmg plaatsvmden, her feit dat een vmger aan de pols gehouden kan worden, kan voor somrnige terremen — bijvoorbeeld de kansspelmaikt — voldoende zijn Uit een recent afgerond onderzoek mzake internationale rechtsmacht bhjkt eveneens dat voor de handhavmg van belang is dat internationale zelfregulenngsorganen, zoals meldpunten, op formele en mformele wijze met elkaar samenwerken 'De Internet Hotline Providers m Europe Association is een samenwerkmgsverband van meldpunten voor schadehjke mhoud m Nederland, Diutsland, Franknjk, lerland, Oostennjk en het Veremgd Koninknjk, met partners m de Verenigde Staten en Noorwegen Het bestnjdt met name kmderporno op het Internet door een netwerk van doeltreffende nationale meldpunten op te zetten, meuwe meldpunten te tramen, het bewustzijn van Inter netveihgheid bij Europese Internetgebruikers te stimuleren, en om gemeenschappelijke proceduies op te stellen voor meldmgen en rapportages van schadehjke en illegale mhoud "172 4.5

Regulering via de markt (zelfregulering)

451 Inleiding Naast de oveiheidsmterventie kan op het Internet m het kader van elektronische handel zeker (en welhcht op de eerste plaats) gedacht worden aan oplossmgen die vanuit de markt worden geimtieerd Ook in de nota Wetgevmg voor de elektronische snelweg constateerde het kabinet 'Als alternatief voor overheidsregulermg dient eerst te worden onderzocht of andere oplossmgen mogehjk zijn, waarbij vormen van /elfregulermg zoveel mogehjk moeten worden gestimuleerd Dit geldt in ledei geval zolang 1) geen «verdnngmg» van traditionele communicatie plaatsvmdt, en 2) er sprake is van technologische tuibulentie Daarnaast kan vooi problemen, veroorzaakt door technologie, m sommige gevallen de technologie zelf ook oplossmgen aanreiken Filters/Sternen ter bescheimmg van jeugdigen tegen ongewenst aanbod zijn hiervan een voorbeeld " 173 Ondanks het feit dat via internationale vormen van zelfregulering de meeste effectiviteit gelegen is om problemen m de sfeer van Internet aan te pakken, 174 kan op deze plaats gewezen woiden op de vaak comphcerende factor die mternationahsermg in relatie tot bijvooibeeld kansspelen met zieh kan meebrengen Overheden zijn immers uit het oogpunt van controle en toezicht op de nalevmg van regels van nature gebaat bij een strakke 'territonalisenng van de kansspelmarkt Dat geldt mogehjk ook voor andere terremen waar het belang van bijvoorbeeld de volksgezondheid eisen stelt aan hetgeen aan patienten wordt afgeleverd Te denken valt in dit verband aan zelfregulering m de vorm van certificermg en gedragscodes

171 A van t Veer Interactieve Kamspeien 172 B J Koops t a m m v Γ Oudejans Ovcrheden over internationaluenng en IC1 recht De stand punten lan Duitsiand Frtinkrijk hct Veremgd Konmkrijk en de Verenigde Staten (ITcR ni 39) Den H ι ig Sclu Uitgevers 2000 p 39 als ook de hicun -i mgchaaldc websitc (be/ochc 22 Oktober 2001) 173 Kamcrstukken 7/1998/99 25880 nr l p 11 174 Kamcrstukken II 1998/99 25880 ni l p 11

62

HOOFDSIUK 4

Öl

Z O E K N AA R O P I O S S I N G S R I G H 1 I N G E N V O O R EEN

DIGITALE OMGEVING

45.2 Certificenng Als aanvullmg op de bestaande oplossingen kan eveneens gedacht worden aan cernficenng Bij certificeung wordt door een bepaalde — vaak private — mstantie een aantal kwaliteitscntena opgesteld Met behulp van certificaten kan daaibij door de bezoekende consument een ondeischeid en schiftmg gemaakt worden tussen de verschillende aanbieders Vanzelfsprekend zullen m dat kader aanbieders zonder keurmerk uit veiligheids- of consumentbeschermmgsoverwegingen niet bezocht (moeten) worden In een onlangs versehenen mteiim-rapport dat ingaat op het consumentenrecht m de mformatiemaatschappij wordt ten aanzien van cemficatie gesteld dat "With respect to the apphcable-law issue, the System could actually work if countnes and (international) orgam/ations can agree upon a set of mmimum Standards for consumer protection, smce it assurnes a certam level of harmomzation "175 Een voorbeeld van een m de praktijk reeds uitgegeven certificaat m het kadei van e-commerce was het WebTrader logo wat in Nederland door de consumentenbond werd verstiekl 176 Het moest waken voor consumentonveihge e-cornmerce sites De Consumentenbond besloot echter m september 2001 te stoppen met de uitgifte van dit keurmeik De redenen hiervoor zijn dat de consumentenbond van menmg is dat, mede dankzij de komst van het keurmerk, de discussie over consumentenbeschermmg op internet is aangewakkerd, dat zelfiegulering vanuit het bednjfsleven plaatsvmdt en dat het BW is aangepast met bepalmgen die de beschermmg van de consument bij op afstand gesloten overeenkomsten beter kan waarborgen Naast de toepassmg op Nedeilandse e-businesses wordt een dergehjke certificenng ook m andere landen toegepast "Belgie, Franknjk, Spanje, Poitugal en Itahe hebben Nederland en Engeland m februan 2000 gevolgd En ook m andere werelddelen zijn consumentenorgamsaties enthousiast over WebTrader, zoals m Hongkong, Biazilie en Austrahe Welücht gaat het lukken om een weieldomvattend systeem van beschermmg van de digitale consument te leahseren Aangezien nationale wetgevmgen van elkaar verschillen, kunnen ook de WebTrader-gedragscodes onderlmg afwijken Maar de digitale shopper die het logo tegenkomt, weet dat de consument daar goed beschermd wordt en dat hij bij problemen terecht kan bij zijn eigen Consumentenbond Wie kiest voor zekeiheid, kan het beste kopen bij Nederlandse mteinetwmkels Zij hebben een stieepje vooi, omdat de consumentenbeschermmg m Nedeiland op het hoogste niveau hgt "!77 Ten aanzien van online apotheken is in de Verenigde Staten door de National Association of Boards of Pharmacy eveneens een ceitificatiepiogramma opgestait "In response to public concern of the safety of pharmacy practices on the Intel net, the association developed the Venfied Internet Pharmacy Practice Sites (VIPPS) program m the spring of 1999 A coahtion of state and federal

175 Lmopein Commission Intel im Report Study on Consumer Law and the Information Society PnceWiiteiHouscCoopus Univcisiceit Utrecht en Kitholieke Universiteit Brib-int 10 apnl 2000 p 81 176 fc vinden op (bezocht 22 oktober 2001) 177 Ic \inden νια < h t t p / / w w w wcbti idei nl> (bezocht 22 okcobei 2001) 63

V E R G U N N I N G E N OP I N T E R N E T

M E E R DAN

G O K K E N OP E E N H A N D H A A f B A A R S T E L S E L

regulatory associations, professional associations, and consumer advocacy groups provided their experuse m developmg the cntena which VIPPS certified Pharmacies follow ( ) VIPPS phaimacy sites are idennfied by the VIPPS hyperlmk seal displayed on their Web site By clicking on the seal, a visitor is hnked to the NABP VIPPS site where venfied Information about the pharmacy is mamtamed by NABP The pubhc is also welcome to access the VIPPS site at www nabp net to search for a VIPPS Internet pharmacy, which matches their needs "17S Om het VIPPS-certificaat te ontvangen moet een apotheek voldoen aan de "vergunning" en mspectievoorschnften binnen de eigen Staat en de staten waann ze eveneens geneesmiddelen Cpharmaceuticals') afleveren In de algemene informatie over dit certificaat wordt eveneens gesteld "In addition, pharmacies displaymg the VIPPS seal have demonstrated to NABP comphance with VIPPS cntena mcluding patient nghts to privacy, authentication and security of prescnption Orders, adherence to a recognized quahty assurance pohcy, and provision of meamngful consultation between patients and pharmacists " l79 Het Instrument van certificermg voorziet daarmee m een mooi middel wat er voor moet zorgen dat de lasten aan de overheidszijde vermmderd worden Ovengens moet ook voor een gevaar gewaakt worden het keurmerk kan als marketmginstrument ingezet worden zonder dat de naleving gegarandeerd is Het kan leiden tot marktdistorsies mdien bijvoorbeeld de certificerende lat door de verstrekkende orgamsatie ontzettend hoog wordt gelegd Het gevaar van mededmgingsproblemen, bijvoorbeeld kartelvormmg, moet daarbij met verwaarloosd worden 18° Het legt al met al een verantwoordehjke taak bij de certificerende mstantie die er voor moet zorgen goed overzicht te houden van de onder hen ressorterende e-commerce sites Ter voorkoming van marktdistorsies kan daarbij gesteld worden dat de certificermg door een zo onafhankehjk mogehjke mstantie uitgevoerd wordt Een aantal onafhankehjke voorbeelden is hierbij reeds besproken 4.5 3 Gedragscodes Naast certificermg kan eveneens gedacht worden aan een gedragscode Hoewel certificermg en gedragscodes twee afzonderhjke zaken zijn, vormen zij feitehjk twee kanten van dezelfde medaille, om het keurmerk te mögen voeren dient men immers te voldoen aan een reeks voorwaarden die vaak door de keurmerkverstrekkende mstantie worden opgesteld Desalmettemm kan de gedragscode ook zelfstandig, te weten zonder certificaat, opgelegd worden Wat betreff het voeren van een internationale gedragscode is m de kansspelsfeer reeds een imtiatief ondernomen Bedoeld wordt hierbij de Code of Conduct van de Interactive Gammg Council (IGC) 1S1 Deze m 1997 opgestelde gedragscode bmdt Jeden van deze mternationaal werkende orgamsatie

178 Verified Internet Pharmacy Practice Sites (VIPPS ΓΜ) Α Program ofthe National Assocation of Boards of Pharmacy (bezocht 22 oktober 2001) 179 Venfied Internet Pharmacy Practia Sites (ΥΙΡΡ$ΊΜ) Α Program ofthe National Assocation of Boards of Pharmacy (bezocht 22 oktobei 2001) 180 Zie ook ß J Koops e a m m v Γ Oudejans Overheden over internationalisering en IC Γ recht De itandpunten van Dultsland Franknjk hit VerenigdKoninknjk en de Verenigde Staten (IIVRnr 39) Den Haag Sdu Uitgevers 2000 p 86 181 (be?ochc 22 Oktober 2001)

64

HOO1DSTUK 4

OP

ZOEK NAAR OPLOSSINGSRICHI INGEN

VOOR LEN DIGITALE OMGEVING

Onderwerpen die m deze gedragscode geregeld worden zijn onder meer controleerbaarheid van het spei door een onafhankehjke mstantie (zoals de overheid), het beschermen van de pnvacy van bezoekers, het voeren van waarheidsgetrouwe reclame (dus geen misleidende reclame), het maken van 'loggmgs' tijdens het speien zodat ook achteraf kan worden vastgesteld hoe het spei verlopen is, niet toestaan van minderjange speiers, het tegengaan van excessief gokgediag, en het kunnen instaan voor de piijzen die uitgekeerd zullen worden Leden182 mögen — zoals ook bij een aantal andere vooibeelden m de vorige paragraaf naar voren kwam - ook hier gebruik maken van een keurmerk (certificaat) dat aan de consument moet garandeien dat de aanbieder handelt conform de door IGC opgestelde code De voorzitter van de IGC, Sue Sneider, steh ten aanzien van dit keurmeik "In March of 1999, the Interactive Gammg Council is launchmg its Seal of Comphance with the estabhshed Code of Conduct for sciupulous gammg operatois This will give players an oppoitumty to distmguish among the some 280 Sites that cmrently offer live wageimg online It also offers a dispute resolution process foi players who may have problems with a member who displays the Seal >>181 Een nadeel van gedragscodes, dus ook van deze, is dat onduidehjk is wat de mogelijkheden van handhavmg zijn bij niet nalevmg van deze gedragscode Omtrent de WebTradei logo's is in Nedeiland m 2000 ophef ontstaan Het bleek dat er onder de uitgegeven logo's ook Onveilige' sites zaten 1M Dit zoigde ervoor dat sommige bezitters van het keurmerk achteraf het keurmerk werd ontnornen Het piobleem doet zieh daarmee voor dat de keurmeikvetstrekkende mstantie na herhaalde overtredmg van de aanbieder het hdmaatschap weliswaai kan opheffen maai het is zeer de vraag of zo'n oplossing ook het probleem uit de wereld zal helpen, aangezien de aanbieder nog wel kan opereren Bovendien zullen er altijd aanbieders zijn die zelfstandig en niet vanuit een gedragscode willen opereren Een ander probleem is wanneer consumenten een probleem hebben met een aanbieder Zij zullen meestal enkel via pnvaatrechtehjke weg, op grond van een onrechtmatige daad, hun gehjk kunnen halen Een vergehjkbaar samenwerkingsverband tussen marktpartijen is het in 1998 gesloten verbond tussen SuifWatch 185 en de IGC 186 Deze samenwerkmg zal er voor moeten zorgen dat aanbieders van virtuele kansspelen zieh legistreien bij SurfWatch en dat op deze mamer de spelsites door de juiste doelgroep benaderd kunnen woiden Zoals ook verderop zal blijken, zal een dergelijke oplossing hooguit ondersteunend kunnen werken

182 Momenteel kenr het ICG /o n 75 leden Een overzicrit van tlle Itden is te vmdcn vu (bezocht 22 oktobu 2001) 183 Sue Sneidei (Interactive Gammg Council) mtciview mct CasmoWirc (bezocht 22 Oktober 2001) 184 (onsumencenboncldmgt wmkelkeurmerk aftt pakken in Nu nl (l novembet 2000) (bezocht 23 oktobei 2001) 185 Surfwitch ontwlkkclt fiitersoitwite die ei voot moet zorgen dat schadehjkc mhoud ult de web biowsci veistokcn bhjft 186 CasmoWne 22 mei 1998 Anotht) step to seif ngulating the online gambling maiket (bezocht 23 oktobei 2001) 65

VERGUNNINGEN OP

INTERNET

MEER DAN GOKKEN OP

EEN H A N D H A A F B A A R STELSJbL

Geconcludeerd kan worden dat bepaalde mmaueven vanuit de maikt goede aanvullende mogehjk heden kunnen geven om het aanbod via Internet m goede banen te leiden Toch bhjkt ook al m tradinonele zin dat bepaalde zaken, zoals geneesmiddelen uit een bepaald beschermmgsbelang door de overheid opgepakt worden 4.6

Uitvoering van vergunningen

Buiten de vraag of de vergunnmg ook aan de formele vereisten voldoet, kan - Indien de dienst eenmaal op Internet Staat en de vergunnmg m deze hypothetische situatie is verleend - opnieuw een aantal knelpunten ontstaan Een probleem m deze is dat de aanbiedei de phchten die de desbetreffende wetgevmg en vergunnmg aan hem stellen ook daadwerkehjk m de praktijk kan uitvoeren Zo lieten de bovenstaande voorbeelden uit het derde hoofdstuk een aantal pioblemen zien ten aanzien van • leeftijdscontrole, • identiteitscontrole, • vereiste van schnftehjkheid (waarborgen) Dergehjke problemen hangen in feite samen met de karaktenstieken van digitale communicatie Vanwege het feit dat de techmek hier de zaken frustreert is het waarschijnhjk om die leden dat oplossmgen welhcht eerder m een technologische settmg gezocht moeten worden In de volgende paragrafen wordt naar mogehjkheden gekeken Deze mogelijkheden zijn • technische mogehjkheden van filtering, blocking of rating Software, • digitale handtekenmgen 461 Filter Software Een van de meest genoemde technische oplossmgen in de stnjd tegen illegale en schadehjke187 mhoud op het World Wide Web zijn filter- en raiz/jgtechmeken "Internet rating Services respond to parents' and governments' concerns about children's access to sexually exphcit matenal, and other adult content, available on die net The Services focus greatest attention on children's access to the World Wide Web ( ) First- generation blocking Software compiled lists of off- hmits Web pages thiotigh two methods First, the rating Services hired raters to work through mdividual Web pages by hand, followmg links to sexually exphcit sites and compilmg lists of URLs to be deemed off hmits to children Second, they used stnng- recognition Software to automatically pioscnbe any Web page that contamed a foibidden woid (such äs "sex" or "xxx") m its URL "188

187 Zie bijvoorbeeld Υ Akdem/ Ihe Regulanon of Pornography and Child Pornography on tbc Internet The Journal of Information Law and Technology issuc l 28 I ebruiry 1997 188 J Weinberg Rating die Net 19 HASJINGS COMM/ENTLJ 1997/453 66

HOOFDSTUK 4

OP

ZOEK

NAAR

O P LO S S I N GS R I C H T I N GE N VOOR

ΕΓΝ

DIGITALE

OMGEVING

De protesten die vaak tegen dergehjke imtiatieven worden geuit is dat ze het gevaar m zieh bergen van censuur De toepassmg van het filter biedt nu eenmaal geen gradaties het is alles ofmets Voornamehjk om die reden en om het mbouwen van flexibiliteit is het World Wide Web Consortium (W3C) een nieuwe standaard gaan ontwikkelen die een hoop voordelen biedt ten opzichte van 'tweedimensionale filtersoftware' Het W3C het hiermee de standaaid "Platform for Internet Content Selection" (PICS) ontstaan Ratingsoftwafe

biedt ten opzichte van 'filtersoftware' het voordeel

dat hierbij gekeken wordt naar meerdere dimensies In plaats van het enkel kunnen categonseien onder het genre 'kindvnendehjk' kan het systeem aparte 'latings' geven voor gewelddadigheid, seksueel getmt karaktei en schuttmgtaal Zo kan voor ledere dimensie afzondeihjk een gradatie gegeven worden van niveau l tot 10 Weinberg is erg enthousiast ovei een dergehjk feature "These aie important because they allow the cieation of filteung Software that is customizable by parents A parent subscnbing to such a rating service, for example, might seek to block only sites lated ovei 3 for violence and 8 for sex Finally, the PICS documents note that ratings need not be assigned by the authors of filtermg Software They can be assigned by the content Creators themselves or by third parties One of the consequences of the PICS specifications is that varymg groups - the Christian Coahtion, say, 01 the Boy Seouls - can seek to estabhsh rating Services leflectmg then own values, and these ratings can be implemented by off-the-shelf blockmg Software "189 Aan de andere kant zijn ei vanzelfsprekend niet alleen voordelen aan dergehjke technieken veibonden maar zal men altijd kritisch moeten zijn m de toepassmg Een aantal nadelen valt op deze plaats te noemen Allereerst, en dit geldt voornamehjk voor filteiSystemen, njst de vraag m hoeverre bestaande filter technieken een nauwkeungheid van 100% hebben Er worden m dit verband vaak de meest tiagische voorbeelden genoemd 19° Daarbij komt, zoals reeds eerder weid gezegd, dat er vaak ook weinig keus bestaat m wat er wel of niet wordt doorgelaten het is alles of niets Door de aanwezigheid van een enkel 'schadelijk bestand' kan een gehele website, met misschien een honderdtal unschuldige pagma's geblokkeerd worden Daarnaast is het systeem van 'rating' ook niet zaligmakend Wehswaar mögen auteurs zelf bepalen hoe zi) hun content classificeren, zij zullen daarbij wel moeten werken op basis van de standaard van het systeem Zo steh de ratingdienst SafeSurf"1 aan de contentprovider de eis dat hij zelf gaat classificeren, voor een aantal Sites is daardoor het classificeren ervan absoluut geen smecure Ter illustratie een website m het genre 'gamblmg' heeft de keuze uit

189 J Weinberg Rating the Net 19 HASTINGS COMM/ΕΝΊ L] 1997/453 190 /o worden in een artikcl van de Llectronic Frontjer Foundation (EFT) een lecks van vootbecl den genoemd die (een T\ntal jaar tcrug) voor discussie hebben ge/orgd vanwege de duistcre rcdenen van blokkenng (bczochc 23 oktobcl 2001) 67

VERGUNNINGEN OP

A 1 2 3 4 5 6 7 8 9

INTERNET

MEER DAN GOKKEN OP

EEN HANDHAAI'BAAR STELSLL

Gamblmg Subtle Innuendo Explicit Innuendo Technical Discussion Non-Graphic-Arnstic, Advertising Graphic-Artistic, Advertising Simulated Gamblmg Real Life Gamblmg without Stakes Encouragmg Interactive Real Life Participation with Stakes Providmg Means with Stakes

Bij het filteren kan daarbij een onderscheid worden gemaakt m technieken die aan de kam van de (Internet)provider en aan de kant van de emdgebruiker woiden uitgevoerd Uit het oogpunt van censuur is de eerstgenoemde vanant 'gevaarhjker' aangezien de emdgebruiker het filter hooguit 'aan' of'uit' kan zetten Daarbij körnt dat op de eigen Computersystemen van die emdgebruiker hij in pnncipe vnj is om wel of niet gebruik te maken van dergehjke Systemen, er is dan immers sprake van een zekere vnjwillig gebruik Op deze plaats kan daarbij vastgesteld worden dat de genoemde Systemen van filtermg en blokkenng uitemdehjk geen totaaloplossmg kunnen zijn, maar hooguit ondersteunend kunnen werken Ze zijn m dat kader hooguit een substituut voor de eigen verantwoordehjkheid Bovendien worden zij, mdien zij moeten zorgen voor een goede mvulhng van de vergunnmgvoorwaarden van de aanbieder, buiten zijn medeweten orn gebruikt zodat de vraag legitiem is of zij daadwerkehjk een fundamentele oplossing zijn 4 6.2 Digitale handtekemngen Een andere meer technische oplossing die in dit kader genoemd kan worden is die van de digitale handtekemngen Een dergehjke oplossing biedt uitkomst ten aanzien van twee knelpunten op de eerste plaats het schnftehjkheidsvereiste, daarnaast het knelpunt van authenticatie Uit een bnef van de Minister voor Grote- Steden en Integratiebeleid valt te lezen "Tegehjkertijd gioeit het besef dat voor elektronische dienstverlenmg een betrouwbaar mechamsme nodig is dat kan zorgen voor dezelfde waarborgen die op dit moment in de papieren wereld gelden Een elektronische handehng vraagt om de identiteitsvaststellmg van de betrokkenen, de wilsveiklarmg dat er daadwerkehjk een overheidsdienst wordt gevraagd en de vertrouwehjkheid van de communicatie van de aanvrager met de uitgevende mstantie " 1J2 In tegenstelhng tot de eerder genoemde technische oplossing wordt bij deze vanant wel de aanbieder zelf betrokken De aanbieder implementeert immers een bepaald protocol waarbij de authenticatie van de klant plaatsvmdt

192 Kameniukkcn 7/1999/2000 26387 nr 5 p l 68

HOOPDSTUK 4

OP

ZOt K NAAR

OPLOSS1NGSRICHTINGEN VOOR LEN

DIGITALE

OMGEVING

Ten aanzien van de term 'elektronische handtekening' bestaat nogal wat onduidehjkheid In een onderzoek naar digitale handtekenmgen stellen Aalberts en Van der Hof 'As a meticulous readei will have noted, the previous section mentioned 'electronic signatures' and 'digital signatures' The two concepts should, however, not be confused, in the sense that, although a 'digital signature' is an 'electronic Signatare', the latter is a much broader concept than the Former Electronic signature mcludes all technologies for replacmg hand-written signatures m an electronic envnonment, examples of which are the scanned signature, the signature by means of a digital pen and the PIN-code Digital signature is a name for technological applications usmg asymmetric cryptography, also referred to äs public-key encryption Systems, to ensure the authenticity of electronic messages and guarantee the mtegnty of the Contents of these messages " u3 Ondanks deze 'babylonische spraakveiwamng' moet de toepassing van een dergehjke techmek met onderschat worden Zo is het bijvoorbeeld geenszms nodig om vast te bhjven houden aan het concept van 'handtekening' Een digitaal certificaat kan tevens dienen als identificatiemiddel om de leeftijd van een bepaalde bezoeker op een website te venfieren Deze techmeken kunnen daarnaast gecombmeerd worden met een bepaalde biometnsche eigenschap waardoor meer zekerheid kan ontstaan In de nchthjn inzake elektronische handtekenmgen1·"1 wordt het juridisch kadei geschetst waarbinnen de EU een systeem van digitale handtekeningen aan zou moeten voldoen Voor de juridische gehjkstellmg van een digitale variant met een 'traditionele' geschreven handtekening is mgevolge deze nchtüjn noodzakehjk dat sprake is van een geavanceerde elektronische handtekening welke gebaseerd is op een gekwahficeerd certificaat die door een veihg middel is aangemaakt 195 Stuurman steh dat daaionder woidt verstaan, een handtekening die a op unieke wijze aan de ondertekenaar is verbonden, b het mogehjk maakt de ondertekenaar te identificeren, c tot stand komen met middelen die de ondertekenaar onder zijn uitsluitende controle kan houden, en d op zodamge wijze is verbonden met gegevens waarop ztj betrekkmg heeft dat elke wijzigmg daarin kan woiden opgespooid U6 In het zesde artikel van de genoemde concept richtlijn is een aansprakehjkheidsregelmg opgenomen vooi het afgeven van certificaten aan het pubhek

193 B P Aalbeits & S v-in der Hof Digital Signatare Blindness Analysis of legislative appwaches toward electronic authenticanon (ItcR nr 32) Deventci Kluwer 2000 194 Richtlijn 1999/93/t.G betreffende een gemeenschappeh)k kader voor elektronische hindteke nmgen PbEG 2000 L 13 195 C Stuurman Trusted Tlmd Parties (T TPs) Recht cn Informattetechnologie Handboek voor Rechtspnktijk en Beieid Den Ha-ig Sdu Uitgevers 2000 pli 7 1 2 5 p 4 196 C Stuurmin Tiusted l hird Pauies (TTP s) Recht en Informatietechnologie Handbock voor RcchtspiaklijkenBelcid Den Hiag Sdu Uitgeveis 2000 pai 7 1 2 5 69

5 Samenvatting en conclusies

5.1 Inleiding In dit laatste hoofdstuk worden de conclusie en samenvatting van dir onderzoek weergegeven. Centraal in her onderzoek stond de vraag: Welke kamen en bedreigingen bestaun ten aanzien van een effectief handelsregulerend vergunningstelsel in een elektronische en internationale omgeving? Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven zijn vergunningstelsels van oorsprong vaak sterk nationaal gericht. Zowel de normstelling, als ook de uitvoering (waaronder de vergunningverlening), de handhaving en rechtsbescherming zijn meestal opgedragen aan bevoegde autoriteiten binnen een Staat, Bovendien blijken ook de motieven op grond waarvan gekozen wordt voor een dergelijk systeem gebaseerd te zijn op sterk culturele normen en voorschriften. Dergelijke nationale waarden en normen conflicteren met elkaar in een virtuele omgeving waarbinnen vele culturen samenkomen. Die nationale samenhang maakt vergunningstelsels in een internationale context moeilijk toepasbaar en handhaafbaar. Vergunningstelsels lijken daardoor in de praktijk op het eerste gezicht weinig geschikt om in een internationale context de problemen, die grensoverschrijdende en nonfysieke dienstverlening via nieuwe media als het Internet met zieh meebrengt, te beteugelen. In de beschrijving van een aantal online diensten die in traditionele zm vergunningplichting zijn, werden daarbij al een aantal problemen gesignaleerd. Te noemen vallen in dit kader technisch-juridische maar ook handhavings- en uitvoeringsproblemen. Per saldo hoeft dit alles niet een negatief scenario te betekenen. Zo is ook gekeken naar de haalbaarheid van bepaalde oplossingen. Daarbij werd de problematiek zowel op nationaal als internationaal niveau bekekenen. Op nationaal niveau kan een drievoudige aanpak gevolgd worden waar eerst en vooral op technisch-juridisch niveau gekeken wordt naar het aanpassen van wetgeving. Daarnaast kan worden teruggegrepen op de bestrijding van de inhoud. Een pragmatische oplossing is in dat geval het aanpakken van enkel die zaken waarbij de uiting zieh expliciet rieht op de relevante (binnen-) markt van een bepaalde (lid)staat, of mogelijk ook op de aansprakelijkheid van de Internet Provider, zoals op termijn geregeld zal worden in de Wet Computercriminaliteit II dan wel in een afzonderlijke aanpassing van het Wetboek van Strafrecht. Bovendien kan aan de overheid een taak gelegen zijn om bepaalde initiatieven van zelfregulering te bevorderen. Op internationaal niveau kan naast deze mogelijkheden in het bijzonder aangehaakt worden bij harmonisering van regelgeving om een uniform regulerend kader te krijgen. Voorbeelden van zo'n harmoniserende aanpak zijn de beschreven richtlijn elektronische handel van de Europese Com71

VERGUNNINGLN

OP

INTERNE!

MFFR

DAN

COKKEN

OP

E l· N H A N D H A A F B A A R

s ΓL ·l S E I

missie en het verdrag Cnme in Cyberspace van de Raad van Europa Naast dergehjke fbrmele minaueven kan tevens worden gekeken naar mogelijkheden m de mformele sfeei waai het gaat om internationale samenwerkmgsverbanden tussen diverse betrokken Organen Buitcn deze veelal vanuit de overheid in te zetten oplossmgsrichtmgen is tevens gekeken naar mogelijkheden die vanuit de markt zelf opgezet kunnen woiden In dat kader zijn certificenng en gedragscodes besproken Naast de positieve impact van dergehjke zelfregulermgsinstrumenten - de rol van de overheid wordt daarbij admmistratief m een rüstiger vaarwater gebracht - bhjkt tevens dat gewaakt moet worden voor negatieve effecten zoals bijvoorbeeld maiktdistorsies of andere mededingmgsrechtehjke kwesties, zoals kartelvormmg Daarmee is siechts voor een deel de oplossing van de diverse problemen gegeven In de piaktijk bleek immers dat een groot aantal van deze problemen mede ontstaat op het moment dat de mhoudehjke voorschnften nageleefd dienen te worden 5.2

Oplossingen en aanbevelingen

Het voorgaande leidt tot de volgende aanbevelingen Het vergunmngemnstrument van de vergunmng dient sterk territonahteitsgebonden te zijn, een eigenschap die zieh moeihjk laat njmen met de turbulente natuur van een medmm zoals het Internet In het vierde hoofdstuk is daarom de pragmatische oplossing gekozen van de 'relevante markt' enkel die zaken die zieh uitdiukkehjk richten op de (bmnen-)markt van hdstaten körnen dan m beeld om eventueel aangepakt te worden via vergunningstelsels Een andere mamei om de problematiek van de sterk nationale onentatie van vergunningstelsels te omzeilen is er voor te zorgen dat m mternationaal verband afspraken worden gemaakt over bijvoorbeeld de wederzijdse erkenning van veigunnmgen of om te kijken naar de mogehjkheid van verdragen Aangezien er nog maar weinig verdragen zijn mzake het handhaven van nationale vergunnmgen m een internationale context zou het welhcht zinvol zijn om over dergehjke zaken m mternationaal verband na te denken Als voorbeeld kan daarbij het lecente voorstel dienen van het verdrag Cnme in Cyberspace van de Raad van Europa Het controleren en handhaven van bepaalde gestelde eisen hjkt lastig m een virtuele omgevmg Om te bepalen of een bepaalde bezoeker al dan met is wie hij meent te zijn, kan ondei meei gebruik worden gemaakt van elektronische handtekeningen of filtertechmeken

72

Summary

Licenses on the Internet: more than gambling on a regulated system The central thesis of this research project was "Withm an international electromc environment, what are opportunmes and thieats withm an effective commerce-regulated license System'" Chapter two explams that license Systems are, by nature, strongly nationally onented Both the Standards äs well äs the Implementation (permits, enforcement and legal protection are, in most cases, carned out by the authonzed authonties withm the same state In addition, the motive on which a decision is made is based on the authonty's own cultural settmgs and norms These cultural norms and values are in conflict withm a VntuaP environment which is encountered m many cultures It is this international, multi-cultural context which makes regulation-makmg very difficult From this pomt of view therefore, license Systems do seem not appropnate to deal with the extra-terntorial and non-physical provision of Services and customer Services Chapter three descnbes a number of typical pioblems which occur when Systems with a traditional license component are ported to the Internet Essentially, these are not of a techmcal/legal type but also deal with the question of enforcement and Implementation This does not have to imply negative effects The feasibihty of certain Solutions was also overlooked From both a national and international pomt of view the pioblems where classified and dealt with On a national scale, there is a threefold solution which is very important m a legaltechmcal sense smce legislation can be adjusted Besides this techmcal-legal solution, one could dispute the Contents A very pragrnatic solution is to only investigate those cases where the national System (has been) is bemg tempeied In this scenano only those license cases that explicitly mterfere m the national market of certain states will be legulated A further effect of this approach is the habihty which Internet provides, such äs m the new (Dutch) Cybercnme law (Wet Computercuminaliteit II) or a separate modification in the Dutch Penal Law (Wetboek van Strafrecht) The government may also have some responsibilities towaids legulaung, e g via the Instrument of self-regulation On the international platform one of the best ways of dealing with the descubed problems is to look the possibilities of harmomzation withm a uniform legal fiamework Examples are the descnbed Euiopean Directive on Electronic Commerce of the European Commission or in the Treaty Cnme m Cyberspace of the Council of Euiope But not only formal Instruments should be considered The informal networks of organizations m the field of coopeiation can also be used m regulating the license pioblems on the Internet

73

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET

M El· R D A N

G O K K E N OP

EEN

H A N D H A A l - B A A R ST E LS E l

The descnbed solution from a government pomt-of-view is not the only perspecuve m this research Also a market-dnven approach is discussed In this appioach one could look at certification and behaviour codes Besides the positive impact of these Instruments (decreasmg pressure on government by making administrative measures run more smoothly), it also has some negative imphcations Market distortion or other problems m the field of competition (e g cartel Formation) are topics that need to be carefully watched Solutions and recommendations Theprevioudy descnbed Solutions lead to the followmg recommendations The hcense-instrument is very strongly terntonally bound This feature is highly incompauble with the turbulent nature of a medmm hke the Internet In chapter four the choice therefore, feit on the pragmatic choice of the "relevant market" only those cases that exphcitly mterfere with the (mternal) market of (member-)states are to be approached via the System of licensing Another approach which frees the concept of territorial bounds is an international environment m which one makes appomtments m the international enforcement, for example by the reciprocal recognition of hcences or the possibility of treaties Since there are few treaties for regulatmg national hcense Systems m an international context, considenng such mechamsms can be very useful The recent proposal of the Treaty Cnme in Cyberspace of the Council of Europe is a very good example of this type of problem solvmg on this matter Control and enforcement of certam requirements is difficult m a Virtual Community To determme whether a particular visitor is who he claims to be can be achieved with the help of electronic signatures or filter-techniques

74

Over de auteurs

Drs. J.P.A.J. (Justin) Broeders rondde zijn Studie Nederlands recht, studierichting Juridische Bestuurswetenschap, met genoegen af in 1999 met de scriptie: Gokken in cybersp@ce; strafrechtelijke en bestuurskundige asfecten van virtuele kansspelen, Deze scriptie werd gecombineerd met een stage van circa zes maanden bij het Korps Landelijke Politiediensten, divisie Centrale Recherche Informatiedienst (team Informatietechnologie en Criminaliteit). Na zijn Studie trad hij in 1999 als toegevoegd onderzoeker in dienst bij het Centrum voor Recht, Bestuur en Informatisering van de Katholieke Universiteit Brabant. Dr. W.J.M. (Wim) Voermans studeerde in 1987 af in de vrije studierichting Staats- en bestuursrecht. Na het verrichten van zijn vervangende dienstplicht trad hij in 1989 in dienst van de vakgroep Staats- en bestuursrecht van de Katholieke Universiteit Brabant. In 1995 promoveerde hij aldaar op een dissertatie Sturen in de mist...,maar dem met radar welke handelt over de mogelijkheden van computerondersteuning ten behoeve van het ontwerpen van wetgeving. Sinds 1995 doceert en publiceert Wim Voermans zowel op het terrein van wetgevingsvraagstukken als op het terrein van recht bestuur en informatisering. Wim Voermans is, samen met Ph. Eijlander coauteur van het handboek Wetgevingsleer dat in 1999 en 2000 (eerste herziene druk) verscheen. Mevrouw prof. mr. J.E.J. (Corien) Prins is hoogleraar recht en informatisering bij het Centrum voor Recht, Bestuur en Informatisering van de Katholieke Universiteit Brabant. In haar onderzoek rieht ze zieh op onderwerpen als (internationale) reguleringsvraagstukken rondom IGT, biometrie, anonimiteit, privacy en elektronische handel. Haar e-mailadres is: <[email protected]>. Mr. B.M. (Bastiaan) Garnier rondde zijn Studie Nederlands recht eind 2001 af in de richting Recht en Informatisering aan de Katholieke Universiteit Brabant en werkt momenteel als toegevoegd onderzoeker aan het Centrum voor Recht, Bestuur en Informatisering van deze Universiteit. Zijn e-mailadres is: .

In de publicatiereeks van het Nationaal Programme voor Informatietechnologie en Recht zijn versehenen:

IT
77

V E R G U N N I N G E N OP

INTERNET

M FL ·R D A N

G O K K E N OP

EEN HANDHAAFBAAR STELSJL

n>Rnr 11 Anne-Wil Duthler, Met recht een TTP'&n onderzoek naar juridische modellen vooreen TrustedThird Party, Deventer Kluwer 1998 [ISBN 90-14 05776-8] ITA nr 12 Kees Stuurman & Hugo Wijnands, Electronic commerce Een pnvaatrechtehjk kader voor multilaterale EDI Yao Hua Tan, Andreas Mitrakas & Walter Thoen, A formal analysu oflncoterms for electromc commerce Pascal Kolkman & Robert van Kralingen, Verschmvend vertrouwen Methoden voor het waarborgen van betrouwbaarheid in hei elektronisch rechtsverkeer, Deventei Kluwer 1998 [ISBN 90-14-05777-6] ITeR nr 13 Maunce Schellekens, Strafbare feiten op de elektronische snelweg Rik Kaspersen, Andre Hofman & Joop Verbeek, Vertrouwehjkheid van e-mad Joop Verbeek, Cynl van der Net & Jaap Tempelman, Netwerkzoekmg m theone en praktijk, Deventer Kluwer 1999 [ISBN 90-14-05778-4] ITfRnr 14 Mireille van Eechoud & Jan Kabel, Pnjsbepalmg voor elektronische overheidsmformatte, Deventei Kluwer 1998 [ISBN 90-26 83357-1] ITfR nr 15 Telecommumcatienummen en domemnamen Egbert Dommenng, Het adres in Cyberspace heeft geen plaats Over adressen, telefoonnummers en domemnamen Ted Clarkson e a , Mechanismen voor de verdelmg van telecommumcatienummers Nico van Eijk, Foekenning van sermcenummers met alfanumeneke betekems Ido Hurkmans, Regulenng van mformatienumrners Babiche Westerbrmk, De merken- en handelsnaamrechtehjke aspecten van het Domain Name System, Deventer Kluwer 1999 [ISBN 90-268-3426-8] ITifRiu 16 Hielke Hijmans & Annemique de Kroon (red ), Wetgevmg voor de elektronische snelweg nadere beschouwmgen, Deventer Kluwer 1999 [ISBN 90-268-3486-1] IT?R nr 17 Evert Neppelenbroek, Kees Stuurman & Hugo Wijnands, Aansprakekjkheid voor schade aan apparatuur door mobiele telefoons Mark van Twist, Hans de Bruijn & Ernst ten Heuvelhof, Verhandelbaarheid van vergunmngen m de telecomsector Minam Lips, Paul Fnssen & Conen Prms, Regulatory review through new media m Sweden, the Ulf, and the USA convergence or divergence of regulation?^y/d\tm Grosheide & Ciaire de Schepper, De juridische Status van telefoonnummers Opmerkmgen over de plaats van het regio-telefoonnummer m het Nederlandse Vermögensrecht, Deventer Kluwer 1999 [ISBN 90-268-3475-6] n>R n r 18 Bernd van der Meulen e a , Vertrouwehjk gegeven Juridische beschouwmgen over de verstrekkmg van bednjfsgegevens aan de overheid en het beheer daarvan door de overheid, Deventer Kluwei 1999 [ISBN 90 268-3474-8] ITfRnr 19 Joop Verbeek e a , Pohtie en Intranet Normenngvan netwerkkoppelmg en grensoverschnjdendgebrmk van multimediale databases op een mternationaalpolitieel Intranet, Deventer Kluwei 1999 [ISBN 90-268-3476-4] IT?R nr 20 Sylvia Huydecoper, Aansprakelijkheid, mtermediairs en Electromc Data Interchange Menjn Seelt, Aansprakekjkheid van de soflwareleverancier voor de Mülennmmbug, Deventer Kluwer 1999 [ISBN 90-268-3538 8] YleR nr 21 Rik Kaspeisen e a , Contracten van Internetproviders een adequate basis voor zelfregulenng>, Deventer Kluwei 1999 [ISBN 90-268-3553-1] IT
78

ITfR nr. 24: Toepassing van pnvacyregels op elektronische berichten. Sjaak Nouwt, Pnvacyregeh voor Internetberichten. Jan Holvast, Pnvacyregels voor EDI-benchten, Deventer: Kluwer 1999. [ISBN 90-268-3598-1] ITfR nr. 25: Laurens Mommers, Knowmg the law Legal Information Systems äs a source ofknowledge, Deventer: Kluwer 1999. [ISBN 90-268-3596-5] ITfR nr. 26: Lodewijk Asscher, Constttutionele convergentie vanpers, omroep en telecommumcatie, Deventer: Kluwei 1999. [ISBN 90-268-3601-5] ITfR nr 27: Maartje Louise Veiberne, Verdelmg van het spectrum, Deventer: Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3600-7] ITfR nr. 28: J.EJ. Prins e.a., De unwersiteitsbibliotbeek in het databankenrecht Een juridisch perspectiefop de vraag naar de noodzaak en wensehjkheid van een btbhotheek ah mformatieproducent, Deventer. Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3645-7] ITfR nr. 29: Judica I. Knkke, Het bibhotheekpnvilege m de digitale omgevmg, Deventer: Kluwer 2000 [ISBN 90-268-3644-9] ITfR nr. 30: Leonie Siemermk, De wmselijkheid en mogelijkheid van mfiltratie enpseudokoop op het Internet, Deventer: Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3629-5] ITfR nr. 3l· Beit-Jaap Koops, Verdachte en ontsleutelphcht. hoe ver reikt nemo tenetur?, Deventer: Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3655-4] ITfR nr. 32: Babette Aalberts & Simone van dei Hof, Digital Signature Blmdness Analysis of legislative approaches toward electromc authentication, Deventer: Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3656-2] ITfR nr. 33: H.S.M. Kruijer, De exoneratiedausules in de algemene voorwaarden van de Federatie van Nederlandse ondernemmgen in de Informatietechnologie (FENIT), Deventer: Kluwer 2000. [ISBN 90-268-3640-6] ITfRnr. 34: Lu\i\iMatai'i)sseR,Jurtsprudentiedatal>anken. Een mternationaalvergeh]kendeStudie naar de £publicatte van rechterhike uitspraken met behulpf van mformatietechnolone, Deventer: Kluwer 2000. J Γ J ώ ' [ISBN 90-268-3658-9] ITfR nr. 35: Joop Verbeek, Theo de Roos & Jaap van den Herik, Interceptie van vertrouwelyke communicatie De mstitutionele kansen en bedreigmgen van het opnemen van vertrouwelyke communicatie met een technisch hulpmiddel, Den Haag: Sdu Uitgevers 2000. [ISBN 90-540-9259-9] ITfR nr. 36: A.R. Lodder, A. Oskamp & M.J.A. Düker, Informatietechnologische ondersteumng binnen het strafprocesrecht, Den Haag: Sdu Uitgevers 2000. [ISBN 90-540-9263-7] ITfR nr. 37: D.W.F. Verkade, D.J.G. Vissei & L.D. Bruining, Ruimere octrooiermg van computerprogramma's techmcality ofrevolutie?, Den Haag: Sdu Uitgevers 2000. [ISBN 90-540-9267-X] ITfR m. 38: Pascal Kolkman, Robert van Kralingen & Sjaak Nouwt, Pnvacy m bits en bytes Pnvacyaspecten van electronic monitonng m netwerkomgevmgen, Den Haag: Sdu Uitgevers 2000. [ISBN 90-540-9268-8] ITfR nr. 39: Bert-Jaap Koops e.a., met medewerking van Tomas Oudejans, Overheden over mternationalisenng en ICT-recht. De standpunten van Duttsland, Prankryk, het Veremgd Konmknjk en de Veremgde Staten, Den Haag: Sdu Uitgevers 2000. [ISBN 90-5409-270-X] IT?R m. 40: Mirjam Lips, Simone van dei Hof & Kees Schalken, Multtformity m Information Provision m a new media age Challenged responsibihties for governments m Europe, Den Haag: Sdu Uitgeveis 2000. [ISBN 90-5409-271-8] IT?R nr. 41: Tina van der Linden-Smith, Een duidehjk geval· ^ Den Haag: Sdu Uitgevers 2001. [ISBN 90-5409-278-5] 79

VERGUNNINGLN

OP

INTERNET

M E P R DAN

G O K K E N OP

EEN

HANDHAAFBAAR ST F LSFL

ITI?R nr 42 Jan Holvast, Hetgebruik van persoonlijkheidsprofielen m depubheke sector, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09260-4] ITiRnr 43 Arno R Lodder, Anja Oskamp & Aernout H J Schmidt (eds), ITsupport ofthe Judiciary in Europe, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09284-1] ITrfl nr 44 Clara Sander, Consumentenbeschermmg bij tmnsacties op afstand, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09285-X] ITfR nr 45 Bert-Jaap Koops & Anton Vedder, met bijdragen van Jos Mensmk & Stephan Raaijmakers, Opsponngversuspnvacy de belevingvan burgers, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90 12-09343-0] ITiR nr 46 Nirmala Sitompoel e a , (Zelf)regulenng van nummers en domeinnamen, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-120-9348-1] ITfR nr 47 Tom van Dijk, Elektronische aanbestedmg, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09349-X] IT>R nr 48 Eric Schreuders, Data mmmg, de toetsmgvan beshsregels a"pnvacy Eenjuridische Odyssee naar eenprocedure om het toepassen van beshsregels te kunnen toetsen, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09350-3] ITHlnr 49 Chnstiaan AlberdmgkThijm, Pnvacy vs auleursrecht m een digitale omgemng, Den Haag Sdu Uitgevers 2001 [ISBN 90-12-09451-8] ITiR nr 50 Hans de Bruijn e a , Samenloop by toezicht, Den Haag Sdu Uitgevers 2002 [ISBN 90-12-09461-5] ITÄnr 51 Coirette Ploem, Wetenschapsbeoefeninv en belemmerende ζprivacywetgevm? deweweverm i -l ο / ώ ο ώ balans>, Den Haag Sdu Uitgeveis 2002 [ISBN 90-12-09471-2] I E?R nr 52 Edward Peeman, Electronic Commerce en de Europese omzetbelastmg, Den Haag Sdu Uitgevers 2002 [ISBN 90-12-09472-0] JT
80